2153

Druk nr 2153 Warszawa, 24 czerwca 2009 r. SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ VI kadencja Minister Skarbu Pa!stwa MSP/DA/1388/UZ/2009 Pan Bronis"aw Komorowski Marsza"ek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

Szanowny Panie Marsza"ku, W za"#czeniu, jako materia" informacyjny, przekazuj$

- „Raport o przekszta!ceniach w!asno"ciowych w 2007 roku”, który stanowi form$ realizacji zapisu art. 2 pkt. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 roku o zasadach wykonywania uprawnie! przys"uguj#cych Skarbowi Pa!stwa (Dz. U. z 1996 r. nr 106, poz. 493 z pó%n. zm.), nak"adaj#cej na Ministra Skarbu Pa!stwa obowi#zek corocznego przygotowania sprawozdania o ekonomicznych, finansowych i spo"ecznych skutkach prywatyzacji oraz sprawozdania o stanie mienia Skarbu Pa!stwa. Z upowa&nienia Minister (-) Aleksander Grad

MINISTERSTWO SKARBU PA#STWA

RAPORT O PRZEKSZTA!CENIACH W!ASNO"CIOWYCH W 2007 ROKU

Warszawa 2009

SPIS

TRE$CI Strona

WST%P..............................................................................................................................................................7 ROZDZIA& I Przekszta!cenia w!asno"ciowe przedsi'biorstw pa(stwowych w latach 1990 – 2007.................................9 1.1. Komercjalizacja...........................................................................................................................................9 1.2. Prywatyzacja po'rednia.............................................................................................................................11 1.3. Prywatyzacja bezpo'rednia.......................................................................................................................14 1.4. Likwidacja i upad"o'( przedsi$biorstw pa!stwowych..............................................................................21 1.5. Przedsi$biorstwa pa!stwowe w latach 1990-2007....................................................................................24 ROZDZIA& II - Andrzej Ga#$zka Profile regionalne procesów przekszta!ce( w!asno"ciowych lat 1990-2007..............................................26 2.1. Wybrane mi$dzyregionalne zró&nicowania sytuacji spo"eczno-gospodarczej w Polsce – ogólne uwarunkowania procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych.......................................................................26 2.1.1. Mi$dzyregionalne zró&nicowania sytuacji spo"eczno-gospodarczej w Polsce na tle regionów UE.................................................................................................................27 2.1.2. Proces przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych na tle ogólnych zmian strukturalnych grup podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 1990-2007..........37 2.2. Przekszta"cenia w"asno'ciowe a zmiany w rozmieszczeniu przedsi$biorstw pa!stwowych w latach 1990-2007.............................................................................................................................. .....44 2.3. Przekszta"cenia w"asno'ciowe przedsi$biorstw pa!stwowych w okresie 1990-2007 wg metod prywatyzacji – specyfika regionalna.........................................................................................................50 2.3.1. Mi$dzyregionalne zró&nicowania struktury procesów prywatyzacji przedsi$biorstw pa!stwowych wg g"ównych metod przekszta"ce! w"asno'ciowych.......................................50 2.3.2. Komercjalizacja i prywatyzacja po'rednia...................................................................... .......54 2.3.3. Prywatyzacja bezpo'rednia.............................................................................................. ......57 2.3.4. Likwidacja przedsi$biorstw pa!stwowych z przyczyn ekonomicznych......................... .......61 2.4. Zako!czenie....................................................................................................................................... .......66 ROZDZIA& III – Katarzyna Miko#ajczyk Prywatyzacja a bud)et pa(stwa.....................................................................................................................70 3.1. Prywatyzacja a bud&et pa!stwa: wzajemne relacje....................................................................................70 3.2. Bud&et pa!stwa w 2007 roku......................................................................................................................82 3.3. Wp"yw prywatyzacji na bud&et pa!stwa w 2007 roku...............................................................................95 3.3.1. Wp"ywy z prywatyzacji w 2007 roku......................................................................................98 3.3.2. Koszty zwi#zane z realizacj# procesu prywatyzacji...............................................................104 3.3.3. Dochody bud&etu pa!stwa z tytu"u dywidend........................................................................111 3.4. Podsumowanie...........................................................................................................................................114 ROZDZIA& IV – Olimpia Grabiec Funkcjonowanie grup kapita!owych w sektorze energetycznym..............................................................115 4.1. Regulacje prawne dotycz#ce funkcjonowania grup kapita"owych...........................................................115 4.1.1. Polskie regulacje prawne dotycz#ce funkcjonowania grup kapita"owych.............................115 4.1.2. Regulacje prawne funkcjonowania grup kapita"owych w Unii Europejskiej........................117 4.1.3. Porównanie dzia"alno'ci grup kapita"owych powsta"ych w Polsce i innych krajach............121 4.2. Ocena funkcjonowania grup kapita"owych w sektorze energetycznym...................................................122 4.2.1. Transformacja polskiego sektora energetycznego.................................................................122 4.2.2. Polska energetyka na tle innych krajów europejskich...........................................................128 4.3. Efekty funkcjonowania grup kapita"owych sektora energetycznego........................................................131 4.4. Wnioski.....................................................................................................................................................141

ROZDZIA& V Rola analiz przedprywatyzacyjnych w procesach prywatyzacji..............................................................148 5.1. Wprowadzenie.........................................................................................................................................148 5.2. Analiza przedprywatyzacyjna i jej wymiar poznawczy w procesie identyfikacji zdolno'ci . prywatyzacyjnej przedsi$biorstwa...........................................................................................................148 5.3. Wybrane implikacje struktury analizy przedprywatyzacyjnej.................................................................161 5.4. W poszukiwaniu celu analizy przedprywatyzacyjnej..............................................................................168 5.5. Podsumowanie.........................................................................................................................................176 ROZDZIA& VI – Igor Postu#a Model regulacyjny corporate governance w spó!kach Skarbu Pa(stwa................................................178 6.1. Wprowadzenie.........................................................................................................................................178 6.2. System regulacji corporate governance...................................................................................................180 6.2.1. Regulacje prawa wspólnotowego w zakresie corporate governance spó"ek z udzia"em pa!stwa...............................................................................................................181 6.2.2. Zasady i wytyczne Ministra Skarbu Pa!stwa.......................................................................182 6.2.3. Wytyczne OECD dotycz#ce nadzoru korporacyjnego w przedsi$biorstwach publicznych.185 6.3. Elementy corporate governance dotycz#ce cz"onków organów spó"ek Skarbu Pa!stwa........................187 6.3.1 Powo"anie cz"onków organów spó"ek Skarbu Pa!stwa........................................................187 6.3.1.1. Sposób powo"ania cz"onków zarz#du......................................................................188 6.3.1.2. Sposób doboru cz"onków rady nadzorczej..............................................................189 6.3.2. Kwalifikacje cz"onków organów spó"ek kapita"owych........................................................192 6.3.2.1. Kwalifikacje cz"onków rady nadzorczej..................................................................192 6.3.2.2. Kwalifikacje cz"onków zarz#du...............................................................................193 6.3.3. Niezale&no'( cz"onków organów spó"ek Skarbu Pa!stwa...................................................194 6.3.3.1. Niezale&no'( cz"onków rady nadzorczej.................................................................194 6.3.3.2. Niezale&no'( cz"onków zarz#du..............................................................................198 6.3.4. Wynagrodzenie cz"onków zarz#dów i rad nadzorczych.......................................................199 6.4. Relacje pomi$dzy organami spó"ek Skarbu Pa!stwa..............................................................................203 6.4.1. Relacje walne zgromadzenie – zarz#d..................................................................................204 6.4.2. Relacje zarz#d – rada nadzorcza...........................................................................................207 6.5. Uprawnienia pracowników w spó"kach Skarbu Pa!stwa........................................................................208 6.6. Elementy corporate governance w zakresie stosunków finansowych w spó"kach Skarbu Pa!stwa.......212 6.6.1. Przejrzysto'( stosunków finansowych.................................................................................212 6.6.2. Prawne ograniczenia dysponowaniem zyskiem spó"ek Skarbu Pa!stwa.............................215 6.7. Struktura organizacyjna nadzoru w"a'cicielskiego w spó"kach Skarbu Pa!stwa...................................216 6.8. Corporate governance w szczególnych spó"kach Skarbu Pa!stwa.........................................................218 6.8.1. Uprawnienia w"a'cicielskie Ministra Skarbu Pa!stwa w spó"kach o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego................................................218 6.8.2. Szczególne zasady corporate governance w jednoosobowych spó"kach o szczególnym znaczeniu dla gospodarki pa!stwa.......................................................................................221 6.9. Podsumowanie........................................................................................................................................221

5

ROZDZIA& VII - Maciej Ba#towski, Tomasz Mickiewicz Prywatyzacja a !ad korporacyjny. Polska w perspektywie porównawczej krajów „Nowej Unii”.........................................................................................................................................223 7.1. Wprowadzenie. Uwagi metodologiczne..........................................................................................223 7.2. Tworzenie "adu korporacyjnego w krajach podlegaj#cych transformacji.......................................225 7.2.1. Fundamenty: ochrona praw w"asno'ci i wolno'( od korupcji......................................225 7.2.2. Jako'( systemu prawa korporacyjnego.........................................................................230 7.3. Kodeksy corporate governance; ich jako'( i rola............................................................................232 7.3.1. Zasadnicze cechy prawa korporacyjnego (CG)............................................................233 7.3.2. Problem %róde" prawa...................................................................................................234 7.3.3. Co wype"nia „pustk$ instytucjonaln#”?........................................................................236 7.3.4. )ad korporacyjny a generalne cechy zmian transformacyjnych...................................238 7.3.5. Czynniki zewn$trzne kszta"towania "adu CG...............................................................240 7.4. Ocena strategii prywatyzacyjnych...................................................................................................242 7.4.1. Uwagi wprowadzaj#ce.................................................................................................242 7.4.2. Podstawowe dane do porówna!...................................................................................243 7.4.3. Struktury w"asno'ci i ich determinanty........................................................................244 7.4.4. Prywatyzacja, "ad korporacyjny i struktury kontroli przedsi$biorstwa........................248 7.4.5. Prywatyzacja powszechna a wyniki przedsi$biorstw...................................................250 7.4.6. Kapitalizm polityczny...................................................................................................253 7.5. Wnioski ko!cowe.............................................................................................................................255 7.5.1. Szersze implikacje teoretyczne.....................................................................................255 7.5.2. G"ówne wnioski dla Polski............................................................................................256 ROZDZIA& VIII – Piotr Kozarzewski G!ówne trendy i efekty prywatyzacji w krajach transformacji w 2007 roku.........................................258 8.1. Wst$p...............................................................................................................................................258 8.2. Miejsce prywatyzacji w polityce gospodarczej na obecnym etapie................................................259 8.2.1. Dylematy prywatyzacyjne............................................................................................260 8.2.2. Strategia i taktyka prywatyzacji....................................................................................267 8.3. Efekty dzia"a! prywatyzacyjnych w 2007 roku..............................................................................275 8.3.1. Dziedzictwo poprzedniego okresu a wyzwania prywatyzacyjne 2007 roku................275 8.3.2. Wyniki ilo'ciowe prywatyzacji w 2007 roku...............................................................278 8.3.3. Post$py prywatyzacji w poszczególnych krajach.........................................................282 8.3.4. Efektywno'( zastosowanych metod a wyniki jako'ciowe prywatyzacji......................285 8.4. Warunki rozwoju sektora prywatnego w 2007 roku........................................................................289 8.4.1. Warunki prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej.........................................................289 8.4.2. Rynki i instytucje finansowe.........................................................................................296 8.5. Wnioski i rekomendacje..................................................................................................................304 ZAKO#CZENIE..................................................................................................................................309 ANEKS STATYSTYCZNY.................................................................................................................317

7

WST%P

Prezentowany Raport o przekszta!ceniach w!asno"ciowych stanowi form$ realizacji zapisu art.2 pkt.1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 roku o zasadach wykonywania uprawnie! przys"uguj#cych Skarbowi Pa!stwa (Dz.U. nr 106, poz. 493 z pó%n. zm.), nak"adaj#cej na Ministra Skarbu Pa!stwa obowi#zek corocznego przygotowywania i przedk"adania Radzie Ministrów oraz z jej upowa&nienia Sejmowi m.in. sprawozdania o ekonomicznych, finansowych i spo"ecznych skutkach prywatyzacji. Raport jest opracowaniem podejmuj#cym zadanie wszechstronnego opisu i analizy stanu zaawansowania, uwarunkowa! oraz konsekwencji przekszta"ce! w"asno'ciowych. Stanowi on prób$ podsumowania prywatyzacji z perspektywy minionych kilkunastu lat nie tylko w wymiarze statystycznym, ale znacznie szerzej – w aspekcie strukturalnym, makroekonomicznym i mi$dzynarodowym. Niniejszy Raport sk"ada si$ z o'miu rozdzia"ów, które stanowi# niezale&ne ekspertyzy sporz#dzone przez wybitnych ekspertów reprezentuj#cych wybrane krajowe i zagraniczne uczelnie lub instytucje naukowe, jak równie& opracowania przygotowane przez pracowników Departamentu Analiz Ministerstwa Skarbu Pa!stwa. Rozdzia" I, autorstwa pracownika Departamentu Analiz MSP, oraz Rozdzia" II, którego autorem jest Pan dr Andrzej Ga"#zka, pracownik naukowy Szko"y G"ównej Handlowej w Warszawie stanowi# spójn# sekwencj$ tematyczn#, charakteryzuj#c# kolejno: przekszta"cenia w"asno'ciowe w latach 1990 – 2007 wg g"ównych 'cie&ek, procedur i programów prywatyzacyjnych oraz analiz$ mi$dzyregionalnych zró&nicowa! procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych wg form organizacyjno-prawnych podmiotów i metod prywatyzacji. Materia" prezentowany w tej cz$'ci Raportu nie ogranicza si$ do statystycznego przedstawienia przebiegu procesów sk"adaj#cych si$ na proces transformacji. Bilans dokona! prywatyzacyjnych ubieg"ych lat, wg stosowanych metod i trybów prywatyzacji oraz w skali regionalnej, a tak&e krytyczna ocena przeprowadzonych przekszta"ce! stanow# punkt wyj'cia dla pokazania w kolejnych rozdzia"ach Raportu szerszych, spo"ecznych, ekonomicznych i politycznych odniesie! do przemian w"asno'ciowych, które dokona"y si$ w analizowanym okresie.

8

W Rozdziale III, autorstwa Pani dr Katarzyny Miko"ajczyk, pracownika naukowego Akademii Ekonomicznej w Krakowie, zaprezentowano analiz$ wp"ywu procesów prywatyzacji na bud&et pa!stwa. Rozdzia" IV, napisany przez Pani# dr Olimpi$ Grabiec reprezentuj#c# Politechnik$ Cz$stochowsk#, zosta" po'wi$cony problematyce funkcjonowania grup kapita"owych w sektorze energetycznym w Polsce do ko!ca 2007 roku. Rozdzia" V, przygotowany przez pracownika Departamentu Analiz MSP, przybli&a czytelnikowi rol$ i znaczenie analiz przedprywatyzacyjnych w procesach prywatyzacji przedsi$biorstw. Rozdzia" VI niniejszego Raportu, autorstwa Pana dr Igora Postu"y, pracownika naukowego Uniwersytetu Warszawskiego, po'wi$cony zosta" problematyce nadzoru w"a'cicielskiego (corporate governance) w spó"kach Skarbu Pa!stwa. W Rozdziale VII, autorstwa Panów prof. Macieja Ba"towskiego (Uniwersytet Marii Curie-Sk"odowskiej w Lublinie) oraz prof. Tomasza Mickiewicza (University College London, Centre for the Study of Economic and Social Change in Europe) znajdujemy informacje na temat relacji mi$dzy procesami prywatyzacji a ukszta"towanym w gospodarce polskiej "adem korporacyjnym, w odniesieniu do innych krajów by"ego bloku wschodniego. W ostatnim Rozdziale – VIII, Pan dr Piotr Kozarzewski, pracownik naukowy Centrum Analiz Spo"eczno-Ekonomicznych w Warszawie, przedstawi" charakterystyk$ g"ównych trendów i efektów prywatyzacji przedsi$biorstw w krajach transformacji w 2007 roku. Prób$ rekapitulacji rozwa&a! podejmowanych w poszczególnych rozdzia"ach niniejszego Raportu podj$to w Zako!czeniu. Raport zamyka Aneks Statystyczny przygotowany przez pracowników Departamentu Analiz MSP, zawieraj#cy zestawienia liczbowe (tablice, wykresy) ilustruj#ce stan przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych w 2007 roku.

9

ROZDZIA& I

PRZEKSZTA&CENIA W&ASNO$CIOWE PRZEDSI%BIORSTW PA#STWOWYCH W LATACH 1990-2007

1.1. Komercjalizacja W latach 1990-2007 w jednoosobowe spó"ki Skarbu Pa!stwa przekszta"cono 1602 przedsi$biorstwa pa!stwowe (Tablica nr 1) oraz 12 jednostek badawczo-rozwojowych. Zdecydowana wi$kszo'( podmiotów gospodarczych obj$tych przekszta"ceniami w"asno'ciowymi to przedsi$biorstwa zajmuj#ce si$ przetwórstwem przemys"owym – 67,2%, w tym g"ównie produkuj#ce maszyny i aparatur$ elektryczn# oraz artyku"y spo&ywcze i napoje. W'ród przedsi$biorstw skomercjalizowanych do ko!ca 2007 roku najwi$ksz# grup$ stanowi"y przedsi$biorstwa zatrudniaj#ce 500 lub wi$cej osób (64,9%). Udzia" przedsi$biorstw skomercjalizowanych w grupie podmiotów gospodarczych obj$tych przekszta"ceniami w"asno'ciowymi wynosi" 27,9%. Z ogólnej liczby 1619 przedsi$biorstw skomercjalizowanych do ko!ca 2007 roku: !" prywatyzacj$ po'redni# rozpocz$to w 384 spó"kach, co stanowi 23,9%; !" 512 spó"ek wniesiono do programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych, tj.48,7%; !" w 127 nast#pi"a zamiana wierzytelno'ci na akcje/udzia"y w ramach BPU (12,1%); !" w 7 przypadkach nast#pi"o obj$cie akcji w podwy&szonym kapitale zak"adowym przez podmioty inne ni& Skarb Pa!stwa i pa!stwowe osoby prawne (0,7%); !" w 17 spó"kach z udzia"em wierzycieli na podstawie dzia"u III ustawy o kip (1,7%); !" 4 spó"ki – nieodp"atne zbycie akcji na rzecz jednostki samorz#du terytorialnego (0,4%).

10

Tablica nr 1 Jednoosobowe spó!ki Skarbu Pa(stwa powsta!e w latach 1990-2007 Liczba jednoosobowych spó!ek Skarbu Dynamika (1991=100) Pa(stwa powsta!ych w danym roku

Lata

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Ogó!em *ród"o: Dane MSP.

Ogó!em

w %

260 220 47 196 235 118 178 110 90 36 9 11 12 23 16 9 32 1 602

16,6 14,0 3,0 12,5 15,0 7,5 11,3 7,0 5,7 2,3 0,6 0,7 0,8 1,5 1,0 0,6 2,1 100,0

Dynamika Rok porzedni=100

100 84,6 18,1 75,4 90,3 45,3 68,5 42,3 34,6 13,8 3,5 4,2 4,6 8,8 6,1 3,5 12,3 -

84,6 21,4 417,0 119,9 50,2 150,8 61,8 81,8 40,0 25 122,2 109,1 191,7 69,6 56,2 355,5 -

Wykres nr 1 Jednoosobowe spó!ki Skarbu Pa(stwa wg stanu na 31.12.2007 r.

BPU 8,1%

jsSP prywatyzowane po'rednio 22,9%

jsSP wniesione do NFI 32,8%

pozosta"e 36,2%

*ród"o: Dane MSP.

Komercjalizacja województwach.

przedsi$biorstw

Najwi$cej

spó"ek

pa!stwowych zarejestrowano

wyst$powa"a w

we

wszystkich

województwach:

'l#skim,

mazowieckim, dolno'l#skim, i wielkopolskim, za' najmniej w województwach: podlaskim, 'wi$tokrzyskim

i

lubuskim.

Szczegó"ow#

charakterystyk$

stanu

przekszta"ce!

w"asno'ciowych w przekroju terytorialnym zawarto w Rozdziale II niniejszego „Raportu”.

11

1.2. Prywatyzacja po&rednia Do 31 grudnia 2007 roku prywatyzacj# po'redni# obj$to 384 jednoosobowe spó"ki Skarbu Pa!stwa (Tablica nr 2). W 48 przypadkach udost$pniono akcje w ofercie publicznej, w kolejnych 68 rozpocz$to zbywanie pierwszego pakietu akcji/udzia"ów w formie przetargu publicznego, w 267 w trybie publicznego zaproszenia do rokowa! oraz w 19 w trybie niepublicznym za zgod# Rady Ministrów (wniesienie akcji SP do innej spó"ki w zamian za obj$cie akcji w podwy&szonym kapitale zak"adowym tej spó"ki). W 18 spó"kach zawarto podwójne transakcje tj. zbycie akcji w ofercie publicznej oraz sprzeda& inwestorowi strategicznemu. Zgodnie z art. 4a ust.3 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, na wniosek organu wykonawczego jednostki samorz#du terytorialnego, Minister Skarbu Pa!stwa zby" nieodp"atnie pakiety akcji w 4 spó"kach.

Tablica nr 2 Prywatyzacja po&rednia w latach 1990-2007 (wg stanu na koniec roku) Lata

)#czna liczba transakcji spó"ek,

Oferta publiczna

Przetarg publiczny

Zaproszenie do rokowa!

Tryb niepubliczny (wniesienie akcji SP)

Inwestor strategiczny

Krajowy Zagraniczny

Mieszany

402/384* 48 68 267 19 331 196 113 22 Ogó!em 7/6 5 0 2 2 1 0 1 1990 r. 23/22 6 0 17 17 9 8 0 1991 r. 23/22 1 0 22 22 7 13 2 1992 r. 48 3 0 45 45 17 25 3 1993 r. 40/36 8 0 32 32 18 10 4 1994 r. 30/26 5 0 25 25 13 9 3 1995 r. 24 1 3 20 23 16 6 1 1996 r. 46/44 9 22 15 37 25 9 3 1997 r. 16 5 7 4 11 7 3 1 1998 r. 19/18 0 11 8 19 16 1 2 1999 r. 24/21 1 8 15 23 12 10 1 2000 r. 32 0 11 21 32 24 7 1 2001 r. 21 0 4 17 21 15 6 0 2002 r. 6 0 0 6 6 3 3 0 2003 r. 10 2 1 7 8 5 3 0 2004 r. 7/6 2 0 5 5 5 0 0 2005 r. 6 0 0 3 3 3 3 0 0 2006 r. 20 0 1 3 16 4 4 0 0 2007 r. * w 18 spó"kach zawarto podwójne transakcje, tj. sprzeda& w ofercie publicznej oraz sprzeda& inwestorowi strategicznemu

*ród"o: Dane MSP.

W 331 spó"kach akcje/udzia"y nabyli inwestorzy strategiczni, z tego w 113-stu zagraniczni, a w 196 polscy, natomiast w 22 spó"kach kapita" mieszany, w tym w 17 spó"kach

12 – zagraniczny z udzia"em kapita"u polskiego oraz w 5 spó"kach kapita" mieszany zagraniczny. Liczba spó"ek, w których nast#pi" proces zbywania akcji w ofercie publicznej stanowi"a 12,5% wszystkich prywatyzowanych jsSP, a 86,2% to spó"ki, w których akcje/udzia"y zbywane by"y inwestorom strategicznym (krajowym i zagranicznym). Z danych zamieszczonych w Tablicy nr 3 wynika, &e 69,3% prywatyzowanych spó"ek stanowi"y spó"ki zajmuj#ce si$ przetwórstwem przemys"owym. Potwierdza to tez$, &e inwestorzy poszukuj# przede wszystkim potencja"u wytwórczego, a nie handlowego czy us"ugowego. Z kolei spo'ród spó"ek przemys"owych najwi$kszym zainteresowaniem cieszy"y si$ spo&ywcze oraz dzia"aj#ce w przemy'le mineralnym i maszynowym. Spó"ki prywatyzowane metod# po'redni# rozmieszczone by"y we wszystkich województwach, z tym najwi$cej w województwach: mazowieckim - 54, 'l#skim – 49, wielkopolskim - 35. Najmniej spó"ek sprywatyzowanych metod# po'redni# zlokalizowanych by"o w województwach: warmi!sko-mazurskim, podlaskim, lubuskim, lubelskim, zachodniopomorskim.

Tablica nr 3 Prywatyzacja po"rednia wg PKD w latach 1990-2007 Sekcje PKD Rolnictwo, "owiectwo i le'nictwo Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przemys"owe Zaopatrywanie w energi$ elektryczn#, gaz i wod$ Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny, naprawy pojazdów mechanicznych Transport, gospodarka magazynowa i "#czno'( Po'rednictwo finansowe Hotele i restauracje Ochrona zdrowia i opieka spo"eczna Obs"uga nieruchomo'ci, wynajem i dzia"alno'( zwi#zana z prowadzeniem interesów RAZEM: *ród"o: Dane MSP.

Liczba spó!ek, w których zbyto pierwszy pakiet akcji/udzia!ów w latach 1990-2007 w 2007r. 1 15 266

1 0 2

36 30

17 0

12 11 6 3 1

0 1 0 0 0

3 384

0 20

13

Wykres nr 2 Przebieg prywatyzacji po"redniej w latach 1990-2007

60 48

liczba spó!ek

50

44 36

40 30

22

32 26

22

24

21

18

16

20

21

20 10

6

6

10

6

6

.

.

06 r

07 r 20

. 05 r

20

. 04 r

20

. 03 r

20

. 02 r

20

. 01 r

20

. 00 r

20

. 99 r

20

. 19

.

98 r 19

97 r

6r .

19

5r .

19 9

4r .

19 9

3r .

19 9

2r .

19 9

1r .

19 9

19 9

19

90 r

.

0

*ród"o: Dane MSP.

Na koniec 2007 roku w wyniku przeprowadzonych transakcji JUPITER NFI S.A., NFI FOKSAL S.A. i NFI „FORTUNA” S.A. Skarb Pa!stwa przesta" by( akcjonariuszem Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Ponadto Ministerstwo Skarbu Pa!stwa sukcesywnie zbywa posiadane pakiety akcji spó"ek parterowych uczestnicz#cych w programie NFI. Z pierwotnej puli 512 spó"ek uczestnicz#cych w Programie wed"ug danych na dzie! 31.12.2007 roku Minister Skarbu Pa!stwa sprawowa" nadzór nad 114 spó"kami, z których 40 prowadzi"o dzia"alno'( gospodarcz# (spó"ki aktywne), 60 znajdowa"o si$ w stanie upad"o'ci, w 6 trwa" proces likwidacji, a w 8 nie prowadzono dzia"alno'ci. )#cznie przez ca"y okres realizacji programu NFI Skarb Pa!stwa zawar" 305 umów sprzeda&y akcji spó"ek portfelowych z czego przeniesienie praw w"asno'ci nast#pi"o w 301 spó"kach powoduj#c wp"yw do bud&etu pa!stwa na kwot$ ponad 1,3 mld z". Do 31.12.2007 r. sprzeda& spó"ek bior#cych udzia" w Programie NFI w podziale na tryby sprzeda&y, sprzedane pakiety i uzyskane kwoty kszta"towa"a si$ nast$puj#co: !" sprzeda& w drodze przetargu publicznego – 53 spó"ki za "#czn# kwot$ oko"o 195 mln z".; !" sprzeda& w trybie szczególnym (za zgod# RM) – 242 spó"ki, uzyskane z tego tytu"u przychody w kwocie 992 mln z".;

14 !" sprzeda& w trybie odpowiedzi na wezwanie og"oszone na podstawie ustawy z dn. 29 lipca 2005 r. „o ofercie publicznej i warunkach...” (Dz.U. Nr 184, poz.1539) – 5 spó"ek za kwot$ oko"o 30 mln z".; !" sprzeda& w ofercie publicznej – sprzedano akcje 2 spó"ek realizuj#c przychód w wysoko'ci 134 mln z". W przypadku 1 spó"ki zawarto transakcje zbycia akcji w dwóch trybach – odpowiedzi na wezwanie i sprzeda&y w trybie szczególnym za zgod# Rady Ministrów.

W 2007 roku dokonano (wg daty przeniesienia praw w"asno'ci) sprzeda&y akcji 16 spó"ek, w tym: -

10 spó"ek w trybie innym ni& publiczny (tryb sprzeda&y: zgoda Rady Ministrów na tryb niepubliczny);

-

5 w trybie przetargu publicznego;

-

1 spó"ka w trybie przyj$cia ofert przez podmiot og"aszaj#cy wezwanie. Uzyskane z tego tytu"u przychody wynios"y 61,2 mln z". Spo'ród spó"ek sprzedanych w 2007 roku 11 zajmowa"o si$ przetwórstwem

przemys"owym pozosta"e 5 budownictwem.

1.3. Prywatyzacja bezpo&rednia Od pocz#tku realizacji procesów prywatyzacyjnych do dnia 31.12.2007 roku prywatyzacj# bezpo'redni# obj$to 2283 przedsi$biorstwa pa!stwowe, w tym 569 by"o prywatyzowanych poprzez sprzeda&, 250 poprzez wniesienie przedsi$biorstwa do spó"ki, 1397 oddano do odp"atnego korzystania. Wobec 67 przedsi$biorstw zastosowano mieszane formy prywatyzacji bezpo'redniej. Spo'ród 2283 zaakceptowanych przez Ministra Skarbu Pa!stwa wniosków o prywatyzacj$ bezpo'redni# z rejestru przedsi$biorców wykre'lono 2194 przedsi$biorstw pa!stwowych, co stanowi 96,1% liczby wydanych akceptacji. Do ko!ca 2007 roku prywatyzacja bezpo'rednia obj$"a g"ównie przedsi$biorstwa przetwórstwa przemys"owego (g"ównie produkuj#ce &ywno'( i maszyny) – 36,7%, budowlane – 22,5% i handlowe – 17,2% g"ównie z województw: mazowieckiego, dolno'l#skiego, 'l#skiego, "ódzkiego, ma"opolskiego i wielkopolskiego.

15 Prywatyzacja bezpo'rednia dotyczy"a przede wszystkim (podobnie jak w latach ubieg"ych) przedsi$biorstw o znaczeniu regionalnym lub lokalnym, zatrudniaj#cych najcz$'ciej w przedziale od 50 do 249 pracowników. W roku 2007 MSP zaakceptowa"o 20 wniosków o prywatyzacj$ bezpo'redni#. Spo'ród nich do prywatyzacji poprzez sprzeda& skierowano 12 przedsi$biorstw, poprzez wniesienie do spó"ki 2 przedsi$biorstwa, poprzez oddanie do odp"atnego korzystania - 6. Z

rejestru

przedsi$biorców

wykre'lono

20

przedsi$biorstwa

pa!stwowe

a

przeprowadzenie procesu ich prywatyzacji - od akceptacji wniosku do wykre'lenia z rejestru – trwa"o 'rednio ponad 10 miesi$cy. Warto'( funduszu za"o&ycielskiego 20 przedsi$biorstw, które uzyska"y w 2007 roku akceptacj$ MSP na prywatyzacj$ bezpo'redni# wed"ug danych na koniec 2006 roku mie'ci"a si$ w granicach od 3,5 tys. z" do 5,2 mln z". Ponad po"owa przedsi$biorstw (60,0%) posiada"a fundusz za"o&ycielski o warto'ci nie przekraczaj#cej 1 mln z". Spo'ród 20 przedsi$biorstw prywatyzowanych bezpo'rednio w 2007 po"owa zako!czy"a rok 2006 strat# netto. Warto'( zobowi#za! inwestycyjnych nabywców, które s# jednym z wa&nych elementów umowy prywatyzacyjnej, waha"a si$ mi$dzy 250 tys. a 12 mln z". )#czna warto'( tych zobowi#za! wynios"a ok. 25,4 mln z". Przychody z tytu"u prywatyzacji bezpo'redniej wynios"y w 2007 roku 219,4 mln z". Poprawa koniunktury gospodarczej sprawi"a, &e cz$'( inwestorów wcze'niej sp"aci"a nale&no'ci roz"o&one na raty. MSP uzyska"o równie& atrakcyjne ceny za sprzedawane nieruchomo'ci. Sprzeda) przedsi'biorstwa Prywatyzacja bezpo'rednia poprzez sprzeda& przedsi$biorstwa odbywa si$ w trybie przetargu publicznego lub rokowa! podj$tych na podstawie publicznego zaproszenia. Stosuje si$ j# wobec przedsi$biorstw s"abych ekonomicznie, wymagaj#cych szybkiego dokapitalizowania i dost$pu do nowych rynków. W zwi#zku z tym szczególnie istotne s# zawarte w umowie sprzeda&y zobowi#zania kupuj#cego w zakresie przysz"ych inwestycji oraz ochrony 'rodowiska i dóbr kultury, a tak&e zobowi#zania dotycz#ce ochrony miejsc pracy. Do 31 grudnia 2007 roku do sprzeda&y przekazano "#cznie 569 przedsi$biorstw, co stanowi"o 24,9% ogólnej liczby przedsi$biorstw prywatyzowanych bezpo'rednio. W roku 2007 do sprzeda&y skierowano 12 przedsi$biorstw.

16

Tablica nr 4 Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane bezpo"rednio w trybie sprzeda)y wg sekcji PKD

SEKCJE PKD Górnictwo Przetwórstwo przemys"owe Wytwarzanie i zaopatrywanie w energi$ elektryczn#, gaz Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny Transport, gospodarka magazynowa i "#czno'( Obs"uga nieruchomo'ci, wynajem, nauka i us"ugi... Pozosta"e sekcje OGÓ&EM *ród"o: Dane Departamentu Analiz MSP.

Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane poprzez sprzeda) przedsi'biorstwa w latach 1990-2007 w tym w roku 2007 Liczba p.p. Struktura % Liczba p.p. Struktura % 5 0,9 0 0,0 246 43,2 6 50,0 1 0,2 0 0,0 96 103 50 58 10 569

16,9 18,1 8,8 10,2 1,7 100,0

3 3 0 0 0 12

25,0 25,0 0,0 0,0 0,0 100,0

Spo'ród wszystkich przedsi$biorstw prywatyzowanych t# metod# prawie po"ow$ stanowi"y przedsi$biorstwa przetwórstwa przemys"owego (43,2%), reprezentuj#ce g"ównie przemys" spo&ywczy lub maszynowy. Przedsi$biorstwa prywatyzowane w 2007 roku nale&a"y do sekcji: przetwórstwo przemys"owe - produkcja wyrobów chemicznych oraz produkcja wyrobów z pozosta"ych surowców niemetalicznych i budownictwo – wykonywanie budowlanych robót drogowych oraz handel. Omawiane przedsi$biorstwa zlokalizowane by"y w województwach: dolno'l#skim, lubelskim, lubuskim, "ódzkim, mazowieckim, 'l#skim, 'wi$tokrzyskim i wielkopolskim. W 2007 roku umowy z inwestorami podpisano w przypadku 10 przedsi$biorstw prywatyzowanych w tym trybie.

Tablica nr 5 Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane bezpo"rednio w trybie sprzeda)y przedsi'biorstwa wg liczby zatrudnionych Liczba zatrudnionych

do 49 50-249 250-499 500 lub wi$cej RAZEM *ród"o: Dane MSP.

Przedsi'biorstwa prywatyzowane bezpo"rednio poprzez sprzeda) przedsi'biorstwa w latach 1990-2007 w tym w roku 2007 Liczba p.p. Struktura % Liczba p.p. Struktura % 230 40,4 3 25,0 264 46,4 9 75,0 44 7,7 0 0,0 31 5,5 0 0,0 569 100,0 12 100,0

17 W wi$kszo'ci przedsi$biorstw prywatyzowanych bezpo'rednio poprzez sprzeda& zatrudnienie nie przekracza"o 249 osób ("#cznie 86,8%). Przedsi$biorstwa prywatyzowane tym trybem w 2007 roku nale&a"y w zdecydowanej wi$kszo'ci – 75% do grupy firm 'rednich oraz do grupy firm ma"ych – 25%. Wniesienie przedsi'biorstwa do spó!ki Prywatyzacja bezpo'rednia poprzez wniesienie przedsi$biorstwa do spó"ki nast$puje w trybie rokowa! podj$tych na podstawie publicznego zaproszenia. Stosuje si$ je wobec przedsi$biorstw

wymagaj#cych

d"ugookresowych

dzia"a!

restrukturyzacyjnych.

Do

nowopowsta"ej spó"ki udzia"owcy inni ni& Skarb Pa!stwa powinni wnie'( wk"ady na pokrycie co najmniej 25% kapita"u zak"adowego. Je'li udzia"owcami spó"ki oprócz Skarbu Pa!stwa s# wy"#cznie osoby b$d#ce w dniu wydania zarz#dzenia o prywatyzacji pracownikami przedsi$biorstwa, rolnicy lub rybacy, powinni oni wnie'( "#cznie wk"ady na pokrycie co najmniej 10% kapita"u zak"adowego. Do 31 grudnia 2007 roku 250 przedsi$biorstw uzyska"o akceptacj$ na prywatyzacj$ poprzez wniesienie do spó"ki (10,9% ogólnej liczby przedsi$biorstw prywatyzowanych bezpo'rednio). W roku 2007 zgod$ na powy&sz# form$ prywatyzacji uzyska"y 2 przedsi$biorstwa. Wi$kszo'( przedsi$biorstw prywatyzowanych t# metod# (60,4%) stanowi"y przedsi$biorstwa przetwórstwa przemys"owego w tym g"ównie produkuj#ce artyku"y spo&ywcze oraz maszyny i urz#dzenia. Przedsi$biorstwa sprywatyzowane w tym trybie w 2007 roku prowadzi"y dzia"alno'( zwi#zan# z transportem oraz dzia"alno'ci# wydawnicz#.

Tablica nr 6 Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane bezpo"rednio poprzez wniesienie do spó!ki wg sekcji PKD

SEKCJE PKD Górnictwo Przetwórstwo przemys"owe Zaopatrzenie w energi$ elektryczn#, gaz i wod$ Budownictwo Handel hurt. i detaliczny Transport , gospodarka magazynowa i "#czno'( Obs"uga nieruchomo'ci, wynajem, nauka i us"ugi... Pozosta"e sekcje OGÓ&EM *ród"o: Dane MSP.

Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane poprzez wniesienie do spó!ki w latach 1990-2007 w tym w roku 2007 Liczba p.p. Struktura % Liczba p.p. Struktura % 6 151 2 28 22 34 6 1 250

2,4 60,4 0,8 11,2 8,8 13,6 2,4 0,4 100,0

0 1 0 0 0 1 0 0 2

0 50,0 0 0 0 50,0 0,0 0,0 100,0

18

Tablica nr 7 Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane bezpo"rednio poprzez wniesienie do spó!ki wg liczby zatrudnionych Liczba zatrudnionych

do 49 50-249 250-499 500 lub wi$cej RAZEM *ród"o: Dane MSP.

Przedsi'biorstwa prywatyzowane bezpo"rednio poprzez wniesienie do spó!ki w latach 1990-2007 w tym w roku 2007 Liczba p.p. Struktura % Liczba p.p. Struktura % 40 16,0 1 50,0 118 47,2 1 50,0 50 20,0 0 0,0 42 16,8 0 0,0 250 100,0 2 100,0

Liczba zatrudnionych w przedsi$biorstwach prywatyzowanych t# metod# by"a zró&nicowana, ze zdecydowan# przewag# przedsi$biorstw 'rednich zatrudniaj#cych od 50 do 249 osób (47,2%) oraz zatrudniaj#cych od 250 do 499 osób (20,0%). W 2007 roku zbyto pakiety akcji/udzia"ów w 16 spó"kach obj$tych przez Skarb Pa!stwa w wyniku wniesienia przedsi$biorstwa do spó"ki (od 0,04 do 43,15% akcji/udzia"ów). )#czna warto'( transakcyjna sprzedanych w 2007 roku pakietów akcji/udzia"ów spó"ek, do których zosta"o wniesione mienie przedsi$biorstw prywatyzowanych bezpo'rednio, wynios"a oko"o 600 mln z". Oddanie przedsi'biorstwa do odp!atnego korzystania Zastosowanie metody prywatyzacji poprzez oddanie przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania dotyczy przedsi$biorstw spe"niaj#cych "#cznie dwie przes"anki dotycz#ce warto'ci sprzeda&y towarów i us"ug oraz wysoko'ci funduszy w"asnych (art. 39 ust. 2 ustawy o kip), przy czym Rada Ministrów mo&e wyrazi( zgod$ na prywatyzacj$ przedsi$biorstwa, które nie spe"nia tych warunków. Oddanie przedsi$biorstwa do odp"atnego u&ytkowania jest metod# prywatyzacji skierowan# g"ównie do pracowników tego przedsi$biorstwa. Zgodnie z warunkami okre'lonymi w art. 51 ust. 1 ustawy o kip do spó"ki musi przyst#pi( odpowiednio ponad po"owa ogólnej liczby pracowników przedsi$biorstwa pa!stwowego albo pracowników i rolników lub rybaków. W celu zapewnienia dop"ywu kapita"u przynajmniej 20% udzia"ów musz# obj#( osoby niezatrudnione w prywatyzowanym przedsi$biorstwie pa!stwowym, czyli inwestor zewn$trzny.

19 Do ko!ca 2007 roku metod$ oddania przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania zastosowano w stosunku do 1397 przedsi$biorstw tj. do 61,2% wszystkich przedsi$biorstw prywatyzowanych bezpo'rednio. W roku 2007 Minister Skarbu Pa!stwa zaakceptowa" 6 wniosków o prywatyzacj$ w tym trybie. Przedsi$biorstwa te zlokalizowane by"y w województwach: "ódzkim, ma"opolskim, podlaskim, pomorskim i 'l#skim. W przypadku 4 przedsi$biorstw prywatyzowanych poprzez oddanie do odp"atnego korzystania podpisano umowy. Przedsi$biorstwa przetwórstwa przemys"owego (g"ównie z bran&y spo&ywczej i maszynowej) oraz przedsi$biorstwa budowlane stanowi"y na koniec 2007 roku "#cznie ponad po"ow$ (57,4%) ogó"u przedsi$biorstw prywatyzowanych t# metod#. W roku 2007 przedsi$biorstwa prywatyzowane przez oddanie do odp"atnego korzystania prowadzi"y dzia"alno'( w zakresie projektowania budowlanego i wydobywania &wiru i piasku.

Tablica nr 8 Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane bezpo"rednio poprzez oddanie do odp!atnego korzystania wg sekcji PKD Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane poprzez oddanie do odp!atnego korzystania w latach 1990-2007 w tym w roku 2007 Liczba p.p. Struktura % Liczba p.p. Struktura %

SEKCJE PKD

Górnictwo Przetwórstwo przemys"owe Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny Transport, gospodarka magazynowa i "#czno'( Obs"uga nieruchomo'ci, wynajem nauka i us"ugi Pozosta"e sekcje OGÓ&EM *ród"o: Dane MSP.

22 434 368 250 95 192 36 1397

1,6 31,1 26,3 17,9 6,8 13,7 2,6 100,0

1 1 2 0 1 1 0 6

16,7 16,7 50,0 0,0 33,3 16,7 0,0 100,0

Tablica nr 9 Przedsi'biorstwa pa(stwowe prywatyzowane bezpo"rednio przez oddanie do odp!atnego korzystania wg liczby zatrudnionych Liczba zatrudnionych

do 49 50-249 250-499 500 i wi$cej RAZEM *ród"o: Dane MSP.

Przedsi'biorstwa prywatyzowane bezpo"rednio poprzez oddanie do odp!atnego korzystania w latach 1990-2007 W tym w roku 2007 Liczba p.p. Struktura % Liczba p.p. Struktura % 278 19,9 1 16,7 739 52,9 5 83,3 219 15,7 0 0,0 161 11,5 0 0,0 1397 100,0 6 100,0

20

Wed"ug danych na koniec 2007 roku poziom zatrudnienia we wszystkich przedsi$biorstwach

prywatyzowanych

t#

metod#

by"

zró&nicowany,

z

przewag#

przedsi$biorstw zatrudniaj#cych od 50 do 249 osób (52,9%). W sytuacji zaprzestania sp"aty rat leasingowych przez spó"k$ powsta"# poprzez oddanie maj#tku do odp"atnego korzystania, g"ównie w zwi#zku z pogorszeniem si$ jej sytuacji p"atniczej, umowa zawarta pomi$dzy spó"k# a Skarbem Pa!stwa mo&e zosta( rozwi#zana. Do ko!ca 2007 roku rozwi#zano umowy w przypadku 84 spó"ek, w tym z 1 spó"k# w roku 2007. Nale&y podkre'li(, &e sprawno'( realizacji zmian w"asno'ciowych metod# prywatyzacji bezpo'redniej mierzona liczb# zako!czonych procesów prywatyzacyjnych do liczby wydanych akceptacji w ca"ym okresie przekszta"ce! w"asno'ciowych jest ca"y czas wysoka - na koniec 2007 roku wynios"a 96,1%.

Tablica nr 10 Przedsi'biorstwa pa(stwowe wykre"lone z rejestru p.p. w wyniku prywatyzacji bezpo"redniej w zestawieniu z liczb* zaakceptowanych wniosków stan na 31 grudnia 2007 roku Lp. 1. 2. 3. 4.

Tryb prywatyzacji bezpo"redniej Sprzeda& przedsi$biorstwa Wniesienie do spó"ki Oddanie do odp"atnego korzystania Rozwi#zania mieszane RAZEM *ród"o: Dane MSP.

Liczba akceptacji MPW/MSP 569 250 1397 67 2283

Liczba p.p. wykre"lonych z rejestru 520 236 1381 57 2194

% realizacji 91,4 94,4 98,9 85,1 96,1

Z zestawienia danych liczbowych ilustruj#cych poszczególne metody prywatyzacji bezpo'redniej wynika, &e oddanie przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania jest wci#& najpopularniejsz# i statystycznie najbardziej efektywn# form# prywatyzacji. Od roku 2002 obserwuje si$ jednak spadek liczby przedsi$biorstw obj$tych prywatyzacj# w tym trybie przy jednoczesnym wzro'cie liczby przedsi$biorstw, które uzyska"y w tym samym roku zgod$ na prywatyzacj$ bezpo'redni# poprzez sprzeda&.

21

1.4. Likwidacja i upad#o&' przedsi(biorstw pa)stwowych Likwidacja na podstawie art. 19 ustawy o przedsi$biorstwach pa!stwowych z dnia 25 wrze'nia 1981 roku (Dz.U.91.18.80 z pó%niejszymi zmianami) zwana równie& likwidacj# z przyczyn

ekonomicznych

lub

likwidacj#

upad"o'ciow#,

przeprowadzana

jest

w

przedsi$biorstwach wykazuj#cych d"ugotrwa"# strat$ i nie rokuj#cych szans na popraw$ wyniku finansowego. Decyzj$ o likwidacji podejmuje organ za"o&ycielski z w"asnej inicjatywy b#d% na wniosek rady pracowniczej przedsi$biorstwa, o ile Minister Skarbu Pa!stwa nie zg"osi sprzeciwu. Organ za"o&ycielski wyznacza równie& likwidatora przedsi$biorstwa. Likwidacja ko!czy si$ wykre'leniem przedsi$biorstwa z rejestru przedsi$biorców. Najbardziej efektywn# i najcz$'ciej stosowan# strategi# likwidacji nierentownych przedsi$biorstw jest sprzeda& zorganizowanych cz$'ci maj#tku inwestorom zewn$trznym. Strategia ta – zbli&ona do procedur prywatyzacji bezpo'redniej – prowadzi z regu"y do skutecznej poprawy sytuacji sprzedanej cz$'ci przedsi$biorstwa i utrzymania zatrudnienia. Niesprzedane mienie pozostaje po likwidacji w"asno'ci# Skarbu Pa!stwa. W

pierwszym

okresie

transformacji

w"asno'ciowej

likwidacja

z

przyczyn

ekonomicznych by"a najcz$'ciej stosowan# form# przekszta"ce!. W kolejnych latach liczba podejmowanych procesów likwidacyjnych systematycznie si$ zmniejsza"a. W latach 1990-91 rozpocz$to 535 likwidacji, natomiast w ci#gu ostatnich pi$ciu lat – 'rednio po ok. 22 likwidacje rocznie. Do dnia 31 grudnia 2007 roku Minister Skarbu Pa!stwa nie zg"osi" sprzeciwu wobec 1907 wniosków o likwidacj$ przedsi$biorstwa pa!stwowego w trybie art. 19 ustawy o przedsi$biorstwach pa!stwowych, w tym w 130 przypadkach likwidacja dotyczy"a przedsi$biorstw podleg"ych organom administracji centralnej. W przypadku 1077 przedsi$biorstw pa!stwowych likwidacj$ zako!czono i przedsi$biorstwa wykre'lono z rejestru. Upad"o'( og"oszono w 682 przedsi$biorstwach co stanowi"o 35,8% wszystkich rozpocz$tych procesów likwidacji. W 2007 roku proces likwidacyjny rozpocz$to w 10 przedsi$biorstwach, zako!czono za' wykre'leniem z rejestru w przypadku 21 przedsi$biorstw, a w 1 og"oszono upad"o'(. W przedsi$biorstwach zlikwidowanych w 2007 roku czas trwania procesu likwidacji wynosi" 'rednio oko"o 6 lat i by" bardzo zró&nicowany: najkrótszy proces likwidacji trwa" 1,5 roku, najd"u&szy ponad 15 lat.

22 Struktura bran&owa przedsi$biorstw likwidowanych w trybie art. 19 ustawy o przedsi$biorstwach pa!stwowych by"a bardzo zró&nicowana. W wi$kszo'ci dotyczy"o to przedsi$biorstw zajmuj#cych si$ przetwórstwem przemys"owym – 34,2%, budowlanych – 18,3%, oraz firm prowadz#cych us"ugi zwi#zane z obs"ug# nieruchomo'ci i wynajmem – 16,3%. W'ród przedsi$biorstw likwidowanych w 2007 roku najliczniejsz# grup$ stanowi"y przedsi$biorstwa przetwórstwa przemys"owego – 34,2%, zwi#zane z budownictwem – 18,3% oraz obs"ug# nieruchomo'ci – 16,3%. W okresie od 1990 do dnia 31 grudnia 2007 roku likwidacj# z art. 19 ustawy o przedsi$biorstwach pa!stwowych obj$to przede wszystkim przedsi$biorstwa ma"e i 'rednie zatrudniaj#ce do 249 osób, które stanowi"y 89,3 % ogó"u likwidowanych przedsi$biorstw pa!stwowych.

Tablica nr 11 Rozpocz'te i zako(czone procesy likwidacji z art. 19 ust. o p.p. Rok 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 RAZEM *ród"o: Dane MSP.

Liczba procesów rozpocz'tych 535 318 226 160 144 97 60 44 57 57 53 44 35 23 31 13 10 1907

Liczba procesów zako(czonych 19 86 116 112 100 132 99 70 56 46 12 37 50 55 41 25 21 1077

Og!oszone upad!o"ci 12 88 124 123 83 62 44 24 21 22 29 25 13 3 3 5 1 682

23

Tablica nr 12 Przedsi'biorstwa pa(stwowe poddane likwidacji z przyczyn ekonomicznych wg sekcji PKD Przedsi'biorstwa likwidowane w trybie art. 19 ust. o pp w latach 1990-2007

SEKCJE PKD

1 Rolnictwo, "owiectwo... Górnictwo i kopalnictwo Przetwórstwo przemys"owe Zaopatrywanie w energi$ elektryczn#, gaz i wod$ Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny Hotele i restauracje

Liczba procesów rozpocz. 2 95 32 653

Struktura (%) 3 5,0 1,7 34,2

w tym w 2007 r.

liczba % Liczba procesów realizacji procesów zako(cz. (4:2) rozpocz. 4 5 6 28 29,5 1 18 56,2 0 331 50,7 8

Struktura (%) 7 10,0 0,0 80,0

3

0,2

2

66,7

0

0,0

350 260 6

18,3 13,6 0,3

180 174 5

51,4 66,9 83,3

0 0 0

0,0 0,0 0,0

Transport, gospodarka magazynowa i "#czno'(

169

8,9

99

58,6

1

10,0

Obs"uga nieruchomo'ci, wynajem, nauka i us"ugi

311

16,3

220

70,74

0

0,0

28 1907

1,5 100,0

20 1077

71,4 56,5

0 10

0,0 100,0

Pozosta"e OGÓ&EM *ród"o: Dane MSP.

Tablica nr 13 Stan zatrudnienia w przedsi'biorstwach likwidowanych w latach 1990-2007 Liczba zatrudnionych

Przedsi'biorstwa likwidowane w latach 1990-2007 w tym w 2007 r. Liczba p.p. Struktura % Liczba p.p. Struktura %

do 49

834

43,8

5

50,0

do 50-249 do 250-499 500 i wi$cej RAZEM *ród"o: Dane MSP.

868 123 82 1907

45,5 6,4 4,3 100,0

4 1 0 10

40,0 10,0 0,0 100,0

Przedsi$biorstwa poddane likwidacji w 2007 r. zlokalizowane by"y g"ównie w województwach: 'l#skim (6), lubuskim (2), lubelskim i wielkopolskim (po 1). Likwidacja przedsi$biorstw pa!stwowych z przyczyn ekonomicznych ujmowana jako procentowy udzia" procesów zako!czonych poprzez wykre'lenie z rejestru przedsi$biorstw pa!stwowych w liczbie rozpocz$tych, by"a podobnie jak w latach ubieg"ych

24 do'( niska w porównaniu do innych metod prywatyzacji i wynosi"a na koniec 2007 roku 55,5%. Stosunkowo niska efektywno'( tej formy prywatyzacji wynika przede wszystkim z trudno'ci w zbywaniu maj#tku likwidowanych przedsi$biorstw, spowodowanych g"ównie skomplikowanym stanem prawnym lub ograniczeniami formalnymi zwi#zanymi z procedurami likwidacyjnymi. Pozytywnym zjawiskiem obserwowanym od kilku jest zmniejszanie si$ liczby rozpocz$tych likwidacji przy jednoczesnym zwi$kszeniu efektywno'ci procesu likwidacji mierzonego

liczb#

wykre'le!

z

rejestru

przedsi$biorców

oraz

spadkiem

liczby

przedsi$biorstw dla których proces ten zako!czy" si$ og"oszeniem upad"o'ci.

1.5. Przedsi(biorstwa pa)stwowe w latach 1990-2007 Wed"ug stanu na koniec 2007 roku w rejestrze Gospodarki Narodowej (REGON) znajdowa"y si$ 5721 przedsi$biorstwa sektora pa!stwowego. Przyjmuj#c jako stan pocz#tkowy liczb$ 8453 przedsi$biorstw, które istnia"y w dniu 31 grudnia 1990 roku2 stwierdzi( mo&na w tej dziedzinie zmian$ o charakterze wr$cz ustrojowym. Proces kszta"towania si$ liczby przedsi$biorstw w latach 1990 - 2007 roku obrazuje Wykres nr 1. Do ko!ca 2007 roku procesami przekszta"ce! w"asno'ciowych obj$to

5809 (68,7%)

przedsi$biorstw . W tym: !" 1619 skomercjalizowano, !" 2283 poddano prywatyzacji bezpo'redniej, !" zaakceptowano 1907 wniosków o likwidacj$ z przyczyn ekonomicznych, z czego zlikwidowano 1077 przedsi$biorstw, a w 682 og"oszono upad"o'(. Na zmian$ liczby przedsi$biorstw pa!stwowych wp"yn$"a wi$c g"ównie realizacja ustaw dotycz#cych przekszta"ce! w"asno'ciowych. W jej wyniku do dnia 31 grudnia 2007 roku wykre'lono z rejestru 4890 przedsi$biorstwa pa!stwowe, które zosta"y przekszta"cone w spó"ki prawa handlowego lub zlikwidowane w trybie rozporz#dzenia wszystkimi sk"adnikami materialnymi i niematerialnymi przedsi$biorstwa poprzez sprzeda&, wniesienie do spó"ki lub oddania do odp"atnego korzystania.

1

Biuletyn Statystyczny nr 2; GUS, Warszawa 2008 r., s. 185.

25

Wykres nr 3 Liczba przedsi'biorstw pa(stwowych w latach 1990 - 2007 8453

8228

8000

7242

7000

5924

6000

4955

3000

3368 2906 2599

2005r.

2004r.

2003r.

2002r.

1999r.

1998r.

1997r.

1996r.

1995r.

1994r.

1993r.

1992r.

1991r.

0

1990r.

1000

2001r.

2268 2054 1951 1736 1306 1029

2000

913

572 2007r.

4127 3665

4000

2006r.

5000

2000r.

9000

*ród"o: Dane GUS.

Prywatyzacja nie ogranicza si$ jednak tylko do zmiany formy prawnej, statusu w"asno'ciowego przedsi$biorstw pa!stwowych czy w konsekwencji do zmniejszenia ich liczby. Jest punktem wyj'cia do rzeczywistych zmian ekonomicznych, których liczbowe efekty zosta"y wcze'niej opisane.

2

Biuletyn statystyczny nr 11, GUS, Warszawa 1991 r., s. 57.

26

dr Andrzej Ga!*zka

ROZDZIA& II

PROFILE REGIONALNE PROCESÓW PRZEKSZTA&CE# W&ASNO$CIOWYCH LAT 1990-2007

2.1. Wybrane mi'dzyregionalne zró)nicowania sytuacji spo!eczno-gospodarczej w Polsce – ogólne uwarunkowania procesów przekszta!ce( w!asno"ciowych Wa&nym czynnikiem kszta"towania struktur spo"eczno-gospodarczych w okresie transformacji ustrojowej w Polsce s# procesy przekszta"ce! w"asno'ciowych, a zw"aszcza te dotycz#ce przedsi$biorstw pa!stwowych. W corocznie opracowywanych przez Ministerstwo Skarbu Pa!stwa „Raportach o przekszta"ceniach w"asno'ciowych ...”, znajduje si$ cz$'( po'wi$cona

przestrzennym aspektom przebiegu

tych&e procesów. Powodem tego

zainteresowania s# problemy wynikaj#ce z istnienia zró&nicowa! poziomu rozwoju spo"eczno-gospodarczego obserwowane w ró&nych skalach przestrzennych: globalnej i grup pa!stw, w skali mi$dzyregionalnej, wewn#trzregionalnej i lokalnej. Niniejszy rozdzia" „Raportu ...” ma stanowi( przyczynek do diagnozy rozwoju regionalnego Polski w okresie transformacji systemowej. Dzi$ki spójnym danym, „Raport...” Ministerstwa Skarbu Pa!stwa, dotycz#cy przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych pozwala na dokonanie analizy przedmiotowych zjawisk w okresie wieloletnim. Informacje umo&liwiaj#ce dokonywanie ocen ró&nych aspektów procesu prywatyzacji w d"ugim okresie uzyskuje si$ dzi$ki wykorzystaniu w badaniu tych samych wska%ników w kolejnych latach. St#d w niniejszym rozdziale „Raportu ...” zachowano uk"ad tre'ci zgodny z wcze'niejszymi edycjami tego dokumentu.

27

2.1.1. Mi'dzyregionalne zró)nicowania sytuacji spo!eczno-gospodarczej w Polsce na tle regionów UE W pierwszej dekadzie XXI wieku na terytorium UE, najwi$ksze ró&nice rozwojowe mierzone poziomem PKB na mieszka!ca wyst$puj# w pa!stwach o najwy&szym poziomie tego wska%nika. Mi$dzyregionalne zró&nicowania tak mierzonego rozwoju s# w Polsce raczej niewielkie. Fakt, i& wyst$puj# one w warunkach ogólnie niskiej „produktywno'ci” sprawia zapewne, i& owe zró&nicowania s# wyra%nie zauwa&alne i odczuwane. W'ród 268 regionów wyznaczonych w pa!stwach cz"onkowskich UE1 zró&nicowania rozmiarów PKB per capita osi#ga"y w 2004 r. wymiar 10-krotno'ci. Gdy jednak przyjrzymy si$ zakresowi zmienno'ci tego wska%nika w poszczególnych pa!stwach wówczas okazuje si$, i& najwi$ksze ró&nice wyst$puj# w wysokorozwini$tych krajach „starej UE”. Ogólnie rzecz ujmuj#c, rozpi$to'ci te generowane s# g"ównie przez „najproduktywniejsze” regiony – zwykle zawieraj#ce stolice ww. pa!stw. Spo'ród 27 pa!stw cz"onkowskich UE, wg stanu prezentowanego w „czwartym raporcie spójno'ci UE”2 19 by"o podzielonych na co najmniej 2 regiony poziomu NUTS 2. Spo'ród ww. 19 pa!stw w 15. zdecydowanie najwy&szy poziom PKB per capita wyst$powa" w „regionach sto"ecznych”. Wyj#tkiem by"y tu specyficzne: Niemcy, W"ochy, Holandia, i Finlandia, w których regiony sto"eczne zajmowa"y, wg tej miary, odpowiednio miejsca: 25-te (na 41 regionów ogó"em), 3-cie (na 31 regionów ogó"em), 2-gie (na 12 regionów ogó"em) i 2-gie (na 5 regionów ogó"em). Znaczne zró&nicowania tak ujmowanego poziomu rozwoju s# na terytorium UE sytuacj# normaln#, ale zazwyczaj czym innym s# du&e rozpi$to'ci mi$dzyregionalne poziomu rozwoju gospodarczego w pa!stwach ogólnie s"abo rozwini$tych ekonomicznie, a inne znaczenie maj# nawet znaczne zró&nicowania w tym zakresie w krajach wysokorozwini$tych. Sygnalizowane

zró&nicowania

s#

wynikiem

specyfiki

regionów

UE.

We

wspomnianym „czwartym raporcie spójno'ci UE” zawarte s# informacje charakteryzuj#ce regiony UE 27 w zakresie wybranych elementów sytuacji spo"eczno-gospodarczej. Na Rysunku nr 1 pokazano mi$dzyregionalne zró&nicowania wybranych elementów sytuacji

1

Wg podzia"u wykorzystanego w: Growing Regions, growing Europe. Fourth report on economic and social cohesion. Provisional version, European Union. Regional Policy, Communication from the Commision, May 2007. 2 Wszystkie dane liczbowe wykorzystane w tym podrozdziale – je'li nie zaznaczono inaczej pochodz# z oficjalnej publikacji KE: Growing Regions, growing Europe. Fourth report on economic and social cohesion. Provisional version, European Union. Regional Policy, Communication from the Commision, May 2007.

28 spo"eczno-gospodarczej, w kontek'cie poziomu produktywno'ci tych regionów (PKB per capita) na obszarze 27 pa!stw UE, w tym Polski. Lewa kolumna rysunków pokazuje sytuacj$ w 268 regionach (w tym 16 polskich województwach) UE, za' prawa – w identycznej skali – przedstawia sytuacj$ tylko w 16 polskich województwach. Zestawienie takie umo&liwia porównanie wybranych elementów sytuacji spo"eczno-gospodarczej polskich województw z pozosta"ymi regionami UE w relacji do osi#ganego poziomu PKB per capita. Analiza zawarto'ci kolejnych par ww. rysunków wykazuje, i&: !" W zakresie regionalnej wydajno'ci pracy (PKB regionu na 1 pracuj#cego w % 'redniej UE 27) polskie województwa by"y w grupie najs"abszych regionów w UE (zakres zmienno'ci cechy: Polska - 20,9%-37,6% vs. UE – 10,1%-182,3%). Znacznie wy&sz# od ww., tak liczon# wydajno'( pracy, wykazuje wi$kszo'( regionów UE. Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje silniejsza ni& w Polsce dodatnia zale&no'( poziomu PKB od wydajno'ci pracy. Mo&e to wskazywa( na typ ekstensywnego rozwoju jaki jest realizowany w Polsce (Rysunek nr 1, cz. 1). !" W zakresie dzia"owej struktury gospodarki polskie województwa: o w wi$kszo'ci nale&a"y do nielicznej w UE grupy regionów o wysokim udziale pracuj#cych w rolnictwie (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 4,3%-35,9% vs. UE – 0,1%-49,0%) i podobnie jak ww. wykazuj# one niski poziom PKB per capita. Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$, i& 'rednio w UE wyst$puje s"absza ni& w Polsce ujemna zale&no'( poziomu PKB od poziomu zaanga&owania zasobów pracy w rolnictwie, co potwierdza ekstensywny charakter tego dzia"u w Polsce (Rysunek nr 1, cz. 1). o w wi$kszo'ci nale&a"y do licznej w UE grupy regionów o wysokim udziale pracuj#cych w przemy'le (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 19,3%-38,8% vs. UE – 11,1%-46,6%), ale niska wydajno'( pracy w tym dziale powoduje, &e nie jest to zwi#zane z wysokim PKB per capita. Obserwacja linii trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita wskazuje, i& 'rednio w UE wyst$puje ujemna zale&no'( poziomu PKB i poziomu zaanga&owania zasobów pracy w przemy'le, a w Polsce zwi#zek ten jest wyra%nie dodatni. Wskazuje to na utrzymywanie si$ (a nawet utrwalanie) „tradycyjnego” modelu rozwoju w wielu polskich województwach (Rysunek nr 1, cz. 1).

29 o w wi$kszo'ci nale&a"y do nielicznej w UE grupy regionów o niskim i najni&szym udziale pracuj#cych w us"ugach (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 44,2%-62,4% vs. UE – 27,0%-88,7%), co dodatkowo jest skorelowane z niskim PKB per capita. Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje s"absza ni& w Polsce dodatnia zale&no'( poziomu PKB od poziomu zaanga&owania zasobów pracy w us"ugach, co potwierdza relatywnie wysok# produktywno'( tego dzia"u w Polsce (Rysunek nr 1, cz. 1). !" W zakresie ilo'ciowych rozmiarów zasobów pracy polskie województwa: o w wi$kszo'ci nale&a"y do nielicznej w UE grupy regionów o niskim udziale pracuj#cych w ogólnej liczbie osób w wieku 15-64 lata (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 48,3%-57,6% vs. UE – 40,9%-78,0%), co wyra%nie skorelowane jest z niskim PKB per capita. Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje silniejsza ni& w Polsce dodatnia zale&no'( poziomu PKB od poziomu aktywizacji zawodowej zasobów pracy, co jest ogólnie zgodne z nisk# wydajno'ci# pracy w Polsce (Rysunek nr 1, cz. 2). o wszystkie nale&a"y do dominuj#cej liczebnie grupy regionów UE o 'redniowysokim udziale osób w wieku do 15 lat w ca"ej populacji. Tak wi$c, wbrew obiegowym opiniom, Polska nie jest pod tym wzgl$dem pa!stwem „ludzi m"odych” (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 15,7%-19,5% vs. UE – 10,1%-35,3%). Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje lekko dodatnia, a w Polsce silnie ujemna zale&no'( poziomu PKB osi#ganego w regionach wzgl$dem udzia"u najm"odszych grup wiekowych w populacji regionu. Zjawisko to jest zbie&ne z obserwacjami empirycznymi wy&szej dzietno'ci wyst$puj#cej w Polsce na obszarach wiejskich i niskiej na terenach silnie zurbanizowanych tj. tych o relatywnie wysokiej intensywno'ci dzia"alno'ci gospodarczej (Rysunek nr 1, cz. 2). o w zdecydowanej wi$kszo'ci nale&a"y do nielicznej grupy regionów UE o najwy&szym udziale ludno'ci b$d#cej tu& przed wej'ciem w wiek produkcyjny i tej w wieku produkcyjnym tj. maj#cej 15-64 lata (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 67,7%71,8% vs. UE – 60,8%-74,0%). Niestety, ww. zasoby pracy nie przek"adaj# si$ poziom osi#ganego PKB. Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje lekko ujemna, a w Polsce silnie dodatnia zale&no'( poziomu osi#ganego w regionach PKB wzgl$dem udzia"u

30 grupy w wieku 15-64 lata. To zjawisko w Polsce jest te& zbie&ne z obserwacjami empirycznym, które wskazuj# na wyra%ne gromadzenie si$ ludno'ci w wieku produkcyjnym na obszarach o wysokiej intensywno'ci dzia"alno'ci gospodarczej (Rysunek nr 1, cz. 2). o niemal wszystkie nale&a"y do mniejszo'ciowej grupy regionów UE o najni&szym udziale ludno'ci w wieku poprodukcyjnym tj. w wieku powy&ej 64 lat (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 11,2%-14,7% vs. UE – 3,9%-26,2%). Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje lekko dodatnia, a w Polsce brak wyra%nej zale&no'ci poziomu osi#ganego w regionach PKB wzgl$dem udzia"u grupy w wieku poprodukcyjnym. To zjawisko w Polsce jest zgodne z obserwacjami wskazuj#cymi na relatywnie wy&szy udzia" ludno'ci w wieku poprodukcyjnym na obszarach o wysokiej intensywno'ci dzia"alno'ci gospodarczej (Rysunek nr 1, cz. 2). !" W zakresie jako'ci zasobów pracy polskie województwa: o nale&a"y do nielicznej w UE grupy regionów o najni&szym udziale w grupie wiekowej 25-64 lata osób z wykszta"ceniem podstawowym (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 11,6%-21,9% vs. UE – 3,4%-81,3%). Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje podobnie jak w Polsce ujemna zale&no'( poziomu osi#ganego w regionach PKB wzgl$dem udzia"u ludno'ci z wykszta"ceniem podstawowym (Rysunek nr 1, cz. 3). o nale&a"y do nielicznej w UE grupy regionów o najwy&szym udziale w grupie wiekowej 25-64 lata osób z wykszta"ceniem 'rednim (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 62,1%-73,0% vs. UE – 10,4%-79,6%). Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje wyra%nie ujemna, a w Polsce lekko dodatnia zale&no'( poziomu osi#ganego w regionach PKB wzgl$dem udzia"u ludno'ci z wykszta"ceniem 'rednim (Rysunek nr 1, cz. 3). o nale&a"y do mniejszo'ciowej w UE grupy regionów o niewielkim udziale w grupie wiekowej 25-64 lata osób z wykszta"ceniem wy&szym (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 13,3%-23,5% vs. UE – 7,5%-45,4%). Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje, podobnie jak w Polsce, silnie dodatnia zale&no'( poziomu osi#ganego w regionach PKB wzgl$dem udzia"u ludno'ci z wykszta"ceniem wy&szym (Rysunek nr 1, cz. 3).

31 !"

sytuacji na rynku pracy (stopa bezrobocia rejestrowanego) polskie województwa w 2005 r. by"y w grupie najs"abszych regionów w UE (zakres zmienno'ci cechy: Polska – 14,3%22,7% vs. UE – 2,6%-30,1%). Wbrew obiegowym opiniom w grupie tej znajdowa"o si$ równie& wiele regionów pa!stw UE15. Obserwuj#c lini$ trendu zmienno'ci ww. cechy wzgl$dem PKB per capita, stwierdza si$ i& 'rednio w UE wyst$puje znacznie silniejsza ni& w Polsce ujemna wspó"zale&no'( poziomu PKB i stopy bezrobocia. Mo&na to t"umaczy( w przypadku Polski relatywnie niskim poziomem rejestrowanego bezrobocia w „niskoproduktywnych” regionach o wysokim udziale ludno'ci pracuj#cej w rolnictwie (Rysunek nr 1, cz. 3). Analiza mi$dzyregionalnych zró&nicowa! wybranych elementów sytuacji spo"eczno-

gospodarczej polskich województw - umieszczona w kontek'cie regionów UE 27, pozwala oceni( w jak specyficznie trudnych uwarunkowaniach regionalnych (krajowych i europejskich) prowadzone by"y przekszta"cenia w"asno'ciowe polskich przedsi$biorstw pa!stwowych. Trzeba przy tym pami$ta(, i& zaprezentowana powy&ej analiza pokazuje elementy sytuacji spo"eczno-gospodarczej polskich regionów w ok. pi$tna'cie lat po rozpocz$ciu procesów transformacji ustrojowej Polski. W okresie tym, po pierwszych ok. 5 latach pog"$biaj#cego si$ za"amania gospodarczego, zacz$"a si$ powszechnie znana, bezprecedensowa poprawa sytuacji spo"eczno-gospodarczej kraju. Mimo tej poprawy obserwowana, szczególnie na tle wysokorozwini$tych regionów UE 27 sytuacja spo"ecznoekonomiczna polskich województw pokazuje jaki dystans dzieli te jednostki od „'rednioogólnounijnego poziomu rozwoju”.

32

Rysunek nr 1 – cz. 1 Mi'dzyregionalne zró)nicowania sytuacji spo!eczno-gospodarczej, a poziom PKB na 1 mieszka(ca regionu - polskie województwa na tle 268 regionów UE 27 Regiony UE 27, w tym 16 polskich województw

16 polskich województw

180 160 140 120 100 80 60 40 20

w % "redniej UE 27 w 2004 r.

200 PKB na 1 pracuj#cego regionu

w % "redniej UE 27 w 2004 r.

PKB na 1 pracuj#cego regionu

200

180 160 140 120 100 80 60 40 20

0

0 0

50

100

150

200

250

300

350

0

50

40 35 30 25 20 15 10 5 0 50

100

150

200

250

300

25 20 15 10 5 0 250

300

350

60 50 40 30 20 10 0 150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

350

300

350

10 5 0 50

100

150

200

250

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0

50

100

150

200

250

300

350

90 80 70 60 w 2005 r.

% pracuj#cych w us$ugach regionu

70 w 2005 r.

% pracuj#cych w us$ugach regionu

80

100

300

20

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

90

50

350

25

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

0

300

30

15

w 2005 r.

30

200

350

35

0

% pracuj#cych w przemy"le regionu

35 w 2005 r.

% pracuj#cych w przemy"le regionu

40

150

300

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

45

100

250

40

350

50

50

200

45

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

0

150

50

w 2005 r.

% pracuj#cych w rolnictwie regionu

45

0

100

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

50

w 2005 r.

% pracuj#cych w rolnictwie regionu

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

50 40 30 20 10 0 0

50

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

33

Rysunek nr 1 - cz. 2 16 polskich województw

70

60

50

40 0

50

100

150

200

250

300

80 wieku 15-64 lata w 2005 r.

% pracuj#cych w regionie w grupie

80 wieku 15-64 lata w 2005 r.

% pracuj#cych w regionie w grupie

Regiony UE 27, w tym 16 polskich województw

70

60

50

40

350

0

50

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

25 20 15 10 0

50

100

150

200

250

300

350

% ludno"ci regionu w wieku do 15 lat

% ludno"ci regionu w wieku do 15 lat

30

250

300

350

300

350

300

350

300

350

35 30 25 20 15 10 0

50

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r. 75

65

60 0

50

100

150

200

250

300

350

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

% ludno"ci regionu w wieku

30 25 20 15 10 5

70

65

60 0

50

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r. 30 powy%ej 64 lat

70

% ludno"ci regionu w wieku 15-64 lata

75 % ludno"ci regionu w wieku 15-64 lata

200

40

35

powy%ej 64 lat

150

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

40

% ludno"ci regionu w wieku

100

25 20 15 10 5

0

0 0

50

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

300

350

0

50

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

34

Rysunek nr 1 - cz. 3

70 60 50 40 30 20 10 0 0

50

100

150

200

250

300

350

90 80 podstawowym w 2005 r.

80

% ludno"ci regionu z wykszta$ceniem

16 polskich województw

90

podstawowym w 2005 r.

% ludno"ci regionu z wykszta$ceniem

Regiony UE 27, w tym 16 polskich województw

70 60 50 40 30 20 10 0 0

50

50 40 30 20 10 0 50

100

150

200

250

300

350

20 10 0 150

200

250

300

350

300

350

300

350

300

350

40 30 20 10 0 0

50

100

150

200

250

50 40 30 20 10 0 0

50

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

30 25 20 15 10 5

35 30 w 2005 r.

Stopa bezrobocia w regionie

35

w 2005 r.

350

50

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r. Stopa bezrobocia w regionie

300

60

wy%szym w 2005 r.

30

% ludno"ci regionu z wykszta$ceniem

wy%szym w 2005 r.

% ludno"ci regionu z wykszta$ceniem

40

100

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

50

50

200

70

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

0

150

80

"rednim w 2005 r.

60

% ludno"ci regionu z wykszta$ceniem

70

0

100

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

80

"rednim w 2005 r.

% ludno"ci regionu z wykszta$ceniem

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

25 20 15 10 5

0

0 0

50

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

300

350

0

50

100

150

200

250

PKB na 1 mies z ka!c a regionu w % " redniej UE 27 w 2004 r.

*ród"o: Opracowanie i uk"ad w"asne na podstawie: Growing Regions, growing Europe. Fourth report on economic and social cohesion. Provisional version, European Union. Regional Policy, Communication from the Commision, May 2007.

35

Dokonywanie w miar$ pe"nej analizy mi$dzyregionalnych zró&nicowa! poziomu rozwoju w Polsce wykracza poza przedmiot niniejszego opracowania. Dla zasygnalizowania „regionalnego t"a” procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych ograniczamy si$ tu jedynie do wskazania stanu i dynamiki zmian produktywno'ci polskich województw w latach 1995-2006.

Tablica nr 1 Wspó!czynnik trendu zmian poziomu PKB w województwach w latach 1995-2006 Wspó!czynnik regresji liniowej trendu „A” zmian PKB w okresie 1995-2006 Mazowieckie 0,366 Wielkopolskie 0,068 )ódzkie 0,009 Ma"opolskie 0,005 Pomorskie 0,004 +wi$tokrzyskie -0,010 Podlaskie -0,014 Lubuskie -0,015 Warmi!sko-mazurskie -0,016 Dolno'l#skie -0,024 Podkarpackie -0,037 Kujawsko-pomorskie -0,040 Opolskie -0,044 Zachodniopomorskie -0,050 Lubelskie -0,060 +l#skie -0,142 *ród"o: Obliczenia i uk"ad w"asne na podstawie danych BDR GUS. Województwo

Obserwuj#c zmiany udzia"u obszarów wspó"czesnych (2007) województw w tworzeniu ogólnopolskiego PKB w okresie 1995-2006 stwierdza si$, i& 5 wykazywa"o, 'rednio bior#c, tendencj$ do relatywnego zwi$kszania w skali kraju swej produktywno'ci – wykazuj# one dodatni poziom oszacowanego wspó"czynnika regresji liniowej. S# to województwa z najdynamiczniej rozwijaj#cymi si$ obszarami: mazowieckie, wielkopolskie, "ódzkie, ma"opolskie i pomorskie. Na przeciwleg"ym biegunie znajdujemy regiony wykazuj#ce w ww. okresie tendencj$ do zmniejszania swego udzia"u w omawianej wielko'ci ogólnopolskiej: 'l#skie, lubelskie, zachodniopomorskie, opolskie, kujawsko-pomorskie i podkarpackie.

36

Tablica nr 2 Porównanie "redniego poziomu PKB na mieszka(ca w latach 1995-96 oraz 20052006 w poszczególnych województwach $rednia lat 1995-1996 Województwo Województwo Mazowieckie 13160,6 Mazowieckie +l#skie 11536,8 +l#skie Dolno'l#skie 10380,6 Wielkopolskie Zachodniopomorskie 10130,8 Dolno'l#skie Pomorskie 9836,1 Pomorskie Wielkopolskie 9758,4 )ódzkie Kujawsko-pomorskie 9497,7 Zachodniopomorskie Opolskie 9354,7 Lubuskie Lubuskie 9333,1 Kujawsko-pomorskie )ódzkie 8680,4 Ma"opolskie Ma"opolskie 8630,7 Opolskie Warmi!sko-mazurskie 7890,0 Warmi!sko-mazurskie +wi$tokrzyskie 7647,0 +wi$tokrzyskie Podlaskie 7637,1 Podlaskie Lubelskie 7618,1 Podkarpackie Podkarpackie 7450,3 Lubelskie *ród"o: Obliczenia i uk"ad w"asne na podstawie danych BDR GUS.

$rednia lat 2005-2006 42539,2 28692,4 28383,4 28199,4 26313,2 24641,7 24629,6 23986,3 23384,9 23026,3 21894,8 20357,7 20228,4 19759,0 18402,4 18206,4

Przedstawiona powy&ej sytuacja nie w pe"ni przek"ada si$ na osi#gany w poszczególnych województwach poziom PKB w przeliczeniu na mieszka!ca, ale ogólnie potwierdza si$ w dynamice wojewódzkiego PKB per capita. Bior#c pod uwag$ 'redni poziom ww. miernika za lata 1995-96 oraz 2005-2006 stwierdzamy, i& te same województwa wykazywa"y najwy&szy i najni&szy poziom produktywno'ci3. Najlepsze to: mazowieckie oraz 'l#skie, dolno'l#skie, zachodniopomorskie, pomorskie, wielkopolskie (i w 2005/06 r. "ódzkie). Z kolei niezmiennie najgorsza sytuacja, w takim uj$ciu, wyst$powa"a w podkarpackim, lubelskim, podlaskim, 'wi$tokrzyskim i warmi!sko-mazurskim – por. Tablica nr 2. Do'( niepokoj#ca jest dynamika opisywanego zjawiska. Bior#c pod uwag$ 'redni poziom PKB za lata 1995-96 - najlepsze województwa wykazywa"y po ok. 10-11 tys. z" PKB na mieszka!ca (wyj#tek mazowieckie 13 tys. z"), a najgorsze po ok. 7,5-8,0 tys. Ró&nica bezwzgl$dna to ok. 3 tys. z" (ok. 39% najni&szego poziomu PKB wynosz#cego ok. 7,5 tys.). Ró&nica u'rednionego PKB za lata 1995-96 mi$dzy 2-gim w kolejno'ci województwem, a 3

Celowo pos"u&ono si$ tu 'rednim poziomem PKB wg województw w dwóch skrajnych latach okresu dla którego dost$pne s# odpowiednie dane GUS. Zabieg ten mia" na celu zmniejszenie wp"ywu „przypadkowo'ci” obserwowanego poziomu PKB w poszczególnych województwach.

37 województwem ostatnim wynosi"a 4086,5 z" czyli stanowi"a 54,9% warto'ci najni&szej wyst$puj#cej wówczas w'ród województw. Po up"ywie 10 lat, wg 'redniej PKB za lata 2005-06, najlepsze województwa wykazywa"y po ok. 26-28 tys. z" PKB na mieszka!ca (wyj#tek mazowieckie 42,5 tys. z"), a najgorsze po ok. 18-20 tys. Ró&nica bezwzgl$dna to wówczas ju& ok. 8 tys. z" (ok. 42% najni&szego poziomu PKB wynosz#cego ok. 18,2 tys.). Ró&nica u'rednionego PKB za lata 2005-06 mi$dzy 2-gim w kolejno'ci województwem, a województwem ostatnim wynosi"a 10486,0 z" czyli stanowi"a 57,6% warto'ci najni&szej notowanej w tej mierze w'ród województw. Wida( wi$c, utrzymywanie si$ znacznych mi$dzyregionalnych ró&nic w poziomie PKB, a nawet symptomy zwi$kszania si$ tych zró&nicowa! - nie tylko w uj$ciu bezwzgl$dnym, ale i wzgl$dnym. Z punktu widzenia analizy procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych powy&sze obserwacje maj# istotne znaczenie dla oceny regionalnych skutków dokonywanych przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych. Jak wyka&emy w dalszej cz$'ci analizy, w skali regionalnej nie mo&na znale%( prostych zwi#zków mi$dzy dominuj#cymi w danym regionie metodami przekszta"ce! w"asno'ciowych, a jego poziomem rozwoju spo"eczno-gospodarczego, co uzna( nale&y za zjawisko pozytywne. W szczególno'ci, województwa w których wyst$powa"y w wi$kszym nasileniu procesy likwidacji przedsi$biorstw pa!stwowych z przyczyn ekonomicznych bynajmniej nie wykazywa"y najni&szej dynamiki wzrostu PKB (por. zw"aszcza woj. warmi!sko-mazurskie). W ogólnym uj$ciu, jak si$ wydaje, uda"o si$ unikn#( przenoszenia poziomu rozwoju regionu na stosowane metody przekszta"ce! przedsi$biorstw pa!stwowych i vice versa. 2.1.2. Proces przekszta#ce) w#asno&ciowych przedsi(biorstw pa)stwowych na tle ogólnych zmian strukturalnych grup podmiotów gospodarczych w Polsce w latach 1990-2007 Aby pe"niej oceni( proces przekszta"ce! w"asno'ciowych, w skali ogólnokrajowej czy regionalnej, nale&y analizowa( ww. przekszta"cenia w kontek'cie zmian strukturalnych form organizacyjno-prawnych ogó"u podmiotów gospodarczych w Polsce. Sytuacja przedsi$biorstw pa!stwowych, jako elementu systemu gospodarczego kraju, by"a i jest co najmniej po'rednio zwi#zana z przekszta"ceniami strukturalno-w"asno'ciowymi dokonuj#cymi w ca"ym systemie gospodarczym Polski.

38

Tablica nr 3 Zmiany ilo"ciowe wybranych grup podmiotów gospodarczych w Polsce w okresie 1989-2007 Forma organizacyjno-prawna

Rok bazowy

Liczba podmiotów w roku: bazowym

Podmioty gospodarcze ogó!em

1993

2007

Zmiany liczby podmiotów gospodarczych wzgl'dem roku bazowego w szt. w %: stan z roku bazowego=100% 1 690 279 84,7

1 995 329 3685608 w tym Przedsi'biorstwa pa(stwowe 1990 8 453 572 -7 881 -93,2 Zak"ady osób fizycznych 1989 813 485 2787650 1 974 165 242,7 Spó"ki cywilne 1992 99 331 280890 181 559 180,8 Spó"ki prawa handl. ogó"em 1989 16 906 258299 241 393 1427,9 w tym wg rodzaju kapita"u (w danych GUS wyst$puje wielokrotne liczenie spó"ek o mieszanym kapitale): Sp. z udz. Skarbu Pa!stwa 1989 208 1886 1 678 806,7 Spó"ki prywatne krajowe 1990 33 239 217828 184 589 555,3 Spó"ki prywatne j.-v. 1989 429 61546 61 117 14246,4 Spó"dzielnie 1989 15 024 18128 3 104 20,7 Stowarzyszenia 1991 5 722 80636 74 914 1309,2 Fundacje 1991 1 213 9812 8 599 708,9 *ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie danych GUS.

Wed"ug informacji GUS, w 2007 r. w Polsce by"o zarejestrowanych w systemie REGON ponad 3,69 miliona podmiotów gospodarczych. Ilo'ciowo rzecz ujmuj#c w uk"adzie form organizacyjno-prawnych4 - w wi$kszo'ci by"y to zak"ady osób fizycznych. Stanowi"y one niemal 76% (2787,7 tys.) ogólnej ilo'ci podmiotów gospodarczych w kraju, spó"ki cywilne to 7,6% (280,9 tys.), a spó"ki prawa handlowego 7,0% (258,3 tys.). Liczba stowarzysze! i organizacji spo"ecznych to ok. 2,2% (80,6 tys.), spó"dzielni 0,5% (18,1 tys.), fundacji - 0,3% (9,8 tys.) ogó"u podmiotów gospodarczych. Niespe"na 0,02% (0,512 tys.) wszystkich podmiotów stanowi"y interesuj#ce nas szczególnie z punktu widzenia tego opracowania - przedsi$biorstwa pa!stwowe. Wymienione powy&ej grupy firm obejmowa"y 93,2% ogó"u zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w Polsce w 2007 r. Rozmieszczenie ww. grup podmiotów gospodarczych w Polsce w uk"adzie regionalnym, w uj$ciu bezwzgl$dnym i wzgl$dnym, przedstawimy w dalszej cz$'ci niniejszego rozdzia"u. Analiza taka po'rednio pokazuje atrakcyjno'( poszczególnych województw dla lokalizacji podmiotów gospodarczych ró&nego typu, a jest to wa&ne uwarunkowanie przebiegu procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych w Polsce.

4

Jest to powszechnie stosowana klasyfikacja podmiotów gospodarczych - por. Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w 2007 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2008.

39

Najliczniejsz# grup# podmiotów gospodarczych by"y w Polsce (2007 r.) zak"ady

osób

fizycznych. Jak pokazuj# dane w Tablicy nr 3 - w okresie 1989-2007 liczba takich podmiotów wzros"a prawie 2,5-krotnie tj. z nieco ponad 800 tys. do ponad 2,8 mln. Najwi$kszy udzia" w ogólnokrajowej liczbie zak"adów prowadzonych przez osoby fizyczne w 2007 r. mia"y województwa: mazowieckie (16,3%), 'l#skie (11,6%), wielkopolskie (9,9%), ma"opolskie (8,0) i dolno'l#skie (7,9%). Natomiast województwa: opolskie, podlaskie, lubuskie, warmi!skomazurskie i 'wi$tokrzyskie skupia"y najmniej takich podmiotów (2-3% stanu ogólnokrajowego). Czo"owe miejsca w kraju odno'nie liczby zak"adów prowadzonych przez osoby fizyczne przypadaj#cych na 10 tysi$cy mieszka!ców zajmowa"y województwa: zachodniopomorskie (969), mazowieckie (874), wielkopolskie (813) i lubuskie (797). Najni&szy poziom nasycenia w tym zakresie (522-595 zak"adów na 10 tys. mieszka!ców) wyst$powa" w województwach: podkarpackim, lubelskim, warmi!sko-mazurskim i podlaskim. Mi$dzy ww. skrajnymi grupami województw wyst#pi" 0,5-krotny poziom zró&nicowa! omawianego miernika. Spó"ki cywilne s# drug# pod wzgl$dem liczebno'ci grup# podmiotów gospodarczych w Polsce. Jak wynika z informacji zawartych w Tablicy nr 3, w latach 1992-20075 ich liczba w Polsce wzros"a z niespe"na 100 tys. do ponad 280 tys. Najliczniej tego typu podmioty reprezentowane by"y w województwach: mazowieckim (18,8% ilo'ci ogólnokrajowej) i 'l#skim (13,8%) oraz ma"opolskim (9,6%), wielkopolskim (9,1%) i dolno'l#skim (8,4%). Najmniej takich firm (1,6-2,6% ilo'ci ogólnopolskiej) znajdowa"o si$ w województwach: podlaskim, lubuskim, opolskim, warmi!sko-mazurskim i 'wi$tokrzyskim. Najwi$ksze nasycenie spó"kami cywilnymi by"o w województwach: mazowieckim (101,7 spó"ek na 10 tys. ludno'ci), 'l#skim (83,4), zachodniopomorskim (82,7), dolno'l#skim (82,3) i ma"opolskim (82,2). Zdecydowanie najs"abszymi w tym zakresie (39-57 takich podmiotów na 10 tys. ludno'ci) by"y województwa: podlaskie, lubelskie, warmi!sko-mazurskie, podkarpackie i 'wi$tokrzyskie. Jak wida(, wyst#pi"y ok. 2-krotne rozpi$to'ci poziomu nasycenia poszczególnych regionów omawianymi spó"kami. Trzeci# pod wzgl$dem liczebno'ci grup# podmiotów gospodarczych w kraju s# spó"ki prawa handlowego. W okresie 1989-2007 ich liczba wzros"a z niespe"na 17 tys. do prawie 260 tys. tj. ok. 13-krotnie. Najwi$cej takich podmiotów by"o zarejestrowanych na obszarze województw: mazowieckiego (28,6% ilo'ci ogólnopolskiej), 'l#skiego (10,9%), wielkopolskiego (8,9%), dolno'l#skiego (8,3%), pomorskiego (7,5%) i ma"opolskiego (7,2%). Z kolei w województwach: podlaskim, 'wi$tokrzyskim, opolskim, warmi!sko-mazurskim, podkarpackim i lubuskim. odnotowano najmniej spó"ek prawa handlowego (1,6-2,6% stanu ogólnokrajowego)

40 Województwo mazowieckie dominuje w kraju pod wzgl$dem liczby spó"ek prawa handlowego przypadaj#cych na 10 tysi$cy mieszka!ców(142,3). Ju& wyra%nie ni&szy od ww. stopie! nasycenia takimi podmiotami wykazywa"y: drugie w kolejno'ci - pomorskie (87,4), dolno'l#skie (74,0), zachodniopomorskie (71,9) i wielkopolskie (68,2). Relatywnie najrzadziej (30-38 spó"ek na 10 tys. ludno'ci) spó"ki takie wyst$powa"y w województwach: podkarpackim, podlaskim, 'wi$tokrzyskim, lubelskim i warmi!sko-mazurskim. Du&e, bo 2-3-krotne, s# mi$dzyregionalne ró&nice poziomu nasycenia takimi podmiotami. Interesuj#cych obserwacji, z punktu widzenia atrakcyjno'ci lokalizacyjnej regionów, dostarcza analiza poziomu nasycenia poszczególnych województw ró&nymi typami spó"ek prawa handlowego – prowadzona w grupach firm wed"ug pochodzenia kapita"u. Stwierdza si$ tu znaczne zró&nicowania mi$dzyregionalne. Najmniej liczn# grup# w'ród spó"ek prawa handlowego ogó"em s# jednostki z udzia"em Skarbu Pa!stwa. Jak wynika z danych zawartych w Tablicy nr 3, ich liczba w latach 1989-2007 wzros"a prawie 10-krotnie tj. z ok. 200 do niespe"na 1,9 tys. W roku 2007 województwo mazowieckie skupia"o 20,5% takich spó"ek, 'l#skie 12,6%, wielkopolskie, dolno'l#skie i ma"opolskie po 8,9%. Najmniejszy udzia" w ogólnopolskiej ilo'ci takich podmiotów (1,9-2,8%) mia"y województwa: warmi!sko-mazurskie, podlaskie, lubuskie i opolskie. Pod wzgl$dem poziomu nasycenia spó"kami z udzia"em Skarbu Pa!stwa (w przeliczeniu na 10 tysi$cy mieszka!ców) mi$dzyregionalne ró&nice nie s# znacz#ce. Pierwsze miejsce w kraju pod tym wzgl$dem zajmuje województwo mazowieckie (0,7), dolno'l#skie (0,6), ale nast$pne w kolejno'ci województwa ('l#skie, wielkopolskie, ma"opolskie, opolskie, pomorskie) wykazuj# nasycenie takimi spó"kami na poziomie 0,5, a najs"absze (warmi!skomazurskie, podlaskie, lubelskie) - 0,3 na 10 tysi$cy mieszka!ców. W'ród ogó"u spó"ek prawa handlowego najliczniejsz# grup$ stanowi# prywatne spó"ki krajowe. W latach 1990-2007 ich liczba wzros"a prawie 6-krotnie - z ponad 33 tys. do ponad 217 tys. (Tablica nr 3). Z ogólnej liczby takich podmiotów w kraju najwi$cej przypada"o na województwa: mazowieckie (26,5%), 'l#skie (11,5%), wielkopolskie (9,0%), dolno'l#skie (8,1%), pomorskie (7,9%) i ma"opolskie (7,6%%). Z kolei najni&szy udzia" w ww. liczbie ww. spó"ek (1,7-2,3%) mia"y województwa: podlaskie, 'wi$tokrzyskie, opolskie, warmi!skomazurskie i lubuskie. Województwo mazowieckie zajmowa"o pierwsze miejsce w kraju pod wzgl$dem nasycenia prywatnymi spó"kami krajowymi (111,3 na 10 tys. mieszka!ców). Na drugim miejscu znajdowa"o si$ województwo pomorskie (77,4), a kolejnymi by"y: dolno'l#skie (61,1), zachodniopomorskie i wielkopolskie (po 58,0). Najni&szy poziom nasycenia tego typu 5

Tj. w okresie dla którego posiadamy porównywalne dane GUS

41 podmiotami (27-34 na 10 tys. mieszka!ców) wykazywa"y województwa: podkarpackie, 'wi$tokrzyskie, podlaskie, lubelskie i warmi!sko-mazurskie. Zró&nicowania mi$dzyregionalne poziomu nasycenia omawianymi podmiotami by"y wi$c bardzo znaczne, bo 3-4-krotne. Spó"ki z udzia"em kapita"u zagranicznego s# najwra&liwszymi na uwarunkowania lokalizacyjne spo'ród ogó"u spó"ek prawa handlowego. Ma to swe %ród"o zapewne w potencjalnie znacznej mobilno'ci tego typu kapita"u. Liczba spó"ek j-v w Polsce w latach 19892007 wzros"a z nieco ponad 400 do ponad 61 tys. (Tablica nr 3). Zdecydowanie najwi$kszy udzia" w ogólnopolskiej liczbie takich firm mia"o województwo mazowieckie (42,3%), a ju& dalece ni&szy nast$pne w kolejno'ci: dolno'l#skie (9,7%), wielkopolskie (8,9%) oraz 'l#skie (8,2%). Województwa: podlaskie, 'wi$tokrzyskie, podkarpackie, warmi!sko-mazurskie i lubelskie legitymowa"y si$ najmniejszym udzia"em w omawianej wielko'ci ogólnokrajowej (0,71,5%). Taka bezwzgl$dna koncentracja przestrzenna spó"ek z udzia"em kapita"u zagranicznego znajduje odbicie w koncentracji wzgl$dnej. Województwo mazowieckie liczb# takich spó"ek – 43,2 na 10 tysi$cy ludno'ci - wyra%nie przewy&sza drugie w kolejno'ci tj. lubuskie (24,9) oraz zachodniopomorskie (23,6), a tak&e dolno'l#skie (20,8), pomorskie (17,2) i wielkopolskie (16,1). Najni&szy poziom nasycenia spó"kami j-v (3,9-4,3) wykazywa"y w 2007 r. województwa: podlaskie,

podkarpackie,

'wi$tokrzyskie

i

lubelskie.

Najbardziej

nierównomiernie

rozmieszczon# grup# podmiotów gospodarczych dzia"aj#cych na terenie kraju. s# w"a'nie spó"ki prawa handlowego z udzia"em kapita"u zagranicznego. Spó"dzielnie s# kolejn#, znacz#c#, grup# podmiotów prowadz#cych dzia"alno'( gospodarcz#. W latach 1989-2007 ich liczba w Polsce zwi$kszy"a si$ - z ok. 15 tys. do ponad 18 tys. - por. Tablica nr 3. Najwi$cej spó"dzielni w 2007 r. by"o zarejestrowanych na terenie województw: mazowieckiego (18,0% stanu ogólnokrajowego), wielkopolskiego (10,1%), dolno'l#skiego (8,0%) oraz 'l#skiego (6,9%) i lubelskiego (6,8%). Natomiast województwa: lubuskie, podlaskie, opolskie i 'wi$tokrzyskie wykaza"y najmniejszy udzia" w ogólnopolskiej liczbie takich podmiotów (2,8-2,9%) Bior#c pod uwag$ poziom nasycenia spó"dzielniami, w czo"ówce województw (6-7 spó"dzielni na 10 tys. mieszka!ców) odnale%( mo&na: zachodniopomorskie, mazowieckie i lubelskie. Z kolei w województwach: 'l#skim, ma"opolskim, podkarpackim zanotowano najmniejsze nasycenie takimi podmiotami (ok. 2,7-3,7 spó"dzielni na 10 tys. mieszka!ców). Znacz#cy rozwój ilo'ciowy w okresie 1989-2007 wykazywa"y tak&e inne podmioty prowadz#ce

w

wielu

przypadkach

ró&norodn#

dzia"alno'(

gospodarcz#

(fundacje,

stowarzyszenia i organizacje spo"eczne). W latach 1991-2007 liczba fundacji zwi$kszy"a si$ z

42 ok. 1,2 tys. do ponad 9,8 tys., za' stowarzysze! z 5,7 tys. do ponad 80 tys. - por. Tablica nr 3. Dominuj#cy w tym zakresie by", udzia" województwa mazowieckiego. Koncentrowa"o si$ tu w 2007 r. prawie 39% ogólnokrajowej liczby zarejestrowanych fundacji i 14% ogólnej liczby stowarzysze! i organizacji spo"ecznych. Mo&na stwierdzi(, i& w"a'nie województwa z du&ymi aglomeracjami maj# najwi$kszy udzia" w ogólnopolskiej liczbie takich podmiotów, za' najmniejszy regiony o najni&szym poziomie urbanizacji i industrializacji. Zestawienie liczby przedsi$biorstw pa!stwowymi z ogóln# liczb# podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w poszczególnych podregionach jest dobr# ilustracj# skali przekszta"ce! strukturalno-w"asno'ciowych polskiej gospodarki w latach 1990-2007. Liczba istniej#cych przedsi$biorstw pa!stwowych, wg stanu na 31.12.2007 r., w ww. poszczególnych podregionach kraju, waha"a si$ od kilku do kilkudziesi$ciu sztuk (wi$cej jedynie w podregionach: Warszawa – 102, centralny-'l#ski – 58, )ód% – 36, Pozna! – 20), za' ogólna liczba wszystkich podmiotów gospodarczych wynosi"a wówczas w poszczególnych podregionach Polski od kilkunastu tysi$cy do kilkudziesi$ciu tysi$cy – por. Mapa nr 1. Ró&nice w tym zakresie by"y wi$c ponad 1000-krotne. Fakt ten ma swoj# wymow$, nawet je'li przyj#(, &e prawie 76% ogó"u w'ród ogó"u zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wg stanu na 31.12.2007 r. stanowi"y najmniejsze podmioty, tj. zak"ady osób fizycznych. Przekszta"cenia w"asno'ciowe przedsi$biorstw pa!stwowych, w omawianym okresie 1990-2007 nie by"y dokonywane w jednorodnej pod wzgl$dem spo"eczno-gospodarczym przestrzeni kraju, co wynika z powy&ej zaprezentowanej analizy stanu lokalizacji podmiotów gospodarczych w Polsce. Ewidentnie pokazuj# to, zró&nicowania terytorialnie w zakresie decyzji

lokalizacyjnych

podejmowanych

przez

inwestorów

prywatnych.

Procesy

przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych w swej masie - nie wzmacnia"y w widoczny sposób, mi$dzyregionalnej polaryzacji w zakresie zró&nicowa! sytuacji spo"eczno-gospodarczej kraju, co wyka&emy w dalszej cz$'ci niniejszego opracowania.6 Fakt ten mo&na uzna( za zjawisko korzystne.

6

Por. A. Ga"#zka, Przestrzenne aspekty rozwoju gospodarczego w Polsce, (w:) Wzrost gospodarczy i rozwój spo"eczny jako paradygmaty wspó"czesno'ci, (red. J. Osi!ski), SGH-KES, Warszawa 2003, ss. 341-359.

43

44

2.2. Przekszta#cenia w#asno&ciowe a zmiany w rozmieszczeniu przedsi(biorstw pa)stwowych w latach 1990-2007 Zmiany liczby przedsi'biorstw pa(stwowych w latach 1990-2007 Jak to ju& zasygnalizowano wcze'niej, ogólna liczba wszystkich podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w Polsce, wg stanu na 31 grudnia 2007 r., wynosi"a ok. 3,69 mln, z czego przedsi$biorstwa pa!stwowe to tylko 0,02% wszystkich podmiotów. Liczba przedsi$biorstw pa!stwowych zmniejszy"a si$ w okresie 1990-2007 z 8453 do 572 tj. o ok. 93% stanu wyj'ciowego. Ponadto, wg danych GUS dla 2007 r., faktycznie7 funkcjonowa"o w kraju tylko 434 tego typu podmiotów. Ze wzgl$du na z"# kondycj$ ekonomiczn#, w 49,8% spo'ród ww. jednostek prowadzone by"o post$powanie upad"o'ciowe lub proces likwidacji, w 12,0%

jednostek

rozpocz$to

post$powanie

przygotowawcze

przed

prywatyzacj#

bezpo'redni#, w 8,1% przypadków wyst#piono z wnioskiem o komercjalizacj$, 2,5% ogó"u znajdowa"o si$ w trakcie prywatyzacji bezpo'redniej, a bez zmian prawno-organizacyjnych pozosta"o 8,1% omawianych jednostek8. Aktywnych przedsi$biorstw pa!stwowych, prowadz#cych dzia"alno'( gospodarcz#, by"o w ko!cu 2007 r. tylko 2229. Poza ww. w 2007 r. Skarb Pa!stwa posiada" akcje lub udzia"y w 1230 spó"kach, w tym 416 by"o jednoosobowymi spó"kami Skarbu Pa!stwa. Rozmieszczenie przedsi'biorstw pa(stwowych w 1990 r. Rozmieszczenie poszczególnych podmiotów gospodarczych i ich skupisk, w postaci okr$gów

przemys"owych,

aglomeracji

miejsko-przemys"owych

itp.,

jest

wypadkow#

oddzia"ywania bardzo wielu czynników. O lokalizacji przedsi$biorstw pa!stwowych w Polsce rozstrzyga"y z"o&one, mniej lub bardziej oddalone w czasie, uwarunkowania „historyczne”. Bior#c pod uwag$ obecny podzia" administracyjny kraju stwierdza si$, &e w momencie rozpoczynania procesów prywatyzacyjnych (1990 r.) najwi$cej przedsi$biorstw pa!stwowych 7

8 9

Liczb$ przedsi$biorstw pa!stwowych GUS podaje na podstawie Wykazu Przedsi$biorstw Pa!stwowych, sporz#dzanego przez pa!stwowe jednostki organizacyjne pe"ni#ce funkcje za"o&ycielskie dla przedsi$biorstw pa!stwowych. Mo&e si$ ona ró&ni( si$ od publikowanej na podstawie rejestru REGON, ze wzgl$du na zakres i sposób aktualizacji Rejestru REGON i Wykazu - por. Uwagi metodyczne (w:) Prywatyzacja przedsi$biorstw pa!stwowych w 2007 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2008. Por. Prywatyzacja przedsi$biorstw pa!stwowych w 2007 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2008, s. 39. Te dane o przedsi$biorstwach pa!stwowych dotycz# przedsi$biorstw aktywnych, tj. takich, które prowadzi"y dzia"alno'( gospodarcz# w ko!cu 2007 – por. Uwagi metodyczne (w:) Prywatyzacja przedsi$biorstw pa!stwowych w 2007 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2008, s. 14.

45 znajdowa"o si$ na obszarach wchodz#cych wspó"cze'nie w sk"ad województw: mazowieckiego (1076 przedsi$biorstw pa!stwowych, co stanowi"o 12,7% ogó"u takich podmiotów w kraju), 'l#skiego (961 – 11,4% ogó"u), dolno'l#skiego (843 – 10,0%), wielkopolskiego (704 – 8,3%) i "ódzkiego (577 – 6,8%). W tym samym czasie na obszarach, które obecnie znajduj# si$ w granicach województw: podlaskiego, opolskiego, 'wi$tokrzyskiego (odpowiednio: 242, 268, 270 jednostek tj. po ok. - 3% ilo'ci ogólnopolskiej), oraz lubuskiego i podkarpackiego (odpowiednio: 302 i 337 jednostek tj. po ok. 4% ogó"u) dzia"a"o najmniej przedsi$biorstw pa!stwowych. Zatem, licz#c w wielko'ciach bezwzgl$dnych, w momencie rozpoczynania procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych, wyst$powa"y 3-4-krotne ró&nice w ilo'ciowym rozmieszczeniu tych podmiotów mi$dzy terenami wchodz#cymi w sk"ad obecnych (2007 r.) województw - por. Tablica nr 4.

Tablica nr 4 Rozmieszczenie przedsi'biorstw pa(stwowych w 1990 r. oraz w 2007 r. Wyszczególnienie

POLSKA Dolno'l#skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie )ódzkie Ma"opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie +l#skie +wi$tokrzyskie Warmi!sko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie

Liczba Ludno"ci wg stanu 31.12.2007 r. w tys. 38115,6 2878,4 2066,1 2166,2 1008,5 2555,9 3279,0 5188,5 1037,1 2097,3 1192,7 2210,9 4654,1 1275,6 1426,2 3386,9 1692,3

Przedsi'biorstwa pa(stwowe w 1990 r. szt. Polska na 10 =100% tys. ludn. 8453 100,0 2,2 843 10,0 2,9 494 5,8 2,4 427 5,1 2,0 302 3,6 3,0 577 6,8 2,3 488 5,8 1,5 1076 12,7 2,1 268 3,2 2,6 337 4,0 1,6 242 2,9 2,0 529 6,3 2,4 961 11,4 2,1 270 3,2 2,1 410 4,9 2,9 704 8,3 2,1 525 6,2 3,1

Przedsi'biorstwa pa(stwowe w 2007 r. szt. Polska Na 10 tys. =100% ludn. 572 23 29 23 17 52 45 145 6 6 21 17 84 10 17 48 29

100,0 4,0 5,1 4,0 3,0 9,1 7,9 25,3 1,0 1,0 3,7 3,0 14,7 1,7 3,0 8,4 5,1

0,2 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,1 0,3 0,1 0,0 0,2 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1 0,2

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie danych GUS oraz MSP: Dynamika przekszta"ce! w"asno'ciowych, Nr 65, MSP, Departament Analiz, Warszawa grudzie! 2007. W 1990 r. na obszarach nale&#cych obecnie do województw: zachodniopomorskiego (3,10 na 10 tys. ludno'ci), lubuskiego (2,99), dolno'l#skiego (2,93), warmi!sko-mazurskiego (2,87), opolskiego (2,58) oraz pomorskiego i kujawsko-pomorskiego (po 2,39) wyst$powa"o najwi$ksze nasycenie przedsi$biorstwami pa!stwowymi. By"y to wy"#cznie regiony Polski

46 zachodniej i pó"nocnej. W zestawieniu z liczb# mieszka!ców najmniej takich podmiotów odnotowano na terenach wspó"czesnych województw: ma"opolskiego (1,49), podkarpackiego (1,61), lubelskiego (1,97) i podlaskiego (2,03)

10

. Zatem, w 1990 r. wyst$powa"y 2-krotne

ró&nice poziomu nasycenia przedsi$biorstwami pa!stwowymi obszarów tworz#cych obecne województwa. Tak wi$c, jak pokazuje Tablica nr 4 - zró&nicowania bezwzgl$dnej ilo'ciowej koncentracji przedsi$biorstw pa!stwowych nie by"y wprost skorelowane z rozmieszczeniem ludno'ci w uk"adzie regionalnym. Rozmieszczenie przedsi'biorstw pa(stwowych w 2007 r. Najwi$kszy udzia" w ogólnopolskiej liczbie przedsi$biorstw pa!stwowych w 2007 r. wykazywa"y województwa: mazowieckie (25,3%), 'l#skie (14,7%), "ódzkie (9,1%), wielkopolskie (8,4%), ma"opolskie (7,8%), za' najmniejszy: opolskie, podkarpackie, 'wi$tokrzyskie (po 1-2%) oraz warmi!sko-mazurskie, pomorskie i lubuskie (po 3,0%). Pod wzgl$dem nasycenia przedsi$biorstwami pa!stwowymi (liczba podmiotów przypadaj#cych na 10 tysi$cy mieszka!ców), w czo"ówce krajowej znajdowa"y si$ województwa: mazowieckie, "ódzkie, 'l#skie, podlaskie (od 0,28 do 0,17 na 10 tys. mieszka!ców). Natomiast województwa: podkarpackie, opolskie, pomorskie, 'wi$tokrzyskie i dolno'l#skie wykazywa"y najni&szy poziom nasycenia przedsi$biorstwami pa!stwowymi (0,1 na 10 tys. ludno'ci). Ró&nice w tym zakresie by"y mniej wi$cej 2-krotne, ale przy tak niskim nasyceniu omawianymi podmiotami s# one nieistotne. Jak wida(, w 2007 r. przedsi$biorstwa pa!stwowe - jako forma organizacyjno-prawna podmiotów gospodarczych - wyst$powa"a ju& na terytorium kraju sporadycznie. Wp!yw procesów przekszta!ce( w!asno"ciowych na zmiany rozmieszczenia przedsi'biorstw pa(stwowych w latach 1990-2007 Przekszta"cenia w"asno'ciowe w Polsce, od pocz#tku prywatyzacji w 1990 r. do ko!ca 2007 r., obj$"y 5809 przedsi$biorstw pa!stwowych. Gdy t$ wielko'( porównamy z liczb# 8453 przedsi$biorstw, któr# przyjmuje si$ za “stan wyj'ciowy” prywatyzacji widzimy, i& w procesach tych uczestniczy"o 68,7% ogólnej liczby istniej#cych w ko!cu 1990 r. przedsi$biorstw pa!stwowych (Tablica nr 5). Nie oznacza to jednak, &e prawie 1/3 istniej#cych w 1990 r. przedsi$biorstw pa!stwowych czeka na przekszta"cenia w"asno'ciowe. W omawianym okresie 10

W regionach silnie uprzemys"owionych, w szczególno'ci na Górnym +l#sku, wyst$powa" znacz#cy udzia" du&ych i bardzo du&ych przedsi$biorstw pa!stwowych, natomiast w województwach wschodnich i po"udniowowschodnich funkcjonowa"a znaczna ilo'( przedsi$biorstw o wzgl$dnie niewielkiej liczbie pracuj#cych.

47 liczba tych podmiotów zmniejsza"a si$ - niezale&nie od procesów prywatyzacji - m.in. wskutek zaprzestawania dzia"alno'ci lub "#czenia istniej#cych firm. W 2007 r. zarejestrowane by"y ju& tylko 572 przedsi$biorstwa pa!stwowe, a wi$c niespe"na 6,8% liczebno'ci pocz#tkowej (1990 r.) tego typu podmiotów.

Tablica nr 5 Stopie( zaawansowania procesów przekszta!ce( w!asno"ciowych stan na 31.12.2007 r. Wyszczególnienie

Przedsi'biorstwa pa(stwowe w 1990 r. szt.

POLSKA Dolno'l#skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie )ódzkie Ma"opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie +l#skie +wi$tokrzyskie Warmi!sko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

8453 843 494 427 302 577 488 1076 268 337 242 529 961 270 410 704 525

Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te przekszta!ceniami w okresie 1990-2007 r. szt. Polska Wojew. 1990 1990 Wojew. 1990=100 =100 =100 83,1 5809 100,0 68,7 Podkarpackie 536 9,2 63,6 +l#skie 80,2 337 5,8 68,2 Ma"opolskie 79,1 287 4,9 67,2 )ódzkie 76,1 186 3,2 61,6 Opolskie 72,0 439 7,6 76,1 Podlaskie 71,9 386 6,6 79,1 Wielkopolskie 69,7 699 12,0 65,0 POLSKA 68,7 193 3,3 72,0 Kujawsko-pomorskie 68,2 280 4,8 83,1 Lubelskie 67,2 174 3,0 71,9 +wi$tokrzyskie 66,3 301 5,2 56,9 Mazowieckie 65,0 771 13,3 80,2 Warmi!sko-mazurskie 64,4 179 3,1 66,3 Dolno'l#skie 63,6 264 4,5 64,4 Lubuskie 61,6 491 8,5 69,7 Pomorskie 56,9 286 4,9 54,5 Zachodniopomorskie 54,5

Konfrontuj#c liczb$ przedsi$biorstw pa!stwowych, dzia"aj#cych w ko!cu 1990 r. na obszarach tworz#cych wspó"czesne województwa z liczb# przedsi$biorstw, które zosta"y obj$te procesami prywatyzacji do ko!ca 2007 r. mo&na zauwa&y(, &e „wzgl$dnie” najwi$cej takich podmiotów przekszta"cono w województwach: podkarpackim – 83,1%, 'l#skim – 80,2%, ma"opolskim – 79,1%, "ódzkim – 76,1%, opolskim – 72,0%, podlaskim – 71,9% i wielkopolskim – 69,7%. Najmniej zaawansowane ilo'ciowo zmiany w"asno'ciowe z tego punktu widzenia, zasz"y na obszarach województw: zachodniopomorskiego – 54,5%, pomorskiego – 56,9%, lubuskiego – 61,6%, dolno'l#skiego – 63,6% oraz warmi!sko-mazurskiego - 64,4% i mazowieckiego – 65,0% - por. Tablica nr 5. Ró&nice w tym zakresie si$gaj# 30 pkt. procentowych, czyli wzgl$dnie ujmowany zasi$g procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych w

48 województwie przoduj#cym (podkarpackie) by" prawie o po"ow$ wi$kszy, ni& w zachodniopomorskim - por. Tablica nr 5. Nale&y tu jednak przypomnie(, i& powy&sza informacja pokazuje relacj$ ilo'ci przeprowadzonych procesów przekszta"ce! do liczby przedsi$biorstw pa!stwowych istniej#cych w poszczególnych województwach w 1990 r., a nie rzeczywisty ilo'ciowy post$p przekszta"ce! przedsi$biorstw pa!stwowych istniej#cych w poszczególnych województwach w 1990 r. W wyniku dokonywanych w okresie 1990-2007 przekszta"ce! w"asno'ciowych zmieni"a si$ znacz#co kolejno'( poszczególnych regionów pod wzgl$dem ich udzia"u w ogólnopolskiej liczbie zarejestrowanych przedsi$biorstw pa!stwowych. Wyra%nie to wida(, gdy we%miemy pod uwag$ liczb$ tych podmiotów przypadaj#c# na 10 tys. mieszka!ców. W 1990 r. osiem województw (zachodniopomorskie, lubuskie, dolno'l#skie, warmi!sko-mazurskie, opolskie, pomorskie, kujawsko-pomorskie i "ódzkie) wykazywa"o wy&szy od 'redniej ogólnopolskiej, poziom nasycenia przedsi$biorstwami pa!stwowymi. W 2007 r. takich regionów by"o sze'( – przy czym, &e ze „starego” sk"adu pozosta"y w tej grupie trzy województwa (zachodniopomorskie, lubuskie, "ódzkie), a trzy nowe znalaz"y si$ tam wskutek

relatywnie

mniejszej

intensywno'ci

prowadzenia

procesów

przekszta"ce!

w"asno'ciowych (mazowieckie, 'l#skie, podlaskie). Zmiany te wskazuj# po'rednio obszary, które - z ró&nych wzgl$dów – trudniej poddawa"y si$ procesom przekszta"ce! w"asno'ciowych - por. Tablica nr 6. Do tej grupy mo&na zaliczy( województwa z du&ymi aglomeracjami: warszawsk#, "ódzk#, pozna!sk#, GOP oraz dodatkowo województwa: zachodniopomorskie, lubuskie i kujawsko-pomorskie. Sytuacja taka wynika z kilku powodów. W cz$'ci ww. regionów wyst$powa"a kumulacja przedsi$biorstw z bran& uznawanych, z ró&nych przyczyn, za „trudne” do prywatyzacji. Nale&# do nich m.in.: przemys" ci$&ki: górnictwo, hutnictwo; energetyka, zak"ady specjalne itp. Jednocze'nie znaczna cz$'( istniej#cych jeszcze przedsi$biorstw pa!stwowych, w niektórych regionach wzgl$dnie dobrze prosperuje (lub ma dobre perspektywy rozwojowe), gdy& dzia"aj# one na obszarach powi#zanych z du&ymi, atrakcyjnymi, lokalnymi rynkami pracy i zbytu. Koncentracj$ problemów „prywatyzacyjnych” w kilku subregionach przemys"owych sygnalizuj#

w"a'nie

zaprezentowane

powy&ej,

przestrzenne

zró&nicowania

stanu

zaawansowania procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych. Na takich obszarach "atwiej wprawdzie prowadzi( programy aktywizacji ekonomicznej, jednak przewa&nie trudniej tam roz"adowywa( napi$cia spo"eczne i neutralizowa( niech$( skierowan# przeciwko niezb$dnym zmianom.

49

Tablica nr 6 Intensywno"+ procesów przekszta!ce( w!asno"ciowych w okresie 1990-2007 a poziom nasycenia przedsi'biorstwami pa(stwowymi w 1990 i 2007 r. Województwa wg liczby przedsi'biorstw % przedsi'biorstw pa(stwowych liczby przedsi'biorstw pa(stwowych w 1990 r. obj'tych przekszta!ceniami pa(stwowych w 2007 r. na 10 tys. ludno"ci w okresie 1990-2007 na 10 tys. ludno"ci Zachodniopomorskie 3,10 Podkarpackie 83,1 Mazowieckie Lubuskie 2,99 +l#skie 80,2 )ódzkie Dolno'l#skie 2,93 Ma"opolskie 79,1 +l#skie Warmi!sko-mazurskie 2,87 )ódzkie 76,1 Podlaskie Opolskie 2,58 Opolskie 72,0 Zachodniopomorskie Pomorskie 2,39 Podlaskie 71,9 Lubuskie Kujawsko-pomorskie 2,39 Wielkopolskie 69,7 POLSKA )ódzkie 2,26 POLSKA 68,7 Wielkopolskie 68,2 Kujawsko-pomorskie POLSKA 2,22 Kujawsko-pomorskie +wi$tokrzyskie 2,12 Lubelskie 67,2 Ma"opolskie Wielkopolskie 2,08 +wi$tokrzyskie 66,3 Warmi!sko-mazurskie Mazowieckie 2,07 Mazowieckie 65,0 Lubelskie +l#skie 2,06 Warmi!sko-mazurskie 64,4 Dolno'l#skie Podlaskie 2,03 Dolno'l#skie 63,6 +wi$tokrzyskie Lubelskie 1,97 Lubuskie 61,6 Pomorskie Podkarpackie 1,61 Pomorskie 56,9 Opolskie Ma"opolskie 1,49 Zachodniopomorskie 54,5 Podkarpackie *ród"o: Jak w tablicy nr 4.

0,28 0,20 0,18 0,18 0,17 0,17 0,15 0,14 0,14 0,14 0,12 0,11 0,08 0,08 0,08 0,06 0,03

W okresie 1990-2007 nast#pi"a istotna zmiana skali wspomnianych problemów, cho( wymaga"o to pokonania szeregu trudno'ci wyst$puj#cych w trakcie prowadzenia procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych wynikaj#cych ze specyfiki bran&owo-przestrzennej (w tym regionalnej). Nast#pi"o zmniejszenie liczby przedsi$biorstw pa!stwowych w kraju o prawie 95%. Cho( w 2007 r. wci#& zauwa&alne by"y zró&nicowania mi$dzywojewódzkie wska%nika nasycenia tymi podmiotami mi$dzy skrajnym grupami województw, ale w tym&e 2007 r. wyst$powa" niewspó"mierny, 7-10-krotnie ni&szy poziom nasycenia przedsi$biorstwami pa!stwowymi, ni& ten notowany w 1990 r. Wyst$puj#ce w omawianym zakresie zró&nicowania mi$dzyregionalne zarejestrowane w 2007 r mia"y nik"e znaczenie, bo dotyczy"y stosunkowo niedu&ej grupy podmiotów gospodarczych w porównaniu ze stanem 1990 r.

50

2.3. Przekszta#cenia w#asno&ciowe przedsi(biorstw pa)stwowych w okresie 1990-2007 wg metod prywatyzacji- specyfika regionalna 2.3.1. Mi(dzyregionalne zró*nicowania struktury procesów prywatyzacji przedsi(biorstw pa)stwowych wg g#ównych metod przekszta#ce) w#asno&ciowych Jak stwierdzono wcze'niej, w latach 1990 – 2007 poddano procesom przekszta"ce! w"asno'ciowych 5809 przedsi$biorstw pa!stwowych, z czego: !" 1619 (27,9%) skomercjalizowano, !" 2283 (39,3%) obj$to prywatyzacj# bezpo'redni#, !" 1907 (32,8%) poddano procesom likwidacji z przyczyn ekonomicznych. Liczba przedsi$biorstw pa!stwowych obj$tych przekszta"ceniami w omawianym okresie, na terenach tworz#cych obecne województwa, by"a bardzo zró&nicowana, a wielko'ci te by"y w du&ym stopniu pochodn# ogólnej liczby przedsi$biorstw pa!stwowych, zlokalizowanych w poszczególnych regionach. Jednak struktura dokonanych w latach 19902007 przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych, ujmowana wed"ug zastosowanych metod prywatyzacji, jest do'( zrównowa&ona. Dotyczy to zarówno skali ogólnopolskiej jak i dezagregacji regionalnych – por. Tablica nr 7 i 8 oraz Rysunek nr 2. Mo&na zauwa&y(, i& cz$stotliwo'( stosowania ww. metod przekszta"ce! w"asno'ciowych w poszczególnych województwach nawi#zuje do historycznie ukszta"towanego przestrzennego uk"adu stopnia uprzemys"owienia ró&nych cz$'ci kraju (por. Tablica nr 8). Jak powszechnie wiadomo, w wyniku forsownej industrializacji prowadzonej w Polsce po II wojnie 'wiatowej, wyst$powa" wyra%nie wy&szy stan rozwoju przemys"u na obszarze tworz#cym swoisty „trójk#t równoramienny”, którego podstaw# by"a po"udniowa granica Polski, a wierzcho"kiem Aglomeracja Trójmiejska. Mniej intensywnie zindustrializowane by"y tereny le&#ce poza ww. obszarem11.

11

Por. T. Lijewski, Zmiany przestrzennego zagospodarowania Polski w latach 1945-1989, Studia KPZK, Tom CI, PWN, Warszawa 1993. i: B. Malisz, Przekszta"cenia przestrzennej struktury zagospodarowania Polski. Koncepcje-praktyka-rezultaty, (w:) Planowanie przestrzenne, (red. J. Regulski), PWE, Warszawa 1985.

51

Rysunek nr 2 Struktura procesów przekszta!ce( w!asno"ciowych dokonanych w latach 1990-2007 - wed!ug g!ównych „"cie)ek prywatyzacji” i województw na tle "rednich ogólnopolskich 1

1

34,1

1

21,6

26,7

27,9

1

20,4

27,9

27,9

25,4

27,9

32,8

32,8

37,1

32,8

31,8

32,8

32,8 3

40,5

3

2

41,5

3

45,6

39,3

39,3

Dolno"l#skie

Lubuskie 1

33,7 27,9

29,0

31,9

32,8

32,8

3

41,5

39,3

2

29,5 32,8

3

41,8

39,3

&ódzkie

32,8 3

40,7

2

1

30,2

32,8

32,8

3

2

48,3

35,9 32,8

3

44,5

Podlaskie

35,8

26,6

'l#skie 1

20,3

25,5

27,9

27,9

27,9

33,0

47,3

34,4

35,0

32,8

32,8

32,8

32,8

3

31,3

2

3

2

'w i(tokrzyskie

3

40,1

40,9

39,3

39,3

39,3

Warmi!sko-mazurskie

Wielkopolskie

1 – % p.p. poddanych komercjalizacji 2 – % p.p. poddanych prywatyzacji bezpo"redniej 3 – % p.o. poddanych likwidacji z przyczyn ekonomicznych *ród"o: Opracowanie i uk"ad w"asne na podstawie danych z Tablicy nr 4.

2

39,3

1

11,7

27,9

3

Pomorskie

1

1

2

39,3

39,3

Podkarpackie

27,9

27,9

31,6

39,3

37,5

25,2

27,9

27,9

Opolskie

1

20,1

27,9

2

39,3

Mazow ieckie

1

31,4

36,8

3

2

39,3

Ma$opolskie

1

27,9

26,3

27,9

2

2

39,3

1

27,9

38,0

42,5

Lubelskie

29,5

32,8

3

39,3

1

26,7

35,3

2

Kujaw sko-pomorskie

1

3

2

2

3

44,8

39,3

Zachodniopomorskie

2

52

Tablica nr 7 Województwa wg g!ównych metod przekszta!ce( przedsi'biorstw pa(stwowych - stan na 31.12.2007 r. Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te przekszta!ceniami w!asno"ciowymi w okresie 1990-2007 Wyszczególnienie Ogó!em w tym Ogó!em w tym skomercja- art.37 i art.19 skomercja- art.37 art.19 lizowane art. 39 lizowane i art.39 POLSKA 5809 1619 2283 1907 100,0 100,0 100,0 100,0 Dolno'l#skie 536 183 217 136 9,2 11,3 9,5 7,1 Kujawsko-pomorskie 337 90 140 107 5,8 5,6 6,1 5,6 Lubelskie 287 62 131 94 4,9 3,8 5,7 4,9 Lubuskie 186 38 79 69 3,2 2,3 3,5 3,6 )ódzkie 439 117 167 155 7,6 7,2 7,3 8,1 Ma"opolskie 386 114 160 112 6,6 7,0 7,0 5,9 Mazowieckie 699 184 292 223 12,0 11,4 12,8 11,7 Opolskie 193 65 71 57 3,3 4,0 3,1 3,0 Podkarpackie 280 88 114 78 4,8 5,4 5,0 4,1 Podlaskie 174 35 84 55 3,0 2,2 3,7 2,9 Pomorskie 301 76 134 91 5,2 4,7 5,9 4,8 +l#skie 771 289 205 277 13,3 17,9 9,0 14,5 +wi$tokrzyskie 179 64 56 59 3,1 4,0 2,5 3,1 Warmi!sko-mazurskie 264 31 108 125 4,5 1,9 4,7 6,6 Wielkopolskie 491 125 197 169 8,5 7,7 8,6 8,9 Zachodniopomorskie 286 58 128 100 4,9 3,6 5,6 5,2 *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

Tak wi$c, komercjalizacja, jako metoda przewidziana dla du&ych podmiotów by"a wzgl$dnie najrzadziej stosowan# metod# przekszta"ce! przedsi$biorstw pa!stwowych w dzisiejszych województwach le&#cych poza ww. „trójk#tem przemys"owym” (warmi!skomazurskie, podlaskie, zachodniopomorskie, lubuskie i lubelskie). Z kolei regiony te wykazywa"y przewa&nie najwi$kszy udzia" prywatyzacji bezpo'redniej w przekszta"caniu przedsi$biorstw pa!stwowych na swoim terenie. Pod wzgl$dem przekszta"ce! w trybie likwidacji z przyczyn ekonomicznych, dominowa"y obok województw spoza ww. „przemys"owego trójk#ta” (tj. 'rodkowo-zachodnich i pó"nocno-zachodnich

oraz

'rodkowo-wschodnich

i

pó"nocno-wschodnich)

równie&

województwa z du&ymi aglomeracjami przemys"owymi ("ódzkie, 'l#skie, wielkopolskie) – por. Tablica nr 8. Wydaje si$ zatem, &e to g"ównie specyfika podmiotów, a nie atrakcyjno'( inwestycyjna regionu i wynikaj#c# st#d wzgl$dna „"atwo'(” lub „trudno'ci” aplikacji okre'lonej metody przekszta"ce!, wp"ywa"a na wzgl$dn# cz$stotliwo'( stosowania ka&dej spo'ród ww. trzech metod przekszta"ce! w"asno'ciowych.

53

Tablica nr 8 Mi'dzyregionalne zró)nicowanie struktury procesów przekszta!ce( w!asno"ciowych wg zastosowanych "cie)ek prywatyzacji w okresie 1990-2007 % ogó!u przedsi'biorstw pa(stwowych w poszczególnych województwach poddanych ró)nym rodzajom przekszta!ce( w!asno"ciowych 10-20,0% 20,1-30,0% 30,1-40,0% 40,1-50,0% Komercjalizacja Warmi!sko-mazurskie 11,7 Podlaskie 20,1 Podkarpackie 31,4 Zachodniopomorskie 20,3 Opolskie 33,7 Lubuskie 20,4 Dolno'l#skie 34,1 Lubelskie 21,6 +wi$tokrzyskie 35,8 Pomorskie 25,2 +l#skie 37,5 Wielkopolskie 25,5 Mazowieckie 26,3 )ódzkie 26,7 Kujawsko-pomorskie 26,7 POLSKA 27,9 Ma"opolskie 29,5 Prywatyzacja bezpo"rednia (art.37 i art.39) ustawy o k i p p +l#skie 26,6 +wi$tokrzyskie 31,3 Wielkopolskie Opolskie 36,8 Dolno'l#skie )ódzkie 38,0 Podkarpackie POLSKA 39,3 Warmi!sko-mazurskie Ma"opolskie Kujawsko-pomorskie Mazowieckie Lubuskie Pomorskie Zachodniopomorskie Lubelskie Podlaskie Likwidacja z przyczyn ekonomicznych (art.19) Dolno'l#skie 25,4 Pomorskie 30,2 Warmi!sko-mazurskie Podkarpackie 27,9 Podlaskie 31,6 Ma"opolskie 29,0 Kujawsko-pomorskie 31,8 Opolskie 29,5 Mazowieckie 31,9 Lubelskie 32,8 POLSKA 32,8 +wi$tokrzyskie 33,0 Wielkopolskie 34,4 Zachodniopomorskie 35,0 )ódzkie 35,3 +l#skie 35,9 Lubuskie 37,1

40,1 40,5 40,7 40,9 41,5 41,5 41,8 42,5 44,5 44,8 45,6 48,3 47,3

*ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

Cz$stotliwo'( wyst$powania ró&nych „'cie&ek prywatyzacji”, wyra&ana w wielko'ciach absolutnych, jak to ju& stwierdzono wcze'niej, jest w znaczniej mierze zale&na od ilo'ciowej koncentracji przedsi$biorstw na terenie poszczególnych województw. Dopiero wi$c analiza wzgl$dnej cz$stotliwo'ci zastosowania wymienionych powy&ej trzech g"ównych metod przekszta"ce! w"asno'ciowych w poszczególnych regionach daje obraz mi$dzyregionalnych

54 zró&nicowa! w tej mierze Obserwuj#c w takim uj$ciu struktur$ przekszta"ce! przedsi$biorstw pa!stwowych wed"ug stosowanych „'cie&ek prywatyzacji” mo&na stwierdzi(, &e wyst$powa"y pod tym wzgl$dem widoczne zró&nicowania mi$dzywojewódzkie. Te ró&nice w cz$sto'ci stosowania poszczególnych metod mi$dzy skrajnymi grupami województw kszta"tuj# si$ na poziomie 1,5:1. 2.3.2. Komercjalizacja i prywatyzacja po&rednia W okresie 1990-2007 komercjalizacj# obj$to 1619 przedsi$biorstw pa!stwowych. Najwi$cej takich przekszta"ce! dokonano na obszarach województw: 'l#skiego – 289 (17,9%), mazowieckiego - 184 (11,4%), dolno'l#skiego - 183 (11,3%), wielkopolskiego - 125 (7,7%), "ódzkiego - 117 (7,2%) i ma"opolskiego - 114 (7,0%). Natomiast obecne województwa: warmi!sko-mazurskie – 31 (1,9%), podlaskie - 35 (2,2%), lubuskie - 38 (2,3%), zachodniopomorskie - 58 (3,6%) oraz lubelskie – 62 (3,8%), 'wi$tokrzyskie 64 (4,0%) i opolskie – 65 (po 4,0%) mia"y najmniejsz# liczb$ przedsi$biorstw przekszta"canych t# metod# (po 30-60 przypadków), a tym samym najmniejszy udzia" (2-4%) w odno'nych procesach ogólnopolskich.

Tablica nr 9

Struktura wielko"ci przedsi'biorstw pa(stwowych skomercjalizowanych w okresie do 31.12.2007 r. wg liczby zatrudnionych i województw Wyszczególnienie

ogó!em

POLSKA 1619 Dolno'l#skie 183 Kujawsko-pomorskie 90 Lubelskie 62 Lubuskie 38 )ódzkie 117 Ma"opolskie 114 Mazowieckie 184 Opolskie 65 Podkarpackie 88 Podlaskie 35 Pomorskie 76 +l#skie 289 +wi$tokrzyskie 64 Warmi!sko-mazurskie 31 Wielkopolskie 125 Zachodniopomorskie 58 *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

Przedsi'biorstwa pa(stwowe skomercjalizowane wg wielko"ci zatrudnienia ogó!em wg wielko"ci zatrudnienia do 50250- 500 i do 50250500 i 49 249 499 wi'cej 49 249 499 wi'cej 22 209 337 1051 100,0 1,4 12,9 20,8 64,9 2 24 42 115 100,0 1,1 13,1 23,0 62,8 0 8 13 69 100,0 0,0 8,9 14,4 76,7 0 6 7 49 100,0 0,0 9,7 11,3 79,0 1 2 6 29 100,0 2,6 5,3 15,8 76,3 1 11 25 80 100,0 0,9 9,4 21,4 68,4 0 16 23 75 100,0 0,0 14,0 20,2 65,8 7 36 34 107 100,0 3,8 19,6 18,5 58,2 1 8 13 43 100,0 1,5 12,3 20,0 66,2 0 5 18 65 100,0 0,0 5,7 20,5 73,9 1 2 7 25 100,0 2,9 5,7 20,0 71,4 3 10 17 46 100,0 3,9 13,2 22,4 60,5 3 40 68 178 100,0 1,0 13,8 23,5 61,6 0 10 16 38 100,0 0,0 15,6 25,0 59,4 0 6 5 20 100,0 0,0 19,4 16,1 64,5 0 17 31 77 100,0 0,0 13,6 24,8 61,6 3 8 12 35 100,0 5,2 13,8 20,7 60,3

55

W uj$ciu wzgl$dnym, udzia" w ogólnej liczbie przekszta"ce! przedsi$biorstw pa!stwowych w danym województwie, komercjalizacj$ stosowano najcz$'ciej na obszarach: 'l#skiego – 37,5%, 'wi$tokrzyskiego – 35,8%, dolno'l#skiego – 34,1%, opolskiego - 33,7%, podkarpackiego – 31,4% i ma"opolskiego – 29,5%. Metoda ta wzgl$dnie najrzadziej (poni&ej 22% ogó"u przedsi$biorstw poddanych przekszta"ceniom w województwie) wykorzystywana by"a

w

województwach:

warmi!sko-mazurskim

–

11,7%,

podlaskim

–

20,1%,

zachodniopomorskim – 20,3%, lubuskim – 20,4% i lubelskim – 21,6%. W skali ogólnokrajowej, w'ród przedsi$biorstw pa!stwowych poddawanych komercjalizacji, zgodnie z za"o&eniami, dominowa"y jednostki co najmniej 'redniej wielko'ci. Jednostki zatrudniaj#ce 500 osób lub wi$cej stanowi"y oko"o 65% (1051 podmiotów) ogólnej liczby przedsi$biorstw skomercjalizowanych (1619) do ko!ca 2007r. Przedsi$biorstwa pa!stwowe zatrudniaj#ce w granicach 250-499 osób to 20,8% (337) podmiotów przekszta"conych t# metod#, za' poni&ej 250 osób zatrudnia"o tylko 14,3% (231) tak przekszta"canych przedsi$biorstw pa!stwowych. Jak to pokazuj# dane zawarte w Tablicy nr 9 wyst$puj# 2-3-krotne zró&nicowania mi$dzyregionalne w zakresie udzia"u przedsi$biorstw pa!stwowych skomercjalizowanych, skategoryzowanych wg wielko'ci zatrudnienia. Najwi$kszy udzia" relatywnie „ma"ych” podmiotów

(do

250

zatrudnionych),

w'ród

ogó"u

przedsi$biorstw

pa!stwowych

przekszta"canych t# metod# wykazywa"y: mazowieckie (23,4%), warmi!sko-mazurskie (19,4%), zachodniopomorskie (19,0%), pomorskie (17,1%) i 'wi$tokrzyskie (15,6%), za' najmniejszy obszary województw: podkarpackiego, lubuskiego, podlaskiego i kujawskopomorskiego- 6-9%. Jednostki 'rednie i du&e, tj. zatrudniaj#ce 500 osób i wi$cej, dominowa"y (ok. 3/4 w'ród ogó"u przedsi$biorstw skomercjalizowanych w danym województwie) na terenie: lubelskiego, kujawsko-pomorskiego, lubuskiego, podkarpackiego i podlaskiego. W województwach: mazowieckim, 'wi$tokrzyskim, zachodniopomorskim, pomorskim, 'l#skim, wielkopolskim, dolno'l#skim, i warmi!sko-mazurskim by"o wyra%nie najmniej, bo poni&ej 2/3 takich podmiotów. Jest to do'( wa&ne spostrze&enie w kontek'cie wyra%nie ni&szego w województwie warmi!sko-mazurskim, ni& w pozosta"ych regionach, udzia"u przedsi$biorstw przekszta"canych t# metod#. Jak wida( taka sytuacja wynika ze struktury wielko'ci przedsi$biorstw pa!stwowych funkcjonuj#cych w tym regionie.

56 Procesy komercjalizacji prowadzi"y m.in. do powstawania spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa, które z kolei ulega"y dalszym przekszta"ceniom. W ko!cu 2007 r. w'ród wszystkich spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa (SP) liczebnie przewa&a"y podmioty z niskim udzia"em SP w kapitale zak"adowym. W skali ogólnopolskiej 40,1% takich spó"ek posiada"o mniej ni& 25% udzia"ów SP w swoim kapitale zak"adowym. Z kolei 33,8% ogó"u spó"ek z udzia"em SP by"o w 100% w"asno'ci# Skarbu Pa!stwa, a w ok. 19,6% spó"ek Skarbu Pa!stwa posiada" od 25% do 50% udzia"ów. Sporadycznie wyst$powa"y po'rednie poziomy udzia"ów SP w kapitale zak"adowym omawianych spó"ek (50%-75% oraz 75%-100%). W sumie stanowi"y one w kraju 6,5% ogó"u tego typu podmiotów - por. Tablica nr 10.

Tablica nr 10 Spó!ki z udzia!em Skarbu Pa(stwa, w których MSP posiada akcje lub udzia!y wg procentowego udzia!u w kapitale zak!adowym spó!ki - stan na 31.12.2007 r. Spó!ki z udzia!em Skarbu Pa(stwa (SP) Og. wg % udzia!u SP w kapitale spó!ki Og. wg % udzia!u SP w kapitale spó!ki Wyszczególnienie

POLSKA 1230 Dolno'l#skie 115 Kujawsko-pomorskie 56 Lubelskie 46 Lubuskie 33 )ódzkie 66 Ma"opolskie 76 Mazowieckie 196 Opolskie 39 Podkarpackie 66 Podlaskie 29 Pomorskie 72 +l#skie 192 +wi$tokrzyskie 55 Warmi!sko-mazurskie 26 Wielkopolskie 107 Zachodniopomorskie 54 *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

do25 pow. pow.50- pow. 100% 25 75 75 -50 -100 493 241 50 30 416 46 16 3 1 49 21 14 0 3 18 25 7 1 2 11 15 6 2 2 8 32 13 3 3 15 35 13 2 3 23 73 41 12 5 65 17 6 1 1 14 31 10 1 1 23 12 8 1 0 8 28 18 4 2 20 71 33 8 4 76 18 9 2 1 25 10 5 1 0 10 41 29 6 1 30 17 12 3 1 21

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

do 25 Pow. pow. pow. 100% 25 50 75-100 -50 -75 40,1 19,6 4,1 2,4 33,8 40,0 13,9 2,6 0,9 42,6 37,5 25,0 0,0 5,4 32,1 54,3 15,2 2,2 4,3 23,9 45,5 18,2 6,1 6,1 24,2 48,5 19,7 4,5 4,5 22,7 46,1 17,1 2,6 3,9 30,3 37,2 20,9 6,1 2,6 33,2 43,6 15,4 2,6 2,6 35,9 47,0 15,2 1,5 1,5 34,8 41,4 27,6 3,4 0,0 27,6 38,9 25,0 5,6 2,8 27,8 37,0 17,2 4,2 2,1 39,6 32,7 16,4 3,6 1,8 45,5 38,5 19,2 3,8 0,0 38,5 38,3 27,1 5,6 0,9 28,0 31,5 22,2 5,6 1,9 38,9

Analizowana struktura w"asno'ciowa spó"ek z udzia"em SP by"a mi$dzyregionalnie zró&nicowana: !" W województwach: lubelskim (54,3%), "ódzkim (48,5%), podkarpackim (47,0%), ma"opolskim (46,1%), lubuskim (45,5%) wyst$powa" najwi$kszy odsetek spó"ek o

57 najni&szym (do 25%) udziale SP w ich kapitale zak"adowym, natomiast

wzgl$dnie

najmniej takich spó"ek by"o w województwach: zachodniopomorskim (31,5%) oraz 'wi$tokrzyskim (32,7%), 'l#skim (37,0%), mazowieckim (37,2%) i kujawsko-pomorskim (37,5%). !" W województwach: 'wi$tokrzyskim (45,5%), dolno'l#skim (42,6%), 'l#skim (39,6%), zachodniopomorskim (38,9%) i warmi!sko-mazurskim (38,5%), wyst$powa" najwy&szy udzia" podmiotów b$d#cych w 100% w"asno'ci# Skarbu Pa!stwa w'ród ogó"u spó"ek z udzia"em SP znajduj#cych si$ w poszczególnych regionach, za' najmniejszy (poni&ej 25%) w "ódzkim, lubelskim i lubuskim - por. Tablica nr 10. 2.3.3. Prywatyzacja bezpo&rednia Zasi'g

i

stan

zaawansowania

procesu

przekszta!ce(

w!asno"ciowych

przedsi'biorstw pa(stwowych metod* prywatyzacji bezpo"redniej W latach 1990-2007, prywatyzacj# bezpo'redni# obj$to 2283 przedsi$biorstwa pa!stwowe. Najwi$cej takich podmiotów, w uj$ciu bezwzgl$dnym, znajdowa"o si$ na terenie województw: mazowieckiego - 292 (12,8%), dolno'l#skiego - 217 (9,5%), 'l#skiego - 205 (9,0%), wielkopolskiego - 197 (8,6%), "ódzkiego - 167 (7,3%) i ma"opolskiego - 160 (7,0%). Województwa: 'wi$tokrzyskie - 56 (2,5%), opolskie - 71 (3,1%), lubuskie - 79 (3,5%) i podlaskie - 84 (3,7%). mia"y najmniejsz# liczb$ (poni&ej 90) i tym samym najmniejszy udzia" (do 4%) w ogólnopolskiej liczbie przedsi$biorstw przekszta"canych t# metod#. Najwi$kszy udzia" jednostek przekszta"conych w trybie prywatyzacji bezpo'redniej, w ogólnej

liczbie

przedsi$biorstw

pa!stwowych

poddawanych

tam

przekszta"ceniom

w"asno'ciowym, wykazywa"y województwa: podlaskie – 48,3%, lubelskie – 45,6%, zachodniopomorskie (44,8%), pomorskie (44,5%). Wzgl$dnie najrzadziej ta metoda przekszta"ce! by"a wykorzystywana w województwach: 'l#skim – 26,6%, 'wi$tokrzyskim – 31,3%, opolskim – 36,8% i "ódzkim – 38,0%. Z ogólnej liczby 2283 przedsi$biorstw pa!stwowych poddanych prywatyzacji bezpo'redniej w okresie 1990-2007, proces przekszta"ce! zako!czono w 2194 przypadkach (96,1%). Mierzona w ten sposób skuteczno'( procesów prywatyzacji bezpo'redniej wykazywa"a niewielkie zró&nicowania mi$dzywojewódzkie (Tablica nr 11). W 11. województwach zako!czono ponad 96% ogó"u procesów przekszta"ce! rozpocz$tych przy wykorzystaniu tej metody

('wi$tokrzyskie,

zachodniopomorskie,

warmi!sko-mazurskie,

kujawsko-pomorskie,

opolskie,

ma"opolskie,

'l#skie,

podkarpackie,

lubelskie, podlaskie

i

58 wielkopolskie). Pozosta"e województwa, tj.: mazowieckie, "ódzkie, lubuskie, pomorskie i dolno'l#skie, mia"y w sumie niewiele ró&ni#cy si$ od ww. - stopie! zaawansowania realizacji tych procesów (ok. 93-95%). Rozpi$to'( mi$dzy skrajnymi grupami regionów w tym przypadku jest znikoma - wynosi ok. 7 punktów procentowych (przy warto'ci 'redniej ogólnopolskiej wynosz#cej ok. 96%).

Tablica nr 11 Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te prywatyzacj* bezpo"redni* (*) w okresie do 31.12.2007 r. wg stopnia zaawansowania przekszta!ce( i województw Art. 37 ust. o ppp oraz art. 39 ust. o kip Liczba przeds. % Województwa wg % realizacji Pa(stw. wykre"l. realizacji z rejestru przedsi'biorców 100,0 POLSKA 2283 2194 96,1 +wi$tokrzyskie Dolno'l#skie 217 207 95,4 Warmi!sko-mazurskie 99,1 Kujawsko-pomorskie 140 136 97,1 Opolskie 98,6 Lubelskie 131 128 97,7 +l#skie 98,5 Lubuskie 79 74 93,7 Lubelskie 97,7 )ódzkie 167 156 93,4 Zachodniopomorskie 97,7 Ma"opolskie 160 155 96,9 Kujawsko-pomorskie 97,1 Mazowieckie 292 271 92,8 Ma"opolskie 96,9 Opolskie 71 70 98,6 Podkarpackie 96,5 Podkarpackie 114 110 96,5 Podlaskie 96,4 Podlaskie 84 81 96,4 Wielkopolskie 96,4 Pomorskie 134 126 94,0 POLSKA 96,1 +l#skie 205 202 98,5 Dolno'l#skie 95,4 +wi$tokrzyskie 56 56 100,0 Pomorskie 94,0 Warmi!sko-mazurskie 108 107 99,1 Lubuskie 93,7 Wielkopolskie 197 190 96,4 )ódzkie 93,4 Zachodniopomorskie 128 125 97,7 Mazowieckie 92,8 (*) - przedsi$biorstwa pa!stwowe przekszta"cane na podstawie art. 37 ustawy o ppp oraz art. 39 ustawy o kip *ród"o: Jak w Tablicy nr 4. Wyszczególnienie

liczba akceptacji MPW/MSP

Wielko"+ przedsi'biorstw pa(stwowych przekszta!canych metod* prywatyzacji bezpo"redniej Zgodnie z za"o&eniami wynikaj#cymi ze specyfiki omawianej metody przekszta"ce! na 2283 przedsi$biorstwa pa!stwowe sprywatyzowane bezpo'rednio do ko!ca 2007 r. - 50,2% (1147) stanowi"y jednostki 'redniej wielko'ci tj. zatrudniaj#ce 50-249 osób. Niespe"na co czwarte (24,1%) przekszta"cane t# metod# przedsi$biorstwo pa!stwowe zatrudnia"o mniej ni& 50 osób, a prawie co szóste (14,5%) wykazywa"o w granicach 250-499 osób zatrudnionych.

59 11,1% stanowi"y w'ród prywatyzowanych bezpo'rednio - przedsi$biorstwa du&e (tj. zatrudniaj#ce 500 osób i wi$cej) - por. Tablica nr 12.

Tablica nr 12 Struktura wielko"ci przedsi'biorstw pa(stwowych obj'tych prywatyzacj* bezpo"redni* (*) w okresie do 31.12.2007 r. wg liczby zatrudnionych i województw Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te przekszta!ceniami na podst. art. 37 ust. o ppp oraz art. 39 ust. o kip Wyszczególnienie ogó!em Liczba zatrudnionych ogó!em Liczba zatrudnionych do 50- 250- 500 i do 50- 250- 500 i 49 249 499 wi'cej 49 249 499 wi'cej POLSKA 2283 550 1147 332 254 100,0 24,1 50,2 14,5 11,1 Dolno'l#skie 217 53 102 34 28 100,0 24,4 47,0 15,7 12,9 Kujawsko-pomorskie 140 34 69 23 14 100,0 24,3 49,3 16,4 10,0 Lubelskie 131 26 79 16 10 100,0 19,8 60,3 12,2 7,6 Lubuskie 79 14 45 12 8 100,0 17,7 57,0 15,2 10,1 )ódzkie 167 41 72 33 21 100,0 24,6 43,1 19,8 12,6 Ma"opolskie 160 39 84 20 17 100,0 24,4 52,5 12,5 10,6 Mazowieckie 292 77 147 34 34 100,0 26,4 50,3 11,6 11,6 Opolskie 71 12 43 11 5 100,0 16,9 60,6 15,5 7,0 Podkarpackie 114 29 58 20 7 100,0 25,4 50,9 17,5 6,1 Podlaskie 84 30 41 7 6 100,0 35,7 48,8 8,3 7,1 Pomorskie 134 44 61 20 9 100,0 32,8 45,5 14,9 6,7 +l#skie 205 37 91 44 33 100,0 18,0 44,4 21,5 16,1 +wi$tokrzyskie 56 13 27 7 9 100,0 23,2 48,2 12,5 16,1 Warmi!sko-mazurskie 108 33 59 6 10 100,0 30,6 54,6 5,6 9,3 Wielkopolskie 197 42 96 31 28 100,0 21,3 48,7 15,7 14,2 Zachodniopomorskie 128 26 73 14 15 100,0 20,3 57,0 10,9 11,7 (*) - przedsi$biorstwa pa!stwowe przekszta"cane na podstawie art. 37 ustawy o ppp oraz art. 39 ustawy o kip *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

Do'(

zró&nicowany

by"

w

poszczególnych

województwach

udzia"

ww.

przedsi$biorstw, skategoryzowanych wg wielko'ci zatrudnienia, poddawanych prywatyzacji bezpo'redniej. Wynosi" on: !"

w grupie najmniejszych przedsi$biorstw (poni&ej 50 zatrudnionych): maksymalnie od ok. 31-36% (warmi!sko-mazurskie, pomorskie, podlaskie) do minimalnie ok. 17-20% (opolskie, lubuskie, 'l#skie, lubelskie i zachodniopomorskie),

!"

w grupie ma"ych przedsi$biorstw (50-249 zatrudnionych): maksymalnie od ok. 54-60% (warmi!sko-mazurskie, lubuskie, zachodniopomorskie, lubelskie i opolskie) do minimalnie ok. 43-47% ("ódzkie, 'l#skie, pomorskie i dolno'l#skie),

60 !"

w grupie przedsi$biorstw 'redniej wielko'ci (250-499 zatrudnionych): maksymalnie od ok. 18-22% (podkarpackie, "ódzkie, 'l#skie) do minimalnie ok. 6-12% (warmi!skomazurskie, podlaskie, zachodniopomorskie, mazowieckie i lubelskie),

!"

w grupie du&ych przedsi$biorstw (500 i wi$cej zatrudnionych): maksymalnie od ok. 1316% ("ódzkie, dolno'l#skie, wielkopolskie, 'wi$tokrzyskie i 'l#skie) do minimalnie 6-8% (podkarpackie, pomorskie, opolskie, podlaskie i lubelskie). Mi$dzy skrajnymi grupami województw wyst$powa"a ok. 1,5-2-krotna ró&nica udzia"ów

poszczególnych kategorii wielko'ci przedsi$biorstw przekszta"canych metod# prywatyzacji bezpo'redniej.

Sposób rozdysponowania mienia przedsi'biorstw przekszta!canych metod* prywatyzacji bezpo"redniej Cz$stotliwo'(

wyst$powania,

ró&nych

sposobów

rozdysponowania

mienia

przedsi$biorstw przekszta"canych metod# prywatyzacji bezpo'redniej wykazuje podobne mi$dzyregionalne

zró&nicowania

jak

prezentowana

wcze'niej

struktura

wielko'ci

przedsi$biorstw przekszta"canych t# metod#. Tak wi$c, w przypadku realizacji prywatyzacji bezpo'redniej: !" W skali kraju, najcz$'ciej (61,2% przypadków) stosowano oddanie mienia do odp"atnego korzystania. Najwi$kszy udzia" takich rozwi#za! (ok. 70% ogó"u) odnotowano w województwach: opolskim, lubuskim, zachodniopomorskim, kujawsko-pomorskim i 'l#skim, a najmniejszy (w granicach 45-55%) w województwach: podkarpackim, podlaskim, warmi!sko-mazurskim i "ódzkim. !" Drugim, mniej popularnym rozwi#zaniem (24,9% przypadków) w skali ogólnokrajowej, by"a sprzeda& mienia. Najwi$kszy, bo ponad 32% udzia" tego sposobu zagospodarowania maj#tku wyst#pi" w województwach: podkarpackim, warmi!sko-mazurskim, lubelskim i "ódzkim, najni&szy za' - ok. 13-18% przypadków - w województwach: opolskim, 'wi$tokrzyskim, wielkopolskim, zachodniopomorskim i lubuskim. !" Wniesienie do spó"ki by"o, w skali ogólnokrajowej, trzecim pod wzgl$dem cz$stotliwo'ci stosowania (11,0% ogó"u przypadków) sposobem rozdysponowania mienia podmiotów przekszta"canych t# metod#. Najwi$cej takich dzia"a! (17-22% przypadków) odnotowano w województwach: podkarpackim, wielkopolskim, podlaskim i 'wi$tokrzyskim, a najmniej (ok. 6-8% ogó"u przypadków) w województwach: kujawsko-pomorskim, warmi!skomazurskim, lubelskim, dolno'l#skim i 'l#skim.

61 !" Mieszane sposoby zagospodarowania mienia przedsi$biorstw wyst#pi"y w skali kraju najrzadziej, stanowi"y ok. 2,9% przypadków (por. Tablica nr 13). Jedynie województwa: podlaskie dolno'l#skie mazowieckie 'wi$tokrzyskie i pomorskie wykazywa"y znacz#cy (46%) udzia" tego sposobu zagospodarowania maj#tku, podczas gdy w województwach: kujawsko-pomorskim, lubuskim, 'l#skim, wielkopolskim, podkarpackim zastosowano t$ metod$ w mniej ni& 2% przypadków.

Tablica nr 13 Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te prywatyzacj* bezpo"redni* (*) w okresie do 31.12.2007 r. wg projektowanego rozdysponowania mienia i województw Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te przekszta!ceniami na podst. art. 37 ust. o ppp oraz art. 39 ust. o kip w tym rozdysponowanie mienia w tym rozdysponowanie mienia poprzez poprzez ogó!em sprze- wnies. odp!atne mieszane ogó!em Sprze- wnies. odp!atne mieszane da) do sp. korzyst. sposoby da) do sp. korzyst. sposoby

Wyszczególnienie

POLSKA 2283 569 250 1397 Dolno'l#skie 217 52 18 139 Kujawsko-pomorskie 140 33 8 98 Lubelskie 131 45 10 73 Lubuskie 79 14 8 56 )ódzkie 167 55 15 93 Ma"opolskie 160 37 16 102 Mazowieckie 292 81 27 170 Opolskie 71 9 7 53 Podkarpackie 114 42 19 51 Podlaskie 84 24 17 40 Pomorskie 134 35 22 69 +l#skie 205 42 17 143 +wi$tokrzyskie 56 8 12 33 Warmi!sko-mazurskie 108 38 8 59 Wielkopolskie 197 32 34 128 Zachodniopomorskie 128 22 12 90 (*) - na podst. art. 37 ustawy o ppp oraz art. 39 ustawy o kip *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

67 8 1 3 1 4 5 14 2 2 3 8 3 3 3 3 4

100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

24,9 24,0 23,6 34,4 17,7 32,9 23,1 27,7 12,7 36,8 28,6 26,1 20,5 14,3 35,2 16,2 17,2

11,0 8,3 5,7 7,6 10,1 9,0 10,0 9,2 9,9 16,7 20,2 16,4 8,3 21,4 7,4 17,3 9,4

61,2 64,1 70,0 55,7 70,9 55,7 63,8 58,2 74,6 44,7 47,6 51,5 69,8 58,9 54,6 65,0 70,3

2,9 3,7 0,7 2,3 1,3 2,4 3,1 4,8 2,8 1,8 3,6 6,0 1,5 5,4 2,8 1,5 3,1

2.3.4. Likwidacja przedsi(biorstw pa)stwowych z przyczyn ekonomicznych Zasi'g

i

stan

zaawansowania

procesu

przekszta!ce(

w!asno"ciowych

przedsi'biorstw pa(stwowych metod* likwidacji z przyczyn ekonomicznych Najwi$cej, spo'ród ogó"u przedsi$biorstw pa!stwowych poddawanych procesom likwidacji z przyczyn ekonomicznych (1907), znajdowa"o si$ na obszarach obecnie wchodz#cych w sk"ad województw: 'l#skiego - 277 (14,5%), mazowieckiego - 223 (11,7%), wielkopolskiego – 169 (8,9%), "ódzkiego - 155 (8,1%), dolno'l#skiego - 136 (7,1%) oraz

62 warmi!sko-mazurskiego - 125 (6,6%). Na terenach województw: podlaskiego - 55 (2,9%), opolskiego – 57 (3,0%),

'wi$tokrzyskiego – 59 (3,1%), lubuskiego - 69 (3,6%) oraz

podkarpackiego – 78 (4,1%) znajdowa"o si$ najmniej przedsi$biorstw pa!stwowych przekszta"canych t# metod# (poni&ej 80 tj. po ok. 4% i mniej udzia"u w wielko'ci ogólnopolskiej) – por. Tablica nr 7 i 8. W uj$ciu wzgl$dnym, najwi$kszy udzia" jednostek przekszta"conych drog# likwidacji z przyczyn ekonomicznych w'ród ogó"u przedsi$biorstw prywatyzowanych w poszczególnych województwach wykazywa"y: warmi!sko-mazurskie – 47,3%, lubuskie – 37,1%, 'l#skie – 35,9%, "ódzkie – 35,3% oraz

zachodniopomorskie – 35,0% i wielkopolskie – 34,4%.

Najrzadziej ten sposób przekszta"ce! by" wykorzystywany w województwach: dolno'l#skim – 25,4%, podkarpackim – 27,9%, ma"opolskim – 29,0% oraz opolskim – 29,5% - por. Tablica nr 7 i 8.

Tablica nr 14 Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te likwidacj* z art.19 ustawy o p.p. w okresie do 31.12.2007 r. wg stopnia zaawansowania przekszta!ce( i województw

Wyszczególnienie

Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te likwidacj* na podst. art. 19 ust. o p.p. Brak wykre"l. sprzeciwu z % og!oszono % Woj. wg % realizacji MPW/ rejestru realizacji upad!o"+ realizacji ogó!em MSP przedsi'biorców

POLSKA Dolno'l#skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie )ódzkie Ma"opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie +l#skie +wi$tokrzyskie Warmi!sko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

1907 136 107 94 69 155 112 223 57 78 55 91 277 59 125 169 100

1077 75 66 50 42 80 64 143 32 45 31 54 152 32 59 94 58

56,5 55,1 61,7 53,2 60,9 51,6 57,1 64,1 56,1 57,7 56,4 59,3 54,9 54,2 47,2 55,6 58,0

682 54 36 37 19 69 37 64 24 33 22 25 87 26 56 63 30

35,8 39,7 33,6 39,4 27,5 44,5 33,0 28,7 42,1 42,3 40,0 27,5 31,4 44,1 44,8 37,3 30,0

Podkarpackie +wi$tokrzyskie Opolskie Podlaskie )ódzkie Kujawsko-Pomorskie Dolno'l#skie Wielkopolskie Mazowieckie Lubelskie POLSKA Warmi!sko-Mazurskie Ma"opolskie Lubuskie Zachodniopomorskie Pomorskie +l#skie

100,0 98,3 98,2 96,4 96,1 95,3 94,9 92,9 92,8 92,6 92,2 92,0 90,2 88,4 88,0 86,8 86,3

Spo'ród 1907 przypadków przekszta"ce! przedsi$biorstw pa!stwowych w drodze likwidacji z przyczyn ekonomicznych, odnotowanych w okresie 1990-2007 (art. 19 ustawy o przedsi$biorstwach pa!stwowych), w 1077 przypadkach proces ten zako!czono wykre'leniem z

63 rejestru przedsi$biorców, co stanowi"o 56,5% rozpocz$tych post$powa!. Jest to nieomal o po"ow$ ni&szy poziom realizacji rozpocz$tych w tym trybie procesów przekszta"ce! od osi#gni$tego w przypadku prywatyzacji bezpo'redniej. W 682 przypadkach proces przekszta"ce! metod# likwidacji z przyczyn ekonomicznych zako!czono poprzez upad"o'(, co stanowi"o 35,8% ogó"u przekszta"ce! rozpocz$tych t# metod#. Stopie! zaawansowania rozpocz$tych procesów likwidacji przedsi$biorstw pa!stwowych z przyczyn ekonomicznych jest wyra%nie zró&nicowane mi$dzyregionalnie. W przypadku zako!czenia post$powania wykre'leniem z rejestru przedsi$biorców, rozpi$to'( mi$dzy skrajnymi warto'ciami uzyskiwanymi w województwach, si$ga 15 punktów procentowych - i to przy 'redniej ogólnopolskiej wynosz#cej 56,5%. W województwach: podkarpackim, zachodniopomorskim, pomorskim, lubuskim, kujawsko-pomorskim i mazowieckim odnotowano najwy&szy odsetek tak sfinalizowanej tej formy przekszta"ce! (ok. 58-64%), za' najni&szy (ok. 47-53%) w województwach: warmi!sko-mazurskim, "ódzkim i lubelskim – por. Tablica nr 14. Z kolei wzgl$dnie najcz$'ciej proces przekszta"ce! w trybie likwidacji z przyczyn ekonomicznych zako!czony og"oszeniem upad"o'ci wyst$powa" w województwach: warmi!sko-mazurskim (44,8%), "ódzkim (44,5%), 'wi$tokrzyskim (44,1%), podkarpackim (42,3%) i opolskim (42,1%). Z najmniejsz# cz$stotliwo'ci# wyst$powania takiego fina"u przekszta"ce! mamy do czynienia w: pomorskim i lubuskim (po 27,5%), mazowieckim (28,7%) i zachodniopomorskim (30,0%) – por. Tablica nr 14.

Wielko"+ przedsi'biorstw przekszta!canych metod* likwidacji z przyczyn ekonomicznych Z punktu widzenia wielko'ci zatrudnienia w'ród ogó"u przedsi$biorstw pa!stwowych przekszta"canych przy wykorzystaniu procesu likwidacyjnego dokonywanego z przyczyn ekonomicznych (1907 jednostek), dominowa"y podmioty ma"e i 'rednie. W praktyce oznacza to, i& ok. 45,5% ogó"u (868) stanowi"y w omawianej grupie przedsi$biorstwa zatrudniaj#ce 50-249 osób, czyli podobnie jak przedsi$biorstwa zatrudniaj#ce mniej ni& 50 osób (43,7% ogó"u – 834 jednostki). Zatrudnienie w granicach 250-499 osób wykazywa"o tylko 6,4% przekszta"canych t# metod# przedsi$biorstw pa!stwowych, a jednostki du&e (tj. zatrudniaj#ce 500 lub wi$cej osób) stanowi"y tu 4,3% - por. Tablica nr 15.

64 Pod

wzgl$dem

udzia"u

w

poszczególnych

województwach

przedsi$biorstw

poddawanych likwidacji z przyczyn ekonomicznych, skategoryzowanych wg wielko'ci zatrudnienia, stwierdza si$ wyra%ne ró&nice mi$dzyregionalne: !"

najmniejsze przedsi$biorstwa (do 50 zatrudnionych) stanowi"y: od maksimum ok. 4751% (mazowieckie, 'l#skie, pomorskie, warmi!sko-mazurskie, kujawsko-pomorskie i podlaskie) do minimum - 35-38% (opolskie, podkarpackie, dolno'l#skie i "ódzkie),

!"

ma"e przedsi$biorstwa (50-249 zatrudnionych) stanowi"y: od maksimum ok. 49-60% (podlaskie, 'wi$tokrzyskie, "ódzkie, wielkopolskie i opolskie) do minimum ok. 36-40% (kujawsko-pomorskie, pomorskie, zachodniopomorskie),

!"

przedsi$biorstwa 'redniej wielko'ci (250-499 zatrudnionych) stanowi"y: maksimum - od ok. 9-10% (lubuskie, pomorskie, 'wi$tokrzyskie, podkarpackie) do minimum - poni&ej 6% (podlaskie, opolskie, warmi!sko-mazurskie, wielkopolskie, ma"opolskie),

!"

du&e przedsi$biorstwa (500 lub wi$cej zatrudnionych) stanowi"y: maksimum od ok. 6-9% (ma"opolskie, dolno'l#skie i zachodniopomorskie) do minimum ok. 1-3% (podlaskie, 'wi$tokrzyskie, wielkopolskie, lubuskie).

Tablica nr 15 Struktura wielko"ci przedsi'biorstw pa(stwowych obj'tych likwidacj* na podstawie art. 19 ust. o p.p. w okresie do 31.12.2007 r. wg liczby zatrudnionych i województw Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te likwidacj* na podst. art. 19 ust. O pp Ogó!em liczba zatrudnionych Ogó!em liczba zatrudnionych do 50250500 i do 50250500 i 49 249 499 wi'cej 49 249 499 wi'cej POLSKA 1907 834 868 123 82 100,0 43,7 45,5 6,4 4,3 Dolno'l#skie 136 51 65 11 9 100,0 37,5 47,8 8,1 6,6 Kujawsko-pomorskie 107 54 39 9 5 100,0 50,5 36,4 8,4 4,7 Lubelskie 94 42 43 6 3 100,0 44,7 45,7 6,4 3,2 Lubuskie 69 30 31 6 2 100,0 43,5 44,9 8,7 2,9 )ódzkie 155 59 78 10 8 100,0 38,1 50,3 6,5 5,2 Ma"opolskie 112 46 53 6 7 100,0 41,1 47,3 5,4 6,3 Mazowieckie 223 104 96 16 7 100,0 46,6 43,0 7,2 3,1 Opolskie 57 20 34 1 2 100,0 35,1 59,6 1,8 3,5 Podkarpackie 78 29 37 8 4 100,0 37,2 47,4 10,3 5,1 Podlaskie 55 28 27 0 0 100,0 50,9 49,1 0,0 0,0 Pomorskie 91 44 36 8 3 100,0 48,4 39,6 8,8 3,3 +l#skie 277 131 115 17 14 100,0 47,3 41,5 6,1 5,1 +wi$tokrzyskie 59 23 29 6 1 100,0 39,0 49,2 10,2 1,7 Warmi!sko-mazurskie 125 62 55 3 5 100,0 49,6 44,0 2,4 4,0 Wielkopolskie 169 68 90 8 3 100,0 40,2 53,3 4,7 1,8 Zachodniopomorskie 100 43 40 8 9 100,0 43,0 40,0 8,0 9,0 *ród"o: Jak w Tablicy nr 4. Wyszczególnienie

65 Jak wida(, ró&nica udzia"ów poszczególnych grup przedsi$biorstw o ró&nej wielko'ci zatrudnienia, przekszta"canych w drodze likwidacji z przyczyn ekonomicznych mi$dzy skrajnymi grupami województw, by"a na poziomie (poza specyficznymi przypadkami) jak 1,5:1.

Sposób rozdysponowania mienia przedsi'biorstw przekszta!canych metod* likwidacji z przyczyn ekonomicznych W zakresie sposobu rozdysponowania mienia stosowanego przy przekszta"ceniach przedsi$biorstw pa!stwowych metod# likwidacji z przyczyn ekonomicznych, nie stwierdza si$ znacznych zró&nicowa! mi$dzyregionalnych. Najcz$'ciej w latach 1990-2007, w tej metodzie przekszta"ce!, wykorzystywano sprzeda& mienia – 'rednio 86,6% tj. 1652 przypadki w ca"ym kraju. Najcz$'ciej takie dzia"ania (ok. 88-89%) mia"y miejsce w województwach: ma"opolskim, opolskim, dolno'l#skim i podlaskim, a z najmniejsz# cz$stotliwo'ci# wyst$powa"y one (po ok. 85%) w województwach: pomorskim, podkarpackim, zachodniopomorskim i kujawskopomorskim. Jak wida(, rozbie&no'ci mi$dzy skrajnymi grupami województw maj# charakter 'ladowy.

Tablica nr 16 Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te likwidacj* na podst. art. 19 ust. o p.p. w okresie do 31.12.2007 r. wg rozdysponowania mienia i województw

Wyszczególnienie

POLSKA Dolno'l#skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie )ódzkie Ma"opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie +l#skie +wi$tokrzyskie Warmi!sko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie *ród"o: Jak w Tablicy nr 4.

Przedsi'biorstwa pa(stwowe obj'te likwidacj* na podst. art. 19 ust. o p.p. w tym rozdysponowanie w tym rozdysponowanie mienia Ogó!em mienia poprzez Ogó!em poprzez sprze- wnies. mieszane sprzewnies. mieszane da) do sp. sposoby da) do sp. sposoby 1907 1652 5 250 100,0 86,6 0,3 13,1 136 120 0 16 100,0 88,2 0,0 11,8 107 91 0 16 100,0 85,0 0,0 15,0 94 82 0 12 100,0 87,2 0,0 12,8 69 59 0 10 100,0 85,5 0,0 14,5 155 133 0 22 100,0 85,8 0,0 14,2 112 98 1 13 100,0 87,5 0,9 11,6 223 195 0 28 100,0 87,4 0,0 12,6 57 50 0 7 100,0 87,7 0,0 12,3 78 66 0 12 100,0 84,6 0,0 15,4 55 49 0 6 100,0 89,1 0,0 10,9 91 77 1 13 100,0 84,6 1,1 14,3 277 242 1 34 100,0 87,4 0,4 12,3 59 51 0 8 100,0 86,4 0,0 13,6 125 108 0 17 100,0 86,4 0,0 13,6 169 146 0 23 100,0 86,4 0,0 13,6 100 85 2 13 100,0 85,0 2,0 13,0

66 Mieszany sposób zagospodarowania mienia znajdowa" si$ na drugim miejscu pod wzgl$dem

cz$stotliwo'ci

wyst$powania,

w

przypadku

tej

metody

przekszta"ce!

w"asno'ciowych. W ca"ym kraju dotyczy" on 13,1% tj. 250 przypadków tego typu przekszta"ce!. Mi$dzywojewódzkie ró&nice by"y tu równie& znikome. Najwi$kszy udzia" tego typu dzia"a! (po ok. 15%) wyst#pi" w województwach: lubuskim, kujawsko-pomorskim i podkarpackim. Mieszane sposoby zagospodarowania mienia w pozosta"ych województwach zastosowano w 1114% przypadków. W przypadku prywatyzacji likwidacyjnej sporadycznie, wnoszono mienie do spó"ki - w skali kraju w 0,3%, tj. 5 przypadków. Rozwi#zania takie odnotowano jedynie w województwach: zachodniopomorskim (2,0%), pomorskim (1,1%), ma"opolskim (0,9%) oraz 'l#skim (0,4%) – por. Tablica nr 16.

2.4. Zako)czenie Wed"ug informacji podawanych przez GUS, w ko!cu 2007 r. w Polsce by"y zarejestrowane 572 przedsi$biorstwa pa!stwowe12, jednak faktycznie istnia"y zaledwie 434 tego typu jednostki.13 W prawie po"owie z nich (49,8%) prowadzone by"o post$powanie upad"o'ciowe lub proces likwidacji ze wzgl$du na z"# kondycj$ ekonomiczn#. Tylko w 8,1% spo'ród ww. 434 jednostek nie rozpocz$to jeszcze &adnych dzia"a! przekszta"ceniowych. Jest to wielko'( ma"o znacz#ca, je'li zestawimy j# z ogóln# liczb# istniej#cych w 1990 r. przedsi$biorstw pa!stwowych (8453), oraz z ogóln# liczb# przedsi$biorstw poddanych przekszta"ceniom w okresie 1990-2007 (5809). Wskazuje to na zasi$g przeprowadzonego dotychczas procesu przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych w Polsce. W obecnej fazie przekszta"ce! w"asno'ciowych podstawowe znaczenie b$d# mia"y procesy prowadzenia aktywnej polityki zarz#dzania i przekszta"ce! w podmiotach, w których Skarb Pa!stwa posiada udzia"y lub których jest jednoosobowym w"a'cicielem. Poza tym, w warunkach globalizacji oraz post$puj#cej integracji Polski w ramach UE, niezwykle wa&ne jest równie& sta"e i usystematyzowane monitorowanie stanu ca"ego sektora publicznego w Polsce. Ma to bezpo'redni zwi#zek z realizacj# podstawowych funkcji pa!stwa (regulacja, stabilizacja i alokacja).

12

Por.: Zmiany strukturalne grup podmiotów gospodarki narodowej w 2007 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2007 oraz Dynamika przekszta"ce! w"asno'ciowych, Nr 65, MSP, Warszawa grudzie! 2007. 13 Por.: Prywatyzacja przedsi$biorstw pa!stwowych w 2007 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2007, str. 39.

67 Przez 17 lat procesy przekszta"ce! w"asno'ciowych prowadzono w sposób, który w efekcie pozwoli" na osi#gni$cie zrównowa&onej struktury wewn$trznej pod wzgl$dem stosowanych ”'cie&ek prywatyzacji”. W 'wietle dokonanej analizy mo&na stwierdzi(, &e nie wyst$puje zdecydowana dominacja &adnej z g"ównych metod przekszta"ce! w"asno'ciowych, zarówno w skali ogólnopolskiej, jak i w dezagregacjach wojewódzkich. Jest to zjawisko ogólnie pozytywne, je'li odniesiemy je do struktury wielko'ci przekszta"canych przedsi$biorstw oraz planowanych i realizowanych sposobów zagospodarowania mienia Skarbu Pa!stwa. Du&e przedsi$biorstwa pa!stwowe poddawano przede wszystkim komercjalizacji, natomiast prywatyzacj$ bezpo'redni# stosowano g"ównie wobec podmiotów 'redniej wielko'ci. Likwidacja z przyczyn ekonomicznych obj$"a przede wszystkim ma"e przedsi$biorstwa pa!stwowe (Rysunek nr 2). Na podkre'lenie zas"uguje zw"aszcza fakt, i& trudna sytuacja spo"eczno-gospodarcza wyst$puj#ca w niektórych województwach, szczególnie widoczna w konfrontacji z regionami „starej 15 UE”, nie mia"a decyduj#cego wp"ywu na wybór sposobu prywatyzacji – por. Tablica nr 17. W Tablicy nr 17 zestawiono wybrane informacje charakteryzuj#ce omawiane procesy przekszta"ce! w"asno'ciowych w poszczególnych regionach z sytuacj# na rynku pracy oraz z „produktywno'ci#” poszczególnych województw mierzon# poziomem PKB per capita ('rednio dla okresu 2000200514). Zestawienie to wskazuje, &e nie ma wyra%nych, negatywnych zale&no'ci pomi$dzy sytuacj# spo"eczno-gospodarcz# poszczególnych województw, a typem realizowanych na ich terenie przekszta"ce! w"asno'ciowych. W tym kontek'cie na wzgl$dnie korzystn# sytuacj$ w naszym kraju wskazuje porównanie zakresu mi$dzyregionalnych zró&nicowa! poziomu rozwoju (w 'wietle PKB per capita) w Polsce i pozosta"ych krajach UE. Patrz#c z perspektywy UE, problemem jest ogólnie niski poziom rozwoju Polski (i jej regionów) w zestawieniu z sytuacj# w wi$kszo'ci pa!stw „starej” UE, a nie zakres mi$dzyregionalnych zró&nicowa! rozwoju. Podsumowuj#c, mo&na stwierdzi(, i& prowadzenie procesu prywatyzacji nie prowadzi"o, w sposób bezpo'redni, do pog"$bienia przestrzennych zró&nicowa! sytuacji spo"eczno-gospodarczej w kraju i nie sta"o si$ istotnym elementem polaryzacji rozwoju spo"eczno-gospodarczego.

14

W niniejszym opracowaniu wykorzystano najnowsze, skorygowane, szacunki PKB w porównywalnych szeregach czasowych, dokonane przez GUS dla okresu 2000-2006 – zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej dla krajów cz"onkowskich UE. Por.: PKB. Rachunki regionalne w 2005 r., GUS/US Katowice, Katowice 2007 oraz PKB. Rachunki regionalne w 2006 r., GUS/US Katowice, Katowice 2008.

68

Rysunek nr 2 Struktura wielko"ci przedsi'biorstw pa(stwowych (wg wielko"ci zatrudnienia) w ró)nych metodach przekszta!ce( w!asno"ciowych - wg województw stan 31.12.2006

% ogó!u przeds. w województwie

0%

Lubelskie Kujawsko-pomorskie Lubuskie Podkarpackie Podlaskie )ódzkie Opolskie Ma"opolskie POLSKA Warmi!sko-mazurskie Dolno'l#skie Wielkopolskie +l#skie Pomorskie Zachodniopomorskie +wi$tokrzyskie Mazowieckie Podlaskie Pomorskie Warmi!sko-mazurskie Mazowieckie Podkarpackie )ódzkie Dolno'l#skie Ma"opolskie Kujawsko-pomorskie POLSKA +wi$tokrzyskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Lubelskie +l#skie Lubuskie Opolskie Podlaskie Kujawsko-pomorskie Warmi!sko-mazurskie Pomorskie +l#skie Mazowieckie Lubelskie POLSKA Lubuskie Zachodniopomorskie Ma"opolskie Wielkopolskie +wi$tokrzyskie )ódzkie Dolno'l#skie Podkarpackie Opolskie

Przedsi'biorstwa o liczbie zatrudnionych:

20%

40%

250-499 zatrudnionych

60%

80%

500 i wi'cej zatrudnionych

100% K O M E R C J A L I Z A C J A P R Y W.

do 49 zatrudnionych

B E Z P O $ R E D N I A

50-249 zatrudnionych

do 49 zatrudnionych 50-249 zatrudnionych

do 49

50-249

250-499

500 i w.

L I K W I D A C J A

*ród"o: Jak w Tablicy nr 3 i 4.

Przedsi'biorstwa poddane przekszta!ceniom w okresie 1990-2007 jako % liczby przedsi'biorstw pa(stwowych istniej*cych w 1990 r. Podkarpackie 83,1 +l#skie 80,2 Ma"opolskie 79,1 )ódzkie 76,1 Opolskie 72,0 Podlaskie 71,9 Wielkopolskie 69,7 POLSKA 68,7 Kujawsko-pomorskie 68,2 Lubelskie 67,2 +wi$tokrzyskie 66,3 Mazowieckie 65,0 Warmi!sko-mazurskie 64,4 Dolno'l#skie 63,6 Lubuskie 61,6 Pomorskie 56,9 Zachodniopomorskie 54,5

+l#skie +wi$tokrzyskie Dolno'l#skie Opolskie Podkarpackie Ma"opolskie POLSKA Kujawsko-pomorskie )ódzkie Mazowieckie Wielkopolskie Pomorskie Lubelskie Lubuskie Zachodniopomorskie Podlaskie Warmi!sko-mazurskie

% przedsi'biorstw skomercjalizowanych do 31.12.2007 37,5 35,8 34,1 33,7 31,4 29,5 27,9 26,7 26,7 26,3 25,5 25,2 21,6 20,4 20,3 20,1 11,7

Podlaskie Lubelskie Zachodniopomorskie Pomorskie Lubuskie Mazowieckie Kujawsko-pomorskie Ma"opolskie Warmi!sko-mazurskie Podkarpackie Dolno'l#skie Wielkopolskie POLSKA )ódzkie Opolskie +wi$tokrzyskie +l#skie

% przedsi'biorstw sprywatyzowanych bezpo"rednio do 31.12.2007 48,3 45,6 44,8 44,5 42,5 41,8 41,5 41,5 40,9 40,7 40,5 40,1 39,3 38,0 36,8 31,3 26,6

Warmi!sko-mazurskie Lubuskie +l#skie )ódzkie Zachodniopomorskie Wielkopolskie +wi$tokrzyskie POLSKA Lubelskie Mazowieckie Kujawsko-pomorskie Podlaskie Pomorskie Opolskie Ma"opolskie Podkarpackie Dolno'l#skie

47,3 37,1 35,9 35,3 35,0 34,4 33,0 32,8 32,8 31,9 31,8 31,6 30,2 29,5 29,0 27,9 25,4

% przedsi'biorstw poddanych likwidacji z przyczyn ekonomicznych do 31.12.2007 Mazowieckie +l#skie Wielkopolskie Dolno'l#skie POLSKA Pomorskie Zachodniopomorskie )ódzkie Kujawsko-pomorskie Lubuskie Ma"opolskie Opolskie Warmi!sko-mazurskie +wi$tokrzyskie Podlaskie Podkarpackie Lubelskie

35762,0 24917,3 24319,4 23760,3 22977,6 22630,4 21915,3 21004,6 20562,4 20405,1 19699,1 18877,3 17679,1 17602,6 17295,3 16012,0 15964,3

PKB na 1 mieszka(ca – "rednia dla okresu 2000-2006 w z!

Warmi!sko-mazurskie Zachodniopomorskie Kujawsko-pomorskie +wi$tokrzyskie Podkarpackie Lubuskie Lubelskie Opolskie Dolno'l#skie )ódzkie POLSKA Pomorskie Podlaskie +l#skie Mazowieckie Ma"opolskie Wielkopolskie

Stopa bezrobocia – 31.12.2007

19,0 16,6 15,2 15,1 14,4 14,2 13,0 12,0 11,8 11,5 11,4 10,9 10,7 9,3 9,2 8,8 8,0

Wybrane mierniki ilo"ciowe regionalnych aspektów przekszta!ce( w!asno"ciowych przedsi'biorstw pa(stwowych w Polsce w latach 1990-2007 (% ogó!u przedsi'biorstw poddanych przekszta!ceniom, % przedsi'biorstw przekszta!canych po"rednio, % przedsi'biorstw prywatyzowanych bezpo"rednio, % przedsi'biorstw poddawanych likwidacji - na tle "redniego poziomu PKB w latach 2000-2006 r. oraz stopy bezrobocia w grudniu 2007 r.) - wg województw.

Tablica nr 17

149

70

dr Katarzyna Miko!ajczyk ROZDZIA& III PRYWATYZACJA A BUD,ET PA#STWA

3.1. Prywatyzacja a bud*et pa)stwa: wzajemne relacje W literaturze ekonomicznej poj$cie prywatyzacji nie jest jednoznacznie okre'lone i najcz$'ciej odró&nia si$ prywatyzacj$ w szerokim (strukturalnym) uj$ciu od prywatyzacji w w#skim uj$ciu (prywatyzacji w"a'ciwej). W szerokim znaczeniu prywatyzacja gospodarki oznacza „ró#norodne dzia!ania maj$ce na celu zmian% struktury w!asno"ciowej w danym kraju na korzy"& w!asno"ci prywatnej przy jednoczesnej redukcji zaanga#owania pa'stwa w gospodarce, co prowadzi do zwi%kszenia roli rynku i konkurencji”1. Tak zdefiniowana prywatyzacja oznacza zwi$kszanie si$ udzia"u i roli sektora prywatnego w ca"ej gospodarce, tak&e w wyniku autonomicznego, oddolnego procesu powstawania i rozwoju nowych prywatnych przedsi$biorstw. Na potrzeby niniejszej analizy przyj$to w#sk# definicj$ prywatyzacji, oznaczaj#c# tylko te dzia"ania w ramach prywatyzacji strukturalnej, które s# realizowane przez pa!stwo i polegaj# na zmniejszaniu jego zaanga&owania w strukturze w"asno'ciowej funkcjonuj#cych podmiotów gospodarczych. Dzia"ania te obejmuj# zarówno rozpocz$cie procesu prywatyzacji, prowadz#ce do redukcji ilo'ci przedsi$biorstw pa!stwowych i jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa (jsSP), jak równie& jego kontynuacj$, poprzez zmniejszanie udzia"u Skarbu Pa!stwa w spó"kach z udzia"em Skarbu Pa!stwa (wi$kszo'ciowym i mniejszo'ciowym). Z w#skim uj$ciem prywatyzacji 'ci'le koresponduje definicja prywatyzacji zapisana w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji (uokip)2. Zgodnie z art. 1 ustawy prywatyzacja polega na: #" obejmowaniu akcji/udzia"ów w podwy&szonym kapitale zak"adowym jsSP powsta"ych w wyniku komercjalizacji przez podmioty inne ni& Skarb Pa!stwa lub inne ni& pa!stwowe osoby prawne; 1

M. Ba"towski, Przekszta!cenia w!asno"ciowe przedsi%biorstw pa'stwowych w Polsce, WN PWN, Warszawa 2002, str. 17. 2 Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz.U. z 2002 r. nr 171, poz. 1397 ze zm.).

71 #" zbywaniu nale&#cych do Skarbu Pa!stwa akcji/udzia"ów w spó"kach; #" rozporz#dzaniu wszystkimi sk"adnikami materialnymi i niematerialnymi maj#tku przedsi$biorstwa pa!stwowego lub spó"ki powsta"ej w wyniku komercjalizacji na zasadach

okre'lonych

ustaw#

przez:

sprzeda&

przedsi$biorstwa,

wniesienie

przedsi$biorstwa do spó"ki, oddanie przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania. Wp"yw procesu prywatyzacji na bud&et pa!stwa odbywa si$ ró&nymi kana"ami. Najbardziej po&#dany, trwa"y efekt jest realizowany w sposób po'redni i wynika z podstawowej przes"anki le&#cej u podstaw prywatyzacji, a mianowicie wzrostu efektywno'ci gospodarowania przedsi$biorstw w wyniku zmiany formy w"asno'ci. Wzrost efektywno'ci w skali mikroekonomicznej oznacza dla bud&etu poszerzenie bazy podatkowej i wzrost podstawowych dochodów bud&etowych – dochodów podatkowych. Wzrost rentowno'ci przedsi$biorstw daje podstaw$ do wzrostu wp"ywów bud&etowych z tytu"u podatków dochodowych, wzrost skali dzia"ania – z tytu"u podatków po'rednich. Wa&nym efektem prywatyzacji

jest

tak&e

oczyszczanie

gospodarki

z

deficytowych

przedsi$biorstw

pa!stwowych i alokacja maj#tku po zlikwidowanych przedsi$biorstwach w sposób umo&liwiaj#cy jego efektywne wykorzystanie. Dalsze funkcjonowanie tych podmiotów stanowi cz$sto powa&ne obci#&enie, zarówno dla kontrahentów (trudno'ci w regulowaniu zobowi#za! finansowych, narastanie zaleg"o'ci) jak i dla pa!stwa, które z jednej strony nie otrzymuje wp"at z tytu"u podatków, obci#&e! parapodatkowych oraz z tytu"u w"asno'ci, z drugiej za' strony ponosi koszty zwi#zane z ich dalszym funkcjonowaniem (dotacje, koszty nadzoru). Oszacowanie d"ugookresowych korzy'ci bud&etu z tytu"u zwi$kszenia efektywno'ci w wyniku zmiany struktury w"asno'ciowej jest jednak zadaniem trudnym, gdy& wzrost efektywno'ci nast$puje w wyniku splotu ró&nych czynników, zarówno wewn$trznych jak i maj#cych swoje %ród"o w zmieniaj#cym si$ otoczeniu. Mo&na tak&e zauwa&y( pewn# wewn$trzn# niespójno'( takiego podej'cia. Prywatyzacja powinna by( bowiem procesem planowanym, realizowanym i ocenianym w perspektywie d"ugookresowej, poprzez trwa"e efekty b$d#ce owocem jej realizacji. Z kolei analizy bud&etowe maj# z regu"y charakter krótkoterminowy i s# najcz$'ciej ograniczone do okresu jednego roku. Dlatego rozwa&aj#c relacje pomi$dzy prywatyzacj# a bud&etem musimy przyj#( pewne uproszczenia, tak&e zaw$&enia czasowe. Dalsza analiza zostanie wi$c ograniczona do zwi#zków bezpo'rednich, wynikaj#cych z faktu, &e dochody z mienia publicznego (zarówno bie&#ce dochody z mienia jak i przychody z jego sprzeda&y) s# uj$te w bud&ecie pa!stwa i bezpo'rednio wp"ywaj# na wysoko'( poszczególnych jego elementów, natomiast koszty zwi#zane z realizacj# procesu

72 prywatyzacji s# finansowane ze 'rodków gromadzonych na rachunkach specjalnie do tego celu powo"anych pa!stwowych funduszy celowych, zasilanych wp"ywami z prywatyzacji. Ale mo&emy te& odwróci( zale&no'( i zapyta( jak bie&#ca sytuacja bud&etowa wp"ywa na decyzje podejmowane w zakresie prywatyzacji. Polityka prywatyzacyjna z zasady powinna by( okre'lona w d"ugoterminowej strategii, podporz#dkowana rozwi#zaniom o charakterze proefektywno'ciowym i odporna na modyfikacje wynikaj#ce z bie&#cych potrzeb fiskalnych pa!stwa. Zmiana struktury w"asno'ciowej podmiotów gospodarczych – szczególnie rozpocz$cie prywatyzacji podmiotu nale&#cego dotychczas w ca"o'ci do pa!stwa – jest procesem czasoch"onnym, wymagaj#cym w"a'ciwego przygotowania oferty, cz$sto d"ugotrwa"ych negocjacji z inwestorami (czasem tak&e pracownikami). Prywatyzacja nie jest jednak zjawiskiem czysto ekonomicznym, a na jej rzeczywisty przebieg wp"ywaj# tak&e czynniki polityczne i spo"eczne. Dora%ny efekt fiskalny mo&e sta( si$ istotn# przes"ank# wprowadzania zmian w zakresie tempa prywatyzacji, kolejno'ci przedsi$biorstw obj$tych prywatyzacj# oraz doboru metody jej realizacji, szczególnie w sytuacji narastaj#cych potrzeb po&yczkowych

pa!stwa

wynikaj#cych

z

niezrównowa&enia

bud&etu.

Przejawem

podporz#dkowywania procesu prywatyzacji celom fiskalnym b$dzie wi$c realizowanie w pierwszej kolejno'ci tych transakcji, które mo&na przeprowadzi( i rozliczy( relatywnie szybko i z których mo&na uzyska( wysokie przychody. Sprzedawane b$d# zatem przedsi$biorstwa du&e, posiadaj#ce mocn# pozycj$ rynkow# i b$d#ce w dobrej kondycji ekonomicznej, natomiast opó%niane b$d# przekszta"cenia w"asno'ciowe dot. przedsi$biorstw w trudnej sytuacji finansowej, o niskiej warto'ci rynkowej i wymagaj#cych dzia"a! restrukturyzacyjnych. Zwi$kszeniu bie&#cych wp"ywów z prywatyzacji (vs. d"ugoterminowe korzy'ci) mo&e te& s"u&y( skoncentrowanie si$ na kontynuacji prywatyzacji rozpocz$tych w latach ubieg"ych, kosztem wszczynania nowych procesów, które wymagaj# znacznie wi$cej czasu na ich uruchomienie. Rok 2007 by" rokiem wyborów parlamentarnych, a w ich konsekwencji równie& rokiem zmiany rz#du. By" to wi$c okres, w którym czynniki polityczno-spo"eczne szczególnie mocno wp"ywa"y na decyzje ekonomiczne, nie omijaj#c ani obszaru polityki bud&etowej, ani polityki prywatyzacyjnej. Bud&et roku wyborczego to zwykle bud&et zachowawczy, w którym unika si$ niepopularnych cho( potrzebnych reform ograniczaj#cych wydatki. Z drugiej jednak strony rok 2007 by" rokiem bardzo silnej presji na obni&enie deficytu bud&etowego, wynikaj#cej z trwaj#cej od 2004 r. procedury nadmiernego deficytu wobec Polski i zobowi#zania Polski do spe"nienia do ko!ca roku 2007 zalece! Rady ECOFIN dot. trwa"ego obni&enia stanu nierównowagi bud&etowej poni&ej warto'( referencyjn#. Próba

73 sprostania tym warunkom mog"a zatem oznacza( poszukiwanie dodatkowych %róde" dochodów bud&etowych. Jednak wp"ywy z prywatyzacji ju& od 1998 roku nie s# zaliczane do dochodów bud&etowych i ich wysoko'( nie wp"ywa na wielko'( deficytu bud&etowego. Wyra%ne spowolnienie procesu prywatyzacji w okresie rz#dów Prawa i Sprawiedliwo'ci (rekordowo niskie przychody z prywatyzacji w 2006 r.) by"o przedmiotem ostrej krytyki. Po zmianie koalicji rz#dz#cej nowy Minister Skarbu Pa!stwa, Aleksander Grad, zapowiedzia" zdecydowane przyspieszenie procesu prywatyzacji i rewizj$ dotychczasowej strategii. Wiele transakcji zaplanowanych do realizacji w 2007 r. nie dosz"o do skutku, zarówno tych oznaczaj#cych rozpocz$cie, jak i kontynuacj$ prywatyzacji. Nie uda"o si$ te& w 2007 r. rozwi#za( sprawy Nafty Polskiej S.A.: nie rozliczono wp"ywów ze sprzeda&y akcji Zak"adów Chemicznych Zachem S.A. oraz Zak"adów Chemicznych Organika-Sarzyna S.A. (312,5 mln z", które wp"yn$"y na rachunek bie&#cy Nafty Polskiej S.A. w grudniu 2006 r.), a tak&e pomimo podj$tej jeszcze w 2006 r. decyzji o likwidacji Nafty Polskiej S.A. - w wyniku braku porozumienia wstrzymano wszelkie dzia"ania likwidacyjne. W ko!cówce roku zaogni" si$ te& wieloletni konflikt pomi$dzy Ministerstwem Skarbu Pa!stwa a Eureko, w sprawie realizacji umowy prywatyzacyjnej PZU S.A. z 1999 r. (dotycz#cy g"ównie debiutu gie"dowego i sprzeda&y kolejnego pakietu 21 procent akcji ubezpieczyciela). Eureko w ubieg"ych latach zwróci"o si$ o rozstrzygni$cie sporu do Mi$dzynarodowego Trybuna"u Arbitra&owego w Londynie, który uzna" w 2005 r., &e Polska naruszy"a polsko-holendersk# umow$ o wzajemnej ochronie inwestycji. Polski rz#d odwo"a" si$ od tej decyzji do S#du Apelacyjnego w Brukseli. Jednak w listopadzie 2007 r. belgijski s#d odrzuci" apelacj$ i podtrzyma" decyzj$ o naruszeniu przez Polsk$ umowy. Eureko wyst#pi"o o odszkodowanie, oceniaj#c szkody poniesione w wyniku niezrealizowania umowy prywatyzacyjnej na 35,6 mld z" (kwota nie uwzgl$dniaj#ca odsetek i kosztów post$powania arbitra&owego). Polska zakwestionowa"a zarówno wysoko'( &#danego odszkodowania, którego wysoko'( zostanie ostatecznie ustalona albo w wyniku porozumienia uzyskanego w toku negocjacji (dot#d bezskutecznych) albo w drodze wyroku trybuna"u arbitra&owego, jak i jego zasadno'(. W pa%dzierniku 2007 r. Ministerstwo Skarbu Pa!stwa kierowane jeszcze przez Wojciecha Jasi!skiego odst#pi"o od umowy prywatyzacyjnej zawartej z Eureko w 1999 r., uzasadniaj#c swoj# decyzj$ naruszeniem przez spó"k$ warunku umowy stwierdzaj#cego, &e sprawy sporne maj# rozstrzyga( polskie s#dy. Eureko uzna"o te dzia"ania za prawnie bezskuteczne. Minister Aleksander Grad po obj$ciu resortu skarbu powróci" do negocjacji z Eureko, jednak stronom jak dot#d nie uda"o si$ osi#gn#( porozumienia. Nie wydaje si$ prawdopodobne, aby Polska stan$"a wobec realnej konieczno'ci wyp"aty odszkodowania, zw"aszcza tak wysokiego - z

74 odsetkami oko"o 40 mld z". Jest to kwota stanowi#ca 43% ca"kowitej kwoty przychodów z prywatyzacji uzyskanych od momentu rozpocz$cia przekszta"ce! w"asno'ciowych w Polsce (czyli w okresie 1991-2007). By"by to ogromny ci$&ar dla bud&etu pa!stwa, a %ród"em jego finansowania musia"aby by( emisja skarbowych papierów warto'ciowych, co prowadzi"oby do silnego wzrostu d"ugu publicznego, a zatem w kolejnych latach tak&e bie&#cych kosztów jego obs"ugi. Innym elementem zwi#zanym z prywatyzacj# jest kwestia nadzoru w"a'cicielskiego nad przedsi$biorstwami pa!stwowymi i spó"kami z udzia"em Skarbu Pa!stwa oraz polityka dywidendy. W prowadzonej przez Skarb Pa!stwa - jako (wspó")w"a'ciciela - polityce dywidendy mo&na zauwa&y( przeplatanie si$ czynników ekonomicznych i politycznych, uwzgl$dniaj#cych zarówno kondycj$ ekonomiczno-finansow# i potrzeby inwestycyjne spó"ek, jak i konieczno'( pozyskania 'rodków pieni$&nych stanowi#cych przecie& dochody bud&etowe, a wi$c wp"ywaj#ce na wielko'( deficytu bud&etowego. Od 2005 r. Minister Skarbu Pa!stwa zmieni" realizowan# polityk$ dywidendy w stosunku do spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa z jednej strony na znacznie bardziej aktywn#, z drugiej za' na bardziej zindywidualizowan#, uwzgl$dniaj#c# przy podejmowaniu decyzji zamierzenia inwestycyjne, stopie! zaawansowania procesów prywatyzacyjnych (zwi$kszony pobór dywidendy przy bardziej zaawansowanej prywatyzacji), poziom zad"u&enia spó"ki oraz ewentualnie konieczno'( pokrycia nierozliczonej straty z lat ubieg"ych. Przewidziano mo&liwo'( odst#pienia od poboru dywidendy w uzasadnionych przypadkach (zw"aszcza w sytuacji przeznaczenia zysku na cele rozwojowe), podkre'lono jednak konieczno'( wskazania na konkretne projekty i zadania obj$te w strategii rozwoju. Odst#piono tak&e od okre'lania zalecanego poziomu dywidendy, ró&nicuj#c jej wysoko'( w zale&no'ci od kszta"towania si$ w spó"ce wybranych wska%ników finansowych, obrazuj#cych rentowno'(, efektywno'( gospodarowania i p"ynno'(. Wskazano równie& na szczególne okoliczno'ci, które powinny skutkowa( zwi$kszeniem dywidendy, a mianowicie du&y wp"yw czynników zewn$trznych na kszta"towanie zysków spó"ki (np. wzrost cen surowców na rynkach 'wiatowych) oraz brak strategii rozwoju. Powy&sze wytyczne dla polityki dywidendowej zosta"y utrzymane w 2007 roku i kszta"towa"y decyzje podejmowane w tym zakresie w spó"kach, w których Skarb Pa!stwa by" zaanga&owany kapita"owo. Od 2005 roku warto'( dywidend przej$tych przez Skarb Pa!stwa z wygospodarowanego zysku bardzo wyra%nie wzros"a i sta"a si$ istotn# pozycj# w strukturze niepodatkowych dochodów bud&etu pa!stwa (16,1% w 2007 r., "#cznie z wp"atami z zysku). W dwóch ostatnich latach warto'( pobranej przez Skarb Pa!stwa dywidendy przekroczy"a wysoko'( przychodów z prywatyzacji (Wykres nr 1).

75

Wykres nr 1 Przychody z prywatyzacji a wp!ywy z dywidend w latach 1991-2007 30000 25000 20000

Przychody z prywatyzacji w mln z"

15000 10000 5000

Dywidendy w mln z" 2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

0

*ród"o: Dane MSP.

Od kilku lat obserwujemy zaktywizowanie i zaostrzenie polityki dywidendy. Skarb Pa!stwa w znacznie wi$kszym stopniu si$ga do zysków wypracowanych w spó"kach, coraz cz$'ciej ustalaj#c stop$ wyp"at dywidendy przekraczaj#c# proponowan# przez zarz#d. Skarb Pa!stwa pobieraj#c dywidend$ realizuje – podobnie jak prywatni w"a'ciciele – przys"uguj#ce mu

prawo

do

cz$'ci

wygospodarowanego

zysku.

Wa&ne

jest

jednak,

aby

zindywidualizowany, wieloczynnikowy system oceny zdolno'ci spó"ek do wyp"aty dywidendy, oparty na analizie planów inwestycyjnych, %róde" i skali rentowno'ci oraz p"ynno'ci, rzeczywi'cie zabezpiecza" spó"ki realizuj#ce strategi$ rozwoju przed nadmiernym drena&em 'rodków finansowych. Pojawia si$ bowiem zagro&enie, &e nadmierna presja w kierunku maksymalizacji dochodów bud&etowych spowoduje niew"a'ciw# ocen$ przez Skarb Pa!stwa rzeczywistych potrzeb inwestycyjnych w spó"kach, zmuszaj#c je do nadmiernego zwi$kszania zad"u&enia w celu sfinansowania inwestycji lub odk"adania ich w czasie. W przeciwie!stwie do decyzji dotycz#cych dywidendy, dzia"ania w zakresie prywatyzacji podejmowane w 2007 roku wyra%nie nie by"y podporz#dkowane celom fiskalnym, rz#d raczej opó%nia" ni& przyspiesza" realizacj$ zaplanowanych transakcji, wycofywa" si$ z wcze'niej zapowiedzianych ofert, w du&y stopniu te& korzysta" z takich form prywatyzacji, które nie by"y %ród"em bie&#cych wp"ywów pieni$&nych. Z 25 rozpocz$tych w 2007 r. prywatyzacji tylko cztery zosta"y zrealizowane w formie odp"atnego zbycia akcji/udzia"ów nale&#cych do Skarbu Pa!stwa, pozosta"e 21 transakcji nie przynios"o bie&#cych bezpo'rednich korzy'ci fiskalnych. Skarb Pa!stwa wycofa" si$ te& z zaplanowanej na ten rok sprzeda&y kilku spó"ek gie"dowych. W efekcie stopie! realizacji za"o&onych w ustawie bud&etowej przychodów z prywatyzacji wyniós" zaledwie 65%. Nie zrealizowano

76 tak&e, zaplanowanych na wysokim poziomie 3,5 mld z", dochodów z tytu"u dywidend, ale ta sytuacja by"a efektem trwaj#cego konfliktu dot. PZU S.A., w wyniku czego Skarb Pa!stwa wycofa" si$ z pobierania z tej spó"ki dywidendy (która by"a zaplanowana w wysoko'ci ok. 900 mln z"). Analizuj#c wp"yw na bud&et pa!stwa przekszta"ce! w"asno'ciowych zrealizowanych w danym roku, koncentrujemy si$ nie tyle na intensywno'ci dzia"a! prywatyzacyjnych, liczbie przeprowadzonych transakcji, a nawet nie na wysoko'ci wynegocjowanych cen transakcyjnych, ale na wysoko'ci wp"ywów uzyskanych z transakcji prywatyzacyjnych - z których znaczna cz$'( mog"a zosta( zawarta w latach ubieg"ych - i sposobów ich usytuowania w strukturze bud&etu pa!stwa (oraz w planach finansowych pa!stwowych funduszy celowych). Prywatyzacja mo&e by( realizowana ró&nymi metodami, a wybór w"a'ciwej metody zale&y zarówno od wielko'ci przedsi$biorstwa i jego kondycji finansowej, jak i od celu, któremu zosta"a podporz#dkowana polityka prywatyzacyjna. Wybrany sposób prywatyzacji okre'la rozk"ad korzy'ci z przeprowadzonej transakcji pomi$dzy potencjalnymi beneficjentami (Skarb Pa!stwa, przedsi$biorstwo, pracownicy), a tak&e form$ jej rozliczenia i sposób p"atno'ci3. Nie ka&da transakcja oznaczaj#ca rozpocz$cie lub kontynuacj$ zmiany struktury w"asno'ciowej prowadzi do uzyskania przez Skarb Pa!stwa bie&#cych wp"ywów pieni$&nych. Niektóre formy prywatyzacji, np. wniesienie przedsi$biorstwa pa!stwowego do spó"ki z udzia"em Skarbu Pa!stwa, przynosz# pa!stwu finansowe korzy'ci z pewnym opó%nieniem w czasie, tzn. dopiero w momencie zbycia akcji/udzia"ów nale&#cych do Skarbu Pa!stwa. Przesuni$cie w czasie uzyskanych przychodów mo&e te& wynika( z przyj$tego sposobu rozliczenia zap"aty, np. w formie ratalnej. Podstawowe 'cie&ki prywatyzacji przyj$te w Polsce od momentu formalnego rozpocz$cia przekszta"ce! w"asno'ciowych, tj. od 1991 r., to prywatyzacja po'rednia (kapita"owa) i prywatyzacja bezpo'rednia. W 2003 roku wprowadzono nowy sposób realizacji prywatyzacji: poprzez obj$cie akcji w podwy&szonym kapitale zak"adowym jsSP powsta"ych w wyniku komercjalizacji, przez podmioty inne ni& Skarb Pa!stwa lub inne ni& pa!stwowe osoby prawne. Kolejnym rozwi#zaniem, wprowadzonym w po"owie 2006 r. by"o umo&liwienie prywatyzacji przez nieodp"atne zbycie akcji/udzia"ów jsSP na rzecz jednostki samorz#du terytorialnego.

3

Por. Raport o przekszta!ceniach w!asno"ciowych w 2005 r., MSP, Warszawa 2006, str.128, Tablica nr 1.

77 Trybem prywatyzacji generuj#cym najwy&sze dora%ne korzy'ci bud&etowe jest prywatyzacja

po"rednia,

polegaj#ca

na

zbyciu

nale&#cych

do

Skarbu

Pa!stwa

akcji/udzia"ów spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa w trybie: oferty og"oszonej publicznie, przetargu publicznego, rokowa! podj$tych na podstawie publicznego zaproszenia, przyj$cia oferty w odpowiedzi na og"oszone wezwanie lub aukcji og"oszonej publicznie4. Skarb Pa!stwa mo&e zby( co najwy&ej 85% posiadanych akcji/udzia"ów, gdy& uprawnieni pracownicy, rolnicy i rybacy maj# prawo do nieodp"atnego nabycia do 15% akcji/udzia"ów obj$tych przez Skarb Pa!stwa w dniu wpisania spó"ki do rejestru. Realizacja prywatyzacji kapita"owej wymaga wcze'niejszego poniesienia nak"adów finansowych na opracowanie analiz przedprywatyzacyjnych w celu oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa, a tak&e ustalenia sytuacji prawnej maj#tku spó"ki, stanu i perspektyw rozwoju przedsi$biorstwa spó"ki oraz oceny realizacji obowi#zków wynikaj#cych z tytu"u wymaga! ochrony 'rodowiska. Koszty te s# finansowane z pa!stwowego funduszu celowego: Funduszu Skarbu Pa!stwa. Prywatyzacja po'rednia jest trybem przewidzianym do prywatyzacji g"ównie du&ych i dobrych przedsi$biorstw, a ich wysoka warto'( przek"ada si$ na wysoko'( wynegocjowanej ceny transakcyjnej. Kwota ta jest p"acona przez nabywc$ najcz$'ciej bez odroczenia terminu zap"aty (w roku, w którym zosta"a zawarta transakcja) i w ca"o'ci jest przejmowana przez Skarb Pa!stwa. Art. 35. uokip przewiduje jednak mo&liwo'( dokonania zap"aty za akcje/udzia"y w ratach, o ile pierwsza rata ceny wyniesie co najmniej 20%, a kwota pozosta"a do zap"aty zostanie zabezpieczona i sp"acona w ratach przez okres nie d"u&szy ni& 5 lat. Skarb Pa!stwa w przypadku zap"aty ratalnej pobiera odsetki, a je&eli ich wysoko'( by"aby ni&sza od oferowanej na rynku to sytuacja taka jest traktowana jako regionalna pomoc publiczna na wspieranie nowych inwestycji. Istnieje tak&e forma prywatyzacji po'redniej, która nie przysparza Skarbowi Pa!stwa bie&#cych przychodów z prywatyzacji, a która polega na wniesieniu akcji/udzia"ów nale&#cych do Skarbu Pa!stwa do innej jednoosobowej spó"ki Skarbu Pa!stwa w zamian za obj$cie akcji w podwy&szonym kapitale zak"adowym tej spó"ki. Taka forma prywatyzacji

4

Mo&liwo'( zbycia akcji/udzia"ów w trybie aukcji og"oszonej publicznie zosta"a wprowadzona z dniem 28 lipca 2006 r. w wyniku nowelizacji uokip – dodany pkt 5 w ust. 1 art. 33 (Ustawa z dnia 12 maja 2006 r. o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji oraz o zmianie innych ustaw, (Dz.U. Nr 107, poz. 721). Ten tryb zbycia akcji/udzia"ów nie wymaga opracowania analiz, ale mo&e by( zastosowany tylko w przypadku spó"ek, w których Skarb Pa!stwa posiada nie wi$cej ni& 10% kapita"u zak"adowego i cena sprzeda&y nie jest ni&sza od warto'ci ksi$gowej akcji.

78 zosta"a w 2007 roku zastosowana w sektorze elektroenergetycznym, w celu konsolidacji spó"ek tego sektora w ramach kilku grup kapita"owych. Inny sposób realizacji prywatyzacji, wprowadzony w 2003 roku5, polega na obejmowaniu akcji w podwy)szonym kapitale zak!adowym jsSP powsta"ych w wyniku komercjalizacji przez podmioty inne ni& Skarb Pa!stwa lub inne ni& pa!stwowe osoby prawne. Ten tryb prywatyzacji zosta" przewidziany dla dwóch grup podmiotów6: - przedsi$biorstw w z"ej kondycji ekonomiczno-finansowej, zagro&onych og"oszeniem likwidacji lub upad"o'ci, wymagaj#cych dla dalszego funkcjonowania szybkiego dokapitalizowania (prywatyzacja w trybie subskrypcji prywatnej); - przedsi$biorstw o stabilnej sytuacji finansowej, posiadaj#cych zidentyfikowane potrzeby inwestycyjne oraz wieloletni plan strategiczny (prywatyzacja w trybie subskrypcji otwartej). Realizacja prywatyzacji w tym trybie powoduje, &e 'rodki finansowe uzyskane od inwestorów zewn$trznych s# przeznaczone na dokapitalizowanie spó"ki. Pomimo rozpocz$cia procesu prywatyzacji finansowe korzy'ci dla bud&etu s# zatem odsuwane w czasie, do momentu zbycia akcji nale&#cych do Skarbu Pa!stwa. Analizuj#c fiskalne korzy'ci pojawiaj#ce si$ w ramach tej metody prywatyzacji nale&a"oby jednak uwzgl$dni(: -

mo&liwo'( ograniczenia bie&#cych i przysz"ych wydatków bud&etowych w formie dotacji dla podmiotów sektora publicznego (dotyczy to zw"aszcza prywatyzacji w trybie subskrypcji prywatnej, kiedy prywatyzowane s# przedsi$biorstwa w z"ej kondycji ekonomiczno-finansowej;

-

przysz"e dochody podatkowe od sprywatyzowanych przedsi$biorstw, którym zasilenie kapita"owe zapewnia przetrwanie i dalszy rozwój w wyniku realizacji niezb$dnych inwestycji rzeczowych. Ten tryb prywatyzacji zosta" dotychczas zastosowany przy prywatyzacji 7

przedsi$biorstw, po raz pierwszy w 2004 r. (Krotoszy!skie Przedsi$biorstwo Ceramiki Budowlanej CERABUD S.A.), pi$ciokrotnie w 2005 roku (m.in. PGNiG S.A.) i raz na prze"omie lat 2006 - 2007 (przy prywatyzacji RUCH S.A.). Jeszcze inn# form# prywatyzacji (a w"a'ciwie komunalizacji), wprowadzon# w lipcu 2006 r., tak&e nie wp"ywaj#c# na zwi$kszenie przychodów z prywatyzacji, jest nieodp!atne zbycie akcji/udzia!ów jsSP na rzecz jednostki samorz*du terytorialnego, na obszarze 5

Zmiana uokip wprowadzona na mocy Ustawy z dnia 5 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o zasadach wykonywania uprawnie' przys!uguj$cych Skarbowi Pa'stwa, ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsi%biorstw pa'stwowych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 240, poz. 2055, ze zm.). 6 Dynamika przekszta!ce' w!asno"ciowych, Nr 61, MSP, Warszawa, 2005, str. 59-60.

79 której znajduje si$ siedziba spó"ki, lub zwi#zku jednostek samorz#du terytorialnego na obszarze którego spó"ka prowadzi dzia"alno'(7. W 2007 roku Minister Skarbu Pa!stwa (na wniosek organu wykonawczego jednostki samorz#du terytorialnego) zby" w sposób nieodp"atny na rzecz jednostek samorz#du terytorialnego dominuj#ce pakiety akcji czterech jsSP. Prywatyzacji bezpo"redniej poddawane s# przedsi$biorstwa 'rednie i ma"e, o znaczeniu regionalnym, cz$sto w s"abej kondycji ekonomicznej. Decyzj$ o prywatyzacji podejmuj# zarówno wojewodowie jak i minister w"a'ciwy do spraw Skarbu Pa!stwa. Prywatyzacja bezpo'rednia mo&e zosta( zrealizowana w drodze sprzeda&y mienia, oddania przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania lub wniesienia przedsi$biorstwa do spó"ki z udzia"em Skarbu Pa!stwa. Sprzeda& przedsi$biorstwa mo&e nast#pi( w trybie przetargu publicznego lub rokowa! podj$tych na podstawie publicznego zaproszenia. Zap"ata nale&no'ci za przedsi$biorstwo mo&e by( uregulowana w ratach (na warunkach podobnych jak w przypadku prywatyzacji po'redniej). Zap"ata ta jest pomniejszana o kwot$, któr# inwestor przekazuje na zak"adowy fundusz 'wiadcze! socjalny, a która stanowi równowarto'( do 15% ceny przedsi$biorstwa, nie wi$cej jednak ni& kwota stanowi#ca iloczyn liczby pracowników zatrudnionych w przedsi$biorstwie w dniu sprzeda&y oraz kwoty osiemnastu 'rednich wynagrodze! miesi$cznych w sektorze przedsi$biorstw bez wyp"at z zysku. Wniesienie przedsi$biorstwa do spó"ki jest realizowane w trybie rokowa! podj$tych na podstawie publicznego zaproszenia. W celu zapewnienia spó"ce dop"ywu kapita"u potrzebnego do dalszego funkcjonowania, zgodnie z uokip wymagane jest, aby akcjonariusze inni ni& Skarb Pa!stwa wnie'li do spó"ki wk"ady na pokrycie co najmniej 25% kapita"u zak"adowego (10% je&eli akcjonariuszami spó"ki poza Skarbem Pa!stwa s# wy"#cznie pracownicy tego przedsi$biorstwa). Oddanie przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania nast$puje na rzecz spó"ki, do której przyst#pi"a co najmniej po"owa ogólnej liczby pracowników tego przedsi$biorstwa, ale równocze'nie co najmniej 20% akcji zosta"o obj$te przez osoby spoza przedsi$biorstwa. Sp"ata nale&no'ci nast$puje w okresie maksymalnie 15 lat. Warunki sp"aty nale&no'ci mog# by( ustalane na warunkach korzystniejszych od oferowanych na rynku, co b$dzie stanowi regionaln# pomoc publiczn# na wspieranie nowych inwestycji lub pomoc publiczn# na restrukturyzacj$, gdy podmiot znajduje si$ w trudnej sytuacji ekonomicznej.

7

Na podstawie art. 4a ust.3 uokip, zmienionego Ustaw$ z dnia 12 maja 2006 r. o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji oraz o zmianie innych ustaw (Dz. U. Nr 107, poz. 721).

80 Najbardziej korzystn# form# prywatyzacji bezpo'redniej – w aspekcie korzy'ci fiskalnych – jest sprzeda& mienia, poniewa& wp"ywy ze sprzeda&y pojawiaj# si$ najwcze'niej: cz$'ciowo w roku dokonania transakcji, cz$'ciowo (ze wzgl$du na cz$ste stosowanie zap"aty ratalnej) w kolejnych latach (maksymalnie 5 lat). Korzy'ci finansowe wynikaj#ce z oddania przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania to raty leasingowe, p"acone z przysz"ych zysków i roz"o&one w czasie na okres maksymalnie 15 lat. W przypadku wniesienia przedsi$biorstwa do spó"ki Skarb Pa!stwa uzyskuje przychody dopiero wtedy, gdy zdecyduje si$ na sprzeda& akcji/udzia"ów tak powsta"ej spó"ki (w ramach procesu kontynuacji prywatyzacji). Realizacja transakcji w ramach prywatyzacji bezpo'redniej wymaga tak&e poniesienia kosztów na opracowanie

przedprywatyzacyjnych

analiz

stanu

przedsi$biorstwa,

obejmuj#cych

oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa, ustalenie stanu prawnego jego maj#tku, ocen$ realizacji obowi#zków zwi#zanych z ochron# 'rodowiska i ochrony dóbr kultury. Prywatyzacja bezpo'rednia, b$d#c metod# prywatyzacji niewielkich przedsi$biorstw o znaczeniu regionalnym i lokalnym, pe"ni wa&n# rol$ z punktu widzenia realizacji celu efektywno'ciowego, ale jako %ród"o bie&#cych przychodów bud&etowych jej znaczenie jest niewielkie (Wykres nr 2). Zdecydowana wi$kszo'( uzyskanych w danym roku przychodów z prywatyzacji bezpo'redniej wynika z umów zawartych w latach wcze'niejszych i jest wynikiem sp"acanych nale&no'ci. W ca"ym okresie 1991-2007 prywatyzacja po'rednia stanowi"a %ród"o 93% wp"ywów z prywatyzacji, prywatyzacja bezpo'rednia zaledwie 6%. Wyj#tkowo w roku 2006 udzia" przychodów z prywatyzacji bezpo'redniej wyniós" 56%. By"o to jednak efektem bardzo niskich wp"ywów z prywatyzacji po'redniej, poniewa& wp"ywy z prywatyzacji bezpo'redniej utrzyma"y si$ na w miar$ stabilnym od kilku lat poziomie.

Wykres nr 2 Wp!ywy z prywatyzacji po"redniej i bezpo"redniej: struktura w latach 1991-2007 100%

1 200

80%

1 000 800

60%

600 40%

400

20%

200

po'rednia

*ród"o: Dane MSP.

bezpo'rednia

pozosta"e

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

0 1991

0%

bezpo'rednia w mld z" (prawa o')

81 Uzupe"nieniem procesów prywatyzacyjnych realizowanych w oparciu o uokip jest mo&liwo'( likwidacji nierentownych i nie rokuj#cych szans na popraw$ kondycji ekonomicznej przedsi$biorstw pa!stwowych na podstawie art.19 ustawy o przedsi%biorstwach pa'stwowych8. Likwidacja z przyczyn ekonomicznych mo&e by( traktowana jako forma prywatyzacji, gdy& zorganizowane cz$'ci maj#tku zlikwidowanego przedsi$biorstwa s# najcz$'ciej sprzedawane inwestorom zewn$trznym i wykorzystywane do dalszej dzia"alno'ci gospodarczej. Jej g"ównym zadaniem jest eliminacja z obrotu gospodarczego nierentownych przedsi$biorstw oraz alokacja ich maj#tku do sektora prywatnego. Nie jest to jednak 'cie&ka istotna dla realizacji fiskalnych celów prywatyzacji. Proces likwidacji w trybie art. 19 ustawy o p.p. jest bowiem procesem d"ugotrwa"ym i kosztownym a warto'( rynkowa likwidowanego przedsi$biorstwa jest relatywnie niewielka (cz$sto dodatkowo obni&ona ze wzgl$du na nieuregulowany stan prawny). Wp"ywy uzyskane przez likwidatora ze sprzeda&y maj#tku s# przede wszystkim wykorzystywane na zaspokojenie roszcze! wierzycieli. Niesprzedane mienie pozosta"e po likwidacji pozostaje w"asno'ci# Skarbu Pa!stwa. Koszty dzia"a! likwidacyjnych s# finansowane przez Fundusz Skarbu Pa!stwa, do którego tak&e wp"ywaj# 'rodki pozosta"e po likwidacji przedsi$biorstw. Likwidacja z przyczyn ekonomicznych by"a szeroko wykorzystywana w pierwszych latach transformacji, obecnie nie odgrywa du&ej roli. W 2007 roku Minister Skarbu Pa!stwa nie zg"osi" sprzeciwu wobec 10 wniosków o likwidacj$ przedsi$biorstw pa!stwowych. W ca"ym okresie transformacji (1990-2007) likwidacj$ na podstawie art. 19. ustawy o p.p. rozpocz$to w 1907 przedsi$biorstwach, zako!czono w 1077, natomiast w 682 og"oszono upad"o'(. Podsumowuj#c, nie wszystkie transakcje, w których dochodzi do zmniejszenia (lub wycofania) udzia"u pa!stwa w strukturze w"asno'ciowej podmiotów gospodarczych s# %ród"em przychodów bud&etu pa!stwa. Podstawow# metod# prywatyzacji zapewniaj#c# bud&etowi pa!stwa dora%ne przychody z prywatyzacji jest prywatyzacja po'rednia. Prywatyzacja przez obj$cie akcji w podwy&szonym kapitale przesuwa bie&#ce korzy'ci bud&etowe do momentu zbycia akcji nale&#cych do Skarbu Pa!stwa. Warto'( transakcji dokonywanych w ramach prywatyzacji bezpo'redniej jest, ze wzgl$du na wielko'( i kondycj$ ekonomiczn# przedsi$biorstwa, relatywnie niska, a zap"ata cz$sto ma charakter preferencyjny i jest roz"o&ona na wieloletnie raty. O warto'ci przychodów uzyskanych z prywatyzacji decyduje

zarówno

ilo'(

przeprowadzonych

transakcji,

jednostkowa

warto'(

prywatyzowanych podmiotów (wynegocjowana cena), ale tak&e dobrana 'cie&ka prywatyzacji 8

Ustawa z dnia 25 wrze"nia 1981r o przedsi%biorstwach pa'stwowych (Dz. U. z 2002 r., Nr 112, poz. 981 ze zm.).

82 i solidno'( inwestorów w zakresie regulowania zobowi#za! wobec Skarbu Pa!stwa. Nale&no'ci zaleg"e wynikaj#ce z umów prywatyzacyjnych narastaj# bowiem w ostatnich 2 latach w tempie ok. 12% rocznie i osi#gn$"y na koniec 2007 roku poziom 856,4 mln z".

3.2. Bud*et pa)stwa w 2007 roku Rok 2007 by" okresem kontynuacji dobrej koniunktury w polskiej gospodarce. Za"o&enia makroekonomiczne, przyj$te na etapie planowania bud&etu9, obejmowa"y przewidywane realne tempo wzrostu gospodarczego 4,6% przy wzro'cie cen na poziomie 1,9%. Okres dobrej koniunktury gospodarczej powinien zosta( wykorzystany do poprawy sytuacji fiskalnej pa!stwa. Deficyt bud&etowy, uzasadniony w fazie recesji gospodarczej konieczno'ci# podtrzymywania popytu wewn$trznego, w warunkach wzrostu gospodarczego powinien zosta( silnie zredukowany, a najlepiej zast#piony nadwy&k# bud&etow#, pozwalaj#c# na zmniejszenie poziomu zad"u&enia pa!stwa. W ustawie bud&etowej na 2007 rok, pomimo sprzyjaj#cych warunków makroekonomicznych, nie pojawi"y si$ jednak sygna"y wskazuj#ce na podj$cie trudu reformy finansów publicznych, zwi#zanej przede wszystkim z ograniczeniem i racjonalizacj# wydatkowej strony bud&etu. Dlatego bud&et ten zosta" przyj$ty krytycznie i okre'lony „bud&etem straconych szans” (Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan) i „przejadania przysz"o'ci” (by"y prezes NBP Leszek Balcerowicz).

Tablica nr 1 Podstawowe dane z bud)etu pa(stwa za 2007 rok 2006 2007 2007:2006 wykonanie ustawa wykonanie W:U ustawa wykonanie mln z! mln z! mln z! % % % Dochody ogó"em 197 639,8 228 952,5 236 367,5 103,2 115,8 119,6 Wydatki ogó"em 222 702,9 258 952,5 252 323,9 97,4 116,3 113,3 Deficyt bud&etu pa!stwa 25 063,1 30 000,0 15 956,4 53,2 119,7 63,7 *ród"o: Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 r.

WYSZCZEGÓLNIENIE

9

Wszystkie dane dotycz#ce bud&etu pa!stwa pochodz# ze Sprawozdania z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 roku, Ministerstwo Finansów, Warszawa, 2008 oraz z Analizy wykonania bud#etu pa'stwa i za!o#e' polityki pieni%#nej w 2007 roku, Najwy&sza Izba Kontroli, Warszawa, 2008.

83 Pomimo przyj$tych w konstrukcji ustawy za"o&e! o dobrej koniunkturze gospodarczej, zaplanowano silny wzrost wydatków bud&etowych, szybszy ni& tempo wzrostu gospodarczego. W efekcie relacja wydatków bud&etu pa!stwa do PKB wzros"aby do poziomu 23,4%, a wydatków ca"ego sektora finansów publicznych 44,1% PKB10. Zaplanowany wzrost udzia"u dochodów bud&etu pa!stwa w PKB do poziomu 19,3% (o 0,3 p.p. w stosunku do 2006 r.), wynika"by ze zwi$kszenia obci#&e! podatkowych, których udzia" w PKB podniós"by si$ w stosunku do roku wcze'niejszego z 16,8% do 17,4%. Prognozowany niedobór bud&etu pa!stwa ukszta"towa"by si$ na poziomie 30 mld z" (2,7% PKB), nie uwzgl$dniaj#c kosztów reformy systemu emerytalnego (dodatkowo 1,9% PKB) i prowadzi"by do dalszego wzrostu d"ugu publicznego, nie tylko nominalnie, ale tak&e w relacji do PKB. W rzeczywisto'ci realne tempo wzrostu PKB wynios"o 6,6%, a zatem przekroczy"o dynamik$ z roku wcze'niejszego (6,2% w 2006 r.), a tak&e a& o 2 punkty procentowe poziom przyj$ty w za"o&eniach (4,6%). Polska gospodarka rozwija"a si$ w 2007 r. w tempie znacznie szybszym od 'redniej dla krajów Unii Europejskiej, która wynios"a 2,5% ('rednia dla strefy euro: 2,1%), a wi$ksz# dynamik$ wzrostu PKB zanotowa"y w UE tylko cztery kraje ()otwa, S"owacja, Litwa i Estonia).

Tablica nr 2 Wska-niki makroekonomiczne: za!o)enia i wykonanie w 2007 roku WYSZCZEGÓLNIENIE

Jednostka

2006

2007

Wykonanie

Ustawa Wykonanie bud)etowa

Procesy realne: PKB % 106,2 104,6 106,6 Eksport % 114,6 108,0 108,4 Import % 117,4 109,0 112,4 Popyt krajowy % 107,3 105,1 108,3 Spo&ycie % 105,1 103,7 105,3 Akumulacja % 116,8 110,4 119,7 - nak"ady brutto na 'rodki trwa"e % 115,6 110,0 119,3 +rednioroczny wzrost cen towarów i us"ug % 101,0 101,9 102,5 konsumpcyjnych Stopa bezrobocia rejestrowanego (koniec okresu) % 14,8 14,1 11,4 Kurs walutowy PLN/USD ('rednio w okresie) PLN 3,10 3,04 2,77 PLN/EUR ('rednio w okresie) PLN 3,90 3,90 3,78 Stopa oprocentowania operacji otwartego rynku, % 4,1 4,3 4,4 'rednio w okresie, w uj$ciu nominalnym PKB w cenach bie&#cych mld z" 1060,0 1099,7 1167,8 *ród"o: Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 roku, Omówienie, Za"#czniki, tablica 1.

10

Nie uwzgl$dniaj#c 'rodków unijnych: 22% dla bud&etu pa!stwa i 42,8% dla sektora finansów publicznych.

84 Stopa wzrostu eksportu wynios"a 8,4%, a importu 12,4%, co prze"o&y"o si$ na ujemny wk"ad eksportu netto w tworzenie wzrostu gospodarczego (podobnie jak w 2006 r.). Najwi$kszy wk"ad we wzrost PKB mia" popyt krajowy, który w 2007 r. wzrós" realnie o 8,3%, co oznacza"o najsilniejszy wzrost w ca"ym ostatnim dziesi$cioleciu (7,3% w 2006 r.). Realne tempo wzrostu spo&ycia ogó"em wynios"o 5,3%, co by"o w du&ej mierze konsekwencj# pozytywnych tendencji na rynku pracy (m.in. bardzo silny spadek stopy bezrobocia do poziomu 11,4%). Akumulacja brutto w uj$ciu realnym wzros"a o 19,7% (16,8% w 2006 r.). Realne tempo wzrostu inwestycji osi#gn$"o bardzo wysoki poziom 19,3%, g"ównie w wyniku nap"ywu do Polski kapita"u w formie bezpo'rednich inwestycji zagranicznych, których warto'( wynios"a 48,5 mld z". W 2007 r. z"oty umacnia" si$ wobec dwóch g"ównych walut, tj. euro i dolara ameryka!skiego, a rzeczywista skala aprecjacji przekroczy"a przyj$t# w ustawie bud&etowej. +rednioroczny wzrost cen towarów i us"ug konsumpcyjnych w 2007 r. wyniós" 2,5%, wykazuj#c siln# tendencj$ wzrostow# w ostatnim kwartale roku. Polityka pieni$&na w ca"ym analizowanym okresie mia"a charakter restrykcyjny i spowodowa"a obni&enie podstawowych stóp procentowych NPB o 1 p.p. (czterokrotne obni&ki stóp procentowych NBP po 25 punktów bazowych). Aprecjacja z"otego i obni&enie stóp procentowych przyczyni"y si$ do wolniejszego wzrostu d"ugu pa!stwowego oraz zmniejszenia wydatków bud&etowych z tytu"u jego obs"ugi. Bud&et pa!stwa w 2007 r. by" zatem realizowany w bardzo sprzyjaj#cych warunkach makroekonomicznych, znacznie korzystniejszych od za"o&e! przyj$tych przy konstrukcji ustawy bud&etowej (Tablica nr 2). W rezultacie dochody bud&etu pa!stwa zosta"y przekroczone w stosunku do planu o 7,4 mld z" (tj. 3,2%), a wydatki obni&one wobec limitu ustawowego o 6,6 mld z" (tj. 2,6%). Efektem tych zmian by"a znacz#ca redukcja deficytu bud&etowego pa!stwa, który wyniós" 15,9 mld z" wobec przyj$tego w ustawie limitu 30 mld z". Dochody bud)etu pa(stwa w 2007 r. wynios"y 236,4 mld z" i by"y wy&sze od dochodów z 2006 r. o 19,6%11. Poniewa& ich nominalne tempo wzrostu by"o wy&sze od dynamiki nominalnej PKB w konsekwencji wzrós" udzia" dochodów w PKB z 18,6% do 20,2%. Udzia" dochodów podatkowych w strukturze dochodów bud&etu pa!stwa wyniós" 87,3% (88,5% rok wcze'niej), z czego na wp"ywy z tytu"u podatków po'rednich przypad"o 11

Dane za 2007 rok dotycz#ce wielko'ci dochodów bud&etu pa!stwa nie s# w pe"ni porównywalne z danymi za rok wcze'niejszy, gdy& w"#czono do nich pozycj$: 'rodki z Unii Europejskiej i innych %róde" niepodlegaj#ce zwrotowi. Gdyby w dochodach bud&etu pa!stwa nie uwzgl$dni( 'rodków uzyskanych z bud&etu Unii Europejskiej, wzrost w stosunku do roku 2006 wyniós"by 15,8%.

85 62%, z tytu"u podatku dochodowego od osób fizycznych 15%, a podatku dochodowego od osób prawnych 10,4%. Najwi$ksz# dynamik$, ponad 26% w uj$ciu nominalnym, a realnie ponad 23%, wykaza"y wp"ywy z tytu"u podatków dochodowych. W relacji do PKB ich kwota osi#gn$"a poziom 5,1%, czyli o 0,6 p.p. wi$cej ni& przed rokiem. Wzrost obci#&e! podatkowych nast#pi" przy nieznacznych zmianach w przepisach podatkowych12 i by" efektem dobrej kondycji finansowej przedsi$biorstw i ich wysokiej rentowno'ci, dobrej koniunktury na gie"dzie w 2006 r. oraz korzystnych tendencji na rynku pracy (wzrost wynagrodze!, znacz#cy spadek stopy bezrobocia).

Tablica nr 3

Dochody bud)etu pa(stwa w 2007 roku wed!ug -róde! WYSZCZEGÓLNIENIE

wykonanie w tys z! 236 367 532 206 385 202 146 482 093 24 540 193 35 358 533 22 448 254 3 622 531

struktura w% 100,0 87,3 62,0 10,4 15,0 9,5 1,5

wykonanie planu w% 103,2 107,4 10,6 111,2 111,9 101,7 83,3

DOCHODY OGÓ)EM, w tym: 1. Dochody podatkowe, w tym: podatki po'rednie CIT PIT 2. Dochody niepodatkowe, w tym: dywidenda 3. +rodki z Unii Europejskiej i z innych %róde" niepodlegaj#ce zwrotowi 7 534 076 3,2 51,3 *ród"o: Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 r.

2007:2006 w% 119,6 118,0 115,0 126,9 125,7 108,0 89,6 -

Dochody niepodatkowe wzros"y nominalnie o 8%, a w stosunku do kwoty zaplanowanej by"y wy&sze o 1,7%. Najwi$kszy udzia" w strukturze dochodów niepodatkowych mia"y dochody jednostek bud&etowych: 52,5%, dywidendy: 16,1% i wp"aty z zysku NBP: 11%. Dochody bud&etu pa!stwa z tytu"u dywidend uzyskanych od przedsi$biorstw pa!stwowych i jsSP wynios"y 3 622,5 mln z", co stanowi"o 89,6% kwoty zrealizowanej w 2006 r. i 83,3% kwoty zaplanowanej w ustawie. +rodki z Unii Europejskiej i innych %róde" niepodlegaj#ce zwrotowi – nowa grupa w strukturze dochodów bud&etowych, wynios"a 7 534 mln z", czyli ich prognoza zosta"a wykonana zaledwie w 51,3%. Wydatki bud)etu pa(stwa w 2007 r. wynios"y 252,3 mld z" i w porównaniu do roku wcze'niejszego by"y wy&sze o 13,3%. Relacja wydatków bud&etu pa!stwa do PKB wzros"a o 0,6 p.p. i wynios"a 21,6%. Wydatki zosta"y pokryte dochodami bud&etu pa!stwa w 93,7% podczas gdy rok wcze'niej relacja ta wynios"a 88,7% - co zmniejszy"o deficyt bud&etu pa!stwa do poziomu 1,4% PKB. Ni&sze od zak"adanego wykonanie wydatków bud&etu 12

Najistotniejsza zmiana wprowadzona w 2007 roku wynika"a ze zniesienia ulgi remontowej w podatku PIT.

86 pa!stwa o 6,6 mld z", które przyczyni"o si$ do obni&enia stanu nierównowagi bud&etowej, nie by"o jednak efektem racjonalnego ich obni&ania, ale wynika"o g"ównie z mniejszego ni& za"o&ono wydatkowania 'rodków na finansowanie programów i projektów ze 'rodków funduszy strukturalnych (o 3,9 mld z").

Wykres nr 3 Udzia! dochodów i wydatków bud)etu pa(stwa w PKB w okresie 1999-2007 24

[% PKB]

22,6

22,2

22 20,7

20

21,4

20,3

18,9

18

22,4

18,2

16

DEFICYT BUD,ETU PA-STWA 18,1 18 17,8 16,9

21,2

21,0

18,3

18,6

21,6 20,2

Wydatki Dochody

14

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

12

*ród"o: Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 r.

W 2007 r. przyj$to odmienny sposób prezentacji w bud&ecie wydatków zwi#zanych z realizacj# projektów dofinansowywanych z bud&etu Unii Europejskiej (zosta"y one wyodr$bnione jako osobna grupa), przez co zaburzono porównywalno'( z rokiem wcze'niejszym danych o wydatkach w uk"adzie grup ekonomicznych (cz$'( z tych wydatków w roku 2006 uj$ta by"a w innych grupach rodzajowych, np. dotacje i subwencje czy wydatki maj#tkowe). W grupie tej uj$to wydatki na: finansowanie programów i projektów realizowanych w ramach funduszy strukturalnych i Funduszu Spójno'ci, finansowanie projektów realizowanych w ramach Norweskiego Mechanizmu Finansowego i Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz krajowe wydatki na finansowanie Wspólnej Polityki Rolnej. W 2007 roku ponad 45% ogó"u wydatków bud&etu pa!stwa stanowi"y dotacje i subwencje. Tak wysoki ich udzia" utrzymuje si$ od 1999 roku i jest rezultatem reformy administracyjnej przesuwaj#cej du&# cz$'( kompetencji (oraz 'rodków finansowych na ich realizacj$) z pa!stwa na jednostki samorz#du terytorialnego. Du&a cz$'( dotacji (34,3% "#cznej kwoty dotacji i subwencji) zosta"a przeznaczona na zasilenie funduszy celowych, g"ównie realizuj#cych zadania w zakresie ubezpieczenia spo"ecznego. W grupie 'wiadcze! na rzecz osób fizycznych 91,7% stanowi"y 'wiadczenia spo"eczne, g"ównie finansowane z

87 bud&etu

'wiadczenia

emerytalno-rentowe13,

renty

socjalne,

zasi"ki

i

'wiadczenia

przedemerytalne oraz 'wiadczenia finansowane z bud&etu pa!stwa zlecone do wyp"aty ZUS i KRUS14. Wydatki o charakterze maj#tkowym wykazane zosta"y w 2007 roku w dwóch grupach: w grupie wydatki maj#tkowe, w kwocie 13,3 mld z" oraz w nowopowsta"ej grupie finansowanie projektów z udzia"em UE, gdzie ich warto'( wynios"a 5,1 mld z". )#czna warto'( wydatków maj#tkowych wynios"a zatem 18,4 mld z" (7,3% wydatków ogó"em), przy czym kwota ta zawiera 1,7 mld z" przeniesionych do wykorzystania w 2008 roku. Wydatki na obs"ug$ d"ugu publicznego wynios"y 27,5 mld z" (obs"uga d"ugu krajowego: 22,6 mld z", zagranicznego: 4,9 mld z") i po raz pierwszy od kilku lat obni&y" si$ ich udzia" w strukturze wydatków bud&etu pa!stwa (10,9% w 2007 r. wobec 12,5% w 2006 r.). Wysoko'( tych wydatków uzale&niona jest przede wszystkim od wielko'ci i struktury zad"u&enia, wysoko'ci stóp procentowych i kursu z"otego w stosunku od walut obcych. Obni&eniu wydatków na obs"ug$ d"ugu publicznego sprzyja"y warunki makroekonomiczne (ni&sze stopy procentowe, aprecjacja z"otego) oraz korzystny rozk"ad p"atno'ci wynikaj#cych z charakterystyki emitowanych skarbowych papierów warto'ciowych.

Tablica nr 4 Wydatki bud)etu pa(stwa w 2007 r. wed!ug podstawowych grup ekonomicznych Plan po zmianach w mln z!

struktura struktura Wykonanie 2007 r. 2006 r.* WYSZCZEGÓLNIENIE w mln z! w% w% 114 717,0 113 676,3 45,1 48,5 Dotacje i subwencje 23 170,6 22 994,1 9,1 8,0 +wiadczenia na rzecz osób fizycznych 46 062,9 45 489,8 18,0 18,6 Wydatki bie&#ce jednostek bud&etowych 13 797,9 13 260,4 5,3 4,4 Wydatki maj#tkowe 1 192,6 1 192,6 0,5 0,5 Rozliczenia z bankami 27 940,2 27 499,9 10,9 12,5 Obs"uga d"ugu publicznego 10 629,8 10 628,7 4,2 4,4 +rodki w"asne Unii Europejskiej 21 441,5 17 582,1 7,0 3,1 Finansowanie projektów z udzia"em 'rodków UE 258 952,5 252 323,9 100,0 100,0 OGÓ&EM * dane dotycz#ce roku 2006 zaprezentowane w uk"adzie obowi#zuj#cym dla roku 2007 *ród"o: Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 roku, Omówienie.

13

+wiadczenia emerytalno-rentowe dla s"u&b mundurowych oraz uposa&enia s$dziów i prokuratorów w stanie spoczynku. 14 +wiadczenia te do roku 2006 w"#czane by"y do planów finansowych Funduszu Ubezpiecze! Spo"ecznych i Funduszu Emerytalno-Rentowego i by"y finansowane w ramach dotacji celowych dla tych funduszy. Przesuni$cie ich do grupy 'wiadczenia na rzecz osób fizycznych spowodowa"o wzrost udzia"u tej grupy w strukturze wydatków z 8% w roku 2006 do 9,1% w roku 2007 (kwota ponad 4 mld z").

88 Elastyczno'( wydatków bud&etu pa!stwa uleg"a nieznacznej poprawie w stosunku do 2006 r., wci#& jednak pozostawa"a na niskim poziomie. Udzia" wydatków prawnie zdeterminowanych w strukturze wydatków ogó"em wyniós" 73,1% (wobec 71,3%, 72,5%, 74,3% w trzech wcze'niejszych latach). Deficyt bud)etu pa(stwa w 2007 roku wyniós" 15,9 mld z" i by" ni&szy od limitu okre'lonego ustaw# bud&etow# o 14 mld z", co by"o skutkiem zarówno wy&szych dochodów, jak i ni&szego wykonania wydatków. Utrzyma"a si$ trwaj#ca od trzech lat tendencja do obni&ania si$ relacji deficytu bud&etu pa!stwa do PKB, przy czym w roku 2007 skala tej obni&ki by"a bardzo znaczna i wynios"a 1 p.p. Deficyt bud&etu pa!stwa stanowi" zatem 1,4% PKB, wobec 2,9% w 2005 r. i 2,4% w 2006 r. Gdyby jednak nie wprowadzona w 2004 r. zmiana, polegaj#ca na przesuni$ciu 'rodków przekazanych do Funduszu Ubezpiecze! Spo"ecznych w ramach refundacji sk"adki do OFE z kategorii wydatków bud&etowych do rozchodów finansowanych wp"ywami z prywatyzacji, wysoko'( deficytu bud&etu pa!stwa w roku 2007 wynios"aby 2,8% PKB. Kwota rekompensat dla FUS wynios"a bowiem w 2007 roku 16,2 mld z", a jej warto'( przekroczy"a kwot$ oficjalnego deficytu bud&etowego, powi$kszaj#c jego rzeczywist# wysoko'( do 32,2 mld z".

Wykres nr 4 Deficyt bud)etu pa(stwa w % PKB, lata 1999-2007 1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

0

[% PKB]

-1 -2 -3

-1,8

-1,4 -2,1

-4 -5 -6

-2,4

-2,9 -4,2 -4,8

-4,3

-4,5 -5,6

-4,2

-3,8

deficyt bud&etu pa!stwa

-2,8 deficyt uzupe"niony o rekompensaty dla FUS

*ród"o: Roczniki statystyczne GUS, dla 2007 roku Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 r.

W 2007 r. przekazane do bud&etu pa!stwa przychody z prywatyzacji netto wynios"y zaledwie 1,4 mld z", co oczywi'cie nie wystarczy"o na sfinansowanie refundacji sk"adek przekazywanych do OFE. Brakuj#ce 'rodki – jako ujemne saldo przychodów z prywatyzacji i ich rozdysponowania - musia"y zosta( sfinansowane, podobnie jak deficyt bud&etowy, w drodze emisji skarbowych papierów warto'ciowych. Na wysoko'( potrzeb po&yczkowych

89 netto pa!stwa wp"ywa tak&e saldo prefinansowania zada! realizowanych z udzia"em 'rodków pochodz#cych z bud&etu Unii Europejskiej. Zmian$ struktury potrzeb po&yczkowych netto pa!stwa w okresie 2004-2007 przedstawiono na Wykresie nr 5. W strukturze potrzeb po&yczkowych netto pa!stwa z roku na rok zmniejsza si$ udzia" deficytu bud&etowego, z 88% w 2004 r. do 50% w 2007 r., sukcesywnie zwi$ksza si$ natomiast udzia" salda przychodów z prywatyzacji i ich rozdysponowania, co z jednej strony jest konsekwencj# spadku przychodów z prywatyzacji, z drugiej za' utrzymuj#cych si$ wysokich kosztów reformy emerytalnej i podwa&a zasadno'( takiego rozwi#zania.

Wykres nr 5 Struktura potrzeb po)yczkowych pa(stwa w latach 2004-2007 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

2% 10%

1%

6%

4%

25% 34% 46% 88%

74%

Ujemne saldo prefinansowania zada! realizowanych z udzia"em 'rodków pochodz#cych z bud&etu UE Ujemne saldo przychodów z prywatyzacji i ich rozdysponowania Deficyt bud&etowy

59%

50% Udzia" finansowania ze %róde" krajowych

2004

2005

2006

2007

*ród"o: Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia, dla lat 2005-2007.

Potrzeby po&yczkowe netto bud&etu pa!stwa wynios"y w 2007 roku 33,6 mld z" (wobec planowanych 46,2 mld z"). +rodki na ich finansowanie zosta"y pozyskane - podobnie jak w roku wcze'niejszym – w 85% na rynku krajowym, a tylko w 15% na rynkach zagranicznych. Finansowanie potrzeb na rynku krajowym odbywa"o si$ g"ównie w krajowym sektorze pozabankowym (fundusze emerytalne, zak"ady ubezpiecze!), z którego pozyskano 'rodki w wysoko'ci 19,7 mld z" oraz w sektorze bankowym (8,6 mld z"), natomiast udzia" inwestorów zagranicznych nabywaj#cych skarbowe papiery warto'ciowe na rynku krajowym by" nieznaczny (0,3 mld z" wobec 5,7 mld z" w roku wcze'niejszym). By" to rezultat niesprzyjaj#cej sytuacji na 'wiatowych rynkach finansowych, która wywo"a"a presj$ na wzrost rentowno'ci papierów skarbowych i ograniczy"a popyt inwestorów zagranicznych. Potrzeby po&yczkowe netto bud&etu pa!stwa wci#& nie odzwierciedlaj# ca"kowitego zapotrzebowania pa!stwa na 'rodki pieni$&ne. Ogólna kwota przychodów bud&etowych w 2007 r., uwzgl$dniaj#ca tak&e konieczno'( pozyskania 'rodków na operacje zwi#zane z bie&#cym wywi#zywaniem si$ z wcze'niej zaci#gni$tych zobowi#za! wynios"a "#cznie 136,7

90 mld z", z czego 111,1 mld z" stanowi"y przychody ze %róde" krajowych, a 25,6 mld z" ze %róde" zagranicznych. Przychody na rynku krajowym zosta"y pozyskane w 92,6% z emisji skarbowych papierów warto'ciowych. T# drog# pozyskano 'rodki w wysoko'ci 102,9 mld z", z czego 74,2 mld z" przeznaczono na wykup zapadaj#cych papierów warto'ciowych. Przychody zagraniczne pozyskano g"ównie przez emisj$ obligacji skarbowych na mi$dzynarodowym rynku finansowym (10,4 mld z"). Operacje po&yczkowe spowodowa"y dalszy wzrost zad"u&enia Skarbu Pa!stwa, z poziomu 478,5 mld z" na koniec 2006 r. do 501,5 mld z" na koniec 2007 roku, a koszty obs"ugi zad"u&enia Skarbu Pa!stwa w 2007 r. wynios"y 27,6 mld z", co stanowi"o 2,4% PKB (Wykres nr 6).

Wykres nr 6 Koszty obs!ugi d!ugu Skarbu Pa(stwa w latach 2001-2007 3,5%

30 3,0%

3,0% 2,5%

2,7%

25

2,9% 2,5%

2,5%

2,6%

2,4%

2,0%

20 15

1,5%

10

1,0%

5

0,5% 0,0%

0 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

Koszty obs"ugi zad"u&enia Skarbu Pa!stwa, mld z" (prawa o') Koszty obs"ugi zad"u&enia Skarbu Pa!stwa w % PKB

(ród!o: Strategia zarz$dzania d!ugiem sektora finansów publicznych w latach 2009-2001, Ministerstwo Finansów, Warszawa, wrzesie' 2008.

Podstaw# oceny stanu równowagi finansowej pa!stwa s# wska%niki dotycz#ce ca"ego sektora finansów publicznych, którego bud&et pa!stwa jest g"ównym, ale nie jedynym segmentem. Sektor finansów publicznych dzieli si$ na podsektor rz#dowy (który obejmuje m.in. bud&et pa!stwa), podsektor samorz#dowy oraz podsektor ubezpiecze! spo"ecznych. Deficyt sektora finansów publicznych w Polsce w 2006 roku wyniós" 22,6 mld z", co stanowi"o 2,1% PKB. Natomiast w roku 2007 sektor finansów publicznych osi#gn#" nadwy&k$ kasow# wysoko'ci 1 mld z" (+0,1% PKB). Wynik finansowy w poszczególnych podsektorach w relacji do PKB ukszta"towa" si$ nast$puj#co: podsektor rz#dowy: -0,9%; podsektor samorz#dowy: +0,2%; podsektor ubezpiecze! spo"ecznych: +0,9%.

91 Przyst$puj#c do Unii Europejskiej Polska zobowi#za"a si$ – podobnie jak inne kraje cz"onkowskie – do prowadzenia polityki fiskalnej zgodnej z postanowieniami Traktatu (art.104 TWE), uzupe"nionymi i doprecyzowanymi w tym zakresie w Pakcie Stabilno'ci i Wzrostu. Podstawowym za"o&eniem unijnej polityki fiskalnej (i zobowi#zaniem ka°o pa!stwa cz"onkowskiego) jest osi#gni$cie w perspektywie 'rednioterminowej salda bud&etowego zbli&onego do stanu równowagi b#d% nadwy&ki bud&etowej. Warto'( referencyjna, której przekroczenie oznacza nadmiern# wysoko'( deficytu, zosta"a ustalona na poziomie 3% PKB. Wobec kraju, który nie przestrzega dyscypliny bud&etowej, mo&e zosta( wszcz$ta przez Rad$ ECOFIN procedura nadmiernego deficytu. Zgodnie z ni# Rada kieruje do kraju obj$tego nadmiernym deficytem zalecenia nakazuj#ce podj$cie dzia"a! prowadz#cych do szybkiej redukcji deficytu. Je&eli zalecenia te nie s# respektowane, Rada mo&e zdecydowa( o zastosowaniu sankcji finansowych, w postaci konieczno'ci przekazania do bud&etu ogólnego Unii zwrotnego, nieoprocentowanego depozytu wysoko'ci 0,2% PKB, z mo&liwo'ci# automatycznej jego zamiany na bezzwrotn# kar$ finansow# w sytuacji dalszego nieprzestrzegania zalece! Rady (sankcja przewidziana tylko dla krajów, które przyst#pi"y do unii walutowej). Inn# konsekwencj# - szczególnie istotn# dla Polski – jest gro%ba utraty cz$'ci 'rodków finansowych z funduszy unijnych. Procedura nadmiernego deficytu zosta"a otwarta wobec Polski decyzj# Rady ds. gospodarczych i finansowych (ECOFIN) w dniu 5 lipca 2004 roku, z powodu zbyt wysokiego poziomu deficytu bud&etowego, który w 2003 roku wyniós" 4,1% PKB. Polska zosta"a zobowi#zana do obni&enia stanu nierównowagi bud&etowej do poziomu poni&ej 3% PKB do ko!ca 2007 roku. Komisja Europejska monitorowa"a sytuacj$ fiskaln# Polski na podstawie regularnie przekazywanych uaktualnie! Programu Konwergencji. W listopadzie 2006 roku KE oceni"a podj$te przez Polsk$ dzia"ania jako niewystarczaj#ce w celu korekty stanu nierównowagi bud&etowej, gdy& projekt ustawy bud&etowej na 2007 rok zak"ada" deficyt ("#cznie z kosztami reformy emerytalnej) w wysoko'ci 3,7% PKB. W lutym 2007 roku Rada ECOFIN wyda"a kolejne zalecenia dla Polski, potwierdzaj#c, &e ich realizacja ma nast#pi( do ko!ca 2007 r. Taka sytuacja spowodowa"a siln# presj$ na redukcj$ deficytu bud&etowego. Korzystne wykonanie bud&etu za 2007 r. spowodowa"o obni&enie deficytu sektora rz#dowego i samorz#dowego do poziomu 2% PKB. Równocze'nie w 2007 r. ograniczony zosta" deficyt strukturalny sektora o 1,5 p.p. (wymagana przez Rad$ w rekomendacji skala redukcji deficytu strukturalnego wynosi"a 0,5 p.p.). Polska w przes"anym w marcu 2008 r. zaktualizowanym programie konwergencji zapowiedzia"a te& osi#gni$cie 'redniookresowego celu w roku 2011. W rezultacie w czerwcu 2008 r. Komisja Europejska zdecydowa"a, &e

92 deficyt bud&etowy w Polsce zosta" obni&ony w sposób trwa"y i wiarygodny. W lipcu 2008 procedura nadmiernego deficytu wobec Polski – po czterech latach od jej wszcz$cia - zosta"a przez Rad$ wstrzymana.

Wykres nr 7 Deficyt/nadwy)ka bud)etowa w krajach UE, 2007 rok 6 4 2 0 -2

-0,9 -0,6

-2,0

-4

poziom referencyjny Finlandia

Dania

Szwecja

Cypr

Bu"garia

Estonia

Luksemburg

Hiszpania

Irlandia

Holandia

)otwa

Niemcy

Belgia

S"owenia

Austria

UE 27

Strefa euro

Litwa

Czechy

Malta

Polska

W"ochy

S"owacja

Rumunia

Francja

Portugalia

Grecja

W$gry

Wielka_Brytania

-6

*ród"o: EUROSTAT.

Kryteria fiskalne oparte s# na poziomie deficytu i d"ugu sektora instytucji rz#dowych i samorz#dowych (general government) liczonym zgodnie z zasadami Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych i Regionalnych (ESA'95). Wyniki sektora finansów publicznych wyliczone w oparciu o obowi#zuj#c# ustaw$ o finansach publicznych wymagaj# wi$c dokonania dostosowa!, zarówno metodologicznych jak i w zwi#zku z inn# definicj# jego zakresu podmiotowego (Tablica nr 5).

Tablica nr 5 Deficyt sektora instytucji rz*dowych i samorz*dowych, w % PKB WYSZCZEGÓLNIENIE 2006 2007 Kasowy wynik sektora finansów publicznych -2,1 +0,1 Dostosowania zakresu sektora (g"ównie wynik jednostek badawczo-rozwojowych i -0,2 -0,1 Krajowego Funduszu Drogowego) Dostosowania metodologiczne (g"ównie korekty transakcyjne) -1,5 -1,7 Aktualizacja danych 0,0 -0,3 Wynik wg metodologii UE -3,8 -2,0 *ród"o: Sprawozdanie z wykonania bud#etu pa'stwa za okres od 1 stycznia do 31 grudnia 2007 r. Omówienie.

Pa(stwowy d!ug publiczny to nominalne zad"u&enie jednostek sektora finansów publicznych (po konsolidacji). D"ug publiczny powstaje i narasta g"ównie w wyniku emisji papierów warto'ciowych oraz zaci#gania kredytów i po&yczek, niezb$dnych w celu sfinansowania potrzeb po&yczkowych netto wykazywanych w sektorze finansów publicznych.

93 W tradycyjnym uj$ciu d"ug publiczny stanowi dwojakie obci#&enie, wymaga bowiem sp"aty po&yczonego kapita"u oraz powoduje konieczno'( bie&#cej jego obs"ugi (p"acenia odsetek). W praktyce jednak d"ug publiczny najcz$'ciej jest nie tyle sp"acany co refinansowany, poprzez zaci#ganie nowych zobowi#za! w celu wykupywania zapadaj#cego d"ugu. Takie podej'cie powoduje, &e sam d"ug staje si$ w zasadzie dla gospodarki neutralny, pod warunkiem jednak, &e jego wysoko'( nie przekroczy pewnego limitu15. Rzeczywistym, bie&#cym obci#&eniem gospodarki s# natomiast koszty obs"ugi d"ugu publicznego, szczególnie w zakresie d"ugu zagranicznego. W przypadku d"ugu krajowego p"atno'ci odsetkowe p"acone z bud&etu pa!stwa stanowi# przychód krajowych wierzycieli i pozostaj# w obr$bie gospodarki krajowej16. Pa!stwowy d"ug publiczny na koniec 2007 roku wyniós" 527,4 mld z", co stanowi"o 45,2% PKB. Relacja pa!stwowego d"ugu publicznego do warto'ci PKB jest jednym z najwa&niejszych wska%ników stanu finansów publicznych. Konstytucja RP (art.216 ust.5) zakazuje zaci#gania po&yczek lub udzielania gwarancji i por$cze! finansowych, w nast$pstwie których pa!stwowy d"ug publiczny przekroczy"by poziom 60% warto'ci rocznego PKB. W ustawie o finansach publicznych (art. 79) okre'lono limity (50, 55, 60% PKB), których przekroczenie spowodowa"oby uruchomienie procedur ostro&no'ciowych, oznaczaj#cych silne usztywnienie polityki bud&etowej. Zmiana nominalnej wysoko'ci d"ugu publicznego jest nast$pstwem przede wszystkim bie&#cych deficytów sektora finansów publicznych17, a tak&e zmiany kursu z"otego do walut, w których d"ug jest nominowany. Na zmian$ relacji d"ugu publicznego do PKB wp"ywa ponadto realne tempo wzrostu PKB oraz zmiany poziomu cen. Wysoko'( pa!stwowego d"ugu publicznego w Polsce w ostatnim okresie nie przekroczy"a pierwszego progu ostro&no'ciowego, czyli 50% PKB. Najwy&szy poziom w relacji do PKB w ukszta"towa" si$ w 2003 roku i wynosi" 48,4%. Wysoka stopa wzrostu gospodarczego i aprecjacja z"otego w ostatnich latach pozwoli"y – pomimo nominalnego wzrostu zad"u&enia - obni&y( t$ relacj$ do poziomu 45,2% PKB na koniec 2007 r. Wysoko'( pa!stwowego d"ugu publicznego, liczona zgodnie z ustaw# o finansach publicznych, nie jest to&sama z wysoko'ci# d"ugu sektora instytucji rz#dowych i samorz#dowych (d"ugu sektora general government), liczon# zgodnie z metodologi# ESA’95 stosowan# w Unii Europejskiej i stanowi#cej podstaw$ do oceny spe"nienia jednego z 15

por. A. Wernik, Finanse publiczne, PWE Warszawa, 2007, str. 115-118. Ibidem, str. 116. 17 Wysoko'( deficytu nale&y skorygowa( o pozycje zmieniaj#ce potrzeby po&yczkowe. 16

94 fiskalnych warunków konwergencji18. Polska w 2007 r., podobnie jak w latach wcze'niejszych, utrzyma"a d"ug sektora instytucji rz#dowych i samorz#dowych w relacji do PKB na poziomie ni&szym od ustalonego w Traktacie z Maastricht limitu 60%. By"o on tak&e ni&szy od 'redniej wyliczonej dla ca"ej Unii Europejskiej (UE-27), która w 2007 roku wynios"a 58,7%, oraz dla strefy euro (66,3%).

Wykres nr 8 Wielko"+ d!ugu publicznego w latach 2001-2007 550

48,4% 46,7% 47,5% 47,8% 45,2%

45%

38,8%

D$ug Skarbu Pa!stw a

40% 35%

450

mld z!

50%

30% 25%

400

20% 350

Pa!stw ow y d$ug publiczny

% PKB

500

43,6%

D$ug sektora g.g.

15%

PDP/PKB (praw a o")

10%

300

5% 0%

250 2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

*ród"o: Strategia zarz$dzania d!ugiem sektora finansów publicznych w latach 2009-2011, Ministerstwo Finansów, Warszawa, wrzesie! 2008.

Wykres nr 9 D!ug publiczny w krajach UE, 2007 rok 120 100 80

poziom referencyjny

60

66,3

58,7

45,2

40 20 W"ochy

Belgia

W$gry

Francja

Malta

Austria

Holandia

Wielka_Brytania

Hiszpania

S"owacja

Dania

S"owenia

Litwa

)otwa

Estonia

0

*ród"o: EUROSTAT.

18

Do ko!ca 2005 roku podstawowym czynnikiem powoduj#cym, &e pa!stwowy d"ug publiczny liczony wg zasad stosowanych w Polsce by" wy&szy wynika" z konieczno'ci powi$kszania go (przy liczeniu relacji do PKB) o gwarancje i por$czenia. Po zmianie ustawy o finansach publicznych rozbie&no'ci s# ju& bardzo niewielkie i s# efektem ró&nic w zakresie podmiotowym oraz metodologicznych.

95

3.3. Wp#yw prywatyzacji na bud*et pa)stwa w 2007 roku Bud&et jest planem finansowym pa!stwa, planem obejmuj#cym przede wszystkim dochody i wydatki bud&etowe, ale tak&e okre'laj#cym wielko'( deficytu bud&etowego (lub rzadziej nadwy&ki bud&etowej), sposób jego finansowania oraz przychody i rozchody bud&etu pa!stwa uwzgl$dniaj#ce szeroko poj$te potrzeby po&yczkowe brutto. St#d pytanie jak prywatyzacja wp"ywa na bud&et pa!stwa sprowadza si$ do pytania jak przebieg procesu prywatyzacji zmienia wysoko'( i struktur$ uj$tych w bud&ecie przep"ywów pieni$&nych. W zakresie dochodów bud&etowych najistotniejszym obszarem kszta"towanym przez polityk$ prywatyzacyjn# i w"a'cicielsk# MSP s# dochody niepodatkowe z tytu"u dywidend otrzymywanych od spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa (tak&e tych z sektora prywatnego, w których Skarb Pa!stwa posiada udzia"y mniejszo'ciowe) oraz wp"aty z zysku wnoszone przez przedsi$biorstwa pa!stwowe i jsSP. Ograniczanie rozmiarów sektora publicznego, b$d#ce konsekwencj# realizowanej prywatyzacji, prowadzi do zmniejszenia liczby podmiotów, od których Skarb Pa!stwa mo&e uzyskiwa( tego typu wp"ywy. Jednak os"abienie tempa prywatyzacji w ostatnich latach i przesuni$cie w czasie planowanych zmian w"asno'ciowych w niektórych sektorach (m.in. elektroenergetyczny, farmaceutyczny) spowodowa"o, i& ubytek ten nie by" du&y. Z drugiej strony od kilku lat obserwujemy wyra%ne zwi$kszenie dochodów z tytu"u dywidend, b$d#ce konsekwencj# zarówno dobrej koniunktury gospodarczej i ogólnego wzrostu rentowno'ci, jak równie& zmiany charakteru polityki dywidendy. Prywatyzacja zasadniczo nie wp"ywa bezpo'rednio na wielko'( bie&#cych wydatków bud&etowych. Na mocy art. 56 uokip powo"ano bowiem fundusze celowe, zasilane z przychodów z prywatyzacji, których zadaniem jest finansowanie bezpo'rednich i po'rednich kosztów zwi#zanych z prywatyzacj#. S# to: -

Fundusz Skarbu Pa'stwa, z którego pokrywane s# bezpo'rednie koszty prywatyzacji oraz zarz#dzania mieniem Skarbu Pa!stwa,

-

Fundusz Reprywatyzacji, którego ustawowym zadaniem jest zaspakajanie roszcze! by"ych w"a'cicieli mienia przej$tego przez Skarb Pa!stwa,

-

Fundusz Restrukturyzacji Przedsi%biorców, s"u&#cy wspieraniu przedsi$biorców (w tym tak&e przeznaczonych do prywatyzacji) w celu ich ratowania lub restrukturyzacji.

96 Do „prywatyzacyjnych” funduszy celowych zaliczamy te& powo"any w po"owie 2005 r. Fundusz Rekompensacyjny, z którego 'rodków s# wyp"acane rekompensaty z tytu"u pozostawienia nieruchomo'ci poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Przyj$te rozwi#zanie oznacza przesuni$cie bezpo'rednich i po'rednich kosztów realizowanej prywatyzacji z bud&etu pa!stwa do pa!stwowych funduszy celowych. Je&eli przychody tych funduszy wystarczaj# na pokrycie realizowanych przez nich bie&#cych zada! i nie pojawia si$ konieczno'( dotowania ich z bud&etu pa!stwa, to w efekcie takiego rozwi#zania koszty te nie wp"ywaj# na zwi$kszenie wydatków, a w konsekwencji deficytu bud&etu pa!stwa19 (wp"ywy z prywatyzacji tak&e nie s# zaliczane do dochodów bud&etowych). Podstawowe przep"ywy pieni$&ne generowane w procesie prywatyzacji to wp"ywy uzyskiwane przez Skarb Pa!stwa w wyniku sprzeda&y nale&#cych do niego akcji/udzia"ów spó"ek (prywatyzacja po'rednia) oraz sprzeda&y lub oddania przedsi$biorstwa do odp"atnego korzystania (prywatyzacja bezpo'rednia). Przychody z prywatyzacji, po dokonaniu potr#ce! na fundusze celowe, stanowi# przychody bud&etu pa!stwa i s# %ród"em finansowania potrzeb po&yczkowych pa!stwa. Ustawa bud&etowa, b$d#ca rocznym planem finansowym pa!stwa, musi zatem uwzgl$dnia( bie&#cy wp"yw prywatyzacji na: -

wysoko'( dochodów bud&etowych w formie dochodów niepodatkowych,

-

wysoko'( przychodów bud&etowych oraz potrzeb po&yczkowych pa!stwa,

-

plany finansowe pa!stwowych funduszy celowych (stanowi#ce za"#cznik do ustawy). Bud&et pa!stwa jest planem finansowym przygotowywanym na okres jednego roku,

a zasady jego opracowywania s# okre'lone w ramach procedury bud&etowej oraz kalendarium bud&etowego. Bardzo istotnym elementem jest jako'( planowania bud&etowego, wymagaj#ca przyj$cia realistycznych za"o&e! makroekonomicznych i rzetelnych prognoz w zakresie wszystkich jego sk"adników. Znaczne odchylenia od planu, pojawiaj#ce si$ w trakcie roku bud&etowego, szczególnie te powoduj#ce powi$kszanie si$ salda nierównowagi bud&etowej, mog#

powodowa(

konieczno'(

ograniczania

wcze'niej

zaplanowanych

wydatków,

(przesuwania 'rodków) lub dodatkowego zad"u&ania si$ pa!stwa na rynku finansowym. Przygotowane przez rz#d po zako!czeniu roku bud&etowego sprawozdanie z wykonania 19

Wyniki finansowe pa!stwowych funduszy celowych wp"ywaj# na wynik sektora finansów publicznych.

97 bud&etu, zestawiaj#ce plan przyj$ty w ustawie bud&etowej (z ewentualnymi pó%niejszymi zmianami) z rzeczywist# jego realizacj# i wyja'niaj#ce %ród"a i skutki powsta"ych rozbie&no'ci, podlega ocenie przez Sejm (po wcze'niejszym zaopiniowaniu przez NIK) i jest podstaw# udzielenia absolutorium Radzie Ministrów. W okresie 1994-2000 utrzymywa"a si$ tendencja do przekraczania zaplanowanych kwot (z rekordowym odchyleniem 93% w roku 1999). Jednak ju& od roku 2001 nast#pi"o odwrócenie sytuacji: plan uda"o si$ zrealizowa( tylko w jednym roku, 2004, a odchylenia trzykrotnie przekroczy"y poziom 50% (w 2006r. a& 89%) (Wykres nr 10).

Wykres nr 10 Przychody z prywatyzacji w latach 1991-2007: planowanie i wykonanie 100%

30 000

80%

25 000

60% 40%

20 000

20% 0%

15 000

-20%

10 000

-40% -60%

5 000

-80%

Wykonana kwota przychodów w mln z" % odchylenia od planu (prawa o')

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

-100%

1991

0

Planowana kwota przychodów w mln z"

*ród"o: Dane MSP.

Realizacja procesów prywatyzacyjnych jest oczywi'cie obarczona ryzykiem, utrudnienia i opó%nienia mog# by( wynikiem zarówno przed"u&aj#cych si$ negocjacji z inwestorami, nieuregulowan# sytuacj# prawn#, zmian# sytuacji na rynku finansowym, jak te& bie&#c# zmian# przyj$tych wcze'niej strategii wobec ca"ych sektorów i decyzji dotycz#cych poszczególnych podmiotów. Ryzyko niezrealizowania zaplanowanych przychodów jest szczególnie wysokie, gdy wp"ywy z prywatyzacji w danym roku s# zdominowane przez niewielk# liczb$ transakcji o wysokiej warto'ci jednostkowej. W ustawie bud&etowej na 2007 r. zaplanowano przychody z prywatyzacji w wysoko'ci 2 800 mln z", a rzeczywiste wykonanie nie przekroczy"o 65%, czyli by"o ni&sze o ponad 1 mld z". W ocenie Najwy&szej Izby Kontroli niewykonanie planów prywatyzacyjnych by"o przede wszystkim efektem nierzetelnego planowania tych przychodów i zaniechania

98 realizacji planowanych projektów prywatyzacyjnych20. Ze 104 przedsi$biorstw, uj$tych w planach prywatyzacyjnych na 2007 rok, zaledwie w 20 rzeczywi'cie zrealizowano procesy prywatyzacyjne (obok 86 innych, nieuj$tych w planach, podmiotów). Niezrealizowanie planowanych na 2007 rok wp"ywów z prywatyzacji po'redniej by"o konsekwencj# wstrzymania si$ przez Skarb Pa!stwa z kilku obj$tych planami transakcji. Skarb Pa!stwa wycofa" si$ z decyzji o sprzeda&y akcji dwóch du&ych spó"ek gie"dowych: Zak"adów Azotowych Pu"awy S.A. i Zak"adów Chemicznych Police S.A. Zaplanowane wp"ywy ze sprzeda&y akcji tych spó"ek wynosi"y odpowiednio 375 mln z" i 490 mln z". W 2007 roku nie dosz"o tak&e do zaplanowanych prywatyzacji spó"ek sektora elektroenergetycznego: Elektrociep"owni Bia"ystok S.A., Elektrowni Skawina S.A. i Górno'l#skiego Zak"adu Energetycznego S.A., które mia"y przynie'( przychody w wysoko'ci 635 mln z". NIK wskazuje na wymienione spó"ki sektora elektroenergetycznego jako przyk"ad nierzetelnego planowania przychodów z prywatyzacji. W ocenie NIK brak by"o realnych podstaw do uwzgl$dniania ich w planach prywatyzacji na 2007 rok ze wzgl$du na niedostateczny stopie! przygotowania do ich prywatyzacji, o czym mo&e 'wiadczy( cho(by fakt, &e dopiero w grudniu 2007 roku podpisano umow$ o us"ugi doradcze w tych prywatyzacjach.

3.3.1. Wp#ywy z prywatyzacji w 2007 roku Przychody z prywatyzacji w 2007 roku w uj$ciu brutto wynios"y 1 947,1 mln z". Pomimo, i& oznacza"o to ponad trzykrotny wzrost w stosunku do roku wcze'niejszego (w roku 2006 przychody z prywatyzacji by"y wyj#tkowo niskie i wynios"y zaledwie 621,9 mln z"), to jednak wp"ywy z prywatyzacji ukszta"towa"y si$ poni&ej wielko'ci uzyskiwanych w latach 1995-2005 (porównanie w cenach bie&#cych). Je&eli natomiast odniesiemy warto'( przychodów z prywatyzacji uzyskanych w kolejnych latach do PKB, to okazuje si$, &e nawet w pierwszym roku przekszta"ce! w"asno'ciowych relacja ta kszta"towa"a si$ na wy&szym poziomie (w 1991: 0,21%, w 2006: 0,06%, w 2007: 0,17%) (Wykres nr11). Z jednej strony malej#ce wp"ywy z prywatyzacji s# naturaln# konsekwencj# samego procesu prywatyzacji, prowadz#cego do zmniejszania si$ zasobów maj#tku pa!stwowego. Z drugiej jednak strony zasoby te s# wci#& na tyle du&e, &e nie uzasadniaj# tak silnego 20

Informacja o wynikach kontroli wykonania bud#etu pa'stwa w 2007 roku w cz%"ci 36 – SKARB PA)STWA, przychodów z prywatyzacji maj$tku Skarbu Pa'stwa oraz wykonania planów finansowych: Funduszu Reprywatyzacji, Funduszu Restrukturyzacji Przedsi%biorców, Funduszu Skarbu Pa'stwa i Funduszu Rekompensacyjnego, Najwy&sza Izba Kontroli, Warszawa, maj 2008.

99 spowolnienia procesu przekszta"ce! w"asno'ciowych w gospodarce. Udzia" sektora publicznego w produkcji globalnej w Polsce w 2006 roku wynosi" 18,7% (w tym w"asno'( pa!stwowa 11,1%) przy udziale pracuj#cych w sektorze publicznym na poziomie 27,5% (w tym w"asno'( pa!stwowa 13,5%)21.

Wykres nr 11 Wp!ywy z prywatyzacji w latach 1991-2007 30000

4,0

3,7

3,5

25000

3,0 20000

2,5

2,0

2,0

15000 1,3 10000 0,8 0,8 5000

1,2

1,5

1,1

0,9

0,9

0,4 0,5

0,4

0,2

Wp"ywy z prywatyzacji w mld z"

1,0

0,5

0,4 0,1

0,2

0,5

w % PKB (prawa o')

0,0 2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

0

*ród"o: Dane MSP.

Wg stanu na 31 grudnia 2007r. Minister Skarbu Pa!stwa wci#& sprawowa" nadzór w"a'cicielski nad 1230 spó"kami, w tym 416 jednoosobowymi spó"kami Skarbu Pa!stwa oraz 814 spó"kami z cz$'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa, z których 42 spó"ki by"y notowane na rynku regulowanym: Gie"dzie Papierów Warto'ciowych w Warszawie lub Rynku Papierów Warto'ciowych CeTO22. Warto'( rynkowa akcji Skarbu Pa!stwa w samych spó"kach publicznych (wg kursów z dnia 28.12.2007r.) wynios"a 73,3 mld z" (warto'( nominalna 7,4 mld z"). Z kolei warto'( nominalna akcji/udzia"ów SP w spó"kach nieb$d#cych w obrocie publicznym, w których SP by" cz$'ciowym w"a'cicielem (prywatyzacja ju& rozpocz$ta) by"a ponad trzykrotnie wy&sza od warto'ci nominalnej akcji SP w spó"kach publicznych i wynios"a 22,7 mld z". Natomiast warto'( nominalna akcji/udzia"ów SP w jsSP to kolejne 43,1 mld z"23. )#czna warto'( kapita"u zak"adowego spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa (przypadaj#ca na SP) przekracza"a 72,6 mld z". Do kwoty tej trzeba jeszcze doda( wysoko'( funduszy 21

Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2007, GUS, Warszawa, tabl. 6 (574) oraz tabl. 5 (166). Dynamika przekszta!ce' w!asno"ciowych Nr 65, grudzie! 2007, MSP, Warszawa, str. 69. 23 Wg stanu na 31 grudnia 2007 r.; Ocena przebiegu prywatyzacji maj$tku Skarbu Pa'stwa w 2007 roku, MSP, Warszawa, kwiecie! 2008. 22

100 w"asnych w czynnych przedsi$biorstwach pa!stwowych, która wynosi"a 2,9 mld z". Podsumowuj#c, tylko warto'( nominalna akcji/udzia"ów spó"ek z udzia"em SP (oraz funduszy w"asnych p.p.) nale&#cych do SP by"a ponad 38-krotnie wy&sza od wp"ywów z prywatyzacji uzyskanych w 2007 roku. Nie wszystkie przedsi$biorstwa sektora publicznego s# jednak przeznaczone do prywatyzacji - lista spó"ek o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego, nad którymi Skarb Pa!stwa zamierza utrzyma( kontrol$ jest stale korygowana. W 2007 roku zosta"a ona uaktualniona w Rozporz#dzeniu Rady Ministrów z dnia 4 wrze'nia 2007 r.24 i obejmowa"a 17 du&ych spó"ek, g"ównie z sektorów paliwowego, elektroenergetycznego i telekomunikacyjnego. Przychody z prywatyzacji stanowi# wp"ywy publiczne, czyli 'rodki pieni$&ne zasilaj#ce rachunki w"adz publicznych. Zgodne z art. 5 Ustawy o finansach publicznych, wp"ywy uzyskane z prywatyzacji nie stanowi# dochodów publicznych (zmiana wprowadzona od 1998 roku), ale s# traktowane jako przychody bud&etu pa!stwa i s"u&# finansowaniu potrzeb po&yczkowych netto.

Tablica nr 6 Deficyt bud)etu pa(stwa a wp!ywy z prywatyzacji w latach 1991-2007 Wp!ywy z Wp!ywy z prywatyzacji prywatyzacji na finansowanie deficytu ROK przekazane do bud)etu bud)etowego* Deficyt bud)etowy mln z! mln z! mln z! % PKB 1991 170,9 x -3 097,3 -3,9 1992 484,4 x -6 911,5 -6,0 1993 780,4 x -4 342,0 -2,8 1994 1 594,9 x -5 739,8 -2,7 1995 2 641,6 x -7 448,0 -2,2 1996 3 749,8 x -9 167,2 -2,2 1997 6 537,7 x -5 902,8 -1,1 1998 7 068,7 7 068,7 -13 191,6 -2,2 1999 13 347,5 8 000,0 -12 479,0 -1,9 2000 26 637,3 26 637,3 -15 391,0 -2,1 2001 6 490,1 6 490,1 -32 358,3 -4,2 2002 1 971,6 1 971,6 -39 402,6 -4,9 2003 2 962,9 2 962,9 -37 043,0 -4,4 2004 7 370,5 -4 691,5 -41 417,0 -4,5 2005 2 772,2 -9 804,8 -28 361,0 -2,9 2006 455,3 -14 474,1 -25 063,1 -2,4 2007 1 411,9 -14 825,2 -15 956,4 -1,4 * w latach 2004-2007: saldo przychodów z prywatyzacji i ich rozdysponowania

Deficyt bud)etowy skorygowany o koszty reformy emerytalnej mln z! % PKB -3 268,2 -3,9 -7 395,9 -6,4 -5 122,4 -3,3 -7 334,7 -3,5 -10 089,6 -3,0 -12 917,0 -3,1 -12 440,5 -2,4 -13 191,6 -2,2 -12 479,0 -1,9 -15 391,0 -2,1 -32 358,3 -4,2 -39 402,6 -4,9 -37 043,0 -4,4 -52 030,0 -5,6 -40 936,4 -4,2 -39 992,5 -3,8 -32 193,5 -2,8

*ród"o: Obliczenia w"asne na podstawie danych z Roczników Statystycznych GUS oraz wykonania bud#etu pa'stwa za odpowiednie lata.

24

Sprawozda' z

Rozporz$dzenie Rady Ministrów z dnia 4 wrze"nia 2007 roku w sprawie listy spó!ek o istotnym znaczeniu dla porz$dku publicznego lub bezpiecze'stwa publicznego; Dz. U. Nr 178, poz. 1251.

101 W konsekwencji ich wysoko'( nie wp"ywa na poziom deficytu bud&etowego (b$d#cego nadwy&k# wydatków bud&etowych nad dochodami bud&etowymi w danym roku), ale jest jednym ze %róde" jego finansowania (uzupe"niaj#cym w stosunku do wp"ywów z emisji skarbowych papierów d"u&nych, po&yczek i kredytów). Finansowanie deficytu bud&etowego wp"ywami z prywatyzacji ma jednak bardzo istotn# zalet$: jako bezzwrotne %ród"o przychodów bud&etowych nie powoduje powi$kszania si$ d"ugu publicznego i narastania kosztów jego obs"ugi. W 2004 roku wprowadzono kolejne zmiany dotycz#ce sposobu uj$cia w bud&ecie wp"ywów z prywatyzacji. Zgodnie z now# konwencj# 'rodki przekazane do Funduszu Ubezpiecze! Spo"ecznych z tytu"u rekompensaty za sk"adki przekazane do OFE s# finansowane z przychodów z prywatyzacji i nie s# ju& zaliczane do wydatków bud&etowych jako dotacja, ale przesuni$te ‘pod kresk$’, czyli do rozchodów. Powoduje to redukcj$ "#cznej kwoty wydatków, a zatem i oficjalnego poziomu deficytu bud&etowego o niebagateln# kwot$ stanowi#c# oko"o 1,4% PKB. Równocze'nie w planie przychodów i rozchodów zwi#zanych z finansowaniem deficytu i rozdysponowaniem nadwy&ki finansowej pojawi"a si$ ma"o czytelna pozycja: ujemne saldo przychodów z prywatyzacji i ich rozdysponowania, zwi$kszaj#ca, a nie redukuj#ca, potrzeby po&yczkowe netto pa!stwa powy&ej poziomu oficjalnego deficytu bud&etowego (por. Tablica nr 6). Przychody z prywatyzacji po'redniej w 2007 roku pochodzi"y ze sprzeda&y akcji/udzia"ów 106 podmiotów i wynios"y 1 532,1 mln z". Za"o&one w ustawie bud&etowej przychody w wysoko'ci 2 800 mln z" zrealizowano zaledwie w 54,7%.

Tablica nr 7 Wp!ywy z prywatyzacji po"redniej w 2007 roku WYSZCZEGÓLNIENIE Procesy prywatyzacyjne wszcz$te w 2007 r. Procesy prywatyzacyjne kontynuowane w 2007 r. Decyzje prywatyzacyjne z lat poprzednich ('ci#ganie nale&no'ci Skarbu Pa!stwa) OGÓ)EM

Liczba podmiotów 4 68 35

Wp!ywy w tys. z! 280 104,2 1 194 704,3 57 291,1

Struktura w% 18,3% 78,0% 3,7%

106 *

1 532 099,6

100,0%

* W jednym z podmiotów, Przedsi$biorstwie Robót Drogowych w Mielcu, zarówno kontynuowano proces prywatyzacji jak i 'ci#gano nale&no'ci z umów zawartych w okresie wcze'niejszym. *ród"o: Dane NIK.

W roku 2007 rozpocz$to prywatyzacj$ po'redni#, poprzez zbycie pierwszego pakietu akcji/udzia"ów w 25 jednoosobowych spó"kach Skarbu Pa!stwa powsta"ych w wyniku komercjalizacji. Z tych 25 transakcji Skarb Pa!stwa uzyska" wp"ywy pieni$&ne w 2007 roku

102 zaledwie w czterech przypadkach, tj. ze sprzeda&y akcji/udzia"ów prywatyzowanych jssp By"a to kwota "#cznie 280,1 mln z", z czego ponad 85% stanowi"y wp"ywy z prywatyzacji ZE Bydgoszcz S.A., zrealizowanej na podstawie umowy zawartej jeszcze w 2006 roku. Warto'( akcji 16 spó"ek wnoszonych do innych spó"ek sektora energetycznego: PGE ENERGIA S.A. w Warszawie, ENERGA S.A. w Gda!sku oraz TAURON Polska Energia w Katowicach w zamian za obj$cie akcji w podwy&szonym kapitale zak"adowym tych spó"ek osi#gn$"a kwot$ 19,4 mld z". Natomiast kwota pozyskana w drodze publicznej subskrypcji przez spó"k$ RUCH S.A. wynios"a 248,8 mln z". W obu powy&szych przypadkach kwoty te nie zwi$kszy"y jednak przychodów z prywatyzacji w 2007 roku, a korzy'ci fiskalne dla bud&etu pojawi# si$ dopiero w momencie sprzeda&y akcji tych spó"ek b$d#cych w posiadaniu Skarbu Pa!stwa. Wp"ywy z transakcji dot. rozpocz$cia prywatyzacji uzyskano z nast$puj#cych spó"ek: -

Zespó" Elektrociep"owni Bydgoszcz S.A. (242 240,5 tys. z");

-

Fabryka Elementów Wyposa&enia Budownictwa „METALPLAST-Z)OTÓW” S.A. (29 382,8 tys. z");

-

Hodowla Zwierz#t Zarodowych Prusiewo Sp. z o.o. (6 489,6 tys. z");

-

FSO REMOR S.A. w Reczu (1 991,3 tys. z"). Wa&nym pozacenowym uzupe"nieniem umów prywatyzacyjnych by"y tak&e

zobowi#zania inwestycyjne kupuj#cych wobec nabywanych spó"ek, w sumie na kwot$ 167,6 mln z" oraz zobowi#zania socjalne, gwarantuj#ce utrzymanie zatrudnienia i podwy&ki p"ac. Zobowi#zania pozacenowe dotyczy"y g"ównie podwy&szenia kapita"u zak"adowego spó"ki oraz inwestycji umo&liwiaj#cych zwi$kszenie produkcji i jej modernizacj$ w celu zmniejszenia niekorzystnego oddzia"ywania na 'rodowisko naturalne. Elementy te nie mia"y bezpo'rednio prze"o&enia na przychody z prywatyzacji, ale w perspektywie d"ugoterminowej powinny przyczyni( si$ do umocnienia pozycji rynkowej prywatyzowanych spó"ek i oddzia"ywa( w sposób po'redni na wielko'( przysz"ych dochodów bud&etowych. W roku 2007 kontynuowano prywatyzacj$ poprzez zbycie kolejnych pakietów akcji/udzia"ów w 79 spó"kach z cz$'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa, z czego pakiety akcji 2 spó"ek wniesiono do innych spó"ek w zamian za obj$cie akcji w ich podwy&szonym kapitale zak"adowym oraz zbyto pakiety akcji trzech Narodowych Funduszy Inwestycyjnych. Z kontynuowanych w 2007 roku prywatyzacji po'rednich Skarb Pa!stwa uzyska" wp"ywy z umów dotycz#cych 68 podmiotów, na "#czn# kwot$ 1 194,7 mln z". Najwi$ksze wp"ywy

103 uzyskano ze sprzeda&y akcji ArcelorMittal Poland S.A.(436,4 mln z")25 , Pfleiderer Prospan S.A. (326,2 mln z"), Stora Enso Poland S.A. (241 mln z") oraz CMC Zawiercie S.A. (175,9 mln z"). W pi$ciu innych podmiotach jednostkowe wp"ywy z transakcji tak&e przekroczy"y próg 10 mln z". Wp"ywy z prywatyzacji tych 9 spó"ek stanowi"y "#cznie 92,9% przychodów w tej grupie. W roku 2007 Minister Skarbu Pa!stwa zaakceptowa" 20 wniosków o prywatyzacj$ bezpo'redni#, z czego 12 w trybie sprzeda&y, 2 w trybie wniesienia oraz 6 w trybie oddania do odp"atnego korzystania. Wi$ksza cz$'( wp"ywów z tych transakcji znajdzie jednak odzwierciedlenie w bud&etach przysz"ych okresów. Przychody rzeczywi'cie uzyskane z prywatyzacji bezpo'redniej w 2007 roku wynios"y 229,9 mln z" i przekroczy"y o 14,9% kwot$ uj$t# w ustawie bud&etowej. Na kwot$ t# z"o&y"y si$ wp"ywy z 563 umów prywatyzacyjnych, w wi$kszo'ci zawartych przed 2007 rokiem. Przychody uzyskane z umów zawartych w 2007 roku stanowi"y 22,4% tej kwoty i wynosi"y 51,5 mln z". Przychody te by"y uzyskane w wyniku zawarcia 31 umów prywatyzacyjnych, z czego 13 umów zawarli wojewodowie (kwota 41,1 mln zl), a 18 umów Minister Skarbu Pa!stwa (10,4 mln z").

Tablica nr 8 Struktura przychodów z prywatyzacji bezpo"redniej w 2007 roku WYSZCZEGÓLNIENIE Umowy prywatyzacyjne zawarte w 2007r. Umowy prywatyzacyjne zawarte przed 2007 r. RAZEM *ród"o: Dane NIK.

Liczba umów 31

Przychody w tys. z! 51 514,7

532

178 392,4

563

229 907,1

Struktura przychodów rodzaje umów 29 umów sprzeda&y 2 umowy odp"atnego korzystania 124 umowy sprzeda&y 408 umów odp"atnego korzystania

w tys. z! 51 181,3 333,4 36 249,7 142 142,7

Analizuj#c bezpo'redni wp"yw prywatyzacji na bud&et, jako %ród"a finansowania potrzeb po&yczkowych pa!stwa, trzeba uwzgl$dni( nie tylko warto'( kwot wynegocjowanych w umowach prywatyzacyjnych, ale tak&e 'ci#galno'( nale&no'ci Skarbu Pa!stwa. W 2007 roku nale&no'ci zaleg"e wynikaj#ce z umów prywatyzacyjnych wzros"y o ok. 97,5 mln z", tj. o 12,8% do poziomu 856,4 mln z". W przypadku prywatyzacji po'redniej dominuj#cy udzia" przypad" zaleg"o'ciom „pozacenowym”, czyli zaleg"o'ciom z tytu"u niezap"acenia kar 25

Uzyskana kwota 436,4 mln z" zosta"a uzgodniona w wyniku podj$tych w 2007 roku renegocjacji umowy prywatyzacyjnej zawartej w 2003 roku pomi$dzy Skarbem Pa!stwa a LNM Holdings NV, która przewidywa"a zbycie do ko!ca 2007 roku pakietu 25,195% akcji Polskich Hut Stali S.A. (po prywatyzacji Mittal Steel Poland S.A.) po cenie 1 z" za akcj$, czyli za cen$ 67,1 mln z". W lipcu 2007 r. strony uzyska"y porozumienie dot.

104 umownych w zwi#zku z niewykonaniem innych – poza zap"at# ceny za akcje/udzia"y – zobowi#za! umownych. Zaleg"o'ci te wynios"y "#cznie 320,1 mln z" i dotyczy"y 29 inwestorów. Przy prywatyzacji bezpo'redniej wi$kszy udzia" mia"y zaleg"o'ci wynikaj#ce z niezap"acenia umówionej ceny, które stanowi"y "#cznie kwot$ 362,3 mln z". Skarb Pa!stwa podejmowa" ró&ne przewidziane prawem dzia"ania zwi#zane z windykacj# nale&no'ci, jednak ich skuteczno'( by"a zbyt niska, aby powstrzyma( narastanie zaleg"o'ci. Dzia"ania podejmowane przez Skarb Pa!stwa obejmowa"y m.in. wzywanie do zap"aty oraz odbioru wype"nionego weksla dla wystawców weksli i por$czycieli, kierowaniu na drog$ s#dow# pozwów o zap"at$, przekazywanie spraw do prowadzenia Prokuratorii Generalnej Skarbu Pa!stwa oraz kierowaniu do s#dów wniosków o wyjawienie maj#tku d"u&nika. Natomiast w sytuacji zaprzestania sp"aty rat leasingowych przez spó"k$, której oddano maj#tek do odp"atnego korzystania, umowa zawarta mi$dzy spó"k# a Skarbem Pa!stwa mo&e zosta( rozwi#zana. W ca"ym okresie do ko!ca 2007 roku podj$to tak# decyzj$ w odniesieniu do 84 spó"ek, w tym 1 w 2007 roku.

3.3.2. Koszty zwi$zane z realizacj$ procesu prywatyzacji Proces prywatyzacji oznacza nie tylko uzyskiwanie wp"ywów ze zbywanych podmiotów, ale wymaga tak&e ponoszenia nak"adów finansowych na jego realizacj$. Te najbardziej oczywiste to koszty bezpo'rednie, zwi#zane z przygotowaniem analiz przedprywatyzacyjnych obejmuj#cych m.in. wycen$ przedsi$biorstwa. S# jednak podmioty oczekuj#ce na prywatyzacj$, które znajduj# si$ w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej i wymagaj#

przed

dokonaniem

przekszta"ce!

w"asno'ciowych

podj$cia

dzia"a!

restrukturyzacyjnych. Innym problemem, generuj#cym zobowi#zania Skarbu Pa!stwa s# roszczenia by"ych w"a'cicieli mienia przej$tego przez Skarb Pa!stwa lub pozostawionego poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 56 uokip przychody uzyskane z prywatyzacji s# cz$'ciowo przeznaczone na zasilenie kilku pa!stwowych funduszy celowych. Fundusz celowy jest ustawowo powo"anym funduszem, którego przychody pochodz# ze 'rodków publicznych, a wydatki s# przeznaczone na realizacj$ wyodr$bnionych zada! (art. 29 ust.1 Ustawy o finansach publicznych). Pa!stwowe fundusze celowe, zgodnie z art. 4. ust.1 pkt. 4 ustawy s# zaliczane do sektora finansów publicznych. W konsekwencji ich plany podniesienia ceny za 1 akcj$ do poziomu 6,50, co zaowocowa"o zwi$kszeniem wp"ywów z tej prywatyzacji o 369,3 mln z".

105 finansowe s# w"#czane do planu finansowego sektora finansów publicznych, którego uchwalanie i kontrola podlegaj# zasadom procedury bud&etowej. Spo'ród czterech funduszy celowych realizuj#cych ustawowe zadania zwi#zane z finansowaniem kosztów prywatyzacji trzy zasilane s# wp"ywami z prywatyzacji, czwarty za' przychodami ze sprzeda&y nieruchomo'ci pochodz#cych z Zasobów W"asno'ci Rolnej Skarbu Pa!stwa.

PRZYCHODY Z PRYWTYZACJI

Agencja Nieruchomo'ci Rolnych

Schemat nr 1 Schemat finansowania pa(stwowych funduszy celowych wp!ywami z prywatyzacji

FUNDUSZE PRYWATYZACYJNE: wp"ywy ze sprzeda&y nieruchomo'ci ZWR SP

Fundusz Rekompensacyjny

wp"ywy ze sprzeda&y 5% akcji nale&#cych do SP

Fundusz Reprywatyzacji

15% przychodów z prywatyzacji

Fundusz Restrukturyzacji Przedsi$biorców

2% przychodów z prywatyzacji

Fundusz Skarbu Pa!stwa INNE FUNDUSZE CELOWE:

2% przychodów z prywatyzacji

wp"ywy ze sprzeda&y akcji nale&#cych do SP stanowi#cych rezerw$ uw"aszczeniow#

przychody bud&etu pa!stwa: przeznaczone na wp"aty do FUS z tytu"u refundacji sk"adki do OFE

Fundusz Nauki i Technologii Polskiej

Fundusz Pracy

Fundusz Ubezpiecze! Spo"ecznych

*ród"o: Opracowanie w"asne.

Ponadto z corocznych przychodów z prywatyzacji zasilane s# tak&e inne pa!stwowe fundusze celowe, realizuj#ce zadania niezwi#zane z transformacj# w"asno'ciow# w polskiej gospodarce. Nale&y do nich Fundusz Nauki i Technologii Polskiej, który otrzymuje 2% przychodów brutto z prywatyzacji z przeznaczeniem na prorozwojowe dzia"ania obejmuj#ce wspieranie szczególnie wa&nych kierunków bada! naukowych lub prac rozwojowych, dofinansowanie s"u&#cym im inwestycji oraz promocj$ i upowszechnianie nauki. Ponadto

106 zasilenie z przychodów z prywatyzacji mo&e otrzyma( Fundusz Pracy lub Bank Gospodarstwa Krajowego. Zgodnie bowiem z art. 56. ust. 3 uokip przychody ze sprzeda&y nale&#cych do Skarbu Pa!stwa akcji i udzia"ów stanowi#cych rezerw$ na cele uw"aszczenia s# przekazywane do dyspozycji ministra w"a'ciwego do spraw pracy, z przeznaczeniem na finansowanie zada! na rzecz przeciwdzia"ania bezrobociu. +rodki te mog# zosta( przekazane do Funduszu Pracy lub BGK. Do ko!ca 2006 roku funkcjonowa" tak&e Fundusz im. Komisji Edukacji Narodowej, na rachunek którego przekazywano 1% przychodów z prywatyzacji. Podstawowym zadaniem Funduszu Skarbu Pa(stwa (FSP) jest pokrycie kosztów gospodarowania mieniem Skarbu Pa!stwa oraz kosztów przygotowania spó"ek i przedsi$biorstw pa!stwowych znajduj#cych si$ w zasobach Skarbu Pa!stwa do prywatyzacji. FSP zosta" utworzony na podstawie art. 56 ust. 1 pkt. 3 uokip. Na jego rachunku gromadzone s# 'rodki stanowi#ce 2% przychodów z prywatyzacji w danym roku bud&etowym z przeznaczeniem na pokrycie kosztów prywatyzacji, gospodarowania mieniem Skarbu Pa!stwa, podwy&szanie kapita"u zak"adowego spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa oraz wykonywanie przez Ministra Skarbu Pa!stwa innych ustawowo okre'lonych zada!. Przychodami funduszu s# tak&e 'rodki pozosta"e po wykre'leniu z rejestru przedsi$biorstwa pa!stwowego oraz 'rodki finansowe uzyskane ze zbycia mienia pozosta"ego po tym przedsi$biorstwie, z przeznaczeniem na uzupe"nienie 'rodków s"u&#cych pokryciu kosztów procesów likwidacyjnych, post$powa! upad"o'ciowych oraz zarz#du mieniem pozosta"ym po zlikwidowanych przedsi$biorstwach pa!stwowych. Przychody FSP w roku 2007 wynios"y 78,5 mln z", z czego przychody z prywatyzacji stanowi"y ok. 50%. Koszty Funduszu Skarbu Pa!stwa wynios"y 91,3 mln z". Z"o&y"y si$ na nie g"ównie: -

podwy&szenie kapita"u zak"adowego spó"ek z udzia"em SP - 32,9 mln z";

-

koszty prywatyzacji, w tym analiz przedprywatyzacyjnych, ekspertyz i opinii prawnych i ekonomicznych, og"osze! i informacji, nieodp"atnego udost$pniania akcji pracownikom, wykonywania praw z akcji i udzia"ów, promocji prywatyzacji, doradztwa prawnego w post$powaniach arbitra&owych, bada! sektorowych - 18,5 mln z";

-

odszkodowania na rzecz osób fizycznych – 10,1 mln z";

-

koszty zast$pstwa procesowego, s#dowego i egzekucyjnego – 3,0 mln z";

-

dofinansowania

procesów

likwidacyjnych

i

przedsi$biorstw pa!stwowych i spó"ek SP – 2,8 mln z"; -

koszty gospodarowania mieniem SP – 2,0 mln z";

-

pozosta"e koszty – 4,2 mln z".

post$powa!

upad"o'ciowych

107 Art. 56 ust. 4 uokip wskazuje okoliczno'ci, w których FSP jest zobligowany do zwrotu do bud&etu cz$'ci zgromadzonych 'rodków. Dzieje si$ tak w sytuacji gdy stan 'rodków na rachunku Funduszu na dzie! 30 czerwca roku bud&etowego przekracza ¼ przychodów uzyskanych w okresie rocznym liczonym od dnia 1 lipca roku poprzedzaj#cego. W 2007 roku z FSP zwrócono jako przychody bud&etowe nadwy&k$ wynosz#c# 17,8 mln z". Fundusz Reprywatyzacji (FR), którego ustawowym zadaniem jest zaspakajanie roszcze! by"ych w"a'cicieli mienia przej$tego przez Skarb Pa!stwa, otrzymuje 'rodki pochodz#ce ze sprzeda&y 5% akcji nale&#cych do Skarbu Pa!stwa w ka&dej ze spó"ek powsta"ych w wyniku komercjalizacji. W roku 2007 z uzyskanych przychodów z prywatyzacji przekazano na FR kwot$ 160 mln z". Suma ta stanowi"a niemal 67% przychodów funduszu, uzupe"nionych dodatkowo przez odsetki uzyskane od 'rodków utrzymywanych na rachunku. Wydatki FR zosta"y zaplanowane na rok 2007 w wysoko'ci 364 mln z", jednak zosta"y wykonane zaledwie w 14,8%, gdy& wynios"y tylko 53,7 mln z". Mo&liwo'ci finansowe FR znacznie przewy&sza"y rzeczywiste zapotrzebowanie na 'rodki, gdy& pomimo i& fundusz wykorzysta" zaledwie 2,6% 'rodków zgromadzonych na rachunku ("#cznie ze stanem pocz#tkowym w wysoko'ci 1 854,5 mln z") w pe"ni zrealizowa" wszystkie zobowi#zania dot. wyp"at odszkodowa! reprywatyzacyjnych. W 2007 roku Skarb Pa!stwa wyp"aci" odszkodowania 194 osobom fizycznym i 4 osobom prawnym na podstawie 17 decyzji administracyjnych, 26 wyroków s#dowych i 3 ugod s#dowych. W tym samym okresie odmówiono realizacji wyp"at odszkodowa! ze wzgl$du na brak podstaw prawnych do ich sfinansowania ze 'rodków FR, na "#cz# warto'( 9 865,7 tys. z" (z 5 wniosków). Fundusz Restrukturyzacji Przedsi'biorców (FRP) zosta" powo"any w celu wspierania przedsi$biorców (w tym tak&e przeznaczonych do prywatyzacji) w celu ich ratowania lub restrukturyzacji. Podstawowym %ród"em dochodów tego funduszu jest 15% wp"ywów uzyskanych w danym roku bud&etowym z prywatyzacji. Minister Skarbu Pa!stwa przeznacza 1/3 tej kwoty na podwy&szenie kapita"u zak"adowego Agencji Rozwoju Przemys"u SA, za po'rednictwem której realizuje dzia"alno'( pomocow# skierowan# do tzw. „du&ych” przedsi$biorców (zarówno publicznych, jak i prywatnych). Minister Skarbu Pa!stwa, b$d#cy dysponentem FRP, realizuje za pomoc# 'rodków zgromadzonych na jego rachunku pomoc na restrukturyzacj$ skierowan# do przedsi$biorstw pa!stwowych oraz spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa, dawniej wy"#cznie zaliczanych do ma"ych i 'rednich przedsi$biorstw, a obecnie bez wzgl$du na kryterium ich wielko'ci. Pomoc udzielana w procesach restrukturyzacji ma zasadniczo charakter gotówkowy i jest udzielana w postaci dotacji, dokapitalizowania lub po&yczki. Stanowi ona element pomocy publicznej pa!stwa i

108 jako taka podlega nadzorowi Komisji Europejskiej. Warunki korzystania z pomocy z FRP zosta"y okre'lone w Rozporz#dzeniu MSP z dnia 6 kwietnia 2007 r. w sprawie pomocy publicznej na ratowanie i restrukturyzacj$ przedsi$biorców (Dz.U. Nr 80, poz. 543).

Tablica nr 9 Pomoc publiczna udzielona przez Ministra Skarbu Pa(stwa w latach 2002-2007 ROK

warto"+ pomocy [mln z!] 36,1 294,6 189,1

liczba uwagi beneficjentów 2002 5 2003 20 2004 14 Cztery podmioty uzyska"y pomoc o warto'ci przekraczaj#cej 10 mln z", z czego najwi$ksza pomoc zosta"a udzielona Stoczni Gdynia w Gdyni w wysoko'ci 80 mln z". 2005 306,7 10 W przypadku 8 podmiotów pomoc polega"a na dokapitalizowaniu, dwa podmioty uzyska"y po&yczk$; cztery podmioty uzyska"y pomoc o warto'ci przekraczaj#cej 10 mln z", z czego najwi$ksza pomoc zosta"a skierowana do Kompanii W$glowej S.A. (dokapitalizowanie 200 mln z"). 2006 27,0 1 W latach 2006-2007 pomoc zosta"a skierowana do jednego podmiotu, PKP Przewozy Regionalne Sp. z o.o. (100 mln z"). Kwota ta zosta"a wyp"acona w dwóch transzach: w grudniu 2006 2007 73,0 r. w wysoko'ci 27 mln z" i w 2007 r. w wysoko'ci 73 mln z". *ród"o: Dane ze strony internetowej MSP (http://bip.msp.gov.pl).

Od roku 2006 dzia"alno'( pomocowa MSP dla przedsi$biorców zosta"a praktycznie wstrzymana. Jedyna kwota wyp"acona z funduszu w 2007 r. pomoc stanowi"a drug# transz$ dotacji w wysoko'ci "#cznej 100 mln z", skierowanej do PKP Przewozy Regionalne S.A. na podstawie umowy z dnia 27 grudnia 2006r. o przekazaniu 'rodków finansowych z tytu"u pomocy publicznej udzielonej w dniu 16 grudnia 2003r. Planowane wydatki FRP na zadania wynikaj#ce z ustawy tworz#cej fundusz celowy, w wysoko'ci 676,2 mln z" zosta"y wykonane zaledwie w kwocie 261,1 mln z". Zmieniono zasadniczo kr#g beneficjentów, koncentruj#c wsparcie na du&ych przedsi$biorstwach. W planach FRP na 2007 rok przewidziano dotacje na realizacj$ zada! bie&#cych dla jednostek niezaliczanych do sektora publicznego w wysoko'ci 339,3 mln z". Jednak w trakcie roku MSP nie przeprowadzi"o &adnej procedury naboru wniosków od przedsi$biorców i zablokowa"o 'rodki posiadane na rachunku funduszu na potencjalne wsparcie jednego du&ego przedsi$biorstwa, Stoczni Gdynia. Z kolei zaplanowane wydatki na zakup i obj$cie akcji oraz wniesienie wk"adów do spó"ek prawa handlowego, wysoko'ci 310,3 mln z" zosta"y co prawda w wi$kszo'ci wydatkowane, ale i tu pojawi"a si$ du&a rozbie&no'( podmiotowa mi$dzy planami a wykonaniem. Zgodnie z planem kwot#

109 102,6 mln z" dokapitalizowano Agencj$ Rozwoju Przemys"u S.A.26 Nie udzielono natomiast 24 przedsi$biorcom planowanej pomocy polegaj#cej na zakupie i obj$ciu ich akcji oraz wniesieniu wk"adów w "#cznej wysoko'ci 156,3 mln z". By"o to konsekwencj# przekierowania 'rodków o warto'ci 158,4 mln z". na nieplanowan# dop"at$ na rzecz Kompanii W$glowej S.A. w Katowicach , na pokrycie ró&nicy pomi$dzy warto'ci# przej$tego od Kompanii W$glowej S.A. pakietu akcji Ciech S.A., a warto'ci# akcji spó"ek wniesionych do Kompanii W$glowej S.A. przez Skarb Pa!stwa27. Cz$'( zada! w ramach pomocy gotówkowej w procesach restrukturyzacji MSP realizuje za pomoc# Agencji Rozwoju Przemys"u S.A. ARP udziela pomocy indywidualnej tzw. du&ym przedsi$biorcom bez wzgl$du na kryterium w"asno'ci: -

na ratowanie: zwrotna i odp"atna pomoc na utrzymanie p"ynno'ci finansowej, udzielana w formie po&yczki lub por$czenia na okres maksymalnie 6 miesi$cy,

-

na restrukturyzacj$: pomoc w celu realizacji planu restrukturyzacji, zmierzaj#cego do przywrócenia d"ugoterminowej rentowno'ci i konkurencyjno'ci przedsi$biorcy, udzielana w formie po&yczki, por$czenia lub dokapitalizowania.

Tablica nr 10 Pomoc z ARP udzielona w 2007 roku kwota przyznanej pomocy

forma pomocy

9,9 mln z"

restrukturyzacja

135,0 mln z"

restrukturyzacja

Stocznia Gdynia SA

40 mln z"

restrukturyzacja

Zak"ady Przemys"u Ziemniaczanego I)AWA SA

1,1 mln z"

ratowanie

Beneficjent pomocy WSP PZL Kalisz SA Stocznia Szczeci!ska Nowa Sp. z o.o.

*ród"o: Strona internetowa Agencji Rozwoju Przemys"u S.A.

Fundusz Rekompensacyjny (FRk) zosta" utworzony na podstawie art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 8 lipca 2005 r. o realizacji prawa do rekompensaty z tytu!u pozostawienia nieruchomo"ci poza obecnymi granicami Rzeczpospolitej Polskiej28. Zgodnie z art. 13 ustawy jedn# z form realizacji prawa do rekompensaty s# 'wiadczenia pieni$&ne wyp"acane ze 26

Kwota ta przesz"a na 2008 rok jako zobowi#zanie wobec ARP S.A., natomiast w 2007 roku wyp"acono z Funduszu kwot$ 18,5 mln z" z tytu"u podwy&szenia kapita"u zak"adowego za 2006 r. (która przesz"a na 2007 rok w formie zobowi#za!). 27 Akcje spó"ki Ciech S.A. zosta"y wcze'niej wniesione do Kompanii W$glowej S.A. w ramach pomocy publicznej udzielonej przez Skarb Pa!stwa (umowa z dnia 14.10.2005r. o przekazaniu wk"adu niepieni$&nego w postaci akcji Ciech S.A. z tytu"u pomocy publicznej udzielonej przed przyst#pieniem Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej. Na mocy umowy z dnia 9 maja 2007r. Skarb Pa!stwa przej#" od Kompanii W$glowej S.A. pakiet akcji Ciech S.A. w zamian za pakiety akcji innych spó"ek (KGHM S.A., ZA Pu"awy S.A., Ruch S.A. i Kopex S.A.), a ró&nic$ w warto'ci sfinansowano ze 'rodków Funduszu Restrukturyzacji Przedsi$biorców. 28 Dz. U. Nr 169 poz. 1418, z pó%n. zm.

110 'rodków funduszu. Przychodami FRk s#: przychody ze sprzeda&y nieruchomo'ci pochodz#cych z Zasobów W"asno'ci Rolnej Skarbu Pa!stwa, z ich cz$'ciami sk"adowymi, o "#cznej powierzchni nie mniejszej ni& 400 000 ha, odsetki z tytu"u oprocentowania 'rodków zgromadzonych na rachunku Funduszu oraz po&yczki z bud&etu pa!stwa udzielone w przypadku niedoboru 'rodków, w kwocie okre'lonej w ustawie bud&etowej29. Przychody FRk w 2007 roku wynios"y 627,4 mln z", z czego 98% pochodzi"o ze sprzeda&y nieruchomo'ci pochodz#cych z ZWR. Fundusz nie zaci#gn#" w 2007 roku zaplanowanej po&yczki, gdy& przychody z pozosta"ych %róde" znacznie przewy&szy"y za"o&one kwoty, a poniesione koszty stanowi"y zaledwie 10,4% planu finansowego. Fundusz dysponowa" zatem w trakcie roku znaczn# nadwy&k# 'rodków pieni$&nych. Podstawow# pozycj# kosztów by"y rekompensaty wyp"acone na rzecz osób fizycznych z tytu"u pozostawienia nieruchomo'ci poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Rekompensaty zosta"y wyp"acone 2 526 uprawnionym osobom. Nie wyp"acono natomiast rekompensat 8 406 osobom posiadaj#cym potwierdzone prawo do rekompensaty, jednak nie ze wzgl$du na brak 'rodków finansowych, ale problemy techniczno-organizacyjne (ograniczenia u&ytkowanego programu informatycznego). Stan 'rodków finansowych na rachunkach bankowych FRk wynosi" prawie 500 mln z".

Tablica nr 11 Rozdysponowanie przychodów z prywatyzacji w 2007 roku WYSZCZEGÓLNIENIE Przychody ogó!em brutto, w tym: Prywatyzacja po'rednia Prywatyzacja bezpo'rednia Sprzeda& maj#tku po likwidacji spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa Pozosta"e przychody Potr*cenia, w tym: Fundusz Reprywatyzacji Fundusz Restrukturyzacji Przedsi$biorców Fundusz Skarbu Pa!stwa Fundusz Nauki i Technologii Polskiej Wyodr$bniony rachunek ministra w"a'ciwego ds. pracy Zwrot do bud&etu nadwy&ki Funduszu Skarbu Pa!stwa Przychody ogó!em (netto, po potr*ceniach) *ród"o: Dane MSP.

29

plan w mln z! 3000,0 2800,0 200,0 0 0 122,5 450,0 60,0 60,0 0 0 2307,0

wykonanie w mln z! 1947,1 1532,1 219,5 10,4 185,1 159,9 292,1 38,9 38,9 23,1 17,8 1411,9

Po&yczki te mog# zosta( umorzone w przypadku wyczerpania %róde" finansowania Funduszu Rekompensacyjnego, po uwzgl$dnieniu aktualnej sytuacji bud&etu, stanu finansów publicznych oraz szczególnego celu, na jaki udzielono po&yczki (art. 16 ust. 3).

111

3.3.3. Dochody bud*etu pa)stwa z tytu#u dywidend Funkcjonowanie w gospodarce narodowej przedsi$biorstw pa!stwowych oraz spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa nak"ada na pa!stwo obowi#zek nale&ytego wykonywania praw w"asno'ci w stosunku do swojego maj#tku. Pa!stwo wyst$puje zatem w podwójnej roli, z jednej strony ustalaj#c regu"y funkcjonowania podmiotów gospodarczych (funkcje imperium), z drugiej za' realizuj#c uprawnienia w"a'ciciela w stosunku do maj#tku pa!stwowego (funkcje dominum). Do czasu prywatyzacji i przej$cia praw i obowi#zków przez nowych w"a'cicieli, pa!stwo sprawuje nadzór nad prawid"owym i efektywnym zarz#dem, a równocze'nie si$ga po nale&ne w"a'cicielowi korzy'ci w postaci cz$'ci wygospodarowanego zysku. W 2007 r. przedsi$biorstwa pa!stwowe i spó"ki Skarbu Pa!stwa, z tytu"u uczestnictwa Skarbu Pa!stwa w ich strukturze w"asno'ciowej, by"y zobligowane do ponoszenia dodatkowych (obok podatków) obci#&e! zaliczanych do niepodatkowych dochodów bud&etu pa!stwa. Stanowi"y je: -

wp"aty z zysku przedsi$biorstw pa!stwowych30 i jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa31 w wysoko'ci 15% zysku po opodatkowaniu podatkiem dochodowym,

-

dywidendy z tytu"u posiadanych przez Skarb Pa!stwa akcji/udzia"ów w spó"kach.32

Wykres nr 13 Dochody bud)etowe z tytu!u dywidend i wp!at z zysku, okres 1998-2006 5000 4000 3000 2000

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

0

1998

1000

350% 300% 250% 200% 150% 100% 50% 0%

dywidendy w mln z" wp"aty z zysku w mln z" wykonanie planu, w %

*ród"o: Analiza wykonania bud#etu pa'stwa i za!o#e' polityki pieni%#nej, NIK, za lata 1999-2007.

30

Dokonywane od 1 stycznia 1996 r. na podstawie noweli do Ustawy z 31 stycznia 1989 r. o gospodarce finansowej przedsi%biorstw pa'stwowych (Dz. U. z 1992 r., nr 6, poz. 27 ze zm.). 31 Dokonywane od 1 stycznia 1996 r. na podstawie Ustawy z 1 grudnia 1995r. o wp!atach z zysku przez jednoosobowe spó!ki Skarbu Pa'stwa (Dz. U. z 1995 r., nr 154, poz. 792). 32 Na podstawie Kodeksu spó!ek handlowych.

112

Dochody z dywidend i wp"at z zysku, zaplanowane w wysoko'ci 4 350 mln z", zosta"y zrealizowane w wysoko'ci 3 622,5 mln z" (w 83,3%) i stanowi"y 89,6% wykonania z roku poprzedniego. Dochody bud&etu pa!stwa z tytu"u dywidendy wynios"y w 2007 roku 2 868,2 mln z"33. i by"y ni&sze od zaplanowanych o 18,1%. Niezrealizowanie planu wynika"o g"ównie z decyzji Ministra Skarbu Pa!stwa, b$d#cego wi$kszo'ciowym akcjonariuszem PZU S.A.34, o rezygnacji z poboru dywidendy z zysku wypracowanego przez spó"k$ w 2006 roku (pomimo wniosku z"o&onego przez Eureko o przeznaczenie na dywidend$ 50% zysku). W roku 2006 przeznaczono na dywidend$ 50% zysku wypracowanego w grupie kapita"owej PZU S.A. w 2005 roku, a dochody SP z tego tytu"u wynios"y 742,1 mln z". W roku 2006 "#czny zysk PZU S.A by" o 14,4% wy&szy ni& rok wcze'niej i wyniós" 3,7 mld z". Decyzja o odst#pieniu od wyp"aty dywidendy oznacza"a zatem zmniejszenie dochodów Skarbu Pa!stwa o oko"o 900 mln z". (uj$tych we wcze'niejszych planach). Kwota 2 868 mln z" nie obejmuje pobranej od PGNiG S.A. dywidendy w formie niepieni$&nej o warto'ci 849 998,4 tys z". Taka forma rozlicze! dywidendy jest konsekwencj# przyj$tego w pa%dzierniku 2004 r. „Programu restrukturyzacji i prywatyzacji PGNiG S.A.” zak"adaj#cego wyodr$bnienie i niezale&ne funkcjonowanie operatora systemu przesy"owego gazu. W sierpniu 2005 r. na NWZ podj$to uchwa"$ o sukcesywnym przekazywaniu SP w formie dywidendy rzeczowej maj#tku wchodz#cego w sk"ad systemu przesy"owego gazu, który nast$pnie b$dzie wnoszony do spó"ki OGP Gaz-System S.A. Warto'( dywidendy niepieni$&nej z zysku PGNiG wynios"a w latach 2005-2007 odpowiednio 500,0 mln z", 681,5 mln z" i 850,0 mln z".

Tablica nr 12 Najwi'ksze pobrane dywidendy w 2007 roku Nazwa spó!ki KGHM Polska Mied% S.A. Lubin PKO BP S.A. Totalizator Sportowy sp. z o.o. Warszawa Koksownia „Przyja%!” Telekomunikacja Polska S.A. Wp!ywy z pi%ciu najwy#szych dywidend jednostkowych Wp#ywy z dywidend ogó#em *ród"o: Dane MSP. 33

Kwota dywidendy 1 418 520 603 504 636 701 112 000 000 80 000 000 77 688 145 2 192 845 449 2 868 181 198

Udzia! w wp!ywach z dywidendy ogó!em 49% 18% 4% 3% 3% 76,5% 100%

Po uwzgl$dnieniu dywidend z cz$'ci Gospodarka w wys. 80 mln z", "#czna dywidenda z cz$'ci Skarb Pa!stwa i Gospodarka wynios"a 2 948,2 mln z". 34 Skarb Pa!stwa posiada 55,09 procent akcji PZU S.A., Eureko 33 procent minus jedna akcja, pozostali akcjonariusze 12,8 procenta.

113 W 2007 roku – podobnie jak w latach wcze'niejszych – dochody bud&etowe z tytu"u dywidendy charakteryzowa"y si$ bardzo wysokim stopniem koncentracji. Skarb Pa!stwa pobra" dywidend$ w 188 z 297 spó"ek z udzia"em SP, jednak ponad 75% zrealizowanej kwoty 2 868 mln z" stanowi"y wp"ywy uzyskane z zaledwie pi$ciu spó"ek. Prawie 50% dochodów bud&etowych z dywidendy stanowi"a dywidenda pobrana od spó"ki KGHM S.A., która stanowi"a 99,97% zysku netto z 2006 r. Skarb Pa!stwa podj#" decyzj$ o tak wysokiej stopie wyp"at dywidendy, pomimo i& znacznie przewy&sza"a ona propozycj$ zarz#du spó"ki (40%). Równie& w 2006 r. KGHM S.A. by"a najwi$kszym p"atnikiem dywidendy na rzecz Skarbu Pa!stwa (87% zysku; SP otrzyma" 866 mln z"). Ostateczna decyzja o wysoko'ci dywidendy zawsze nale&y do akcjonariuszy, jednak w prywatnych spó"kach z regu"y decyzja ta jest zgodna z propozycj# zarz#du. Najwy&sza Izba Kontroli przeprowadzi"a analiz$ pod k#tem rozbie&no'ci pomi$dzy wysoko'ci# dywidend proponowan# przez organy spó"ek a wyznaczan# przez Skarb Pa!stwa w 42 spó"kach (21 o najwy&szej dywidendzie i 21 losowo wybranych). W 30 badanych spó"kach z dominuj#cym udzia"em Skarbu Pa!stwa a& w 26 przypadkach decyzje MSP w sprawie wysoko'ci dywidendy by"y rozbie&ne z propozycjami w tym zakresie przyj$tymi przez zarz#dy i rady nadzorcze, najcz$'ciej 2- lub 3-krotnie przewy&szaj#c te propozycje. W 7 przypadkach Skarb Pa!stwa pobra" dywidend$, pomimo propozycji zarz#du o zatrzymaniu w spó"ce ca"o'ci wypracowanego zysku. Natomiast w spó"kach, w których Skarb Pa!stwa by" mniejszo'ciowym udzia"owcem, rozbie&no'ci w zakresie decyzji o wysoko'ci dywidendy pojawi"y si$ tylko w 2 na badane 12 przypadków35. Powraca zatem pytanie, czy polityka dywidendy jest prowadzona racjonalnie i w interesie spó"ek, w których Skarb Pa!stwa jest zaanga&owany kapita"owo – ale poniewa& nie ma uniwersalnej strategii w tym zakresie, odpowied% wymaga indywidualnej analizy ka°o przypadku. Warto zwróci( te& uwag$ na fakt, &e z roku na rok ro'nie dywidenda wyp"acana przez spó"ki notowane na GPW: 7,9 mld z" za 2005 r, 12,8 mld z" za 2006 r. Dochodami bud&etu pa!stwa s# obok dywidend tak&e wp"aty zysku z przedsi$biorstw pa!stwowych i jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa w wysoko'ci 15% zysku po opodatkowaniu. W 2007 roku wp"aty z zysku wynios"y 674,3 mln z". Pomimo bardzo dobrej koniunktury

gospodarczej,

przek"adaj#cej

si$

na

wysokie

zyski

przedsi$biorstw

(odzwierciedlone m.in. w zwi$kszonych - wobec planu - dochodach z tytu"u podatków 35

Informacja o wynikach kontroli wykonania bud#etu pa'stwa w 2007 roku w cz%"ci 36 – SKARB PA)STWA, przychodów z prywatyzacji maj$tku Skarbu Pa'stwa oraz wykonania planów finansowych: Funduszu Reprywatyzacji, Funduszu Restrukturyzacji Przedsi%biorców, Funduszu Skarbu Pa'stwa, Funduszu Rekompensacyjnego, NIK, Warszawa, maj 2008, str. 10.

114 dochodowych) zrealizowane wp"aty z zysku by"y ni&sze w stosunku do planu o 19,1%, a w stosunku do roku ubieg"ego o 30,1%. By"o to wynikiem struktury sektorowej podmiotów obj$tych tym obci#&eniem – wiele z nich funkcjonowa"o w sektorach o obni&aj#cej si$ rentowno'ci: energetycznym, górnictwa w$gla kamiennego, a tak&e zmniejszaniem liczebno'ci tej grupy wskutek konsolidacji w sektorze energetycznym. W trakcie roku Skarb Pa!stwa zrezygnowa" te& z zaplanowanej wp"aty z zysku PPUP „Poczta Polska”.

Tablica nr 13 Najwi'ksze wp!aty z zysku w 2007 r. WYSZCZEGÓLNIENIE Spó!ki Skarbu Pa(stwa Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. Operator Gazoci#gów Przesy"owych Gaz-System S.A. Totalizator Sportowy sp. z o.o. Przedsi'biorstwa pa(stwowe Przedsi$biorstwa Pa!stwowe "Porty Lotnicze" Polska Agencja ,eglugi Powietrznej

Wp!aty z zysku ogó!em

Wp!aty z zysku w tys. z!

Udzia! w [%]

162 647 49 723 38 636

24% 7% 6%

18 569 14 382

3% 2%

674349,8

100%

*ród"o: Dane MSP.

3.4.

Podsumowanie Relacje pomi$dzy tak z"o&onymi obszarami jak polityka prywatyzacyjna i polityka

bud&etowa pa!stwa musz# by( skomplikowane i wielostronne. Niniejsza analiza skupiona zosta"a na bie&#cych zwi#zkach wynikaj#cych z finansowych aspektów procesu prywatyzacji. Spowolnienie procesu prywatyzacji nie wskazuje na to, aby prywatyzacja by"a wykorzystywana do realizacji celów fiskalnych, tak jak mia"o to miejsce w latach 1999-2000. Od kilku lat zaostrzona zosta"a polityka dywidendy prowadzona w stosunku do podmiotów z udzia"em Skarbu Pa!stwa. W ostatnich dwóch latach wp"ywy z tego %ród"a przekroczy"y nawet przychody z prywatyzacji. Dla krótkoterminowych relacji bud&etowych jest to korzystnie rozwi#zanie, gdy& wzrost wp"ywów z dywidendy, zaliczanych do dochodów bud&etu pa!stwa, wp"ywa na zmniejszenie deficytu bud&etowego. W d"u&szej perspektywie jednak pozbawienie spó"ek kapita"u na inwestycje mo&e doprowadzi( do os"abienia ich pozycji rynkowej i obni&enia przysz"ej rentowno'ci, a zatem i najwa&niejszych dla bud&etu %róde" dochodu, jakimi s# dochody podatkowe. Dobra koniunktura gospodarcza w 2007 roku sprzyja"a zarówno przyspieszeniu prywatyzacji jak i reformie finansów publicznych, &aden z tych celów nie zosta" jednak zrealizowany.

115 dr Olimpia Grabiec

ROZDZIA& IV

FUNKCJONOWANIE GRUP KAPITA)OWYCH W SEKTORZE ENERGETYCZNYM

4.1. Regulacje prawne dotycz$ce funkcjonowania grup kapita#owych 4.1.1. Polskie regulacje prawne funkcjonowania grup kapita#owych

Mo&emy wyró&ni( nast$puj#ce akty prawne obowi#zuj#ce w Polsce, które w ró&nym stopniu reguluj# zasady dotycz#ce tworzenia i funkcjonowania grup kapita"owych: #" Ustawa o rachunkowo'ci z dnia 29 wrze'nia 1994 roku (Dz. U. Nr 121, poz. 591 z pó%n. zm.), #" Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji z dnia 30 sierpnia 1996 roku (Dz. U. Nr 118, poz. 561 z pó%n. zm.), #" Kodeks Spó"ek Handlowych – ustawa z dnia 15 wrze'nia 2000 roku Kodeks Spó"ek Handlowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z pó%n. zm.), #" Ustawa o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw z 13 pa%dziernika 1995 roku (Dz. U. z 1995r. Nr 142, poz. 704 z pó%n. zm.), #" Ustawa o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spó"kach publicznych z dnia 29 lipca 2005 roku (Dz. U. 2005 Nr 184, poz. 1539), #" Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z dnia 16 lutego 2007 roku (Dz. U. 2007 nr 50 poz. 331 z pó%n. zm.), #" Ustawa o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji z dnia 30 kwietnia 1993 roku (Dz. U. Nr 44, poz. 202 z pó%n. zm.).

116 Ponadto w polskim ustawodawstwie istniej# pewne procedury prawne umo&liwiaj#ce tworzenie struktur holdingowych w okre'lonych bran&ach lub przy okre'lonych stanach finansowych jednostek gospodarczych. Po raz pierwszy poj$cia dotycz#ce problematyki zwi#zanej ze struktur# holdingow# pojawiaj# si$ w ustawie o rachunkowo'ci z dnia 29 wrze'nia 1994 roku (Dz. U. Nr 121, poz. 591 z pó%niejszymi zmianami). Zgodnie z zapisami tej ustawy grup$ kapita"ow# rozumie si$ jako jednostk$ dominuj#c# wraz z jednostkami zale&nymi i nie b$d#cymi spó"kami handlowymi jednostkami wspó"zale&nymi. Tak&e w tej ustawie w rozdziale 6 omówione zosta"y sprawozdania finansowe grupy kapita"owej. Dowiadujemy si$, &e grupa kapita"owa obejmuj#ca jednostk$ dominuj#c# oraz jednostki od niej zale&ne lub stowarzyszone, sporz#dza skonsolidowane sprawozdanie finansowe zestawione w taki sposób, jakby grupa stanowi"a jedn# jednostk$. Ustawa ta mówi tak&e, &e sprawozdanie to sporz#dza si$ na podstawie sprawozda! finansowych jednostek wchodz#cych w sk"ad grupy. Regulacje dotycz#ce tzw. prawa holdingowego (prawa grup spó"ek) zawiera Kodeks Spó"ek Handlowych, jednak nie jest to regulacja kompleksowa. Kodeks Spó"ek Handlowych zawiera zagadnienia dotycz#ce jawno'ci powi#za! pomi$dzy spó"kami. Rozwi#zania w tym zakresie przyj$te w Art. 5-6 kodeksu zawieraj# rygory "agodniejsze od sformu"owa! Art. 4-5 Projektu Dziewi#tej Dyrektywy1. Kodeks wprowadza dla spó"ki dominuj#cej obowi#zek powiadomienia o powstaniu stosunku dominacji (lub jego utracie) wobec spó"ki kapita"owej zale&nej, w terminie dwóch tygodni. Natomiast przepis Art. 7 k.s.h. nak"ada obowi#zek ujawnienia w aktach rejestrowych zakresu odpowiedzialno'ci spó"ki dominuj#cej za szkod$ wyrz#dzon# spó"ce zale&nej oraz odpowiedzialno'ci spó"ki dominuj#cej wzgl$dem wierzycieli spó"ki zale&nej w przypadku zawarcia umowy pomi$dzy spó"k# dominuj#c# a zale&n# o zarz#dzanie lub przekazywanie zysku. Przy tworzeniu struktur holdingowych nale&y zwróci( uwag$ równie& na ustaw$ o ochronie konkurencji i konsumentów z dnia z dnia 16 lutego 2007 roku. Ta ustawa tak&e zawiera zapisy dotycz#ce jawno'ci tworzenia powi#za! pomi$dzy spó"kami. Wyra&aj# si$ one w potrzebie kontroli koncentracji przedsi$biorstw sprawowanej przez Urz#d Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). Ustawa ta reguluje problemy zwi#zane z tworzeniem grup kapita"owych z punktu widzenia konkurencji. Zgodnie z t# ustaw# grup$ kapita"ow# rozumie si$ jako wszystkich przedsi$biorców, którzy s# kontrolowani w sposób bezpo'redni 1

Wiankowski S., Bogus"awski Z., Borz$cki J., Korona D., Grupy kapita!owe w Unii Europejskiej i w Polsce, rozwi$zania prawne, organizacja i zarz$dzanie, Instytut Organizacji i Zarz#dzania w Przemy'le ORGMASZ, Warszawa 2002, s. 52.

117 lub po'redni przez jednego przedsi$biorc$. Ustawa ta wprowadza tak&e poj$cie przedsi$biorcy dominuj#cego. Mówi ona, &e dokonanie koncentracji przez przedsi$biorc$ zale&nego uwa&a si$ za jej dokonanie przez przedsi$biorc$ dominuj#cego. Wiele polskich aktów prawnych uchwalono z konieczno'ci dostosowywania si$ Polski do zasad gospodarki rynkowej, a tak&e z konieczno'ci dostosowania polskiego prawa do regulacji prawnych obowi#zuj#cych w Unii Europejskiej. Konieczno'( transformacji i prywatyzacji poci#gn$"a za sob# zjawiska restrukturyzacji, tworzenia nowych struktur przedsi$biorstw co z kolei wymusi"o uchwalenia aktów prawnych reguluj#cych nowe zjawiska. 4.1.2. Regulacje prawne funkcjonowania grup kapita#owych w Unii Europejskiej W Unii Europejskiej, jak równie& w Polsce, nie ma specjalnych przepisów reguluj#cych funkcjonowanie grup kapita"owych. Regulacje prawne, które w ró&nym stopniu, dotycz# tego zagadnienia zawarte s# w zbiorze przepisów dotycz#cych trzech obszarów, a mianowicie2: -

zasad uczciwej konkurencji (przepisy antytrustowe i pomoc pa!stwa) – prawo to reguluje artyku" 87 i 88 Traktatu Wspólnoty Europejskiej (TWE). Wi$kszo'( przepisów dotycz#cych konkurencji to dokumenty nienormatywne (komunikaty, wytyczne itd.). Natomiast spo'ród aktów normatywnych mo&na wymieni(: rozporz#dzenie Komisji nr 2790/1999 dotycz#ce zastosowania art.81 Traktatu w odniesieniu do tzw. uzgodnie! poziomych i wspólnych praktyk oraz rozporz#dzenie Rady nr 1215/1999 zmieniaj#ce obowi#zuj#ce od 1962 roku rozporz#dzenie nr 17, a tak&e inne wcze'niejsze rozporz#dzenia;

-

zasad przejrzysto'ci procedur – t# zasad$ reguluje dyrektywa 80/723/EEC z czerwca 1980 roku i pó%niejsza 88/627/EEC. Natomiast dyrektywa 91/674/EEC odnosi si$ do przejrzysto'ci

stosunków

finansowych

mi$dzy

krajami

cz"onkowskimi

i

przedsi$wzi$ciami publicznymi oraz przejrzysto'ci procedur w bankach. Poprawki do tej dyrektywy aktualnie pozwalaj# Komisji kontrolowa( stan stosunków finansowych mi$dzy poszczególnymi krajami cz"onkowskimi a podejmowanymi dzia"aniami publicznymi. Kraje cz"onkowskie, co roku, musz# przedstawia( Komisji przedsi$wzi$cia w sektorze przemys"u, a tak&e na &#danie Komisji inne przedsi$wzi$cia. Jednak wi$kszo'( 2

Wawrzyniak B., Polskie grupy kapita!owe, Perspektywa europejska, Wydawnictwo Wy&szej Szko"y Przedsi$biorczo'ci i Zarz#dzania im. Leona Ko%mi!skiego, Warszawa 2002, s. 95-98.

118 uregulowa! dotycz#cych przejrzysto'ci pozostawiono do dyspozycji ka°o z pa!stw cz"onkowskich; -

zasad dotycz#cych fuzji – kontrola po"#cze!. T$ zasad$ reguluje rozporz#dzenie Rady EEC nr 4064/89, które zosta"o zmodyfikowane przez Rad$ w 1997 roku, a w &ycie wesz"o w 1998 roku. Traktat z 25 marca 1957 roku ustanawiaj#cy Europejsk# Wspólnot$ Gospodarcz#

EWG, zwany Traktatem Rzymskim reguluje mi$dzy innymi przepisy o ochronie konkurencji. Zakazuje on zawierania porozumie!, podejmowania decyzji przez zwi#zki przedsi$biorstw oraz dokonywania uzgodnionych praktyk, które naruszaj# warunki wolnej konkurencji. Wszelkiego rodzaju zabronione porozumienia s# niewa&ne z mocy prawa. Traktat ten zabrania nadu&ywania pozycji dominuj#cej na wspólnym rynku lub znacznej jego cz$'ci przez jedno lub kilka przedsi$biorstw, je&eli mog"oby to wp"yn#( na handel mi$dzy pa!stwami cz"onkowskimi. 21 grudnia 1989 roku przepisy te uzupe"niono o Rozporz#dzenie Rady Nr 4064/89 w sprawie kontroli po"#cze! przedsi$biorstw. W Rozporz#dzeniu tym pojawia si$ stwierdzenie szczególnego przypadku po"#czenia poprzez przej$cia wspólnej kontroli. Ponadto Rozporz#dzenie zawiera warto'ci progowe rocznego obrotu, które nale&y osi#gn#( aby uznano znaczenie ogólnowspólnotowe koncentracji przedsi$biorstw. Okre'la tak&e szczegó"owy sposób obliczania wielko'ci obrotu koniecznych do ustalenia warto'ci progowych, a tak&e uprawnienie Komisji do oceny fuzji o znaczeniu ogólnowspólnotowym. Komisja ma równie& prawo do stwierdzania zgodno'ci b#d% niezgodno'ci ze Wspólnym Rynkiem. Rozporz#dzenie zawiera warunki, które obowi#zkowo nale&y spe"ni( aby dokona( po"#czenia przedsi$biorstw, dodatkowo wskazuje kiedy Komisja Europejska zakazuje po"#czenia przedsi$biorstw. Komisja ma prawo wydawania decyzji i wymierzania sankcji, posiada równie& wy"#czno'( w sprawach wprowadzania w &ycie przepisów prawa konkurencji oraz wydawania regulacji wyj#tkowych3. Ponadto istniej# inne akty prawne, które w ró&nym stopniu reguluj# zasady funkcjonowania grup kapita"owych. Akty te podzielono na trzy grupy zagadnie!, a mianowicie na: -

tworzenie i funkcjonowanie grup kapita"owych [Druga Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich (Nr 77/91/EWG) z 13 grudnia 1976 roku, Trzecia Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich (Nr 78/855/EWG) z 9 pa%dziernika 1978 roku dotycz#ca fuzji spó"ek akcyjnych (OJL 295 z 29.10.1978 r.), Szósta Dyrektywa Rady Wspólnot

3

Dauses M.A. (red.), Prawo gospodarcze Unii Europejskiej, C.H. BECK, Warszawa 1999, s. 828.

119 Europejskich (Nr 82/891/EWG) z dnia 17 grudnia 1982 roku dotycz#ca podzia"u spó"ek (OJL 379 z 31.12.1982 r.), Jedenasta Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich (Nr 86/666/EWG) z 21 grudnia 1989 roku o oddzia"ach spó"ek, dotycz#ca og"aszania danych o oddzia"ach utworzonych w pa!stwie cz"onkowskim przez pewne typy spó"ek podlegaj#ce prawu innego pa!stwa (OJL 395 z 30.12.1989 r.), Dwunasta Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich (Nr 89/667/EWG) z 21 grudnia 1989 roku dotycz#ca jednoosobowych spó"ek z ograniczon# odpowiedzialno'ci# (OJL 395 z 31.12.1989 r.), Rozporz#dzenie Rady z 8 pa%dziernika 2001 roku Nr 2157/2001 (WE) w sprawie statutu Spó"ki Europejskiej (SE), uzupe"nione postanowieniami Dyrektywy Rady Nr 2001/86/WE dotycz#cymi uczestnictwa pracowników w SE (OJL 294 z 10.11.2001 r.)], -

rachunkowo'( grup kapita"owych [Czwarta Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich z dnia 25 lipca 1978 roku dotycz#ca rocznych sprawozda! finansowych niektórych rodzajów spó"ek (Nr 78/660/EWG) opublikowana w OJL 222 z 14.081978 r. z pó%niejszymi zmianami w OJL 317 z 16.11.1990 r., Siódma Dyrektywa Rady Wspólnot Europejskich z 13 czerwca 1983 roku w sprawie skonsolidowanych sprawozda! finansowych (Nr 83/349/EWG), opublikowana w OJL 193 z 18.07.1983 r.,],

-

opodatkowanie grup kapita"owych [Dyrektywa Nr 90/434/EWG z 23 lipca 1990 roku o wspólnym systemie podatkowym dla fuzji, podzia"ów, wniesienia maj#tku i zamiany udzia"ów w odniesieniu do spó"ek pa!stw cz"onkowskich, Dyrektywa Nr 90/435/EWG o wspólnym systemie podatkowym w odniesieniu do spó"ek – matek i spó"ek – córek w ró&nych pa!stwach cz"onkowskich, Dyrektywa Nr 90/436/EWG o eliminacji podwójnego opodatkowania w przypadku korekty zysków]. Wymienione powy&ej akty prawne w wi$kszo'ci znajduj# pokrycie w polskich

regulacjach prawnych. Przepisy zawarte w Drugiej Dyrektywie Rady Wspólnot Europejskich zawieraj# Kodeks Spó"ek Handlowych, Ustawa o rachunkowo'ci, a tak&e Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Natomiast regulacja problematyki oddzia"ów spó"ek zagranicznych zosta"a dokonana przepisami ustawy o Krajowym Rejestrze S#dowym oraz ustawy o swobodzie dzia"alno'ci gospodarczej. Z kolei przepisy Trzeciej Dyrektywy odpowiadaj# polskim przepisom Art. 492 Kodeksu Spó"ek Handlowych. Mo&na stwierdzi(, &e Kodeks Spó"ek Handlowych jest zgodny z przepisami Dwunastej Dyrektywy, co jest znacznym u"atwieniem w przypadkach restrukturyzacji du&ych przedsi$biorstw i tworzeniu zgrupowa! wielopodmiotowych. Polskie regulacje prawne, które dotycz# sporz#dzania skonsolidowanych sprawozda! finansowych przez grupy kapita"owe zosta"y zawarte w ustawie o rachunkowo'ci. Ustawa o

120 rachunkowo'ci zosta"a uznana przez Komisj$ Europejsk# za w pe"ni odpowiadaj#c# przepisom Unii Europejskiej. Ustawa ta wykazuje równie& zgodno'( z regulacjami Czwartej Dyrektywy. Natomiast w kwestii opodatkowania grup kapita"owych w Polsce, od 1996 roku przepisy prawa podatkowego dopuszczaj# mo&liwo'( wspólnego opodatkowania co najmniej dwóch spó"ek posiadaj#cych osobowo'( prawn#, które pozostaj# w zwi#zkach kapita"owych i tworz# podatkowe grupy kapita"owe. Ustawa z 13 pa%dziernika 1995 roku o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw wprowadzi"a do polskiego prawa podatkowego nowy podmiot: podatkow# grup$ kapita"ow#.4 Zauwa&y( nale&y, &e pomimo tego, i& istniej# i nadal bardzo szybko powstaj# mi$dzynarodowe organizacje gospodarcze, w tym równie& grupy kapita"owe i holdingi w &adnym systemie prawnym, zarówno na 'wiecie jak i w Polsce, nie istnieje ustawowa definicja holdingu. Natomiast, co si$ tyczy definicji grupy kapita"owej w pewnym stopniu uregulowano to w polskiej ustawie o rachunkowo'ci. Zarówno w Polsce jak i na 'wiecie s"owo holding zast$powane jest przez: grup$ spó"ek, grup$ przedsi$biorstw czy grup$ kapita"ow#. Polska jako cz"onek Unii Europejskiej, jak równie& jej pozostali cz"onkowie, zosta"a zobligowana do dostosowania prawa polskiego do prawa unijnego. Mimo tego, &e polskie przepisy w pewnej cz$'ci pokrywaj# si$ z przepisami wprowadzonymi przez Uni$ Europejsk# ci#gle brakuje wielu jednolitych regulacji prawnych odno'nie grup kapita"owych i holdingów prowadz#cych dzia"alno'( na terenie Unii Europejskiej i to zarówno w polskich regulacjach jak równie& w unijnych. Stref# relatywnie dobrze unormowan# jest obszar rachunkowo'ci. W przypadku tworzenia grup kapita"owych stosowane s# przepisy, które z za"o&enia odnosz# si$ do pojedynczych spó"ek, jednak mog# by( stosowane w procesie powstawania grup kapita"owych. Istniej# w polskim prawie równie& uregulowania zawieraj#ce przepisy dotycz#ce bezpo'rednio problematyki zwi#zanej z koncentracj# kapita"u, z powstawaniem stosunków dominacji i zale&no'ci mi$dzy podmiotami (m.in. Kodeks Spó"ek Handlowych, ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji, itp.). Podstawowym aktem prawnym w przypadku tworzenia grup kapita"owych w Polsce jest Kodeks Spó"ek Handlowych.

4

Toborek-Mazur J., Holding w aspekcie prawnym, bilansowym i podatkowym, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005, s. 94.

121 4.1.3. Porównanie dzia#alno&ci grup kapita#owych powsta#ych w Polsce i innych krajach Pierwsze polskie grupy kapita"owe powsta"y w wyniku transformacji gospodarki jako rezultat zmian gospodarczych a zarazem swobody w podejmowaniu decyzji oraz zmian prawnych. Grupy kapita"owe s# tworzone we wszystkich sektorach gospodarki polskiej. G"ówn# przyczyn# tworzenia struktur kapita"owych jest:5 #" d#&enie do osi#gni$cia efektów skali, ró&norodno'ci #" d#&enie do koncentracji dzia"alno'ci na umiej$tno'ciach kluczowych i ograniczenia ryzyka dzia"alno'ci, #" d#&enia do optymalizacji "#cznego wyniku dzia"alno'ci gospodarczej i do pobudzania lokalnej przedsi$biorczo'ci. W Polsce pierwsze formy gospodarcze oparte na zwi#zkach kapita"owych wynikaj#cych z prawa handlowego, okre'lane jako grupy kapita"owe, a potocznie nazywane holdingami powsta"y dopiero w latach 90. Powstawanie grup kapita"owych wi#&e si$ z ch$ci# osi#gni$cia przewagi konkurencyjnej, cz$sto niemo&liwej do osi#gni$cia w inny sposób. Istotny wp"yw na powstawanie i sposoby funkcjonowania grup kapita"owych w Polsce maj# czynniki narodowe takie jak historia, regulacje prawne, preferowany sposób zarz#dzania grup# i udzia" pa!stwa w kreowaniu grup kapita"owych. Grupy polskie cz$sto s# efektem decyzji politycznych i spo"ecznych, w tym tworzenia szerokiego poparcia spo"ecznego dla procesów transformacji. Polskie regulacje prawne nie zawieraj# specjalnych przepisów dotycz#cych tworzenia i funkcjonowania grup kapita"owych. Istniej# tylko pewne ramy tworzenia i funkcjonowania tych podmiotów gospodarczych co opiera si$ na ogólnych przepisach prawa handlowego i cywilnego a tak&e innych norm prawnych dotycz#cych dzia"alno'ci gospodarczej. W aktach prawnych mo&na jedynie natkn#( si$ na wzmianki dotycz#ce spó"ki dominuj#cej, spó"ek zale&nych a tak&e spó"ek stowarzyszonych. Równie& prawo niemieckie oraz szwedzkie nie zawiera definicji grupy kapita"owej. Natomiast prawo w"oskie nie przewiduje specjalnej formy dla grup kapita"owych, ale odnosz# si$ do nich specyficzne przepisy. W"oskie grupy kapita"owe ró&ni# si$ od polskich m.in. tym, &e prawo w"oskie umo&liwia odliczanie od podatku odsetek od kredytów, a dywidendy nie, dlatego te& grupy w"oskie charakteryzuj# si$ wy&szym stosunkiem zad"u&enia do warto'ci kapita"u.6

5

Trocki M., Grupy kapita!owe. Tworzenie i funkcjonowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. s. 21-22. 6

Wawrzyniak B. (red.), Polskie grupy kapita!owe. Perspektywa europejska, Wydawnictwo Wy&szej Szko"y Przedsi$biorczo'ci i Zarz#dzania im. Leona Ko%mi!skiego, Warszawa 2002, s. 98-107.

122

Natomiast szwedzkie grupy kapita"owe uznawane s# jako przedsi$biorstwa i podlegaj# regulacjom prawnym dotycz#cych przedsi$biorstw. Sposoby zarz#dzania grupami w Szwecji s# wypadkow# polityki gospodarczej pa!stwa, strategii grupy i kulturowych uwarunkowa! prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej.7 Szwedzkie grupy kapita"owe uwa&ane s# za bardzo innowacyjne, zapewniaj# najwi$cej nowych miejsc pracy, przynosz# najwi$ksze zyski z eksportu. Charakteryzuj# si$ tak&e dobrymi relacjami z rz#dem, akcjonariuszami i pracownikami, a tak&e s# dobrze zarz#dzane. W Szwecji nie obserwuje si$ wrogich przej$( przedsi$biorstw czego ju& nie mo&na powiedzie( o Polsce. Istotn# ró&nic# pomi$dzy polskimi a niemieckimi grupami kapita"owymi jest to, &e niemieckie grupy najcz$'ciej tworz# banki oraz gie"dy i charakteryzuj# si$ tym, &e wysoki stopie! koncentracji w"asno'ci znajduje si$ w r$kach rodzin i inwestorów instytucjonalnych. Tak&e we W"oszech istnieje tendencja do tworzenia grup kapita"owych rodzinnych i wyst$puje tutaj znaczna ich przewaga, natomiast najmniej jest grup pa!stwowych i lokalnych, a grup finansowych i przemys"owych takich jak np. w Niemczech, tutaj nie ma w ogóle. Francuskie grupy kapita"owe ró&ni# si$ od polskich przede wszystkim tym, &e s# wyodr$bnion# ca"o'ci# ekonomiczn#, ale nie prawn#. Tutaj podobnie jak we W"oszech instytucje finansowe maj# najmniejszy udzia" w kapita"ach spó"ek. Natomiast wi$ksze spó"ki przyjmuj# dwupoziomowe rozwi#zania w zakresie nadzoru korporacyjnego, jak to mia"o miejsce w niemieckich grupach, jednak&e istnieje mo&liwo'( przyj$cia jednopoziomowego systemu. W Polsce grupy kapita"owe dzia"aj# przede wszystkim w oparciu o przepisy odnosz#ce si$ do pojedynczych podmiotów, jednak po'rednio s# wykorzystywane w dzia"alno'ci grup kapita"owych.

4.2. Ocena funkcjonowania grup kapita#owych w sektorze energetycznym 4.2.1. Transformacja polskiego sektora energetycznego Ostatnie lata w sektorze energetycznym to okres powa&nych zmian. Przekszta"cenia w krajowej energetyce rozpocz$"y si$ na pocz#tku lat 90 i mia"y one dostosowa( sektor do warunków panuj#cych na 'wiatowych rynkach. Jednak&e prze"om transformacyjny lat 7

j.w. s. 122.

123 dziewi$(dziesi#tych

w

du&ym

stopniu

oznacza"

dla

energetyki

kontynuacj$

zapocz#tkowanego wcze'niej trendu. Przemiany strukturalne w sektorze energetycznym posz"y w kierunku tworzenia nowych, strategicznych jednostek koncentruj#cych si$ na us"ugach dla odbiorców, masowej konsolidacji i wzrostu koncentracji. Przede wszystkim zwi$kszy"a si$ samodzielno'( zak"adów energetycznych i wielu elektrociep"owni. Aktualnie sektor energetyczny poddany jest regulacji na mocy Ustawy Prawo energetyczne. Prowadzone od pocz#tku lat dziewi$(dziesi#tych prace zwi#zane z sektorem energetycznym zaowocowa"y uchwaleniem 10 kwietnia 1997 roku przez Sejm RP ustawy Prawo energetyczne8, która to obowi#zuje do dzisiaj (z pó%niejszymi zmianami). Ustawa Prawo energetyczne reguluje dzia"alno'( gospodarcz# w zakresie no'ników energii jednak z wy"#czeniem w$gla kamiennego, który podlega regulacjom ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku – Prawo geologiczne i górnicze9. Dnia 4 stycznia 2005 roku Rada Ministrów przyj$"a dokument rz#dowy: Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. W dokumencie tym zosta"y wyznaczone d"ugoterminowe kierunki dzia"a! do 2025 roku, pakiet zada! wykonawczych do 2008 roku oraz odpowiedzialni za realizacj$ tych zada!. Jednak&e zawarte tutaj zamierzenia wymagaj# narz$dzi prawnych, instytucjonalnych i 'rodków finansowych. Szacuje si$, &e posiadane zasoby w$gla kamiennego i brunatnego, a tak&e koszt pozyskania z nich energii elektrycznej i cieplnej wskazuj#, &e do 2025 roku nadal te zasoby b$d# dostarcza( podstawowego paliwa do wytwarzania energii. Dlatego te& dokument ten wskazuje kierunki dzia"a!, które maj# doprowadzi( do wype"nienia przyj$tych zobowi#za! w obszarze ochrony 'rodowiska i zapewnienia bezpiecze!stwa energetycznego, a s# to przede wszystkim: #" zapewnienie bezpiecze!stwa i efektywno'ci dostaw w$gla kamiennego dla polskiej oraz wspólnotowej gospodarki – w tym celu planuje si$ kontynuacj$ restrukturyzacji przedsi$biorstw sektora górnictwa w$gla kamiennego nakierowana na popraw$ ich efektywno'ci, rentowno'ci i p"ynno'ci finansowej, oraz opracowanie wspólnej strategii paliwowo – ekologiczno – energetycznej dla wype"nienia wymaga! ochrony 'rodowiska, #" utrzymanie udzia"u gazu ziemnego pochodzenia krajowego w wolumenie gazu zu&ywanego w Polsce, #" zapewnienie pokrycia wzrastaj#cego zapotrzebowania na energi$ elektryczn# – w tym celu planuje si$ wypracowanie rozwi#za! systemowych, które wspiera"yby budow$

8 9

Dz. U. Nr 54, poz. 348, z pó%niejszymi zmianami. Dz. U. Nr 27, poz. 96, z pó%niejszymi zmianami.

124 nowych mocy wytwórczych energii elektrycznej, a tak&e dostosowanie systemu akcyzy dla energii elektrycznej do rozwi#za! Unii Europejskiej z uwzgl$dnieniem sytuacji finansowej pa!stwa. Tutaj tak&e planuje si$ przeprowadzenie spo"ecznych konsultacji programu budowy energetyki j#drowej, #" utrzymanie znacznego udzia"u krajowej produkcji paliw ciek"ych w rynku oraz poprawa jako'ci paliw ciek"ych, co powinno si$ uzyska( w wyniku tworzenia regulacji prawnych zapewniaj#cych wysokie standardy jako'ciowe paliw ciek"ych i gazu LPG., #" umacnianie lokalnego charakteru zaopatrzenia w ciep"o w wyniku wypracowania mechanizmów wsparcia rozwoju lokalnych systemów ciep"owniczych preferencjami dla kogeneracji.10 Wa&nym zagadnieniem zwi#zanym z rozwojem sektora energetycznego jest restrukturyzacja i przekszta"cenia w"asno'ciowe. Konieczna tutaj jest racjonalna polityka, która ma polega( przede wszystkim na budowie konkurencyjnych rynków paliw i energii, dlatego te& do 2008 roku zaplanowano realizacj$: #" wdro&enia programu restrukturyzacji kontraktów d"ugoterminowych na zakup mocy i energii elektrycznej zawartych pomi$dzy Polskimi Sieciami Elektroenergetycznymi S.A. a wytwórcami energii, #" przygotowania rozwi#za! systemowych dla wspierania rozwoju lokalnych rynków energii i rozwoju generacji rozproszonej. Konieczne tutaj jest równie& kszta"towanie warunków umo&liwiaj#cych powstanie konkurencyjnych podmiotów na rynkach paliw i energii – procesy restrukturyzacji w tym sektorze b$d# zmierza( do budowy silnych podmiotów, o stabilnej kondycji ekonomicznej i technicznej, zdolnych do konkurowania na krajowych oraz wspólnotowych rynkach paliw i energii. W celu stworzenia mo&liwo'ci sprostania konkurencji przedsi$biorstw na rynkach europejskich coraz cz$'ciej nast$puj# po"#czenia przedsi$biorstw. Planuje si$ kontynuowanie procesu restrukturyzacji wewn$trznej spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa, a tak&e przygotowanie programu konsolidacji przedsi$biorstw sektora paliwowo-energetycznego. W przypadku restrukturyzacji i przekszta"ce! w"asno'ciowych planuje si$ równie& stopniowe zmniejszanie bezpo'redniego wp"ywu organów pa!stwa na funkcjonowanie przedsi$biorstw energetycznych – poprzez kontynuowanie procesu prywatyzacji nast#pi stopniowe ograniczenie funkcji w"a'cicielskich Skarbu Pa!stwa w sektorze energetycznym.

125 W tym celu planuje si$ kontynuowanie procesów prywatyzacji przedsi$biorstw w sektorze energetycznym, zapewnienie kontroli Skarbu Pa!stwa nad operatorami systemów przesy"owych oraz monitorowanie realizacji zobowi#za! inwestycyjnych podj$tych w procesie prywatyzacji przedsi$biorstw w sektorze energetycznym.11 Polityka energetyczna Polski do 2025 roku przewiduje, &e w horyzoncie do 2025 roku to w"a'nie w$giel kamienny oraz brunatny b$d# dostarcza( podstawowego paliwa do wytwarzania energii.

Nale&y tutaj zwróci( uwag$ na to, &e wi$kszo'( obecnie dzia"aj#cych elektrowni i elektrociep"owni, w ci#gu 20 – 30 nadchodz#cych lat, b$dzie musia"a zosta( ca"kowicie odtworzona. Czyli stwierdzi( mo&na, &e nadchodzi okazja przyj$cia najlepszych dost$pnych technologii i zaj$cia przez Polsk$ czo"owego miejsca w zakresie efektywno'ci energetycznej, dzi$ki nowoczesnemu i czystemu sektorowi energetycznemu. Bior#c pod uwag$, &e w 2030 roku b$dzie mo&liwe pokrycie zapotrzebowania na energi$ ze %róde" odnawialnych w 10– 15%, zastanowi( si$ nale&y, jak zaspokoi( pozosta"e 85–90% zapotrzebowania na energi$. W Polsce spo'ród innych surowców energetycznych pierwszy wybór pada na w$giel. Jednak wyczerpanie zasobów w$gla zmusi Polsk$ do szukania alternatywnych paliw, takich jak gaz, energia nuklearna b#d% import energii elektrycznej.12 Aktualnie polska elektroenergetyka sk"ada si$ z czterech du&ych grup b$d#cych pod kontrol# pa!stwa, kilku pojedynczych sprywatyzowanych elektrowni oraz dystrybutorów energii. W zwi#zku z realizacj# rz#dowego „Programu dla elektroenergetyki”, który zak"ada" utworzenie czterech du&ych podmiotów gospodarczych zdolnych do konkurowania z innymi europejskimi przedsi$biorstwami na wolnym rynku energii, powsta"y nast$puj#ce podmioty: #" PGE Polska Grupa Energetyczna S.A. #" TAURON Polska Energia S.A. (wcze'niej Energetyka Po"udnie S.A.) #" ENEA S.A. #" ENERGA S.A. Grupy te kontroluj# 62% rynku wytwarzania oraz 87% rynku sprzeda&y energii elektrycznej13. PGE to najwi$ksza firma energetyczna w Polsce i jedna z najwi$kszych w Europie +rodkowo Wschodniej. Zajmuje si$ wydobyciem w$gla brunatnego, wytwarzaniem energii 10

Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyj$ty przez Rad$ Ministrów 4 stycznia 2005 roku, Warszawa, s. 17-18. 11 Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyj$ty przez Rad$ Ministrów 4 stycznia 2005 roku, Warszawa, s. 29-31. 12 Jestin L., Wk!ad w opracowanie nowej polskiej d!ugoterminowej polityki energetycznej, Energetyka, pa%dziernik 2004., s. 643-648. 13 Dane Ministerstwa Skarbu Pa!stwa.

126 elektrycznej i ciep"a w %ród"ach konwencjonalnych, obrót hurtowy energi# elektryczn#, obrót detaliczny energi# elektryczn# i ciep"em, dystrybucj# energii elektrycznej oraz wytwarzaniem energii elektrycznej w %ród"ach odnawialnych. PGE Polska Grupa Energetyczna Spó"ka Akcyjna jest spó"k# Skarbu Pa!stwa. Skarb Pa!stwa posiada 100% akcji. PGE powsta"a na bazie grupy BOT, Zespo"u Elektrowni Dolna Odra, aktywów pozosta"ych po wydzieleniu z PSE S.A., spó"ek dystrybucyjnych )ZE, )ód% Teren, ZEORK, ZE Bia"ystok, ZE Warszawa-Teren, LUBZEL, ZKE oraz Rzeszowskiego Zak"adu Energetycznego. )#czny udzia" Grupy PGE w krajowym rynku wytwarzania energii elektrycznej w 2007 r. wynosi" oko"o 40%, a "#czny udzia" w rynku dystrybucji oko"o 26%14. Aktualnie grup$ PGE tworz#: a) wydobycie i wytwarzanie: PGE Górnictwo i Energetyka S.A., PGE Kopalnia W$gla Brunatnego Be"chatów S.A., PGE Kopalnia W$gla Brunatnego Turów S.A., PGE Elektrownia Be"chatów S.A., PGE Elektrownia Opole S.A., PGE Elektrownia Turów S.A., PGE Zespó" Elektrowni Dolna Odra S.A., PGE Elektrociep"ownia „Gorzów” S.A., PGE Elektrociep"ownia Rzeszów S.A., PGE Elektrociep"ownia Lublin – Wrotków Sp. z o.o., Zespó" Elektrociep"owni Bydgoszcz S.A., PGE Elektrociep"ownia Kielce S.A b) obrót hurtowy: PGE Electra S.A. c) dystrybucja: PGE Energia S.A. oraz osiem spó"ek terytorialnych wyznaczonych na Operatorów Systemu Przesy"owego (OSD): LUBZEL Dystrybucja Sp. z o.o., PGE Dystrybucja Bia"ystok Sp. z o.o., PGE Dystrybucja Rzeszów Sp. z o.o., PGE ZEORK Dystrybucja Sp. z o.o., ZKE Dystrybucja Sp. z o.o.,

ZEW-T Dystrybucja Sp. z o.o., )ZE Dystrybucja Sp. z o.o.,

Zak"ad Energetyczny )ód%-Teren S.A. d) energetyka odnawialna: Elektrownie Szczytowo Pompowe S.A., elektrownie wodne: ,arnowiec, ,ar, Solina, Dychów, Tresna, D$be oraz wiatrowa w Kamie!sku. e) sprzeda& detaliczna: PGE )ódzki Zak"ad Energetyczny S.A., PGE Zak"ad Energetyczny Bia"ystok S.A., PGE Rzeszowski Zak"ad Energetyczny S.A., PGE Zak"ad Warszawa Teren S.A., Zak"ad Energetyczny Okr$gu Radomsko – Kieleckiego S.A., PGE Lubelskie Zak"ady Energetyczne S.A., PGE Zamojska Korporacja Energetyczna S.A., ZE)T Obrót Sp. z o.o. Grupa

Energetyka

Po"udnie

powsta"a

na

bazie

Po"udniowego

Koncernu

Energetycznego, Enionu, EnergiiPro oraz Elektrowni Stalowa Wola S.A. W roku 2007 zosta"a zmieniona nazwa grupy na TAURON Polska Energia S.A. Grupa TAURON Polska Energia 14

j.w.

127 S.A. jest drugim pod wzgl$dem wielko'ci producentem energii elektrycznej w Polsce oraz liderem pod wzgl$dem sprzeda&y energii dla klientów korporacyjnych i indywidualnych. W sk"ad grupy wchodz# równie&: a) obrót energi#: Enion Energia Sp. z o.o., Pierwsza Kompania Handlowa Polska Energia Sp. z o.o., EnergiaPro Gigawat Sp. z o.o., b) wytwarzanie energii z odnawialnych %róde" energii: Jeleniogórskie Elektrownie Wodne Sp. z o.o., Zespó" Elektrowni Wodnych Ro&nów Sp. z o.o., c) wydobycie w$gla: Po"udniowy Koncern W$glowy S.A., Tauron Ciep"o S.A.: Elektrociep"ownia Tychy S.A., Przedsi$biorstwo Energetyki Cieplnej Katowice S.A. oraz aktywa ciep"ownicze PKE S.A. Grupa ENEA S.A. powsta"a w wyniki po"#czenia ENEI i Elektrowni Kozienice. Podstawowa dzia"alno'( grupy ENEA to wytwarzanie, dystrybucja i handel energi# elektryczn#. Grup$ kapita"ow# ENEA tworz#: ENEA S.A., ENEA Operator Sp. z o.o., Elektrownia Kozienice S.A., BHU S.A., Energetyka Pozna!ska Przedsi$biorstwo Us"ug Energetycznych ENERGOBUD Leszno Sp. z o.o., Elektrownie Wodne Sp. z o.o., Zak"ad Us"ug Teleinformatycznych „IT SERWIS” Sp. z o.o., Eneos Sp. z o.o., Energomiar Sp. z o.o., STEREN Sp. z o.o., Energetyka Pozna!ska Zak"ad Transportu Sp. z o.o., Energetyka Wysokich i Najwy&szych Napi$( EWiNN Sp. z o.o., Zak"#d Handlowo – Us"ugowy „AUTOSTYL” Zielonogórskich Zak"adów Energetycznych S.A. Sp. z o.o., Zak"ad Us"ug Przewozowych „ENERGOTRANS” Sp. z o.o., NZOZ Centrum Rehabilitacyjno – Wczasowe Energetyk Sp. z o.o., ENERGO – TOUR Sp. z o.o., Energetyka Pozna!ska Hotel EDISON Sp. z o.o., ENTUR Sp. z o.o., EnergoPartner Sp. z o.o., COGEN Sp. z o.o., FINEA Sp. z o.o., Energetyka Pozna!ska Biuro Us"ug Technicznych S.A., Infrastruktura Gminna – Grupa Zachód Sp. z o.o. Grupa ENERGA S.A. powsta"a w wyniku po"#czenia ENERGI z Elektrowni# Ostro"$ka. Grupa ta prowadzi dzia"alno'( w zakresie wytwarzania, obrotu i dystrybucji energii elektrycznej. W jej sk"ad wchodz#: ENERGA S.A., ENERGA – Operator S.A., ENERGA – Obrót S.A., Twoja Energia Sp. z o.o., ENERGA Trading S.A., Zespó" Elektrowni Ostro"$ka S.A., oraz kilkadziesi#t innych spó"ek które oprócz sprzeda&y i produkcji energii elektrycznej i cieplnej oferuj# tak&e inne us"ugi. W 2007 roku koncentracja podsektora wytwarzania obj$"a ju& powy&sze podmioty. W Tablicy nr 1 zawarto szczegó"owe dane dotycz#ce stanu koncentracji podsektora wytwarzania w Polsce w 2007 roku.

Tablica nr 1

128

Stan koncentracji podsektora wytwarzania w 2007 roku Grupa PGE SA Tauron Polska Energia S.A. Energa SA (ZEL Ostro"$ka SA, KE Energa SA) ENEA SA (Elektrownia Kozienice SA, Enea SA) Elektrownia Po"aniec S.A. Elektrownia Rybnik S.A. Elektrownia Skawina S.A. Pozosta"e elektrownie i elektrociep"ownie zawodowe Energetyka przemys"owa Elektrownie wodne zawodowe Pozosta"e OZE RAZEM

Dzia!alno"+ wytwórcza Produkcja energii elektrycznej Udzia! w produkcji (%) (TWh) 56,80 35,13 22,95 14,19 3,17 1,96 13,23 8,18 6,71 4,15 9,95 6,15 2,57 1,59 34,87 21,56 8,06 4,99 2,77 1,71 0,61 0,38 100,00 161,69

*ród"o: Urz#d Regulacji Energii [w]: www.cire.pl

4.2.2. Polska energetyka na tle innych krajów europejskich Spó"ki energetyczne i surowcowe charakteryzuj# si$ wyra%n# dominacj# w badaniach dotycz#cych najwi$kszych spó"ek Europy +rodkowej. Od stycznia 2005 roku uruchomiono w Europie +rodkowo-Wschodniej skoordynowane aukcje na zdolno'ci przesy"owe wymiany mi$dzysystemowej przez trzech operatorów systemów przesy"owych z: Polski (PSEOperator), Czech (CEPS) i Niemiec (VE-T). Niezale&nie od tej inicjatywy rozwój regionalnych rynków energii elektrycznej zosta" zakwalifikowany do priorytetowych zada! Komisji Europejskiej, jako krok przej'ciowy w tworzeniu jednolitego wspólnotowego rynku energii. Najwi$kszym producentem energii elektrycznej w Europie jest Rosja, a nast$pnie Niemcy. Polska zajmuje dziewi#t# pozycj$ w'ród producentów energii elektrycznej w Europie. W Tablicy nr 2 zaprezentowano dane dotycz#ce najwi$kszych producentów energii elektrycznej w Europie. Firma Deloitte przygotowa"a Raport Central Europe Top 500, który przedstawia 500 najwi$kszych przedsi$biorstw w Europie +rodkowej, klasyfikuj#c je wed"ug ich wyników w regionie w roku 2007 w kategorii przychodów, zysków, zatrudnienia i kapitalizacji. W raporcie tym bardzo dobre miejsca zaj$"y polskie spó"ki energetyczne. Czo"ówka listy to firmy energetyczno-surowcowe, oprócz PKN Orlen, w$gierski MOL, PGE z Polski, czeski CEZ, Ukrgaz-Energo z Ukrainy i polski PGNiG.15.

Tablica nr 2 15

www.deloitte.com (20.10.2008).

129

Najwi'ksi producenci energii elektrycznej w Europie w 2006 roku Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.

Kraj Rosja Niemcy Francja Wielka Brytania Hiszpania W"ochy Ukraina Turcja Polska Szwecja Norwegia Holandia Belgia i Luksemburg Czechy Grecja Austria Rumunia Portugalia Dania Bu"garia W$gry S"owacja Irlandia Litwa

TWh 992,5 635,8 571,1 398,7 302,7 315 192,1 176,0 161,9 144,3 121,7 98,6 92,8 84,3 65,6 63,4 62,2 53,0 45,6 42,2 35,8 31,4 27 12,5

% wzrostu 4,1 2,5 - 0,7 - 0,5 3,7 3,7 3,9 8,7 3,1 - 8,9 -11,9 - 1,8 2,4 2,1 0,9 4,6 4,7 13,7 26,5 -1,6 0,0 - 0,3 7,8 -15,7

*ród"o: "Energia Gigawat" - lipiec 2007 [w]: www.cire.pl

W Tablicy nr 3 zaprezentowano dane z Raportu Central Europe Top 500 dotycz#ce sektora energetycznego krajów Europy +rodkowej. W rankingu 500 najwi$kszych przedsi$biorstw Europy +rodkowej sektora energetyczno-surowcowego wyst#pi"y przedsi$biorstwa z nast$puj#cych krajów: #" Polska – 42 przedsi$biorstwa, #" Ukraina – 27 przedsi$biorstwa, #" Czechy – 19 przedsi$biorstw, #" W$gry – 15 przedsi$biorstw, #" Rumunia – 13 przedsi$biorstw, #" S"owacja – 8 przedsi$biorstw, #" Bu"garia – 6 przedsi$biorstw, #" pozosta"e – 16 przedsi$biorstw. W rankingu tym wyra%n# dominacj$ uzyska"y spó"ki sektora energetycznego zarówno w Polsce jak i innych krajach Europy +rodkowej czego jedn# z g"ównych przyczyn jest rozwój integracji pionowej, który dotyczy zarówno sektora wytwarzania i dystrybucji energii elektrycznej, jak i wydobycia i rafinacji ropy naftowej.

130

Tablica nr 3 Sektor energetyczny w Europie $rodkowej Miejsce na li"cie 4. 5. 11. 23. 37. 39. 43. 48. 69. 70. 73. 99. 107. 113. 124. 133. 144. 148. 154. 165. 166. 168. 174. 175. 183. 192. 199. 202. 229. 232. 241. 244. 266. 271. 279. 280. 287. 289. 313. 314. 322. 326. 341. 343. 346. 349. 352. 353. 369. 370. 372. 373. 390. 407. 413. 418. 421. 425. 439. 446. 456. 466. 467. 469. 494. 497.

Nazwa przedsi'biorstwa

Kraj

PGE .EZ Energorynok E.ON Földgázkereskedö .ez Prodej MVM Tauron E.On Hungária Energa Panrusgáz PSE Operator Slovenské elektrárne Enea HEP Group NEK NNEGC „Energoatom” .ez Distribuce Budapesti Elektromos Muvek Vattenfall Poland Dniprooblenergo Tigáz Tiszántúli Gázszolgáltató Enion BOT Elektrownia Be"chatów E.On Energie HSE BOT Górnictwo i Energetyka Západoslovenská energetika PKE Fovárosi Gázmuvek EnergiaPro PSE-Electra Stredoslovenská energetika Transelectrica Vattenfall Distribution Poland Égáz-Dégáz Kyivenergo Electrocentrale Vostokenergo Pražská energetika Démász Nyrt. Hidroelectrica Esti Energia Jihomoravská plynárenská BOT Elektrownia Turów PKP Energetyka Dniproenergo Elektrownia Kozienice Paksi Atomeromu .eps Latvenergo ELES Zakhidenergo Stoen Centrenergo BOT Elektrownia Opole HEP-proizvodnja ZE Warszawa-Teren Cez Electro EnergiaPro Gigawat Émász Nyrt. Dalkia Slov. Elektrizacná prenosová sústava PAK E.ON Distribuce Severomoravská plynárenská Zaporizhyaoblenergo

Polska Czechy Ukraina W$gry Czechy W$gry Polska W$gry Polska W$gry Polska S"owacja Polska Chorwacja Bu"garia Ukraina Czechy W$gry Polska Ukraina W$gry Polska Polska Czechy S"owenia Polska S"owacja Polska W$gry Polska Polska S"owacja Rumunia Polska W$gry Ukraina Rumunia Ukraina Czechy W$gry Rumunia Estonia Czechy Polska Polska Ukraina Polska W$gry Czechy Litwa S"owenia Ukraina Polska Ukraina Polska Chorwacja Polska Bu"garia Polska W$gry Polska S"owacja Polska Czechy Czechy Ukraina

Przychody (mln Euro) 7,487,03 6,289,78 4,370,16 3,119,69 2,524,15 2,498,10 2,378,24 2,291,99 1,908,93 1,864,90 1,845,74 1,380,84 1,320,58 1,284,85 1,236,91 1,170,74 1,129,28 1,103,63 1,057,51 996,70 995,29 983,78 967,91 964,94 921,18 880,18 857,52 849,79 758,00 749,43 739,11 731,75 675,69 668,36 655,29 652,00 639,52 634,88 595,71 593,72 583,96 574,45 554,13 550,27 544,44 539,77 533,46 531,17 516,54 514,55 513,10 509,68 496,87 483,15 476,40 474,12 470,74 465,51 453,01 445,21 438,33 429,19 428,35 427,76 407,88 405,18

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie Central Europe's Top 500.

Zmiana % 82,9 19,5 15,9 -0,1 4,3 31,4 N/A 22,7 14,2 -14,9 -8,8 -3,0 5,1 -0,4 11,4 12,4 9,6 35,6 3,6 10,2 15,2 -20,7 2,0 N/A 9,4 7,0 18,9 -22,7 10,1 -16,1 3,4 32,6 -6,0 N/A 101,8 30,2 0,8 17,5 21,0 51,2 -15,7 19,3 -13,1 4,5 34,4 27,2 N/A 24,9 -7,4 23,8 -1,9 7,3 6,7 19,6 4,9 9,5 7,1 1,200,7 N/A 32,6 6,5 7,5 16,0 7,1 -17,9 13,9

Dochód netto (mln Euro) 534,38 1,540,86 129,22 201,85 73,7 144,54 N/A 101,86 67,12 2,98 44,08 106,75 178,30 3,54 20,14 48,67 96,71 91,98 130,57 4,00 -2,66 4,94 N/A N/A 12,41 N/A 641,54 36,37 31,89 26,98 N/A 80,33 14,75 N/A 15,93 0,87 -26,98 89,96 88,53 31,98 14,90 39,28 41,98 N/A 11,21 17,19 N/A 30,85 68,72 13,42 23,10 7,04 N/A 8,94 N/A -15,20 N/A N/A N/A 28,42 58,09 41,67 11,43 105,93 30,45 2,75

Zmiana % 34,4 51,8 747,9 215,0 123,3 1,994,2 N/A 33,3 N/A -47,8 -17,6 175,5 260,4 -89,3 -20,9 -89,2 569,2 67,2 14,5 31,2 2,0 -84,4 N/A N/A -84,0 N/A 606,4 -47,4 51,7 7,5 N/A 23,5 -82,9 N/A 342,2 -69,6 -456,7 -13,2 48,2 44,6 -9,2 -76,7 23,3 N/A 78,5 793,7 N/A 191,7 -26,7 -60,8 -46,5 105,1 N/A -33,0 N/A -207,1 N/A N/A N/A 71,2 73,4 41,0 107,6 45,1 20,5 399,6

131

4.3. Efekty funkcjonowania grup kapita#owych sektora energetycznego Kolejna cz$'( opracowania zawiera wyniki bada! przeprowadzonych w spó"kach dominuj#cych i zale&nych tworz#cych grupy kapita"owe w polskim sektorze energetycznym. Badania te pokazuj# rodzaje efektów jakie wyst$puj# w grupach kapita"owych po ich utworzeniu. G"ównym celem przeprowadzonych bada! by"a klasyfikacja efektów wyst$puj#cych w spó"kach dominuj#cych i zale&nych tworz#cych grupy kapita"owe sektora energetycznego oraz okre'lenie wp"ywu utworzenia grup kapita"owych na efekty funkcjonowania spó"ki dominuj#cej oraz spó"ek zale&nych. Badania te mia"y przede wszystkim wyja'ni(: #" jakie efekty wyst$puj# w spó"kach dominuj#cych i zale&nych powi#zanych kapita"owo oraz pozakapita"owo po utworzeniu grupy kapita"owej, #" jak efekty te s# oceniane przez spó"ki tworz#ce grupy kapita"owe w polskim sektorze energetycznym. Badaniom poddano dwie grupy kapita"owe sektora energetycznego, w'ród których badano spó"ki dominuj#ce oraz zale&ne. Ostatecznie badaniom poddano kilkana'cie przedsi$biorstw polskiego sektora energetycznego, które swoje siedziby maj# w obr$bie kilku województw. Grupy kapita"owe uczestnicz#ce w badaniu stanowi# 39,35%16 mocy ca"kowitej zainstalowanej w krajowej elektroenergetyce. Przedsi$biorstwa, które zosta"y poddane badaniom sklasyfikowano pod wzgl$dem formy organizacyjno – prawnej, rozmiaru przedsi$biorstwa (wed"ug kryterium zatrudnienia) oraz ze wzgl$du na rodzaj zale&no'ci. Ostatecznie badane przedsi$biorstwa podzielono na dwie grupy, a mianowicie na spó"ki dominuj#ce oraz spó"ki zale&ne. Charakterystyk$ próby badawczej zamieszczono w Tablicy nr 4.

Tablica nr 4 Charakterystyka badanych przedsi'biorstw Forma organizacyjnoprawna Rozmiar przedsi'biorstwa ( zatrudnienie) Rodzaj zale)no"ci

54,55% Do 9 -

Spó!ki z ograniczon* odpowiedzialno"ci* 45,45% Od 10 do 49 9,09%

Od 50 do 249 36,36%

Powy&ej 250 54,55%

Spó"ki dominuj#ce

Spó"ki zale&ne

Spó"ki powi#zane

Inne

-

-

Spó!ki akcyjne

18,18% 81,82% *ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!. 16

Opracowano na podstawie danych ARE.

Inne spó!ki -

132 Respondenci oceniali efekty dzia"ania spó"ek dominuj#cych oraz zale&nych towarzysz#ce powstaniu grup kapita"owych w polskim sektorze energetycznym. Oceniaj#cy wskazywali na znaczenie danego efektu w skali: #" pozytywnie (zjawisko wp"yn$"o pozytywnie na spó"k$ po utworzeniu grupy kapita"owej), #" bez znaczenia (zjawisko nie mia"o znaczenia dla spó"ki po utworzeniu grupy kapita"owej), #" negatywnie (zjawisko wp"yn$"o negatywnie na spó"k$ po utworzeniu grupy kapita"owej). W badaniach zidentyfikowano ró&ne rodzaje efektów wyst$puj#cych po utworzeniu grup

kapita"owych

polskiego

sektora

energetycznego.

W

badaniach

ankietowych

zaproponowano nast$puj#c# klasyfikacj$ efektów: #" efekty rynkowe i marketingowe, #" efekty techniczno - inwestycyjne, #" efekty finansowe, #" efekty organizacyjne i mened&erskie, #" efekty strategiczne, #" efekty spo"eczne. Sklasyfikowane efekty wyst$puj#ce w spó"kach po utworzeniu grupy kapita"owej zosta"y ocenione w 3 – stopniowej (punktowej) skali. Poprzez pytanie dotycz#ce rodzajów efektów wyst$puj#cych w spó"kach po utworzeniu grupy kapita"owej ustalono, które z ich rodzajów badani respondenci ocenili pozytywnie (2 punkty), bez znaczenia (1 punkt) b#d% negatywnie (0 punktów). Szczegó"ow# ocen$ (w punktach) efektów uzyskanych przez spó"ki tworz#ce grupy kapita"owe przedstawiono w Tablicy nr 5.

Tablica nr 5 Efekty uzyskane przez grupy kapita!owe Maksymalna liczba punktów Rynkowe i marketingowe 132 220 Techniczno-inwestycyjne Finansowe 198 Organizacyjne i mened)erskie 242 176 Strategiczne Spo!eczne 88 RAZEM 1056 *ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!. Wyszczególnienie efektów

Uzyskana liczba punktów 108 159 135 155 127 60 744

Warto"+ procentowa % 81,82 72,27 68,18 64,05 72,16 68,18 70,45

Bior#c pod uwag$ grupy kapita"owe sektora energetycznego w Polsce, najwi$ksze efekty (w stosunku do liczby punktów mo&liwej do uzyskania) uzyska"y one w grupie efektów rynkowych i marketingowych (81,82%). Nieco mniejsze efekty uzyskano po'ród

133 efektów techniczno-inwestycyjnych (72,27%) oraz efektów strategicznych (72,16%). Nieznacznie ni&sze efekty uzyska"y grupy efektów finansowych (68,18%) jak równie& efektów spo"ecznych (68,18%). Najmniejsze efekty grupy kapita"owe uzyska"y w'ród efektów organizacyjnych i mened&erskich (64,05%). W'ród ka&dej grupy efektów wyszczególnione zosta"y ró&ne efekty, które mog"y wyst#pi( w spó"kach po utworzeniu grupy kapita"owej. W Tablicach nr 6-11 przedstawiono szczegó"owe wyniki dotycz#ce ka&dej grupy efektów. Tablica nr 6 zawiera dane dotycz#ce oceny efektów rynkowych i marketingowych.

Tablica nr 6 Efekty rynkowe i marketingowe grup kapita!owych i ich ocena Wyszczególnienie efektów rynkowych i marketingowych Zmiana udzia"u w rynku Wyeliminowanie (ograniczenie) konkurencji Wzrost warto'ci rynkowej Komplementarno'( produktów (rynków) Wej'cie w nowe obszary dzia"alno'ci Zmniejszenie ryzyka dzia"alno'ci

Punkty

Miejsce

19 15 22 17 16 19 . 108/132

2,5 6 1 4 5 2,5

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!.

W'ród badanych spó"ek tworz#cych grupy kapita"owe sektora energetycznego to w"a'nie efektom rynkowym i marketingowym przyznano procentowo najwi$ksz# liczb$ punktów. Uzyska"y one a& 81,82% maksymalnej liczby punktów mo&liwych do uzyskania. W'ród efektów rynkowych i marketingowych uzyskanych przez grupy kapita"owe oczywisty wydaje si$ wzrost warto'ci rynkowej spó"ki i wykaza"y to równie& przeprowadzone badania. Wzrost warto'ci rynkowej badanych spó"ek tworz#cych grupy kapita"owe mo&e by( efektem rozwoju ca"ej grupy jak równie& i wzrostu potencja"u wytwórczego oraz handlowego ca"ej grupy. Prowadzi to tak&e do umacniania pozycji rynkowej, co z kolei wp"ywa na wzrost warto'ci udzia"ów (akcji) i korzy'ci p"yn#cych w zwi#zku z tym dla ich posiadaczy. Wysoko ocenione zosta"o równie& zmniejszenie ryzyka dzia"alno'ci co jest przede wszystkim wynikiem zró&nicowania %róde" przychodów, co pozwala skompensowa( ewentualny spadek dochodów z jednego przedsi$biorstwa wzrostem dochodów innego. Zmniejszenie ryzyka dzia"alno'ci jest cz$'ciowo wynikiem zwi$kszenia udzia"u w rynku badanych grup kapita"owych jak równie& powi#za! pozakapita"owych wyst$puj#cych pomi$dzy badanymi spó"kami tworz#cymi grupy. Stwierdzi( mo&na, &e jednym z celów tworzenia grup kapita"owych jest zwi$kszenie jej si"y rynkowej jak równie& osi#gni$cie dominuj#cej pozycji rynkowej ca"ej grupy. W badanych spó"kach nast#pi"a pozytywna zmiana udzia"u w rynku po

134 utworzeniu grup kapita"owych co nazwa( mo&na efektem oczywistym z racji tego, &e badane grupy nale&# do najwi$kszych z udzia"em Skarbu Pa!stwa na rynku krajowym. Tak&e komplementarno'( produktów b#d% rynków osi#gn$"a wysok# ocen$, co mo&na uzna( za przejaw oczywisty z punktu widzenia grupy kapita"owej z uwagi na udzia" w niej przedsi$biorstw prowadz#cych z regu"y uzupe"niaj#c# si$ dzia"alno'(. Efekt ten powoduje mo&liwo'( zaoferowania szerszego asortymentu produktów b#d% 'wiadczenie szerszego zakresu us"ug. Spó"ki dominuj#ce dbaj# o ca"o'ciow# strategi$ grupy w"#czaj#c do grupy spó"ki na zasadzie komplementarno'ci daj#cej mo&liwo'( wytwarzania, dystrybucji a tak&e sprzeda&y w ramach spó"ek tworz#cych jedn# grup$ kapita"ow#. Przeprowadzone badania potwierdzi"y, &e grupy kapita"owe tworzone s# na zasadzie komplementarno'ci. Wej'cie w nowe obszary dzia"alno'ci zosta"y ocenione najs"abiej w'ród grupy efektów rynkowych i marketingowych jednak&e wynik ten uzyska" 15 punktów na 22 mo&liwe. Patrz#c z punktu widzenia celów tworzenia grup kapita"owych stwierdzi( mo&na, &e wej'cie w nowe obszary dzia"alno'ci jest zjawiskiem niezwykle po&#danym. Cz$sto jest to g"ówny powód wyboru strategii wzrostu zewn$trznego poniewa& utworzenie grupy kapita"owej wi#&e si$ z mniejszym kosztem ni& wej'cie w nowe obszary dzia"alno'ci za pomoc# inwestycji wewn$trznych. W Tablicy nr 7 przedstawione zosta"y wyniki bada! dotycz#ce efektów technicznoinwestycyjnych grup kapita"owych sektora energetycznego.

Tablica nr 7 Efekty techniczno-inwestycyjne grup kapita!owych i ich ocena Wyszczególnienie efektów techniczno-inwestycyjnych

Punkty

Miejsce

Korzy'ci skali (osi#gni$cie lepszej produktywno'ci) Komplementarno'( zasobów Ograniczenie kosztów transakcyjnych np. oszcz$dno'ci na logistyce Optymalizacja zarz#dzania maj#tkiem wytwórczym )atwiejszy dost$p do nowych technologii Wykorzystanie osi#gni$( i do'wiadcze! posiadanych przez poszczególne spó"ki Optymalizacja decyzji inwestycyjno-rozwojowych i najbardziej efektywne wykorzystanie posiadanych 'rodków inwestycyjnych Przeprowadzanie wspólnych prac modernizacyjno – odtworzeniowych Ograniczenie wydatków inwestycyjnych w wyniku nie powielania tych samych inwestycji (zakupów) Obni&enie kosztów niektórych inwestycji np. wspólne systemy informatyczne, specjalistyczne narz$dzia i urz#dzenia na potrzeby remontów

16 17 16 15 16 16

5 2 5 8,5 5 5

19

1

15

8,5

13

10

16

5

. 159/220 *ród"o: opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!.

135

W'ród

efektów

techniczno-inwestycyjnych

badane

grupy

najwy&ej

oceni"y

optymalizacj$ decyzji inwestycyjno-rozwojowych i najbardziej efektywne wykorzystanie posiadanych 'rodków inwestycyjnych. Mo&e to 'wiadczy( o tym, &e badane grupy kapita"owe s# dobrze zarz#dzane pod k#tem decyzji inwestycyjno-rozwojowych, a wi$c grupy te dzia"aj# w oparciu o przyj$te wspólne strategie. Za pozytywny mo&na uzna( fakt, &e w tak wa&nej dziedzinie dzia"alno'ci grup kapita"owych, w której najwi$ksze znaczenie pod k#tem podejmowania decyzji maj# spó"ki dominuj#ce wyst$puje zgodno'( ze spó"kami zale&nymi. Przeprowadzone badania potwierdzi"y, &e utworzenie grup kapita"owych daje szans$ na efektywne wykorzystanie posiadanych 'rodków inwestycyjnych. O komplementarno'ci zasobów mo&na mówi( wtedy, gdy "#cz# si$ spó"ki, z których ka&da

posiada

odmienne

zasoby

lub

kompetencje.

W

badanych

przypadkach

komplementarno'( zasobów mo&na uzna( jako jeden z g"ównych powodów powstania tych grup kapita"owych. Wiadome jest, &e elektrownie dzia"aj# w oparciu czy to o w$giel kamienny czy brunatny, a w badanych przypadkach nast#pi"o stworzenie grup kapita"owych opartych na dzia"aniu przede wszystkim elektrowni z kopalniami w$gla, co znalaz"o potwierdzenie w badanych efektach rynkowych i marketingowych gdzie badane spó"ki dominuj#ce wskaza"y na komplementarno'( produktów. Wyj'cie takie pewnie jest niejednokrotnie ta!sze oraz szybsze ani&eli szukanie potencja"u z zewn#trz. Z komplementarno'ci# zasobów 'ci'le "#czy si$ ograniczenie kosztów transakcyjnych, poniewa& w badanych przypadkach wyst$puje spójno'( pomi$dzy wytwarzaniem zasobów a realizacj# transakcji, czyli utworzenie badanych grup kapita"owych mia"o spowodowa( techniczne zintegrowanie kilku dziedzin uplasowanych w ró&nych etapach ci#gu produkcyjno – technologicznego. W tych przypadkach w"#czenie w struktur$ grupy kapita"owej zarówno elektrowni, kopalni w$gla w formie spó"ek zale&nych jak równie& handlu energi# elektryczn# przez spó"ki dominuj#ce powoduje znaczne ograniczenie kosztów transakcyjnych w postaci chocia&by oszcz$dno'ci na logistyce jak równie& wzrasta pewno'( zbytu i zaopatrzenia. Dzi$ki zintegrowaniu transakcji u"atwione zosta"o zarz#dzanie, koordynacja oraz kontrola procesu zaopatrzenia, produkcji i zbytu, co odzwierciedla si$ w maksymalnej ilo'ci punktów przyznanych przez spó"ki dominuj#ce w pytaniu o optymalizacj$ zarz#dzania maj#tkiem wytwórczym. Stwierdzi( mo&na, &e w"#czenie do struktur danych grup kapita"owych przedsi$biorstw okre'lonego rodzaju dzia"alno'ci mia"o na celu przej$cie kontroli nad okre'lonym typem transakcji, która uprzednio by"a realizowana na otwartym rynku.

136 Badane spó"ki pozytywnie oceniaj# równie& "atwiejszy dost$p do nowych technologii oraz wykorzystanie osi#gni$( i do'wiadcze! posiadanych przez poszczególne spó"ki tworz#ce grup$ kapita"ow#, co 'wiadczy o przep"ywie informacji i do'wiadcze! pomi$dzy spó"kami. Uzna( to mo&na za zjawisko niezwykle korzystne 'wiadcz#ce o ci#g"ej wspó"pracy pomi$dzy spó"kami tworz#cymi badane grupy kapita"owe. Wysoko ocenione zosta"o równie& obni&enie kosztów niektórych inwestycji np. wspólne systemy informatyczne, specjalistyczne narz$dzia i urz#dzenia na potrzeby remontów itp. Nieco ni&ej ocenione zosta"y: optymalizacja zarz#dzania maj#tkiem wytwórczym, przeprowadzanie wspólnych prac modernizacyjno – odtworzeniowych oraz ograniczenie wydatków inwestycyjnych w wyniku nie powielania tych samych inwestycji (zakupów). Niska ocena przeprowadzania wspólnych prac modernizacyjno – odtworzeniowych wynika przede wszystkim z uwagi na rozproszon# lokalizacj$ spó"ek tworz#cych badane grupy. Dlatego te& w"a'nie lokalizacja spó"ek grup mo&e mie( wp"yw na brak mo&liwo'ci ograniczenia wydatków inwestycyjnych w wyniku nie powielania tych samych inwestycji. W Tablicy nr 8 przedstawione zosta"y wyniki bada! dotycz#ce efektów finansowych grup kapita"owych sektora energetycznego.

Tablica nr 8

Efekty finansowe grup kapita!owych i ich ocena Wyszczególnienie efektów finansowych Zwi$kszenie zdolno'ci do zad"u&enia Obni&enie kosztów kapita"u zewn$trznego Wzrost wiarygodno'ci kredytowej Poszerzenie dost$pu do ró&nych form kapita"u zewn$trznego Mo&liwo'( finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy kapita"owej Redukcja kosztów sta"ych Redukcja kosztów zmiennych (silna pozycja przetargowa wobec dostawców, koordynacja zakupów) Koordynacja polityki zaopatrzeniowej Korzy'ci podatkowe

Punkty 14 14 16 16 16 14 18

Miejsce 7 7 3,5 3,5 3,5 7 1

16 11 . 135/198

3,5 9

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!.

Przeprowadzone badania wykaza"y redukcj$ kosztów zmiennych spó"ek tworz#cych grupy kapita"owe, co zapewne jest wynikiem silniejszej pozycji przetargowej wobec dostawców, która jest efektem utworzenia tych grup. Stwierdzi( mo&na, &e ogromne znaczenie ma tutaj równie& rozmiar badanych grup, a co za tym idzie rozmiar realizowanych zamówie! co wymaga koordynacji polityki zaopatrzeniowej a przy okazji mo&liwo'ci redukcji kosztów zmiennych. Redukcja tych kosztów mo&e wynika( z faktu koordynacji

137 zakupów, co potwierdza pozytywny wynik efektu utworzenia grup kapita"owych jakim jest koordynacja polityki zaopatrzeniowej. W miar$ wysok# ocen$ uzyska"y nast$puj#ce efekty: wzrost wiarygodno'ci kredytowej, poszerzenie dost$pu do ró&nych form kapita"u zewn$trznego oraz mo&liwo'( finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy kapita"owej. Zwi$kszenie zdolno'ci do zad"u&enia w przypadku utworzenia grup kapita"owych jest w pe"ni uzasadnione. Przede wszystkim du&e rozmiary badanych grup kapita"owych, zmniejszaj# ryzyko po&yczkodawców, co powoduje mo&liwo'( zwi$kszenia udzia"u d"ugu w kapitale ca"kowitym. Du&e znaczenie ma równie& gwarantowanie d"ugu przez inne spó"ki. Tak&e przychody badanych grup kapita"owych s# bardziej stabilne ze wzgl$du na zdywersyfikowan# dzia"alno'(, co wp"ywa na mniejsze ryzyko po&yczkodawców i z regu"y wp"ywa na wzrost wiarygodno'ci kredytowej spó"ki dominuj#cej i jest mo&liwo'ci# ta!szego pozyskiwania kapita"u zewn$trznego. Tak# mo&liwo'( daje równie& gwarantowanie d"ugu przez inne spó"ki tworz#ce grup$ kapita"ow#, co zwi$ksza bezpiecze!stwo wierzycieli. Ze wzgl$du na rozmiary badanych grup, a tak&e na zdywersyfikowan# dzia"alno'( poszczególnych spó"ek je tworz#cych oraz na gwarantowanie d"ugu przez inne spó"ki nast$puje poszerzenie dost$pu spó"ek dominuj#cych do ró&nych form kapita"u zewn$trznego. Z bada! przeprowadzonych w'ród spó"ek tworz#cych grupy kapita"owe wynika, &e spó"ki te korzystaj# z mo&liwo'ci finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy. Stwierdzi( mo&na, &e grupy kapita"owe w celu finansowania swojej dzia"alno'ci bie&#cej oraz rozwojowej utworzy"y w"asny bank, co umo&liwia mobilizacj$ 'rodków finansowych a tak&e mo&liwo'( uzyskiwania ta!szych kredytów, czyli spó"ki mog# uzupe"ni( braki potrzebnego kapita"u w postaci kredytu. Nale&y zauwa&y(, &e badania wykaza"y brak jakiegokolwiek wp"ywu utworzenia grup kapita"owych na korzy'ci podatkowe. Stwierdzi( mo&na, &e badane grupy ani nie osi#gn$"y korzy'ci podatkowych po ich utworzeniu ani nie wp"yn$"o to na ich zwi$kszenie. Mo&liwe jest, &e wyt"umaczeniem tego stanu rzeczy jest sytuacja, &e &adna ze spó"ek tworz#cych dane grupy kapita"owe w momencie ich "#czenia nie wykazywa"a strat, co umo&liwi"oby zmniejszenie rozmiarów opodatkowania zysku po ich w"#czeniu. W Tablicy nr 9 przedstawione zosta"y wyniki bada! dotycz#ce efektów organizacyjnych i mened&erskich grup kapita"owych sektora energetycznego.

138

Tablica nr 9

Efekty organizacyjne i mened)erskie grup kapita!owych i ich ocena Wyszczególnienie efektów organizacyjnych i mened)erskich Uproszczenie struktury organizacyjnej Reorganizacja dzia"alno'ci Optymalizacja procesów gospodarczych poprzez scentralizowanie niektórych procesów zachodz#cych dot#d w poszczególnych spó"kach i przesuni$cie ich w gesti$ spó"ki dominuj#cej Unikanie powielania struktur Wzrost presti&u i w"adzy Wzrost wynagrodze! kierownictwa Zmniejszenie ryzyka zarz#dzania Pozyskanie bardziej efektywnego kierownictwa Usuni$cie nieefektywnego kierownictwa Zwi$kszenie efektywno'ci zarz#dzania (podj$cie dzia"a! naprawczych lub restrukturyzacyjnych, wzmocnienie kontroli kosztów wytwarzania i ogólnych itp.) Racjonalne wykorzystanie potencja"u ludzkiego mi$dzy innymi poprzez przesuni$cie pracowników do obszarów dzia"ania gwarantuj#cych lepsze ich wykorzystanie lub do obszarów charakteryzuj#cych si$ brakami kadrowymi

Punkty 12 14

Miejsce 8,5 6

17

3,5

15 17 7 11 13 12

5 3,5 11 10 7 8,5

19

1

18

2

. 155/242

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!.

Patrz#c na wyniki bada! w'ród efektów organizacyjnych i mened&erskich stwierdzi( mo&na, &e badane spó"ki s# dobrze zarz#dzane przede wszystkim ze wzgl$du na optymalizacj$ procesów gospodarczych poprzez scentralizowanie niektórych procesów zachodz#cych dot#d w poszczególnych spó"kach i przesuni$cie ich w gesti$ spó"ki dominuj#cej. Potwierdza si$ to równie& w korzy'ciach ze zwi$kszenia efektywno'ci zarz#dzania, które wyst#pi"y w badanych grupach kapita"owych. Uzna( mo&na, &e badane spó"ki poddano dzia"aniom naprawczym oraz restrukturyzacyjnym, które to w"a'nie doprowadzi"y do lepszej organizacji zarz#dzania, w tym do wzmocnienia kontroli kosztów ogólnych jak równie& kosztów wytwarzania. Zwi$kszenie tej efektywno'ci mo&e by( równie& skutkiem optymalizacji procesów gospodarczych poprzez scentralizowanie niektórych procesów zachodz#cych dot#d w poszczególnych spó"kach i przesuni$cie ich w gesti$ spó"ki dominuj#cej. Badania wykaza"y równie&, &e w spó"kach tworz#cych grupy kapita"owe sektora energetycznego racjonalnie wykorzystywany jest potencja" ludzki, tzn. nast#pi"o przesuni$cie niektórych pracowników do obszarów dzia"ania, które gwarantuj# lepsze ich wykorzystanie b#d% do obszarów, które charakteryzowa"y si$ brakami kadrowymi. W badanych grupach kapita"owych po ich utworzeniu wzrós" osobisty presti& i w"adza, co cz$sto idzie w parze z wielko'ci# zarz#dzanego podmiotu. Utworzenie grupy kapita"owej spowodowa"o mo&liwo'( realizacji osobistych celów i ambicji kierownictwa, zwi#zanych mi$dzy innymi z zarz#dzaniem wi$ksz# liczb# podw"adnych b#d% te&

139 dysponowaniem wi$kszym bud&etem. Jednak&e wzrost presti&u i w"adzy nie poci#ga za sob# wzrostu wynagrodze! kierownictwa. Chocia& p"ace s# z regu"y zwi#zane z poziomem zysku i obrotami przedsi$biorstwa, jak równie& z efektywno'ci# kierownictwa, logicznym by"by wzrost jego wynagrodze! to badane spó"ki oceni"y ten efekt najni&ej spo'ród efektów organizacyjnych i mened&erskich. Zauwa&y( nale&y, &e w przeprowadzonych badaniach jeden z najni&szych wyników uzyska" efekt zmniejszenia ryzyka zarz#dzania. Wynika( to mo&e z tego, &e fakt podlegania g"ównej strategii grupy kapita"owej nie przenosi ryzyka zarz#dzania poszczególnymi spó"kami zale&nymi na spó"k$ dominuj#c# danej grupy. Równie& efekty pozyskania bardziej efektywnego kierownictwa oraz usuni$cia nieefektywnego kierownictwa nie mia"y zbytniego znaczenia na spó"ki tworz#ce grupy kapita"owe. W Tablicy nr 10 przedstawione zosta"y wyniki bada! dotycz#ce efektów strategicznych grup kapita"owych sektora energetycznego.

Tablica nr 10

Efekty strategiczne grup kapita!owych i ich ocena Wyszczególnienie efektów strategicznych Obrona przed wrogim przej$ciem Mo&liwo'( samodzielnego rozwoju Poprawa pozycji konkurencyjnej Pozbycie si$ niepotrzebnych b#d% niedopasowanych aktywów (koncentracja zasobów na g"ównych obszarach dzia"alno'ci Swoboda dzia"ania w zakresie podejmowania decyzji strategicznych Optymalne wykorzystanie 'rodków przeznaczonych na inwestycje Korzystna wspólna polityka inwestycyjna Wzrost inwestycji w Pa!stwa spó"ce, rozszerzenie mo&liwo'ci inwestycyjnych

Punkty 20 15 18 15

Miejsce 1 6,5 2 6,5

10 17 16 16 . 127/176

8 3 4,5 4,5

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!.

Efekty strategiczne s# jednymi z g"ównych, które s# powodem utworzenia grupy kapita"owej. Jako jedn# z wa&niejszych przyczyn utworzenia grupy kapita"owej wymienia si$ obron$ przed wrogim przej$ciem i w przeprowadzonych badaniach sektora energetycznego w pe"ni si$ to potwierdzi"o. W"a'nie ten efekt uzyska" bardzo wysok# liczb$ punktów, czyli potwierdza si$, &e dla badanych spó"ek utworzenie grupy kapita"owej by"o równie& obron# przed wrogim przej$ciem. Spowodowane to jest przede wszystkim tym, &e sektor energetyczny w Polsce podlega ci#g"ej koncentracji. Badane spó"ki wykaza"y równie&, &e po utworzeniu grupy kapita"owej nast#pi"a poprawa pozycji konkurencyjnej, co zwi#zane jest przede wszystkim z rozmiarami badanych grup.

140 W miar$ pozytywnie oceniono optymalne wykorzystanie 'rodków przeznaczonych na inwestycje, korzystn# wspóln# polityk$ inwestycyjn# oraz wzrost inwestycji w spó"kach tworz#cych grupy kapita"owe. Z bada! wywnioskowa( mo&na, &e spó"ki tworz#ce grupy kapita"owe prowadz# wspóln# korzystn# polityk$ inwestycyjn#, podporz#dkowan# strategii rozwoju tych grup. Stwierdzi( mo&na, &e alokacja 'rodków inwestycyjnych jest zgodna z priorytetami wynikaj#cymi ze strategii badanych grup kapita"owych. Tak&e pozytywnie oceniono optymalne wykorzystanie 'rodków przeznaczonych na inwestycje przede wszystkim dlatego, &e zu&ycie 'rodków inwestycyjnych wp"ywa na wyniki finansowe spó"ek i grupy jako ca"o'ci, z tego powodu te& jest kontrolowane przez kierownictwo grupy czyli spó"ki dominuj#cej. Równie& du&e znaczenie ma tutaj wzrost inwestycji w spó"kach oraz to, &e nast#pi"o rozszerzenie mo&liwo'ci inwestycyjnych po utworzeniu grupy kapita"owej. Spowodowane to jest przede wszystkim rozszerzeniem mo&liwo'ci finansowania inwestycji do finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy kapita"owej. Wymienione efekty wskazuj#, &e inwestycje w badanych grupach kapita"owych podporz#dkowane s# strategii inwestycyjnej rozwoju ca"ej grupy kapita"owej. Pomimo tego, &e spó"ki wykaza"y w miar$ pozytywne odpowiedzi dotycz#ce inwestycji, nie mo&na tego powiedzie( o swobodzie dzia"ania w zakresie podejmowania decyzji strategicznych. Jednak&e jest to w pe"ni zrozumia"e, gdy& w badaniu uczestniczy"y zarówno spó"ki dominuj#ce jak i zale&ne, a to w"a'nie spó"ki dominuj#ce podejmuj# decyduj#ce i wi#&#ce decyzje, dlatego te& potwierdzi"y to badania przeprowadzone po'ród spó"ek zale&nych. Potwierdza si$ to cz$'ciowo tak&e w przypadku mo&liwo'ci samodzielnego rozwoju. W Tablicy nr 11 przedstawione zosta"y wyniki bada! dotycz#ce efektów spo"ecznych grup kapita"owych sektora energetycznego.

Tablica nr 11

Efekty spo!eczne grup kapita!owych i ich ocena Wyszczególnienie efektów spo!ecznych Wzmocnienie wiarygodno'ci i pozycji spó"ki jako stabilnego pracodawcy Gwarancje socjalne dla pracowników Tworzenie nowych miejsc pracy Minimalizacja szkodliwego oddzia"ywania na 'rodowisko w wyniku koordynacji inwestycji ekologicznych

Punkty 19 16 12 13 . 60/88

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie przeprowadzonych bada!.

Miejsce 1 2 4 3

141 W'ród efektów spo"ecznych najwy&ej ocenione zosta"o wzmocnienie wiarygodno'ci i pozycji spó"ki jako stabilnego pracodawcy. Wiadome jest, &e grupa spó"ek daje pewn# wiarygodno'( jak równie& zwi$ksza ich pozycj$ stabilnego pracodawcy, a &e badane spó"ki tworz# grupy kapita"owe sektora energetycznego, czyli strategicznego dla ca"ego kraju to powoduje równie& pozytywny i du&y wp"yw na te efekty. Powstanie badanych grup kapita"owych spowodowa"o, &e poprawi"y si$ gwarancje socjalne dla pracowników. Utworzenie grup kapita"owych sektora energetycznego nie ma znacz#cego wp"ywu na minimalizacj$ szkodliwego oddzia"ywania na 'rodowisko w wyniku koordynacji inwestycji ekologicznych.

4.4. Wnioski W przeprowadzonych badaniach zidentyfikowano sze'( grup efektów wyst$puj#cych po utworzeniu grup kapita"owych w spó"kach je tworz#cych. Grupy kapita"owe polskiego sektora energetycznego najwi$ksze efekty (w porównaniu do liczby punktów mo&liwych do uzyskania) uzyska"y w grupie efektów rynkowych i marketingowych (81,82%). Nieco mniejsze efekty uzyskano po'ród efektów techniczno – inwestycyjnych (72,27%) oraz efektów strategicznych (72,16%). Nieznacznie ni&sze efekty uzyska"y grupy efektów finansowych (68,18%) jak równie& efektów spo"ecznych (68,18%). Najmniejsze efekty grupy kapita"owe uzyska"y w'ród efektów organizacyjnych i mened&erskich (64,05%). Przeprowadzone badania umo&liwi"y wy"onienie efektów o najwi$kszym pozytywnym wp"ywie na grupy kapita"owe polskiego sektora energetycznego. Najwi$kszym wp"ywem poszczególnych rodzajów efektów na grupy kapita"owe sektora energetycznego wykaza"y si$: 1. Efekty rynkowe i marketingowe: -

wzrost warto'ci rynkowej (20,37%)

-

zmiana udzia"u w rynku (17,59%)

-

zmniejszenie ryzyka dzia"alno'ci (17,59%).

2. Efekty techniczno – inwestycyjne: -

optymalizacja decyzji inwestycyjno-rozwojowych i najbardziej efektywne wykorzystanie posiadanych 'rodków inwestycyjnych (11,95%),

-

komplementarno'( zasobów (10,69%).

142 3. Efekty finansowe: -

redukcja kosztów zmiennych, silna pozycja przetargowa wobec dostawców, koordynacja zakupów (13,33%)

-

wzrost wiarygodno'ci kredytowej (11,85%)

-

poszerzenie dost$pu do ró&nych form kapita"u zewn$trznego (11,85 %),

-

mo&liwo'( finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy kapita"owej (11,85%),

-

koordynacja polityki zaopatrzeniowej (11,85%).

4. Efekty organizacyjne i mened&erskie: -

zwi$kszenie efektywno'ci zarz#dzania czyli podj$cie dzia"a! naprawczych lub restrukturyzacyjnych jak równie& wzmocnienie kontroli kosztów wytwarzania i ogólnych (12,26%),

-

racjonalne wykorzystanie potencja"u ludzkiego mi$dzy innymi poprzez przesuni$cie pracowników do obszarów dzia"ania gwarantuj#cych lepsze ich wykorzystanie lub do obszarów charakteryzuj#cych si$ brakami kadrowymi (11,61%).

5. Efekty strategiczne: -

obrona przed wrogim przej$ciem (15,75%),

-

poprawa pozycji konkurencyjnej (14,17%).

-

optymalne wykorzystanie 'rodków przeznaczonych na inwestycje (13,39%).

6. Efekty spo"eczne: -

wzmocnienie wiarygodno'ci i pozycji spó"ki jako stabilnego pracodawcy (31,67%),

-

gwarancje socjalne dla pracowników (26,67%). Utworzenie grup kapita"owych w sektorze energetycznym powoduje pozytywny

wp"yw na uzyskanie efektów ka&dej kategorii. Przede wszystkim daje mo&liwo'( wzmocnienia w"asnej pozycji rynkowej w tym sektorze jak równie& powoduje zwi$kszenie udzia"u w rynku. Jest to tym bardziej wa&ne, &e sektor ten nadal podlega konsolidacji z uwagi na narastaj#c# konkurencj$ po wst#pieniu do Unii Europejskiej. Je'li polskie przedsi$biorstwa energetyczne chc# konkurowa( z zagranicznymi musz# podlega( ci#g"emu rozwojowi, a utworzenie grup kapita"owych jest dobrym przyk"adem mo&liwo'ci rozwoju przedsi$biorstw w nich uczestnicz#cych. Powstanie grup kapita"owych w sektorze energetycznym powoduje dost$p spó"ek je tworz#cych do nowych rynków. Z kolei wzrost skali dzia"ania powoduje obni&enie kosztów dzi$ki lepszemu wykorzystaniu zasobów jak równie& dzi$ki komplementarno'ci zasobów i rynków.

Natomiast

wzrost

si"y

przetargowej

wobec

dostawców,

jak

równie&

komplementarno'( zasobów powoduje obni&enie kosztów zakupu produktów i us"ug. Efekt

143 ten powoduje mo&liwo'( zaoferowania szerszego asortymentu produktów b#d% 'wiadczenie szerszego zakresu us"ug co niezaprzeczalnie wp"ywa na rozwój przedsi$biorstw tworz#cych grup$ kapita"ow# sektora energetycznego. Wiadome jest, &e jedn# z g"ównych przyczyn tworzenia grup kapita"owych i to nie tylko w badanym sektorze, jest uzyskanie efektu synergii, co w badanym sektorze bardzo si$ sprawdza, gdy& z regu"y "#cz# si$ przedsi$biorstwa z ca"ego "a!cucha produkcji i dystrybucji. W sektorze energetycznym komplementarno'( zasobów mo&na uzna( jako jeden z kilku g"ównych powodów powstawania grup kapita"owych. Zauwa&y( nale&y, &e podstawa dzia"alno'ci grup kapita"owych w sektorze energetycznym polega na tym, &e wyst$puje spójno'( pomi$dzy wytwarzaniem zasobów a realizacj# transakcji, czyli utworzenie grup kapita"owych powoduje techniczne zintegrowanie kilku dziedzin uplasowanych w ró&nych etapach ci#gu produkcyjno–technologicznego.

Dzi$ki

zintegrowaniu

transakcji

u"atwione

zostaje

zarz#dzanie, koordynacja oraz kontrola procesu zaopatrzenia, produkcji i zbytu. Bardzo wa&nym skutkiem utworzenia grup kapita"owych w tym sektorze jest zmniejszenie ryzyka dzia"alno'ci. Efekt ten jest przede wszystkim wynikiem zró&nicowania %róde" przychodów, co pozwala skompensowa( ewentualny spadek dochodów z jednego przedsi$biorstwa wzrostem dochodów innego. Przeprowadzone badania wykaza"y równie& na wi$ksz# trafno'( decyzji inwestycyjnorozwojowych i najbardziej efektywne wykorzystanie posiadanych 'rodków inwestycyjnych przez grupy kapita"owe sektora energetycznego. Grupy kapita"owe w sektorze energetycznym maj# bardziej stabilne przychody ze wzgl$du na zdywersyfikowan# dzia"alno'(, co wp"ywa na mniejsze ryzyko po&yczkodawców i z regu"y wp"ywa na wzrost wiarygodno'ci kredytowej spó"ki dominuj#cej i jest mo&liwo'ci# ta!szego pozyskiwania kapita"u zewn$trznego. Grupy tego sektora maj# poszerzony dost$p do ró&nych form kapita"u zewn$trznego co wynika przede wszystkim z ich rozmiarów, a tak&e ze zdywersyfikowanej dzia"alno'ci poszczególnych spó"ek je tworz#cych oraz na gwarantowanie d"ugu przez inne spó"ki. Badania potwierdzi"y równie&, &e spó"ki tworz#ce grupy kapita"owe w sektorze energetycznym korzystaj# z mo&liwo'ci finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy kapita"owej, czyli w celu finansowania swojej dzia"alno'ci bie&#cej oraz rozwojowej spó"ki te tworz# w"asny bank, co umo&liwia mobilizacj$ 'rodków finansowych a tak&e mo&liwo'( uzyskiwania ta!szych kredytów. Grupy kapita"owe, które s# tworzone w polskim sektorze energetycznym charakteryzuj# si$ zwi$kszeniem efektywno'ci zarz#dzania po ich utworzeniu. Ogromny

144 wp"yw na ten efekt ma racjonalne wykorzystanie potencja"u ludzkiego. Bardzo cz$sto wyst$puj# przesuni$cia pracowników do obszarów dzia"ania, które gwarantuj# ich lepsze wykorzystanie b#d% do obszarów, w których wyst$puj# braki kadrowe. Jednym z g"ównych powodów tworzenia grup w omawianym sektorze jest obrona przed wrogim przej$ciem. Spowodowane to jest przede wszystkim dlatego, &e sektor energetyczny w Polsce podlega ci#g"ej koncentracji. Jednak&e ta obrona przed wrogim przej$ciem w grupach kapita"owych tego sektora powoduje popraw$ pozycji konkurencyjnej tworz#cych je spó"ek, co wynika przede wszystkim z rozmiarów grup energetycznych. Grupy tego sektora mog# równie& poszczyci( si$ trafnym wykorzystaniem 'rodków przeznaczonych na inwestycje przede wszystkim dlatego, &e zu&ycie 'rodków inwestycyjnych wp"ywa na wyniki finansowe spó"ek i grupy jako ca"o'ci, z tego powodu te& jest kontrolowane przez kierownictwo grupy czyli spó"ki dominuj#cej. Zauwa&y( nale&y, &e literatura przedmiotu wskazuje na korzy'ci podatkowe wynikaj#ce z utworzenia grup kapita"owych, jednak&e w praktyce w badanym sektorze energetycznym efekt ten nie uzyska" potwierdzenia. Badane spó"ki wykaza"y bardzo ma"o negatywnych skutków dzia"alno'ci grup kapita"owych oprócz zmian wynagrodze! kierownictwa. Efekt ten oceniono negatywnie w jednej spó"ce dominuj#cej oraz w trzech spó"kach zale&nych. Negatywne oceny pojawi"y si$ równie& w'ród spó"ek zale&nych w przypadku zmiany zdolno'ci do zad"u&enia, wzrostu wiarygodno'ci kredytowej oraz obni&enia kosztów kapita"u zewn$trznego. Dwie spó"ki zale&ne negatywnie oceni"y równie& swobod$ dzia"ania w zakresie podejmowania decyzji strategicznych jak równie& tworzenie nowych miejsc pracy. Jednak&e doda( nale&y, &e by"y to jednostkowe oceny. Stwierdzi( mo&na, &e wyniki przeprowadzonych bada! w'ród spó"ek tworz#cych grupy kapita"owe sektora energetycznego w Polsce mo&na uogólni( na pozosta"e grupy kapita"owe tego sektora, jednak&e z uwagi na znaczn# specyfik$ dzia"alno'ci sektora energetycznego nie mo&na ca"o'ciowo prze"o&y( uzyskanych wyników na grupy kapita"owe innych sektorów. Dotyczy to przede wszystkim efektów techniczno – inwestycyjnych, które to uwzgl$dniaj# specyfik$ produkcyjn# badanych grup kapita"owych. Inwestycje w badanych przypadkach przeprowadzane s# na skal$ ca"ego kraju co wynika przede wszystkim z tego, &e energetyka jest obszarem strategicznym polskiej gospodarki. Uogólnienia przeprowadzonych bada! na inne sektory w których powstaj# grupy kapita"owe w Polsce mo&na dokona( przede wszystkim w sferze zarz#dzania grup# kapita"ow# czyli w'ród efektów organizacyjnych i mened&erskich. Wynika to przede

145 wszystkim z pewnej specyfiki dzia"alno'ci grup kapita"owych, która polega przede wszystkim na tym, &e g"ówna strategia ich dzia"ania podporz#dkowana jest nie pojedynczym spó"kom je tworz#cym ale strategii ca"ej grupy kapita"owej. W grupach kapita"owych mamy do czynienia z wyst$powaniem wielu uprawnie! spó"ki dominuj#cej w stosunku do spó"ek zale&nych. Spó"ka dominuj#ca musi mie( formalnie zagwarantowany wp"yw na decyzje strategiczne zapadaj#ce w grupie oraz mo&liwo'( aktywnej kontroli ich realizacji. Zale&no'( spó"ki podporz#dkowanej wobec podmiotu dominuj#cego, daje mo&liwo'( wp"ywania podmiotu dominuj#cego na ca"okszta"t funkcjonowania spó"ki zale&nej. Dla spó"ki dominuj#cej niew#tpliwie jest to du&# zalet# natomiast spó"ki zale&ne w grupie kapita"owej musz# by( ukierunkowane nie tylko na osi#ganie w"asnych autonomicznych celów, ale tak&e na osi#ganie celów ca"ej grupy kapita"owej. Powoduje to konieczno'( realizacji przez spó"ki zale&ne nie tylko funkcji podstawowych ale równie& pomocniczych, a tak&e konieczno'( istnienia spó"ki naczelnej, która formu"uje cele dla ca"ej grupy kapita"owej. Ta specyfika dotycz#ca zarz#dzania grupami kapita"owymi jest charakterystyczna dla wszystkich grup niezale&nie od sektora w którym wyst$puje. Powi#zania kapita"owe b#d% personalne w obr$bie w"adz, spó"ek tworz#cych struktur$ grupy, daj# mo&liwo'( stosowania ró&nych instrumentów, za pomoc# których spó"ka dominuj#ca mo&e realizowa( swoje cele oraz w"asn# strategi$ i polityk$ w ca"ej grupie. Dlatego bardzo wa&na tutaj jest kwestia doboru spó"ek

tworz#cych

grup$

kapita"ow#,

która

powinna

opiera(

si$

na

zasadach

komplementarno'ci zasobów i us"ug. Stwierdzi( mo&na, &e wyniki przeprowadzonych bada! efektów dzia"alno'ci grup kapita"owych w'ród spó"ek dominuj#cych i zale&nych sektora energetycznego maj# pokrycie w grupach kapita"owych, które powstaj# w innych polskich sektorach równie& w'ród grupy efektów rynkowych i marketingowych oraz finansowych. Mo&na stwierdzi(, &e utworzenie ka&dej grupy kapita"owej powoduje zmian$ udzia"u w rynku, jak równie& wzrost warto'ci rynkowej spó"ek je tworz#cych. Cz$sto utworzenie grupy powoduje zmniejszenie ryzyka dzia"alno'ci co jest przede wszystkim wynikiem zró&nicowania %róde" przychodów. Równie& powstanie grupy kapita"owej powoduje zwi$kszenie zdolno'ci do zad"u&enia, wzrost wiarygodno'ci kredytowej, a tak&e mo&liwo'( finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy kapita"owej dlatego te& pod tym k#tem mo&na dokona( uogólnienia uzyskanych wyników na grupy kapita"owe innych sektorów gospodarki polskiej. Podsumowuj#c mo&na przytoczy( podstawowe zalety i wady utworzenia grup kapita"owych w Polsce niezale&nie od rodzaju sektora dzia"alno'ci, które wed"ug autorki maj# najwi$ksze znaczenie. Do g"ównych zalet nale&#: -

utworzenie grupy kapita"owej daje mo&liwo'( wzmocnienia w"asnej pozycji rynkowej w sektorze jak równie& zwi$kszenia udzia"u w rynku,

146 -

mo&liwo'( wzrostu potencja"u gospodarczego poprzez wzrost zewn$trzny, poprzez powi#zania integracyjne z innymi podmiotami gospodarczymi. Zawi#zanie grupy kapita"owej umo&liwia skokowy wzrost potencja"u gospodarczego przy ni&szych nak"adach ani&eli przy tworzeniu nowych podmiotów,

-

grupy kapita"owe prowadz# wspóln# polityk$ inwestycyjn# co przyczynia si$ do rozwoju i restrukturyzacji spó"ek znajduj#cych si$ w grupie,

-

utworzenie grupy kapita"owej daje mo&liwo'( ograniczenia ryzyka zwi#zanego z prowadzeniem dzia"alno'ci gospodarczej gdy& grupa spó"ek jest w stanie rozproszy( ryzyko zwi#zane z jednorodno'ci# dzia"alno'ci,

-

mo&liwo'( wzajemnego finansowania bie&#cej, a tak&e inwestycyjnej dzia"alno'ci spó"ek wchodz#cych w sk"ad ca"ej grupy czyli finansowania zewn$trznego wewn#trz grupy kapita"owej na co najwi$kszy wp"yw maj# powi#zania kapita"owe oraz pozakapita"owe spó"ek,

-

utworzenie

grupy

kapita"owej

powoduje

wzrost

wiarygodno'ci

kredytowej

poszczególnych spó"ek j# tworz#cych, a co za tym idzie, poszerzenie dost$pu do ró&nych form kapita"u zewn$trznego, -

w przypadku produkcyjnych grup kapita"owych mo&liwo'( prowadzenia w"asnej polityki cenowej co daje mo&liwo'( stworzenia w"asnego zaplecza surowcowego, w"asnej sieci sprzeda&y oraz us"ugowej wewn#trz grupy. Pozwala to obni&a( koszty dzia"alno'ci, przez co zwi$ksza si$ efektywno'( produkcji i sprzeda&y oraz pozwala zapewni( konkurencyjno'( na rynku.

Natomiast do g"ównych wad grup kapita"owych zaliczy( mo&na: -

d#&enie do opanowania okre'lonych rynków poprzez eliminowanie dzia"alno'ci konkurencyjnej innych podmiotów,

-

na pozycji zagro&onej mog# si$ znajdowa( spó"ki zale&ne ze wzgl$du na mo&liwo'( nadmiernego wp"ywu spó"ki dominuj#cej, który mo&e uwidoczni( si$ w sferze zarz#dzania i doboru personelu kierowniczego, w sferze prawid"owego rozwoju tych jednostek, a tak&e istnieje mo&liwo'( osi#gania wi$kszych wyników ekonomicznych przez podmiot dominuj#cy przez zahamowanie dzia"alno'ci jednostek zale&nych. Bardzo wa&n# spraw# dotycz#ca dzia"alno'ci grup kapita"owych jest

kwestia

decyzyjno'ci. Przeprowadzone badania po'ród spó"ek zale&nych potwierdzi"y, &e nie posiadaj# swobody dzia"ania w zakresie podejmowania decyzji strategicznych oraz posiadaj# ograniczon# mo&liwo'( samodzielnego rozwoju. Dlatego te& powinno si$ w jakim' stopniu umo&liwi( spó"kom zale&nym mo&liwo'( samodzielnego rozwoju. Jednak co si$ tyczy

147 decyzyjno'ci w sprawach strategicznych ograniczono'( ta jest wskazana, gdy& specyfika grup kapita"owych polega w"a'nie na podporz#dkowaniu spó"ek wymogom strategii grupy. Jednak nadmierny wp"yw spó"ki dominuj#cej, który mo&e uwidoczni( si$ w sferze zarz#dzania i doboru personelu kierowniczego nie jest wskazany i powinien by( ograniczony. Nale&y zwróci( uwag$, &e w Polsce nie ma specjalnych przepisów dotycz#cych tworzenia i funkcjonowania grup kapita"owych. Istniej# tylko pewne ramy tworzenia i funkcjonowania tych podmiotów gospodarczych, co opiera si$ na ogólnych przepisach prawa handlowego i cywilnego a tak&e innych norm dotycz#cych dzia"alno'ci gospodarczej. W aktach prawnych mo&na jedynie natkn#( si$ na wzmianki dotycz#ce spó"ki dominuj#cej, spó"ek zale&nych a tak&e spó"ek stowarzyszonych. Grupy kapita"owe dzia"aj# przede wszystkim w oparciu o przepisy odnosz#ce si$ do pojedynczych podmiotów, jednak po'rednio s# wykorzystywane w dzia"alno'ci grup kapita"owych. Zarówno w Polsce jak i innych krajach Unii Europejskiej coraz cz$'ciej powstaj# grupy kapita"owe, dlatego te& tak wa&ne jest, aby poszczególne kraje przyj$"y w swoich regulacjach prawnych podobne rozwi#zania, które rozwi#za"yby w sposób rzeczowy kwesti$ dzia"alno'ci grup kapita"owych. Jedyn# kwesti# relatywnie dobrze unormowan# jest obszar rachunkowo'ci.

148

ROZDZIA* V

ROLA ANALIZ PRZEDPRYWATYZACYJNYCH W PROCESIE PRYWATYZACJI 5.1. Wprowadzenie

W

przedsi$biorstwach

sprywatyzowanych

ogniskuj#

si$

wszystkie

cechy

charakterystyczne dla przemian systemowych. Stanowi# one pole do'wiadcze! w obszarze przedmiotu, podmiotu, jak i efektywno'ci gospodarowania. Szczególnym aspektem, który nie doczeka" si$ dotychczas jednoznacznego rozwi#zania, jest problem standaryzacji metodyki analizy sytuacji przedsi$biorstwa w procesie jego prywatyzacji oraz stosowania algorytmu decyzyjnego przez podmiot prywatyzuj#cy. Stawiaj#c problem - czy prywatyzacja jest procesem, który posiada identyfikowalny algorytm decyzyjny, a przez to, czy mog# istnie( kryteria oceny efektywno'ci tego procesu, z punktu widzenia jego uczestników: (1) podmiotu prywatyzuj#cego, (2) podmiotu prywatyzowanego i (3) podmiotu nabywaj#cego podmiot prywatyzowany od podmiotu prywatyzuj#cego – widoczna jest wielowymiarowo'( problematyki prywatyzacji determinuj#ca obszary rozpatrywania tego zagadnienia. Bez wzgl$du na to, czy przedmiotem tego wymiaru b$dzie prywatyzacja jako forma, tre'(, przyczyna

czy

skutek

zjawiska

ekonomicznego

w

zmieniaj#cej

si$

mikro

i

makroekonomicznej perspektywie czasowej, prywatyzacja zawsze b$dzie procesem sk"adaj#cym si$ ze zbioru etapów, których efektywno'( jest wyznacznikiem jego zbiorczej efektywno'ci.

5.2. Analiza przedprywatyzacyjna i jej wymiar poznawczy w procesie identyfikacji zdolno&ci prywatyzacyjnej przedsi(biorstwa Wychodz#c od struktury procesu prywatyzacji (Schemat nr 1) centralnym jej etapem, przek"adaj#cym strategi$ na mo&liwe do osi#gni$cia wyniki, jest obszar analizy sytuacji prywatyzowanego przedsi$biorstwa.

149

Schemat nr 1 Struktura procesu prywatyzacji

Sytuacja otoczenia

I poziom Potrzeby finansowe kraju

II poziom

Jakie kryterium decyzyjne ?

Minister Skarbu Pa!stwa

III poziom Wybór przedsi$biorstw przewidzianych do prywatyzacji w danym okresie Etap I

Zestawienie szacunkowych przychodów z prywatyzacji przedsi$biorstw przewidzianych do prywatyzacji w danym okresie Etap II

Jakie kryterium decyzyjne ?

Kierunki prywatyzacji Etap III

Jakie kryterium decyzyjne ?

Ustawa bud&etowa Etap IV

Programy rz#dowe i strategie sektorowe

Analizy przedprywatyzacyjne Etap V Post$powanie ofertowe i wybór oferenta Etap VI

Umowa prywatyzacyjna Etap VII

Monitoring realizacji warunków umowy prywatyzacyjnej Etap VIII *ród"o: Opracowanie w"asne.

Programy rz#dowe i strategie sektorowe

150 Rola i wymiar poznawczy tej analizy w procesie identyfikacji zdolno'ci prywatyzacyjnej przedsi$biorstwa, definiowanie struktury i etapów procesu prywatyzacji w kontek'cie konceptualnych ram jego algorytmu decyzyjnego, a tak&e identyfikowanie wybranych implikacji struktury analizy przedprywatyzacyjnej w poszukiwaniu celu jej wykonywania, stanowi punkt wyj'cia do systematycznej rekonstrukcji za"o&e! algorytmu decyzyjnego procesu prywatyzacji i na tej podstawie pozwala na okre'lenie roli oraz wp"ywu na ten algorytm wniosków wynikaj#cych z wykonywanych w tym procesie analiz przedprywatyzacyjnych. Pytanie o przedmiot, istot$ czy funkcje jakie spe"nia okre'lona kategoria, jest zawsze pytaniem o cel, dla którego powsta"a i któremu s"u&y. Stawiaj#c ten problem przez pryzmat modelu struktury procesu prywatyzacji, urzeczywistnia si$ istotne pytanie – co to jest i komu oraz czemu s"u&y analiza sytuacji przedsi$biorstwa (analiza przedprywatyzacyjna)1, jako element decyzyjny realizowany w ramach przedmiotowego procesu. Ustawa nie definiuje poj$cia, celu ani funkcji analizy sytuacji przedsi$biorstwa. Okre'la jedynie moment jej wykonania i minimalny normatywny zakres przedmiotowy. Z kolei wymagane minimum zawarto'ci poszczególnych aspektów problemowych analizy, w ramach ich minimalnego zakresu normatywnego, okre'la rozporz#dzenie wykonawcze do ustawy. Szczegó"owe warunki, jakie ma spe"nia( przedmiotowa analiza okre'la si$ w umowie o jej wykonanie. W ten sposób powstaj# trzy poziomy uogólnienia dziedziny przedmiotowej analizy. Na najwy&szym poziomie uogólnienia (Poziom I) znajduje si$ ustawa i jej regulacje okre'laj#ce, jak# analiz$ wykonuje si$ w procesie prywatyzacji. Ni&szy poziom (Poziom II) zajmuje rozporz#dzenie wykonawcze, obja'niaj#ce, co ta analiza, w minimalnym zakresie, powinna zawiera(, za' najni&szy poziom uszczegó"owienia tej dziedziny przedmiotowej (Poziom III) reguluje umowa zawieraj#ca warunki, jakim ta analiza ma odpowiada(, by mog"a by( przydatna zamawiaj#cemu do realizacji celu, dla którego zlecono jej wykonanie. Zgodnie z regulacj# zawart# w dziale IV art. 32 ust. 1 i dziale V art. 42 ust. 1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, przed zaoferowaniem do zbycia akcji Skarbu Pa!stwa, w spó"ce powsta"ej w wyniku komercjalizacji i odpowiednio przed wydaniem zarz#dzenia o prywatyzacji bezpo'redniej przedsi$biorstwa pa!stwowego, a tak&e pocz#wszy od dnia 12 lutego 2009 r., na podstawie postanowie! ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji oraz ustawy o zasadach nabywania od Skarbu Pa'stwa akcji w procesie konsolidacji spó!ek sektora elektroenergetycznego (Dz. U. z 2009 r., Nr 13, poz. 70) przy zbywaniu akcji/udzia"ów Skarbu Pa!stwa we wszystkich Spó"kach, niezale&nie od trybu

ich

powstania,

dokonuje

si$

analizy

stanu

(sytuacji)

przedsi$biorstwa,

z

151 uwzgl$dnieniem wymienionych przypadków, w których postanowienie to nie ma zastosowania2. Zakres analizy sytuacji przedsi$biorstwa, sposób jej zlecania, opracowania, odbioru i finansowania oraz warunki, w razie spe"nienia których mo&na odst#pi( od opracowania analizy, okre'la rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 3 czerwca 1997 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 64, poz. 408 z pó%n. zm. – dalej „rozporz#dzenie”), które w § 7 stanowi, i& szczegó"owe warunki, jakim powinna odpowiada( analiza oraz jej opracowanie, okre'la si$ w umowie o jej dokonanie3. Konstrukcja zakresu analizy sytuacji przedsi$biorstwa odpowiada klasycznej konstrukcji modelu ryzyka biznesowego towarzysz#cego dzia"alno'ci przedsi$biorstwa na rynku konkurencji. Wychodz#c od modelu otoczenia rynkowego, g"ówne czynniki ryzyka biznesowego umiejscowione s# w obszarze sytuacji prawnej maj#tku przedsi$biorstwa, jego potencjale rozwojowym, kierunku i sile oddzia"ywania organizacji na 'rodowisko naturalne, w którym dzia"a i b$d#cej wypadkow# trzech powy&szych sfer warto'ci przedsi$biorstwa. Identyfikacja tych ryzyk urzeczywistnia si$ w strategii prywatyzacji i memorandum informacyjnym jako dokumencie ujawniaj#cym cechy przedmiotu sprzeda&y (podmiotu prywatyzowanego) podmiotom zainteresowanym jego nabyciem. Zgodnie z § 8 rozporz#dzenia wykonanie analizy zleca, jednemu lub kilku podmiotom, minister w"a'ciwy do spraw Skarbu Pa!stwa albo organ za"o&ycielski przedsi$biorstwa pa!stwowego. W § 1 ust. 2 rozporz#dzenia ustawodawca wskaza", i& zakres tej analizy powinien obejmowa(: 1)

ustalenie sytuacji prawnej maj$tku przedsi(biorstwa dokonywane na podstawie dokumentów %ród"owych, okre'lonych w § 2 ust. 1 i zawieraj#ce identyfikacj$ oraz

1

Poj$cie – analiza przedprywatyzacyjna – ma charakter umowny, nie zdefiniowany w ten sposób w obowi#zuj#cych aktach normatywnych. Sformu"owanie to jest w Raporcie stosowane zamiennie z poj$ciem – analiza sytuacji przedsi%biorstwa. 2 Artyku" 32 ust. 1 ustawy ustala jako obowi#zuj#c# zasad$ przeprowadzenia analizy maj#cej na celu ustalenie sytuacji prawnej maj#tku spó"ki, stanu i perspektyw rozwoju przedsi$biorstwa spó"ki, oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa oraz oceny realizacji obowi#zków wynikaj#cych z tytu"u wymaga! ochrony 'rodowiska. Przeprowadzenie analizy jest obowi#zkowe i powinno poprzedza( zaoferowanie do zbycia akcji Skarbu Pa!stwa w spó"ce powsta"ej w wyniku komercjalizacji. W wyj#tkowych okoliczno'ciach, okre'lonych rozporz#dzeniem Rady Ministrów § 15-16, spó"ka mo&e odst#pi( od przeprowadzania przedmiotowej analizy. Ma to zazwyczaj miejsce wówczas, gdy podobne analizy zosta"y wykonane przez przedsi$biorstwo bezpo'rednio przed jego komercjalizacj#, a udost$pnienie akcji ma nast#pi( bezpo'rednio po przekszta"ceniu przedsi$biorstwa w spó"k$. Ponadto mo&liwe jest odst#pienie od przeprowadzania analiz w razie zbywania akcji spó"ek, których akcje s# ju& przedmiotem obrotu na gie"dzie papierów warto'ciowych albo na regulowanym rynku pozagie"dowym 3 Do chwili uchwalenia niniejszej ustawy przeprowadzanie analiz regulowa"o rozporz#dzenie Ministra Przekszta"ce! W"asno'ciowych z dnia 20 grudnia 1990 r. w sprawie sposobu przeprowadzania analiz prawnych i ekonomiczno-finansowych przedsi$biorstwa spó"ki, ich finansowania oraz kwalifikacji wymaganych od osób dokonuj#cych analiz (Dz. U. z 1991 r. Nr 2, poz. 10). Nowa regulacja w tym zakresie rozszerza zakres wymaganych analiz o ocen$ realizacji obowi#zków ekologicznych dotycz#cych stanu 'rodowiska naturalnego w przedsi$biorstwie spó"ki oraz kosztów zwi#zanych z doprowadzeniem tego 'rodowiska do przyj$tych mi$dzynarodowych standardów technicznych.

152 ocen$ stanu prawnego maj#tku przedsi$biorstwa, ze wskazaniem ogranicze!, ryzyk i problemów wp"ywaj#cych lub mog#cych wp"yn#( na pozycj$ i jego rozwój w otoczeniu (§ 2 ust. 2). Niniejsza analiza ma na celu ustalenie stanu prawnego maj#tku przedsi$biorstwa, ze szczególnym uwzgl$dnieniem roszcze! osób trzecich do tego maj#tku; 2)

ustalenie

stanu

i

perspektywy

rozwoju

przedsi(biorstwa,

sporz#dzane

po

przeprowadzeniu wielowymiarowych analiz, w szczególno'ci w sferze ekonomicznofinansowej, marketingu, konkurencji i technologii, organizacji i zarz#dzania, wizji i misji dzia"ania organizacji, zdolno'ci i potencja"u transformacji jego zasobów w warto'( (§ 3)4; 3)

ocen( realizacji obowi$zków wynikaj$cych z tytu#u wymaga) ochrony &rodowiska i ochrony zabytków wchodz$cych w sk#ad maj$tku przedsi(biorstwa dokonan# na podstawie badania wp"ywu dzia"alno'ci przedsi$biorstwa na stan 'rodowiska i zwi#zanych z tym ryzyk wynikaj#cych z koncepcji spo"ecznej odpowiedzialno'ci biznesu (§ 4 )5;

4)

oszacowanie warto&ci przedsi(biorstwa,6 dokonywane z uwzgl$dnieniem wyników ww. analiz, przy u&yciu co najmniej dwóch metod wyceny, spo'ród okre'lonych w § 5 ust. 1. Prezentacja ka°o z zagadnie! wskazanych, w ramach wymienionych obszarów

problemowych, powinna zawiera( wnioski okre'laj#ce ewentualne zagro&enia dla przedsi$biorstwa oraz podstawowe problemy wymagaj#ce rozwi#zania (zob. np. § 2 ust. 4). W przypadku ustalenia stanu i perspektywy rozwoju analiza powinna dodatkowo zawiera( (§ 3 ust. 2 ): 1)

opis stanu przedsi$biorstwa, dokonany na podstawie odr$bnych analiz, o których mowa w § 3 ust. 1;

2)

perspektywiczny plan dzia"alno'ci przedsi$biorstwa, wraz z prognoz# wyników,

4

Analiz$ ekonomiczno-finansow# powinna poprzedza( analiza sytuacji prawnej ustalaj#ca zobowi#zania spó"ki, przewidywalne procesy s#dowe i post$powania administracyjne oraz przede wszystkim wyja'nienie stanu prawnego nieruchomo'ci wchodz#cych w sk"ad maj#tku spó"ki i ewentualne roszczenia reprywatyzacyjne. 5 S"usznie wskazuje J. Tudruj (Zagadnienia ekologiczne w procesie prywatyzacji, [w:] Ekologiczne aspekty prywatyzacji, (red.) B. Poskrobski, Ekonomia i +rodowisko, Bia"ystok 1996, s. 41), &e realizacja przez przedsi$biorstwo spo"ecznej funkcji biznesu, z której wynika konieczno'( integracji rachunku ekonomicznego podmiotu z rachunkiem odpowiedzialno'ci za kszta"towanie i oddzia"ywanie na 'rodowisko naturalne, jest szczególnym elementem determinuj#cym warto'( przedsi$biorstwa. Szerzej (Nowak, Aspekt "rodowiska naturalnego w modelu symulacyjnym przedsi%biorstwa, [w:] Symulacja systemów gospodarczych, Wy&sza Szko"a Przedsi$biorczo'ci i Zarz#dzania, Warszawa 1997, s. 163-171; Strza"a-Osuch, Osuch, Wzajemna konkurencyjno"& inwestycji proekologicznych, [w:] Problemy gospodarowania w dobie globalizacji, praca zbiorowa pod red. M. Kunasz, Uniwersytet Szczeci!ski, Szczecin 2006, s. 102 i in.). 6

Ustawodawca 'wiadomie rozró&nia poj$cie wyceny i oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa.

153 3)

kierunki restrukturyzacji przedsi$biorstwa, z okre'leniem szacunkowych wielko'ci przewidywanych 'rodków finansowych na ten cel. Poniewa& zgodnie z § 7 rozporz#dzenia szczegó"owe warunki, jakim powinna

odpowiada( analiza oraz jej opracowanie, okre'la umowa o jej dokonanie, za' postanowienia § 2 ust. 2, § 3 ust. 1 i § 4 ust. 1 rozporz#dzenia okre'laj#, co w szczególno'ci powinna dana analiza zawiera(, zarówno zamawiaj#cy, jak i wykonawca analizy s# zwi#zani postanowieniami rozporz#dzenia okre'laj#cymi jej minimalny zakres obligatoryjny oraz postanowieniami umowy reguluj#cymi zakres maksymalny, ze wzgl$du na oczekiwania zamawiaj#cego. Obowi*zkiem zamawiaj*cego ze wzgl'du na ochron' interesu Skarbu Pa(stwa jest prawid!owe zdefiniowanie, jakiego zakresu analiz oczekuje. Wykonawca za', podejmuj#c si$ ich wykonania, dysponowa( powinien 'wiadomo'ci# merytorycznych kwalifikacji umo&liwiaj#cych nale&yt# realizacj$ takiego zamówienia. Ze wzgl$du na obowi#zek wykonawcy uwzgl$dnienia w oszacowaniu warto'ci przedsi$biorstwa wszystkich istotnych wniosków wynikaj#cych z pozosta"ych analiz rozporz#dzenie ani umowa nie okre'la zakresu informacyjnego tego elementu analizy, pozostawiaj#c ten obszar problemowy wykonawcy. Ustawodawca w § 5 ust. 1 wskaza" jedynie, &e oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa jest dokonywane z uwzgl$dnieniem wyników analizy, o której mowa w § 1, przy u&yciu co najmniej dwóch metod wyceny, w szczególno'ci spo'ród nast$puj#cych: 1)

zdyskontowanych przysz"ych przep"ywów pieni$&nych,

2)

warto'ci odtworzeniowej,

3)

warto'ci skorygowanej aktywów netto,

4)

rynkowej warto'ci likwidacyjnej,

5)

przy zastosowaniu mno&nika zysku. Wyboru metody wyceny dokonuje si$ w szczególno'ci w zale&no'ci od sytuacji

ekonomiczno-finansowej przedsi$biorstwa, uwarunkowa! jego dzia"ania, trybu zbycia osobom trzecim i zak"adanej strategii prywatyzacji (por. § 5 ust. 2). Wybór metody wyceny wymaga uzasadnienia. Porównanie uzyskanych przy zastosowaniu ró&nych metod wyceny wyników oszacowania warto'ci stanowi za' podstaw$ do okre'lenia ceny akcji/udzia"ów Spó"ki albo warto'ci przedsi$biorstwa pa!stwowego (§ 5 ust. 3). Rozporz#dzenie okre'la wi$c jedynie nie tyle, jakie elementy ma zawiera( oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa, co sposób, w jaki to oszacowanie ma zosta( dokonane, kryterium wyboru tego sposobu i oczekiwany przez zamawiaj#cego rezultat oszacowania. Z kolei umowa okre'la dodatkowo warunki, by: wyboru metody wyceny dokona( wed"ug wskazanych kryteriów oraz by oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa by"o sporz#dzone w sposób:

154 !" umo&liwiaj#cy wykorzystanie zawartych w niej danych przy prowadzeniu ewentualnego procesu podwy&szenia kapita"u zak"adowego Spó"ki, je&eli z zarekomendowanej strategii prywatyzacji Spó"ki wynika"a zasadno'( jej dokapitalizowania przez zbycie akcji osobom trzecim oraz !" umo&liwiaj#cy wykorzystanie zawartych w niej danych w negocjacjach z potencjalnym inwestorem. Przy

czym

w

przypadku

zastosowania

metody

maj#tkowej

do

wyceny

przedsi$biorstwa wymagane jest sporz#dzenie i przedstawienie w formie odpowiedniego za"#cznika do wyceny aktualnych operatów szacunkowych jego nieruchomo'ci. W przypadku niewykorzystania &adnej metody maj#tkowej wymagane jest wykonanie aktualnych operatów szacunkowych na aktywa pozaoperacyjne, je&eli takie w przedsi$biorstwie istniej#. Standardowym postanowieniem umowy jest równie& to, &e w zale&no'ci od sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsi$biorstwa, na &#danie Zamawiaj#cego, Wykonawca wykona dodatkowo oszacowanie warto'ci inn# metod# wskazan# przez Zamawiaj#cego, w szczególno'ci wed"ug rynkowej warto'ci likwidacyjnej, w celu wykazania dolnego progu ceny. Dyskusyjno'( tego standardowego postanowienia ma jednak dwa kontrowersyjne wymiary:

(1)

przyj$cie

za"o&enia,

&e

metoda

rynkowej

warto'ci

likwidacyjnej

przedsi$biorstwa s"u&y okre'leniu dolnego progu warto'ci przedsi$biorstwa i, &e (2) tak ustalona

warto'(

mo&e

stanowi(

podstaw$

do

okre'lenia

ceny

przedsi$biorstwa

niezak"adaj#cego likwidacj$. Obowi#zuj#ca hierarchia regulacji obja'niaj#cych dziedzin$ analizy sytuacji przedsi$biorstwa wykonywanej w procesie prywatyzacji czyni z przedmiotowej analizy wieloaspektowy i wielopoziomowy model identyfikacji i oceny formalno-merytorycznego stanu zasobów i strumieni finansowych organizacji. Zró&nicowanie obja'nianych w niej zagadnie! oraz ich zdefiniowanie na trzech wskazanych poziomach tych regulacji stwarza istotn# trudno'( przy próbie standaryzacji i harmonizacji formy sporz#dzania oraz zakresu przedmiotowego powy&szej analizy. Z drugiej jednak strony rozwarstwienie tej problematyki na trzy poziomy regulacji okre'la potrzeb$ podj$cia próby ujednolicenia materii analizy sytuacji przedsi$biorstwa w procesie prywatyzacji do postaci umo&liwiaj#cej standaryzacj$ algorytmu decyzyjnego i procesu wnioskowania na jego podstawie. W tym celu, wychodz#c od ogólnych postanowie! ustawy, koniecznym staje si$ porównanie zakresu analizy w wymaganym rozporz#dzeniem uj$ciu minimalnym (normatywnym), z jej zakresem w uj$ciu poszerzonym (umownym), okre'lonym w umowie o jej wykonanie. Zestawienie podstawowych ró&nic w zakresie analizy sytuacji przedsi$biorstwa okre'lonym w rozporz#dzeniu i umowie o jej wykonanie przedstawia Tablica nr 1.

155

Tablica nr 1 Porównanie obligatoryjnego i umownego zakresu analizy sytuacji przedsi'biorstwa Element analizy Obligatoryjny minimalny zakres analizy wed!ug Umowny poszerzony zakres analizy sytuacji rozporz*dzenia wed!ug umowy o jej wykonanie przedsi'biorstwa Analiza sposobu utworzenia przedsi$biorstwa pa!stwowego, po którego przekszta"ceniu powsta"a prywatyzowana spó"ka, albo sposób utworzenia przedsi$biorstwa pa!stwowego podlegaj#cego prywatyzacji bezpo'redniej, ze wskazaniem podstawy prawnej obj$cia przez przedsi$biorstwo pa!stwowe maj#tku Skarbu Pa!stwa albo maj#tku innych osób prawnych lub fizycznych, 2) prawa w"asno'ci sk"adników maj#tkowych, 3) ograniczone prawa rzeczowe ustanowione na rzecz spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego na maj#tku osób trzecich, 4) ograniczone prawa rzeczowe ustanowione na maj#tku spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego na rzecz osób trzecich, 5) prawa na dobrach niematerialnych o charakterze maj#tkowym, 6) wierzytelno'ci i d"ugi, 7) inne prawa maj#tkowe i niemaj#tkowe, 8) stan prawny wynikaj#cy z przepisów prawa pracy, 9) stan prawny wynikaj#cy z przepisów o ochronie i kszta"towaniu 'rodowiska, 10) sytuacj$ spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego w 'wietle przepisów o przeciwdzia"aniu praktykom monopolistycznym, 11) stan roszcze! oraz podj$te czynno'ci windykacyjne i egzekucyjne, 12) posiadane koncesje i zezwolenia, a w przypadku prowadzenia dzia"alno'ci wydobywczej – raport z analizy z"ó& i zgodno'ci ich eksploatacji z prawem.

Ka&da ocena stanu prawnego zasobów przedsi$biorstwa winna dotyczy( zarówno stanu prawnego, jak i faktycznego i obejmowa( ocen$ zgodno'ci z prawem posiadania i wykorzystywania tych zasobów, %ród"a powstania praw (zobowi#za!) z ocen# prawid"owo'ci ich powstania (skuteczno'ci), stan wykonywania prawa i realizacji zobowi#za!, skutki narusze! prawa lub braku zw"oki w 'wiadczeniach lub 'wiadczenia niezgodne z tre'ci# zobowi#za!. W przypadku posiadania lub lokalizacji na terenie Spó"ki zabytków wymagane jest sporz#dzenie wykazu decyzji administracyjnych o wpisie do rejestru zabytków oraz podanie informacji o skutkach prawnych tych decyzji.

1. Ustalenia stanu i perspektyw rozwoju spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego nale&y dokona( po przeprowadzeniu: 1) analizy ekonomiczno-finansowej obejmuj#cej w szczególno'ci: a) analiz$ sprawozda! finansowych, raportów z bada! sprawozda! finansowych oraz opinii bieg"ego rewidenta, b) analiz$ kosztów, z wyznaczeniem progu rentowno'ci, c) analiz$ wska%nikow#, d) analiz$ maj#tku, 2) analizy marketingowej obejmuj#cej w szczególno'ci: a) przegl#d rynków, na których dzia"a spó"ka albo przedsi$biorstwo pa!stwowe, b) ogólne informacje dotycz#ce pozycji spó"ki albo

Ustalenie stanu i perspektyw rozwoju przedsi$biorstwa Spó"ki winno zawiera( opis sytuacji ekonomicznofinansowej Spó"ki oraz wskazanie wzajemnych powi#za! i zale&no'ci przyczynowo-skutkowych pomi$dzy zjawiskami ekonomicznofinansowymi, w szczególno'ci analiza winna sk"ada( si$ ze wst$pnej i rozwini$tej analizy bilansu, rachunku zysków i strat, rachunku przep"ywów pieni$&nych (je&eli Spó"ka jest zobowi#zana przepisami prawa do jego sporz#dzenia) %róde" przychodów i kierunków rozchodów, analizy wyniku finansowego i czynników go kszta"tuj#cych oraz analizy sytuacji

Ustalenie sytuacji 1. prawnej maj#tku przedsi$biorstwa

Ustalenie stanu i perspektywy rozwoju przedsi$biorstwa

Ka&de z omawianych zagadnie! powinno zawiera( wnioski z dokonanej analizy i wskazywa( ewentualne zagro&enia, mog#ce wyst#pi( w zwi#zku z istniej#c# sytuacj# prawn#, a tak&e podstawowe problemy wymagaj#ce rozwi#zania. Podsumowanie analizy prawnej powinno zawiera( ewentualne zagro&enia mog#ce mie( zasadnicze znaczenie dla Spó"ki, a których uwzgl$dnienie mie( b$dzie istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji o prywatyzowaniu Spó"ki.

156 przedsi$biorstwa pa!stwowego na rynku, finansowej Spó"ki. c) charakterystyk$ wyrobów, d) charakterystyk$ konkurencji w sektorze, e) charakterystyk$ powi#za! z kooperantami i klientami, f) charakterystyk$ obecnego i przewidywanego popytu, g) kluczowe czynniki sukcesu w bran&y, 3) oceny wykorzystywanych technologii w porównaniu z konkurentami w kraju i za granic#, 4) analizy systemu organizacji i zarz#dzania. 2. Ustalenie stanu i perspektyw rozwoju spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego powinno zawiera(: 1) opis stanu spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego, dokonany na podstawie analiz, o których mowa w ust. 1, 2) perspektywiczny plan dzia"alno'ci spó"ki albo przedsi$b. pa!stw., wraz z prognoz# wyników, 3) kierunki restrukturyzacji spó"ki albo przedsi$b. pa!stwowego, z okre'leniem szacunkowych wielko'ci 'rodków finansowych na ten cel. Ocena realizacji obowi#zków wynikaj#cych z tytu"u wymaga! ochrony 'rodowiska i ochrony zabytków wchodz#cych w sk"ad maj#tku przedsi$biorstwa

Analiza powinna zawiera( map$ nieruchomo'ci spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego i krótk# charakterystyk$ s#siednich nieruchomo'ci, z uwzgl$dnieniem rodzaju prowadzonej na nich dzia"alno'ci oraz z podstawowymi danymi geofizycznymi i hydrogeologicznymi dotycz#cymi tych nieruchomo'ci, 2) opis istniej#cych zanieczyszcze! gruntów i wód oraz opis stopni emisji zanieczyszcze! do powietrza, 3) analiz$ procesów produkcyjnych i technologicznych, zastosowanych metod ochrony gruntu, powietrza i wody oraz ochrony przed ha"asem, a tak&e gospodarki surowcowej i odpadowej, 4) ocen$ stopnia realizacji zobowi#za! dotycz#cych stwierdzonego stanu 'rodowiska, wynikaj#c# z decyzji organów administracji, b#d% wynikaj#cych z przepisów prawa, 5) wskazanie szczególnie istotnych zagadnie! wynikaj#cych z analizy stanu 'rodowiska, wymagaj#cych dalszych szczegó"owych bada!, 6) opis najwa&niejszych niezb$dnych inwestycji w zakresie ochrony 'rodowiska, z okre'leniem przewidywanego okresu realizacji i kosztów, 7) szacunkowe skutki finansowe zwi#zane z ewentualn# odpowiedzialno'ci# za naruszenie 'rodowiska, 8) ocen$ zagro&e! dla zdrowia pracowników oraz wynikaj#cych ze skutków tych zagro&e! 'wiadcze!. 2. Ocena ochrony zabytków wchodz#cych w sk"ad maj#tku spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego powinna okre'la( w szczególno'ci: 1) wykaz zabytków i oszacowanie ich klasy, 2) sposób zabezpieczenia.

Przegl#d realizacji obowi#zków z tytu"u ochrony 'rodowiska w Spó"ce jest potrzebny w celu dostarczenia Ministrowi Skarbu Pa!stwa niezb$dnych informacji o stanie 'rodowiska naturalnego w Spó"ce, tym samym redukuj#c element ryzyka w procesie prywatyzacji. Wykonawca dokonuj#c analizy ma obowi#zek skontaktowania si$ z lokalnymi w"adzami ds. ochrony 'rodowiska. Wykonawca powinien porówna( informacje otrzymane od Spó"ki, w"adz administracyjnych i osób trzecich, zwracaj#c uwag$ na problemy, które mog# stanowi( ryzyko dla dzia"alno'ci Spó"ki. Na podstawie badania Wykonawca dostarczy racjonaln# ocen$ finansow# ewentualnej odpowiedzialno'ci ekologicznej, która mo&e by( zwi#zana z t# Spó"k#. Wykonawca wyra%nie oddzieli w streszczeniu raportu potrzebne inwestycje, i ich koszty ("plan dzia"a! ekologicznych"), jak równie& ocen$ tych kosztów dla ka&dej pozycji. Wnioski przedstawione w tym raporcie powinny pozostawa( w zgodno'ci z polskim prawem, ocena kosztów powinna by( dokonana wed"ug polskich cen rynkowych. Raport powinien zawiera( za"#cznik obejmuj#cy kopie fragmentów tych dokumentów i ocen, które zdaniem Wykonawcy s# istotne dla udowodnienia wniosków zawartych w raporcie oraz kopie tych decyzji

157 administracyjnych, które s# kluczowe dla dzia"alno'ci Spó"ki. Ocena realizacji obowi#zków wynikaj#cych z tytu"u ochrony zabytków wchodz#cych w sk"ad maj#tku Spó"ki powinna okre'la( w szczególno'ci: 1. wykaz zabytków i oszacowanie ich klasy, 2. sposób zabezpieczenia. Ocena ochrony zabytków wchodz#cych w sk"ad maj#tku Spó"ki dokonuje si$ w porozumieniu z Pa!stwow# S"u&b# Ochrony Zabytków lub jednostkami organizacyjnymi Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w"a'ciwymi ze wzgl$du na charakter i rodzaj zabytków. Oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa

Brak regulacji dotycz#cych zakresu

Brak regulacji dotycz#cych zakresu

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie rozporz#dzenia i postanowie! standardowych umów na wykonanie analizy sytuacji przedsi$biorstwa.

Istnienie trzech poziomów regulacji normatywnych dziedziny analizy sytuacji przedsi$biorstwa, okre'laj#cych trzy poziomy wynikania wniosków szczegó"owych z ogólnych przes"anek aktów wy&szego rz$du stanowi istotny drogowskaz dla zrozumienia specyfiki tego rodzaju analizy wzgl$dem innych analiz, z tej kategorii dziedzinowej. Integralnymi za"#cznikami do przedmiotowych analiz s# materia"y %ród"owe stanowi#ce podstaw$ ich sporz#dzenia (zob. § 6 ust. 3 w zw. z § 13), za' w my'l § 6 ust. 2 rozporz#dzenia analiza powinna uwzgl$dnia( stan faktyczny i prawny na dzie! jej sporz#dzenia oraz zawiera( wynikaj#ce z niej wnioski. Podstaw# tego warunku jest przyjmowane przez zamawiaj#cego analiz$ i realizuj#cego w oparciu o wynikaj#ce z niej wnioski proces decyzyjny, realistyczne za"o&enie zmienno'ci otoczenia w czasie7. Zmiany stanu przedsi$biorstwa wyra&aj# si$ poprzez zmiany stanu jego sk"adników maj#tkowych i generowanych przez nie strumieni pieni$&nych. Materia"y %ród"owe zawieraj#ce dane ilo'ciowo-jako'ciowe identyfikuj#ce stan przedsi$biorstwa na okre'lony moment jego istnienia w czasie i przestrzeni maj# charakter statyczny. Pozwalaj# ustali( stan przedsi$biorstwa ex post. Czas jest bytem dynamicznym, a pochodn# jego up"ywu jest post$p w zmieniaj#cej si$ sytuacji stanu przedsi$biorstwa. Minimalizacja ró&nicy pomi$dzy momentem identyfikacji stanu przedsi$biorstwa zawartym w materiale %ród"owym a momentem ustalenia na podstawie tego materia"u stanu faktycznego na dzie! sporz#dzenia 7

W literaturze przedmiotu mo&na spotka( stanowisko opozycyjne do takiego za"o&enia, zob. np. (Domar, Capitalism, socialism, and serfdom, Essays by Evsey D. Domar, Cambridge University Press, New York 1989, s. 3).

158 analizy realizuje si$ poprzez warunek § 6 ust. 2 rozporz#dzenia, stanowi#cy, i& analiza powinna uwzgl$dnia( stan faktyczny i prawny na dzie! jej sporz#dzenia. Teoretycznie wyst$puj# wi$c trzy momenty czasowe: (1) moment, na który identyfikuj# stan przedsi$biorstwa dane %ród"owe, (2) moment, na który nast$puje ustalenie, na podstawie materia"ów %ród"owych, stanu faktycznego przedsi$biorstwa i (3) moment, na który nast$puje sporz#dzenie analizy sytuacji przedsi$biorstwa, który co do zasady powinien by( to&samy z momentem ustalenia stanu faktycznego. Odk"adaj#c wskazane kategorie wyznaczaj#ce zró&nicowany moment ustalenia stanu przedsi$biorstwa na poziomej osi czasu t w konfrontacji ze zmieniaj#c# si$ wzgl$dem up"ywu czasu t warto'ci# przedsi$biorstwa lokalizowan# na osi pionowej v, urzeczywistnia si$ istota problemu parametryzacji wp"ywu czasu na wycen$ i moment wyceny przedsi$biorstwa. Dalsz# konsekwencj# realizacji tego warunku jest wyprowadzana, dwupoziomowa kategoria wniosków poznawczych, obejmuj#cych: (1) wnioski wynikaj#ce z identyfikacji i oceny stanu faktycznego i prawnego sytuacji przedsi$biorstwa i (2) wnioski wynikaj#ce z porównania i oceny tego stanu w ró&nych momentach czasowych. Przedmiot analizy jest funkcj# wielu zmiennych statystycznych, zarówno deterministycznych, jak i stochastycznych. Ich zmienno'( z kolei jest funkcj# czasu i przejawiania si$ zmiennych w tendencji. Je'li pomi$dzy momentem sporz#dzenia analizy, w rozumieniu ustalenia wynikaj#cych z niej wniosków na temat sytuacji przedsi$biorstwa, a momentem ustalenia faktycznego stanu tego przedsi$biorstwa wyst#pi okre'lony up"yw czasu, to ustalony stan faktyczny na podstawie materia"ów %ród"owych nie b$dzie odpowiada" ustalonemu stanowi na podstawie wniosków wynikaj#cych z oceny sytuacji przedsi$biorstwa. Powstaj#ca w ten sposób luka informacyjna wynika z przyj$cia za"o&enia, i& przedsi$biorstwo „&yje”, a przez to systematycznie zmienia swój stan, ulegaj#c zró&nicowanemu oddzia"ywaniu otoczenia i wewn$trznych czynników ze sfery dzia"alno'ci organizacji. Problemem teoretycznym wci#& pozostaje pomiar i analiza wielko'ci tej luki, z punktu widzenia wp"ywu na zmieniaj#c# si$ w czasie i przestrzeni warto'( przedsi$biorstwa. Problem wyboru momentu, na który ma by( wykonana analiza sytuacji przedsi$biorstwa i momentu ustalenia wynikaj#cych z tej analizy wniosków oraz momentu ich wykorzystywania, w okre'lonym procesie decyzyjnym otwiera istotny obszar badawczy, w dziedzinie kryteriów wyboru i metodyki pomiaru oraz prezentacji w przedmiotowej analizie skutków up"ywu czasu w aspekcie efektywno'ci podejmowanych decyzji. Systematyzuj#c w ci#gu logicznym zagadnienia zwi#zane z istot# analizy sytuacji przedsi$biorstwa, miejscem i rol#, jak# pe"ni w procesie prywatyzacji, jej zakresem

159 przedmiotowym,

szczególnymi

warunkami

wykonywania,

informacyjnej

podstawy

sporz#dzania, czy uwarunkowa! poznawczych wp"ywaj#cych na realizowany przy jej wykorzystaniu proces decyzyjny, mo&na ju& okre'li( logiczny schemat tworzenia informacji na temat sytuacji przedsi$biorstwa w procesie prywatyzacji.

Przyjmuj#c, &e przedmiotem analizy (obiektem poznania) jest przedsi$biorstwo, materia" %ród"owy okre'la stan historyczny obiektu poznania na okre'lony moment w czasie i przestrzeni jego funkcjonowania. Na podstawie oceny ustale! tego materia"u ustala si$ stan faktyczny, weryfikuj#c dane pochodz#ce z materia"u %ród"owego i na tej podstawie formu"uje si$ wnioski poznawcze na temat stanu i perspektyw rozwoju obiektu poznania. Na podstawie wywiedzionych z ustale! materia"u %ród"owego wniosków poznawczych formu"uje si$ z kolei wnioski stanowi#ce podstaw$ oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa, konsumuj#ce wnioski wynikaj#ce z pozosta"ych analiz. Poniewa& dopiero wnioski wynikaj#ce z przeprowadzenia pozosta"ych analiz stanowi# podstaw$ do dokonania oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa, powstaje w ten sposób hierarchia elementów sk"adaj#cych si$ na analiz$ sytuacji przedsi$biorstwa i czynników przyczynowo-skutkowych, w'ród których podstawow# i podsumowuj#c# rol$ pe"ni oszacowanie warto'ci. Oszacowanie to prócz konsumpcji wniosków wynikaj#cych z materia"ów %ród"owych, stanowi#cych podstaw$ sporz#dzenia analiz wp"ywaj#cych na ustalan# warto'( oraz wniosków wynikaj#cych z innych analiz równie& bazuje na w"asnych materia"ach %ród"owych, w'ród których wyró&nia si$: (1) materia"y %ród"owe stanowi#ce podstaw$ oszacowania warto'ci nieruchomo'ci nale&#cych do przedsi$biorstwa i/lub kontrolowanych przez jednostk$ tego typu zasobów pod wzgl$dem dop"ywu korzy'ci ekonomicznych, (2) materia"y %ród"owe stanowi#ce podstaw$ oszacowania warto'ci innych materialnych i niematerialnych zasobów przedsi$biorstwa, których uwzgl$dnienie w istotny sposób wp"ywa na jego potencja" transakcyjny. Wnioski wynikaj#ce z tych dwóch grup materia"ów %ród"owych, wyseparowane pod wzgl$dem ich wp"ywu na oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa, wraz z innymi wnioskami, stanowi# podstaw$ do parametryzacji warto'ci wycenianej jednostki. St#d podstawowym celem wykonania przedmiotowej analizy jest ustalenie w jej wyniku warto'ci przedsi$biorstwa. Podstawowy zakres przedmiotowy i klasyfikacj$ typów analiz sk"adaj#cych si$ na analiz$ sytuacji przedsi$biorstwa przedstawia Schemat nr 2.

160

Schemat nr 2 Struktura analizy sytuacji przedsi'biorstwa Materia"y %ród"owe

Wnioski na temat stanu bie&#cego i przewidywanego

Ustalenie sytuacji prawnej maj#tku przedsi$biorstwa

Wnioski wp"ywaj#ce na warto'( przedsi$biorstwa

Wnioski wp"ywaj#ce na warto'( przedsi$biorstwa

Materia"y %ród"owe

Wnioski na temat stanu bie&#cego i przewidywanego

Ustalenie stanu i perspektywy rozwoju przedsi$biorstwa

Wnioski wp"ywaj#ce na warto'( przedsi$biorstwa

Materia"y %ród"owe

Wnioski na temat stanu bie&#cego i przewidywanego

Ocena realizacji obowi#zków wynikaj#cych z tytu"u wymaga! ochrony 'rodowiska i ochrony zabytków wchodz#cych w sk"ad maj#tku przedsi$biorstwa

Wnioski wp"ywaj#ce na warto'( przedsi$biorstwa

Oszacowanie warto"ci przedsi'biorstwa Wnioski wp"ywaj#ce na warto'( przedsi$biorstwa Wnioski na temat stanu bie&#cego i przewidywanego

Oszacowanie warto'ci nieruchomo'ci przedsi$biorstwa

Materia"y %ród"owe

Materia"y %ród"owe *ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie ustawy i rozporz#dzenia.

Oszacowanie warto'ci wybranych zasobów przedsi$biorstwa

Materia"y %ród"owe

161

5.3. Wybrane implikacje struktury analizy przedprywatyzacyjnej

Nowelizacja ustawy o kip z dnia 19 grudnia 2008 r. wprowadzi"a w stosunku do dotychczasowych regulacji zasadnicze zmiany w zakresie problematyki analizy sytuacji przedsi$biorstwa. W celu usprawnienia procesu prywatyzacji, poprzez zniesienie jego ogranicze!

organizacyjno-prawnych,

obligatoryjny

dotychczas

zakres

analiz

przedprywatyzacyjnych, obejmuj#cy: (1) ustalenie sytuacji prawnej maj#tku przedsi$biorstwa, (2) ustalenie stanu i perspektyw rozwoju przedsi$biorstwa, (3) ocen$ realizacji obowi#zków wynikaj#cych z tytu"u wymaga! ochrony 'rodowiska i ochrony zabytków wchodz#cych w sk"ad maj#tku przedsi$biorstwa i (4) oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa ograniczono do: (1) ustalenia jego sytuacji prawnej i (2) oszacowania warto'ci. Obok tak okre'lonego zakresu obligatoryjnego okre'lono zakres fakultatywny, obejmuj#cy: (1) ustalenie stanu i perspektyw rozwoju przedsi$biorstwa, (2) ocen$ realizacji obowi#zków wynikaj#cych z tytu"u wymaga! ochrony 'rodowiska i ochrony zabytków wchodz#cych w sk"ad maj#tku przedsi$biorstwa i (3) inn#, ka&dorazowo okre'lan# analiz$, je&eli wymaga tego ochrona interesu Skarbu Pa!stwa (art. 32 ust. 1 pkt. 2 ustawy). Ustawodawca wprowadzaj#c podzia" zakresu analizy sytuacji przedsi$biorstwa na: (1) zakres obligatoryjny i (2) fakultatywny, zale&ny od decyzji zamawiaj#cego ich wykonanie, na"o&y" w ten sposób na Ministra Skarbu Pa!stwa dodatkowy obowi#zek

ka&dorazowej

oceny

zasadno'ci

odst#pienia

od

wykonywania

analiz

fakultatywnych oraz, w kontek'cie poj$cia interesu Skarbu Pa!stwa, oceny przes"anek uzasadniaj#cych odst#pienie b#d% zlecenie wykonania analiz dodatkowych, w ramach analiz fakultatywnych. Istot# problematyki tego obszaru decyzyjnego jest wymóg znajomo'ci i zdiagnozowania przez Ministra Skarbu Pa!stwa specyfiki i uwarunkowa! dzia"ania danego przedsi$biorstwa poddawanemu procesowi prywatyzacji. Odst#pienie od wykonania analizy, która mog"aby ujawni( potencjalne ryzyka dla efektywno'ci realizowanego procesu lub dodatkowe zasoby kszta"tuj#ce warto'( przedsi$biorstwa, stanowi"oby decyzj$ nara&aj#c# Ministra Skarbu Pa!stwa na straty transakcyjne. Obszar ten b$dzie wymaga" szczególnej analizy pod wzgl$dem standaryzacji algorytmu decyzyjnego, w aspekcie podmiotu okre'laj#cego i nadzoruj#cego ochron$ interesu Skarbu Pa!stwa oraz podmiotu obowi#zanego dba( o t$ ochron$. U&ycie przez ustawodawc$, w zakresie katalogu okre'laj#cego zakres analizy fakultatywnej, sformu"owania – „…je#eli wymaga tego ochrona interesu Skarbu Pa'stwa” wskazuje, i& takie elementy analizy obligatoryjnej, jak: (1) ustalenie sytuacji prawnej maj#tku przedsi$biorstwa i (2) oszacowanie jego warto'ci, zawsze ten interes

162 chroni#. Mimo zrozumienia intencji ustawodawcy w tworzeniu normy obligatoryjnej dla przypadków ogólnych aspekt ten b$dzie szczególnie dyskusyjny w przypadkach, gdy o warto'ci przedsi$biorstwa decydowa( b$d# zasoby maj#tkowe i generowane przez nie strumienie

finansowe

mog#ce

zosta(

zdiagnozowane

tylko

na

podstawie

analiz

fakultatywnych lub dodatkowych. Z

konfrontacji

wskazanych

dwóch

zakresów

sk"adowych

analizy

sytuacji

przedsi$biorstwa wy"aniaj# si$ co najmniej trzy kontrowersyjne pytania problemowe: 1)

który podmiot okre'la i egzekwuje obowi#zek ochrony przez Ministra Skarbu Pa!stwa interesu Skarbu Pa!stwa;

2)

czy poj$cie interesu Skarbu Pa!stwa jest tak samo rozumiane przez podmiot, który ten interes okre'la, jak i przez podmiot, który go egzekwuje oraz podmiot, który ocenia wykonanie obowi#zku tej ochrony;

3)

wed"ug jakich kryteriów oceni(, czy decyzje podejmowane przez Ministra Skarbu Pa!stwa,

w

oparciu

o

wnioski

wynikaj#ce

z

wykonanej

analizy

sytuacji

przedsi$biorstwa, by"y decyzjami podejmowanymi w interesie Skarbu Pa!stwa. Znamiennym t"em dla tak postawionych pyta! jest perspektywa dzia"alno'ci przedsi$biorstwa, szczególnie w rozumieniu nadanemu temu poj$ciu w ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji oraz kodeksie cywilnym. Gdy perspektyw$ t$ uzupe"nimy o za"o&enie, i& jest to przedsi$biorstwo (Spó"ka) Skarbu Pa!stwa, to wówczas wszystkie aspekty dzia"alno'ci tego przedsi$biorstwa staj# si$ aspektami istotnymi ze wzgl$du na interes Skarbu Pa!stwa. Zró&nicowanie poziomu tej istotno'ci do sfery obligatoryjnej i fakultatywnej nakazuje jednak przypuszcza(, &e ochrona interesu Skarbu Pa!stwa ma charakter bezwzgl$dny i wzgl$dny. Podzia" zakresu analizy sytuacji przedsi$biorstwa na: (1) obligatoryjny i (2) fakultatywny, w aspekcie wymogu wykonywania oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa Spó"ki, z uwzgl$dnieniem wniosków wynikaj#cych z pozosta"ych analiz wskazuje na istotny problem badawczy. Celem wykonania fakultatywnych analiz sytuacji przedsi$biorstwa jest uwzgl$dnienie wszystkich czynników, w istotny sposób wp"ywaj#cych na warto'( przedsi$biorstwa. Rozpoznanie i ocena stopnia istotno'ci wp"ywu tych czynników na warto'( przedsi$biorstwa jest przedmiotem analizy fakultatywnej. Jednocze'nie analiza fakultatywna mo&e by( wykonywana w ramach jednego lub wi$cej elementów (obszaru) analizy obligatoryjnej, je'li w opinii zamawiaj#cego wymagane jest poszerzenie przez dan# analiz$ fakultatywn# lub ich zbiór danego obszaru poznawczego analizy obligatoryjnej. Analogicznie analiza dodatkowa

163 mo&e by( wykonywana w ramach jednego lub wi$cej elementów analizy fakultatywnej, je'li w opinii zamawiaj#cego wymagane jest poszerzenie przez dan# analiz$ dodatkow# lub ich zbiór danego obszaru poznawczego analizy fakultatywnej. Istniej#cy podzia" zakresu analizy wp"ywa bezpo'rednio na algorytm decyzyjny towarzysz#cy procesowi zlecania ich wykonania. Poniewa& zamawiaj#cy ma prawo: -

zleci( wykonanie analizy wy"#cznie w zakresie obligatoryjnym lub

-

zleci( wykonanie analizy w zakresie obligatoryjnym wraz z wykonaniem jednej lub wi$cej analiz fakultatywnych i/lub dodatkowych,

w ka&dym z dwóch wskazanych przypadków wymagane jest okre'lone kryterium decyzyjne. Podstawowym kryterium le&#cym u podstaw decyzji o rozszerzeniu obligatoryjnej cz$'ci analizy sytuacji przedsi$biorstwa jest z jednej strony specyfika bran&y, któr# reprezentuje prywatyzowane przedsi$biorstwo i uwarunkowania jej dzia"ania, z drugiej za' wp"yw tych uwarunkowa!

na

efektywno'(

procesu

prywatyzacji.

Szczególnym

przypadkiem

urzeczywistniania si$ tego prawa jest przypadek analizy sytuacji podmiotu z bran&y problematycznej, wieloaspektowej, reprezentowanej z zasady przez z"o&ony sektor wydobywczy, chemiczny lub elektroenergetyczny. Z jednej strony wyst$puje problem analizy sytuacji takiego przedsi$biorstwa, z drugiej problem przeprowadzenia jego prywatyzacji. W ten sposób ka&dy z obszarów analizy sytuacji przedsi$biorstwa w zakresie obligatoryjnym mo&e zosta( poszerzony o dodatkow# szczegó"ow# analiz$ wybranego, w ramach okre'lonego obszaru obligatoryjnego lub fakultatywnego, aspektu poznawczego. Przedmiot i ilo'( takiego uzupe"nienia jest ka&dorazowo ustalany przez zlecaj#cego wykonanie analizy. St#d ka&da analiza obligatoryjna mo&e by( uzupe"niana o jedn# lub wi$cej analiz fakultatywnych i dodatkowych lub nie posiada( takich analiz w ogóle, je&eli zdaniem zamawiaj#cego nie zachodzi potrzeba ich wykonywania ze wzgl$du na cel analizy obligatoryjnej. Relacje przyczynowo-skutkowe, jakie zachodz# pomi$dzy elementami analizy fakultatywnej a elementami analizy obligatoryjnej, sprowadzaj# si$ do zale&no'ci wynikania indukcyjnego. Analiza fakultatywna traktowana jest jako uszczegó"owienie w formie wniosków poznawczych analizy obligatoryjnej, uogólniaj#cej wyniki analizy szczegó"owej i przedstawiaj#cej oraz obja'niaj#cej skutki i nast$pstwa badanego obiektu poznania. W zale&no'ci od za"o&onego w planie prywatyzacji trybu oraz charakteru prywatyzacji danego podmiotu, obok obligatoryjnych i fakultatywnych elementów analizy sytuacji przedsi$biorstwa wyst$puj# równie& inne elementy analizy niezaliczane do zakresu analizy sytuacji przedsi$biorstwa, w rozumieniu odpowiednich postanowie! ustawy i rozporz#dzenia, lecz na mocy odr$bnych przepisów sporz#dzane wraz z t# analiz# i komunikuj#ce wynikaj#ce z niej informacje i wnioski. Dla potrzeb prowadzonych rozwa&a!

164 mo&na je okre'li( typem analiz kierunkowych. O ile wi$c w przypadku (1) analiz obligatoryjnych ich obligatoryjno'( wynika"a z postanowie! ustawy i rozporz#dzenia, za' (2) fakultatywno'( ma u podstaw decyzj$ zamawiaj#cego o ich wykonaniu, o tyle w tym przypadku (3) obligatoryjno'( wynika z postanowie! innych ni& wskazane przepisów. W ka&dym

przypadku

zakres

analizy

sytuacji

przedsi$biorstwa

(obligatoryjny

i/lub

fakultatywny) oraz zakres analiz dodatkowych i kierunkowych okre'la umowa pomi$dzy ich zamawiaj#cym i wykonawc#. Szczególnie wa&ne staje si$ przez to w"a'ciwe rozpoznanie sytuacji przedsi$biorstwa przez zamawiaj#cego analiz$ pod wzgl$dem: (1) ryzyk w jego funkcjonowaniu wymagaj#cych przeprowadzenia ich analiz w ramach analizy obligatoryjnej i (2) ryzyk w jego funkcjonowaniu wymagaj#cych przeprowadzenia ich analiz w ramach analizy fakultatywnej. Struktura regulacji prawnych, okre'laj#cych zakres i warunki wykonywanej analizy sytuacji przedsi$biorstwa rozbudowuje si$ wi$c do nast$puj#cej postaci (Schemat nr 3). Okre'lenie w rozporz#dzeniu, jaki ma zakres analiza sytuacji przedsi$biorstwa, powoduje, i& elementy analizy dodatkowej i kierunkowej nie stanowi# i nie wchodz# w zakres analizy sytuacji przedsi$biorstwa, mimo &e wraz z t# analiz# s# sporz#dzane i s"u&# realizacji tego samego procesu. W tym miejscu powstaje problem wynikaj#cy z postanowie! § 5 ust. 1 rozporz#dzenia stanowi#cego, i& oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa, jako elementu analizy obligatoryjnej, jest dokonywane z uwzgl$dnieniem pozosta"ych analiz. Powstaje pytanie – których analiz: fakultatywnych, dodatkowych czy kierunkowych. Sformu"owanie „…z uwzgl%dnieniem pozosta!ych analiz” mo&na traktowa( w sposób: zaw$&aj#cy - (1) z uwzgl$dnieniem pozosta"ych analiz obligatoryjnych, (2) po'rednio zaw$&aj#cy – z uwzgl$dnieniem pozosta"ych analiz obligatoryjnych i fakultatywnych, rozszerzaj#cy - (3) z uwzgl$dnieniem pozosta"ych analiz obligatoryjnych, fakultatywnych i dodatkowych albo (4) z uwzgl$dnieniem pozosta"ych analiz obligatoryjnych, fakultatywnych, dodatkowych i kierunkowych.

165

Schemat nr 3 Struktura kompletnej analizy przedprywatyzacyjnej w wymiarze regulacji prawnych i decyzji podmiotu prywatyzuj*cego Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji

Rozporz#dzenie RM w sprawie zakresu analizy (...)

Regulacje w zakresie analizy sytuacji przedsi$biorstwa

Umowa z wykonawc# analizy Elementy analizy obligatoryjnej

Elementy analizy fakultatywnej

Elementy analizy dodatkowej

Odr$bne przepisy

Elementy analizy kierunkowej

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie ustawy i rozporz#dzenia.

Podstawowymi elementami analizy kierunkowej s#: (1) memorandum informacyjne Spó"ki (informacja o Spó"ce), (2) strategia prywatyzacji Spó"ki, (3) prospekt emisyjny spó"ki. Ka&dy z tych elementów analizy ma odr$bn# funkcj$, zakres informacyjny i ró&nego adresata komunikowanych informacji. Zasadniczo analiza kierunkowa dzieli si$ na: (1) analiz$, której wykonanie jest uwarunkowane realizowanym trybem prywatyzacji, do której zalicza si$ memorandum

166 informacyjne Spó"ki (informacja o Spó"ce) i prospekt emisyjny spó"ki oraz (2) analiz$, której wykonanie jest uwarunkowane charakterem prywatyzacji, reprezentowan# przez strategi$ prywatyzacji. Przy czym, o ile memorandum informacyjne Spó"ki (informacja o Spó"ce) i prospekt emisyjny spó"ki s# wykonywane obowi#zkowo, z mocy odr$bnego prawa w zale&no'ci od przyj$tego trybu prywatyzacji, o tyle strategia prywatyzacji jest elementem analizy dodatkowej, pozostaj#cej w decyzji zamawiaj#cego jej wykonanie. Poniewa& w my'l § 5 ust. 1 rozporz#dzenia oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa dokonywane

jest

z

uwzgl$dnieniem wyników

pozosta"ych

wykonywanych

analiz

wchodz#cych w zakres analiz przedprywatyzacyjnych, powstaje kolejne pytanie, któr# analiz$ nale&y wykona( jako pierwsz# i analogicznie w jakiej kolejno'ci nale&y wykonywa( analizy pozosta"e. Zgodnie z § 5 ust. 2 wyboru metody wyceny dokonuje si$ w zale&no'ci od sytuacji ekonomiczno-finansowej spó"ki albo przedsi$biorstwa pa!stwowego. Wybór metody wyceny wymaga uzasadnienia. Z kolei w my'l § 5 ust. 3 porównanie wyników oszacowania warto'ci stanowi podstaw$ do okre'lenia ceny akcji albo warto'ci przedsi$biorstwa pa!stwowego. Konfrontuj#c postanowienia § 5 ust. 2 i § 5 ust. 3 z postanowieniami § 6 ust. 2, stanowi#cego, i& analiza sytuacji przedsi$biorstwa powinna uwzgl$dnia( stan faktyczny i prawny na dzie! jej sporz#dzenia oraz zawiera( wynikaj#ce z niej wnioski, problem kolejno'ci wykonania analiz nabiera zasadniczego znaczenia. Je'li oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa powinno zawiera( ilo'ciowo-jako'ciow# ocen$ wp"ywu na warto'( przedsi$biorstwa jego sytuacji prawnej, ekologicznej, rozwojowej czy zak"adanej strategii prywatyzacji, to nie mo&e by( ono sporz#dzone przed wykonaniem analiz identyfikuj#cych istnienie tego wp"ywu. Ka&da z tych pozosta"ych analiz ma zatem dwa wymiary poznawcze. Z jednej strony ujawnia i ocenia sytuacj$ w swojej dziedzinie problemowej (np. analiza sytuacji prawnej ujawnia i ocenia sytuacj$ prawn# maj#tku przedsi$biorstwa). Z drugiej za' okre'la i ocenia wp"yw tej sytuacji na warto'( przedsi$biorstwa. Ilo'ciowo-jako'ciowy wymiar tego wp"ywu okre'lany jest na poziomie oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa jako syntezy tak dokonanych ustale!. Przyjmuj#c,

&e

przeodprywatyzacyjnej

zgodnie

z

wykonywane

§

5

jest

ust.

1

jako

oszacowanie

ostatni warto'ci

element

analizy

przedsi$biorstwa,

konsumuj#ce w sobie wnioski wynikaj#ce z pozosta"ych analiz, mo&na wskaza( na dwa mo&liwe rozwi#zania reguluj#ce kolejno'( wykonywania pozosta"ych analiz: 1)

kolejno'( wykonywania pozosta"ych analiz wynika ze specyfiki problemów identyfikuj#cych sytuacj$ przedsi$biorstwa;

167 2)

kolejno'( wykonywania pozosta"ych analiz nie wynika ze specyfiki problemów identyfikuj#cych sytuacj$ przedsi$biorstwa. Pomocnym w rozwi#zaniu tego zagadnienia staje si$ § 7 rozporz#dzenia, stanowi#cy,

i& szczegó"owe warunki, jakim powinna odpowiada( analiza oraz jej opracowanie, okre'la si$ w umowie o jej dokonanie. Memorandum informacyjne stanowi reasumpcj$ wniosków wynikaj#cych z opisu sytuacji przedsi$biorstwa udost$pnian# do wgl#du inwestorowi zainteresowanemu zawarciem transakcji nabycia danego podmiotu. Gdy proces prywatyzacji realizowany jest w odpowiednim trybie, wówczas memorandum informacyjne przybiera uproszczon# form$ informacji o przedsi$biorstwie. W przypadku trybu prywatyzacji za po'rednictwem gie"dy papierów warto'ciowych zgodnie z Ustaw# z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spó!kach publicznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 184, poz.1539 z pó%n. zm.) obligatoryjnym dokumentem sporz#dzanym przez przedsi$biorstwo i sygnowanym przez wprowadzaj#cego je na rynek kapita"owy jest prospekt emisyjny. Przedmiot, zakres oraz form$ prezentacji zawieranych w tym dokumencie tre'ci szczegó"owo reguluje rozporz#dzenie Komisji Parlamentu Europejskiego (WE) NR 809/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r., wykonuj#cego dyrektyw$ 2003/71/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie informacji zawartych w prospektach emisyjnych oraz formy, w!$czenia przez odniesienie i publikacji takich prospektów emisyjnych oraz rozpowszechniania reklam (Dz.U.UE.L.04.149.1 ze zm.). Szczególnym, ze wzgl$du na zachodz#ce sprz$&enie zwrotne z oszacowaniem warto'ci przedsi$biorstwa, elementem analizy kierunkowej jest strategia prywatyzacji. Z jednej strony wybór metody wyceny przedsi$biorstwa jest dokonywany ze wzgl$du na zak"adan# strategi$ prywatyzacji, z drugiej strategia prywatyzacji opracowywana jest na podstawie wniosków wynikaj#cych z dokonanego oszacowania warto'ci przedsi$biorstwa. Literatura przedmiotu i praktyka milcz#co traktuje problematyk$ "a!cucha przyczynowo-skutkowego, jaki tworz# powi#zane funkcj# celu poszczególne elementy analizy. Ka&dy z tych elementów ma odr$bn# specyfik$ oddzia"ywania na element bezpo'rednio i po'rednio z nim powi#zany i odr$bn# specyfik$ kszta"towania obrazu sytuacji przedsi$biorstwa w zak"adanej perspektywie czasowej. Niemniej g"ównym spoiwem, który "#czy te poszczególne elementy analizy, jest identyfikacja i ocena ryzyka towarzysz#ce ka&demu procesowi decyzyjnemu realizowanemu w zmieniaj#cych si$ warunkach otoczenia. W wyniku przeprowadzonych dotychczas rozwa&a! mo&na ju& ustali( ogólny model struktury analizy sytuacji przedsi$biorstwa obejmuj#cy analizy obligatoryjne, fakultatywne, dodatkowe

168 i kierunkowe oraz okre'li( sposób przep"ywu i komunikacji wynikaj#cych z nich wniosków poznawczych. Model ten przedstawia Schemat nr 4.

Schemat nr 4 Wymiary poznawcze analizy przedprywatyzacyjnej

d

Analiza t j

Analiza obligatoryjna ze wzgl$du na za"o&enie bezwzgl$dnej ochrony interesu Skarbu Pa!stwa

Analiza dodatkowa

Memorandum informacyjne Spó"ki (Informacja o Spó"ce)

Analiza fakultatywna ze wzgl$du na za"o&enie wzgl$dnej ochrony interesu Skarbu Pa!stwa

Analiza kierunkowa

Prospekt emisyjny

Analiza dodatkowa

Strategia prywatyzacji

*ród"o: Opracowanie w"asne na podstawie ustawy, rozporz#dzenia i postanowie! standardowych umów na wykonanie analizy przedprywatyzacyjnej.

5.4. W poszukiwaniu celu analizy przedprywatyzacyjnej Do okre'lenia istoty danej kategorii poznawczej mo&na doj'( ró&nymi drogami. Osadzenie problematyki analizy sytuacji przedsi$biorstwa w przestrzeni determinant i aspektów decyzyjnych procesu prywatyzacji uzewn$trzni"o zasadnicz# rol$ i funkcje, jakie analiza ta pe"ni w przedmiotowym procesie. Ka&dy proces posiada miar$ efektywno'ci i wynikaj#c# z niej podstaw$ decyzyjn#. Decyzja za' determinowana jest informacj# kszta"tuj#c# zdolno'( i efekt jej podj$cia. Pytanie o rol$ i zakres funkcji, jakie pe"ni okre'lona kategoria, wi#&e si$ zawsze z pytaniem o cel, dla którego ta kategoria istnieje. Analiza przedprywatyzacyjna jako kategoria procesu

169 prywatyzacji, pe"ni( b$dzie takie funkcje, jakie wynikaj# z realizacji celu, dla którego analiza ta jest wykonywana. Poniewa& sam proces prywatyzacji jest %ród"em wielowymiarowych celów, to funkcje analizy przedprywatyzacyjnej b$d# pochodn# tych wymiarów. Cel analizy przedprywatyzacyjnej nie mo&e by( bowiem ró&ny od celu procesu, którego element analiza ta stanowi. Analitycznym rezultatem tego procesu jest decyzja, której cel i podstawy podj$cia wynikaj# z wniosków wygenerowanych wskutek wykonania tej analizy. Wychodz#c od poj$cia algorytmu decyzyjnego, stanowi#cego instrument teorii decyzji obja'niaj#cej problematyk$ procesu ich podejmowania, mo&na sformu"owa( trzy podstawowe tezy w przedmiocie roli analizy przedprywatyzacyjnej w procesie prywatyzacji: 1)

analiza to proces rekonstrukcji i oceny czynników sk"adowych danego obiektu w celu okre'lenia istoty i stanu tego obiektu oraz relacji "#cz#cych go z otoczeniem. Tak# analiz# jest analiza przedprywatyzacyjna przedsi$biorstwa obja'niaj#ca jego stan i w"asno'ci tego stanu wynikaj#ce z determinuj#cych go wewn$trznych i zewn$trznych zale&no'ci w obszarze dzia"ania obiektu (organizacji);

2)

istnieje identyfikowalny algorytm tworzenia informacji na poziomie analizy przedprywatyzacyjnej. Brak jest algorytmu konstytuuj#cego wynikaj#ce z tych informacji

wnioski

i

algorytmu

okre'laj#cego

kierunek

i

sposób

ich

wykorzystywania w realizowanym na ich podstawie procesie decyzyjnym; 3)

istnieje potrzeba standaryzacji i harmonizacji w obszarze metodyki wykonywania analizy przedprywatyzacyjnej i metodyki generowania wynikaj#cych z niej wniosków, a tak&e standaryzacji i harmonizacji w obszarze metodyki oceny i wykorzystywania tych wniosków w okre'lonym powy&ej procesie.

Rekapitulacja

wskazanych

tez

ods"ania

dwuwarstwowo'(

istoty

analizy

przedprywatyzacyjnej. Z jednej strony stanowi ona zbiór informacji wynikaj#cych z odpowiedniej transformacji danych historycznych i ustalonych na ich podstawie za"o&e! ex ante na temat wielop"aszczyznowego stanu przedsi$biorstwa i potencjalnych kierunkach jego zmian. Z drugiej za' stanowi analityczny test na zdolno'( przedsi$biorstwa do jego prywatyzacji, w rozumieniu identyfikacji stanu ryzyk przedsi$biorstwa, wp"ywaj#cych na kierunek i efektywno'( decyzji prywatyzacyjnych. Obszar ten z punktu widzenia konstrukcji i w"asno'ci struktury etapowej procesu prywatyzacji wyznacza podstawowy cel dokonywania przedmiotowej analizy. W sekwencji pi$tnastu wyodr$bnionych etapów procesu prywatyzacji kategoria analizy przedprywatyzacyjnej uwidacznia si$ dopiero na ósmym etapie tego procesu. Odk"adaj#c te etapy, w kolejno'ci ich wyst$powania, na osi rz$dnych wyra%nie dostrzega si$,

170 &e miejsce tej analizy w procesie, któremu s"u&y, nie wydaje si$ systemowo w"a'ciwie okre'lone. Je&eli efektem procesu prywatyzacji jest zbycie przedsi$biorstwa po cenie okre'lonej na podstawie porównania wyników oszacowania jego warto'ci, jako elementu analizy przedprywatyzacyjnej, to prywatyzacji powinny podlega( tylko te przedsi$biorstwa, które posiadaj# zdolno'( do ich zbycia. Zdolno'( t$ potwierdza b#d% podwa&a analiza sytuacji przedsi$biorstwa (przedprywatyzacyjna), której wykonanie nast$puje jednak nie przed decyzj# o wyborze danego podmiotu do prywatyzacji, a ju& po tym wyborze.

Konceptualne podej'cie do tak zarysowanego problemu sk"ania do próby systemowego przesuni$cia etapu wykonywania analizy przedprywatyzacyjnej przed decyzj$ o wyborze danego przedsi$biorstwa do prywatyzacji lub rozwini$cia zakresu tej analizy, na obecnym etapie jej umiejscowienia w procesie prywatyzacji, o aspekt weryfikacji zdolno'ci prywatyzacyjnej przedsi$biorstwa prywatyzowanego8. W ten sposób wy"ania si$ model podej'cia do próby standaryzacji w obszarze sposobu: (1) wykonywania analizy przedprywatyzacyjnej, (2) oceny analizy przedprywatyzacyjnej i (3) wykorzystywania wynikaj#cych z tej analizy wniosków przez podmiot realizuj#cy w oparciu o te wnioski okre'lony proces decyzyjny. Je'li bowiem uzasadnionym jest potrzeba teoretycznego uj$cia w standard takich kategorii zwi#zanych z analiz# sytuacji przedsi$biorstwa w procesie prywatyzacji, jak: 1)

cel wykonania i wykorzystania wynikaj#cych z tej analizy wniosków;

2)

sposób i kierunki wykorzystania tych wniosków w okre'lonym procesie decyzyjnym;

3)

konstrukcja struktury analizy oraz przedmiotu i zakresu jej tre'ci analitycznej, a tak&e wynikaj#cych z niej wniosków poznawczych;

4)

metodyki pozyskiwania i transformacji danych %ród"owych w informacje i prezentacji ich dla celów u&ytkownika, czy

5)

okre'lenia momentu sporz#dzenia analizy, momentu, na który ustala si$ sytuacj$ przedsi$biorstwa, momentu (okresu) wykorzystania wynikaj#cych z tego ustalenia wniosków

to analogicznie istnie( b$dzie potrzeba standaryzacji, w obszarze: (1) sposobu oceny wykonanej analizy przedprywatyzacyjnej i (2) sposobu wykorzystywania wynikaj#cych z niej wniosków. 8

Problem ten wydaje si$ dostrzega( Pajewska (Analiza prawna przedsi%biorstwa pa'stwowego w procesie prywatyzacji, [w:] Wybrane elementy procedury prywatyzacyjnej, pr. zb. pod red. W. M. Grudzewskiego, Zeszyt nr 10 – Zarz#dzanie Firm#, Instytut Organizacji Przemys"u Maszynowego, Warszawa 1992, s. 44), wskazuj#c, i& w podsumowaniu analizy nale&y w szczególno'ci sformu"owa( wnioski, których uwzgl$dnienie b$dzie istotne przy podejmowaniu decyzji o prywatyzacji.

171 O ile obszar zwi#zany z podej'ciem do wykonywania i kszta"towania tre'ci poznawczej analizy przedprywatyzacyjnej doczeka" si$ ju& w praktyce ogólnych ram konceptualnych, o tyle dwa powy&sze obszary wci#& pozostaj# obiektem niezdefiniowanym. Orientacja na podj$tej w niniejszym opracowaniu problematyce identyfikacji miejsca i roli analizy przedprywatyzacyjnej w procesie prywatyzacji zmusza do po"o&enia akcentu na ten aspekt i wyra%nego zasygnalizowania istniej#cej w tym zakresie luki teoretycznej. Na'wietlony w ten sposób wst$pny etap poszukiwa! przes"anek i za"o&e! prowadz#cych do normalizacji tych obszarów analizy uzasadnia postawienie wyra%nego „znaku zapytania”, którego umiejscowienie w poni&szym zestawieniu przyk"adowych poziomów i kategorii analitycznych obejmowanych procesem standaryzacji wyznacza( b$dzie obszar koniecznych poszukiwa!. W decyzjach mened&erskich algorytm decyzyjny najcz$'ciej sk"ada si$ z sze'ciu etapów9: 1)

zdefiniowanie problemu;

2)

sformu"owanie celu;

3)

wybór wariantów;

4)

analiza konsekwencji wyboru wariantów;

5)

optymalizacja;

6)

analiza scenariuszy. Podstawowym zadaniem algorytmu decyzyjnego jest: (1) stworzenie planu realizacji

zamierzonego celu i (2) okre'lenie sposobu jego osi#gni$cia10. Szczególnym obszarem zastosowania tego instrumentu w praktyce jest rozwi#zywanie problemu decyzyjnego z licznymi, rozga"$ziaj#cymi si$ wariantami dzia"ania, w warunkach towarzysz#cego tym wariantom ryzyka. Z zakresu analizy przedprywatyzacyjnej wynika, &e procesowi prywatyzacji towarzysz# cztery zasadnicze ryzyka: (1) ryzyko prawne, zwi#zane z aktualn# i przysz"# sytuacj# prawn# maj#tku przedsi$biorstwa, (2) ryzyko rozwojowe, zwi#zane z wielowymiarow#

kondycj#

ekonomiczno-finansow#

i

perspektywami

rozwoju

przedsi$biorstwa, (3) ryzyko spo"eczne, zwi#zane z zagro&eniami wynikaj#cymi z oddzia"ywania przedsi$biorstwa na 'rodowisko naturalne i ochron# dóbr kultury b$d#cych w jego posiadaniu, w wymiarze spo"ecznej odpowiedzialno'ci biznesu, (4) ryzyko kwantytatywne, zwi#zane z problematyk# odwzorowania, za pomoc# odpowiednich do sytuacji strategii prywatyzacji i uwarunkowa! dzia"ania przedsi$biorstwa, statystycznych 9

Zob. np. (Bodie, Merton, Finanse, PWE, Warszawa 2003, s. 586; Nowak, Zaawansowana rachunkowo"& zarz$dcza, PWE, Warszawa 2003, s. 141 i n.). 10

Por. (Wagener, The political economy of transformation, Studies Contemporary economics, Physica-Verlag, A Springer Verlag Company, Heidelberg 1994, s. 147).

172 metod i technik, warto'ci, jak# przedsi$biorstwo to na konkretny moment czasowy reprezentuje. Zakres tych czterech ryzyk, które ma za zadanie zidentyfikowa(, sparametryzowa( i oceni( analiza przedprywatyzacyjna, nie tyle uzupe"nia, co kszta"tuje ryzyko wynikaj#ce z zak"adanej strategii prywatyzacji. Wybór formy, czasu, miejsca czy trybu procesu prywatyzacji jest wyznacznikiem podej'cia do identyfikacji i oceny pozosta"ych ryzyk charakteryzowanych w ramach analiz przedprywatyzacyjnych. Z punktu widzenia metodyki i celu wykorzystywania wniosków generowanych przez analiz$ sytuacji przedsi$biorstwa zasadniczym aspektem jej konstrukcji jest typ przyjmowanych przez ni# za"o&e!. W duchu postulatów Poppera (1977; 2002)11 mo&na je podzieli( na za"o&enia: 1)

idealizacyjne (idealizuj#ce rzeczywisto'();

2)

quasi-idealizacyjne (cz$'ciowo realistyczne i idealizuj#ce) i

3)

realistyczne. Za"o&eniom tym odpowiadaj# formu"owane na ich podstawie tezy, a te za' s#

przes"ank# w procesie decyzyjnym. W 'wietle powy&szego powstaje wi$c pytanie, które obszary analizy pozwol# si$ zestandaryzowa( i w jaki sposób nale&y tego dokona(, by zagwarantowa( efektywno'( podejmowanych decyzji i skuteczn# mo&liwo'( ich weryfikacji. Kluczowym problemem staje si$ unifikacja takiej kategorii i metod jej kszta"towania, jak: obiektywna (rzetelna) warto'( przedsi$biorstwa. Postawmy przez to kontrowersyjn# hipotez$, i& je&eli istnieje metoda ustalenia obiektywnej warto'ci przedsi$biorstwa, metoda oceny poprawno'ci tego ustalenia i poprawno'ci uzyskanej warto'ci oraz metoda wykorzystania tej warto'ci w okre'lonym procesie decyzyjnym, a tak&e metoda oceny poprawno'ci tego wykorzystania, to istnieje przes"anka do konstrukcji ram konceptualnych procesu standaryzacji dziedziny wyceny przedsi$biorstwa, w wymiarze przedmiotu i podmiotu decyzyjnego. Savas (1992, s. 345)12 wskazuje, &e okre'lenie warto'ci przedsi$biorstw pa!stwowych mo&e by( przedsi$wzi$ciem tak trudnym, &e prawie beznadziejnym. Kosi!ski (1992, s. 102)13 podnosi z kolei, &e w normalnie funkcjonuj#cej gospodarce cena jest kszta"towana przez stosunki rynkowe, dla których nie istnieje teoretycznie poprawny uk"ad. Podobnie nie istnieje te& poj$cie „warto'ci, czy ceny przedsi$biorstwa”. Je'li ka&da decyzja powoduje 11

Logika odkrycia naukowego, PWN, Warszawa 1977; Wiedza obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa 2002.

12

Prywatyzacja. Klucz do lepszego rz$dzenia, PWE, Warszawa 1992. Problemy wyceny warto"ci przedsi%biorstwa oraz jego maj$tku, [w:] Wybrane elementy procedury prywatyzacyjnej, pr. zb. pod red. W. M. Grudzewskiego, Zeszyt nr 10 – Zarz#dzanie Firm#, Instytut Organizacji Przemys"u Maszynowego, Warszawa 1992.

13

173 konsekwencje, to warto'( przedsi$biorstwa zale&y od tego, z jakim skutkiem podejmowane s# dane decyzje, ale równie& przez to, kto i w jakim momencie je podejmuje. Przez to, jak podnosi Wojsznis (2000, s. 103)14, ka&da rzecz jest warta tyle, za ile da si$ j# za pomoc# danych decyzji spozycjonowa( na rynku i sprzeda(. Wywodz#c dalej za Szczepankowskim (2007, s. 187)15, w ten sposób równie& nie ma metody wyceny warto'ci przedsi$biorstwa, bo, cho( warto'( ta istnieje, to nie istnieje jej definicja, a przez to punkt odniesienia do jej oceny. Z decyzj# o prywatyzacji przedsi$biorstwa w wymiarze warto'ci procesu wi#&# si$ trzy zagadnienia: (1) sposób, w jaki zmienia si$ warto'( przedsi$biorstwa w kolejnych fazach cyklu jego &ycia (wzrost, ekspansja, dojrza!o"&, spadek), (2) proces przechodzenia pomi$dzy tymi fazami, (3) osi#gni$cie optimum tej warto'ci na dany moment czasowy. Niezwykle istotne przez to staje si$ uwzgl$dnianie w oszacowaniu warto'ci przedsi$biorstwa jego wp"ywu na otoczenie, w którym dzia"a i wp"ywu tego otoczenia na to przedsi$biorstwo. Katalog determinantów kszta"tuj#cych poszukiwan# warto'( jest tym szerszy, im szerszy jest zakres oddzia"ywania tych dwóch wymiarów czasu i przestrzeni. Bez wykonania analiz przedprywatyzacyjnych proces decyzyjny zawiera"by w tym zakresie ograniczenie w postaci luki informacyjnej. Warto jednak zada( pytanie, jaka jest warto'( informacyjna samej analizy przedprywatyzacyjnej, skoro tyle jest niewiadomych w zakresie przyjmowanych dla potrzeb jej wykonania za"o&e!. Wszystkie elementy, które determinuj# warto'(, mog# w ró&ny sposób t$ warto'( zwi$kszy( lub zmniejszy(, w zale&no'ci od tego, jaki katalog sk"adowych leg" u podstaw jej sporz#dzenia. Zasadniczym przyk"adem tej wra&liwo'ci warto'ci na wybrane czynniki s# stosowane metody wyceny. Z jednej strony &adna metoda nie posiada monopolu na ustalanie poprawnej warto'ci, z drugiej ró&ne s# wyniki uzyskiwane przy ich zastosowaniu. Mimo i& domagamy si$ okre'lenia „prawdziwej warto'ci”, to pewnym jest, &e cho( kategoria taka empirycznie istnieje, to nie istnieje jednak praktyczny sposób jej ustalenia. W raportach z kontroli procesów prywatyzacji Najwy&szej Izby Kontroli cz$sto pojawia si$ stwierdzenie, i& Minister Skarbu powinien zapewni( ustalenie rzetelnej i aktualnej warto'ci prywatyzowanych podmiotów16. Nie wskazuje si$ jednak przy tym, co nale&y rozumie( pod poj$ciem rzetelnej 14

Wycena podmiotów gospodarczych jednym z elementów zmian strukturalnych w gospodarkach rynkowych, [w:] Przemiany strukturalne gospodarki krajów 'rodkowej i wschodniej europy na prze"omie wieków i mo&liwo'ci wzajemnej wspó"pracy, (red.) W. Kowalczewski, Materia"y konferencyjne, Wy&sza Szko"a Ekologii i Zarz#dzania w Warszawie, Na"$czów 2000. 15 16

Wycena i zarz#dzanie warto'ci# przedsi$biorstwa, PWN, Warszawa 2007.

Zob. np. Informacja o wynikach kontroli przygotowania i przebiegu procesu prywatyzacji Zelmer S.A. http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2007/2007133/px_2007133.pdf (2-03-2009 r.); Informacja o wynikach kontroli prywatyzacji przedsi$biorstw przemys"u spirytusowego http://bip.nik.gov.pl/pl/bip/wyniki_kontroli_wstep/inform2006/2005163/px_2005163.pdf (2-03-2009 r.). W

174 warto'ci. Skoro nie istnieje definicja poj$cia prawdziwej albo rzetelnej warto'ci przedsi$biorstwa, to jak zatem mog# istnie( metody jej rzetelnego ustalania. Pytanie to nabiera szczególnego znaczenia, gdy poszukuje si$ b"$dów wyceny i podejmowanych na jej podstawie decyzji, w braku mo&liwo'ci okre'lenia, co nale&y rozumie( pod poj$ciem takiego b"$du i jak oraz gdzie nale&y go szuka(. Warto'( przedsi$biorstwa jest zmienn# w czasie i przestrzeni17. G"ównie wa&ny jest przez to moment wyceny i moment transakcji dokonywany na jej podstawie. Z jednej strony ró&nica pomi$dzy tymi momentami w czasie musi by( zoptymalizowana do minimum. Z drugiej zarówno moment wyceny, jak i moment transakcji musi by( zoptymalizowany do warunków maksymalizuj#cych warto'( przedsi$biorstwa. Rozpatruj#c przedsi$biorstwo jako produkt, dostrzega si$ analogi$ pomi$dzy cyklem &ycia produktu a cyklem &ycia przedsi$biorstwa, tworz#c# podstawy do okre'lenia koniunkturalnego cyklu warto'ci. W pocz#tkowej fazie obja'niaj#cej wprowadzenie przedsi$biorstwa na rynek nast$puje dynamiczny wzrost rynku spowodowany reakcj# jego nienasycenia na produkty wchodz#cego przedsi$biorstwa. W wyniku konsolidacji przedsi$biorstwa z rynkiem nast$puje stopniowo maksymalizacja jego zdolno'ci konkurencyjnej. Nasycenie rynku przek"ada si$ na regres w dynamice wykorzystywania tej zdolno'ci, a& do momentu stopniowej utraty perspektyw rozwoju. Wyst$puj#ce empirycznie wielofazowe zró&nicowanie cyklu &ycia przedsi$biorstwa powoduje, &e dla ka&dej z tych faz charakterystyczna b$dzie inna jego warto'(, kszta"towana przez odpowiadaj#ce tym fazom determinanty. W zale&no'ci od tego, w którym momencie cyklu &ycia przedsi$biorstwa nast#pi wycena jego warto'ci, ró&ny b$dzie poziom tej warto'ci i jej wra&liwo'( na przyczynowo-skutkowe czynniki. W efekcie przedsi$biorstwo nie posiada jednej sta"ej warto'ci, która mo&e charakteryzowa( jego cen$. Ta warto'( migruje w stopniu odpowiadaj#cym poziomowi zmienno'ci determinuj#cych je czynników i miejsca przedsi$biorstwa w cyklu jego &ycia. Istotnym kierunkiem badawczym w dziedzinie poszukiwania metod wyceny przedsi$biorstwa i na tej podstawie podejmowania prób ich standaryzacji ze wzgl$du na cel wykorzystywania wynikaj#cych z tej wyceny wniosków, wydaje si$ orientowanie wyceny na poszczególne fazy cyklu jego &ycia i konstruowanie na tej podstawie scenariuszowych algorytmów decyzyjnych dla zmieniaj#cych si$ warunków otoczenia. Skoro bowiem inna jest warto'( przedsi$biorstwa w fazie jego wzrostu ni& interesuj#cy sposób problematyk$ t$ podj#" Hendzel (Rola systemu warto"ci organizacji w procesie zmian, [w:] Kategoria warto"ci a cele przedsi%biorstwa, (red.) K. Jaremczuk, Oficyna wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, Rzeszów 1999, s. 207). 17

Por. (Say, Traktat o ekonomii politycznej. czyli prosty wyk"ad sposobu, w jaki si$ tworz#, rozdzielaj# i spo&ywaj# bogactwa, PWN, Warszawa 1960, s. 133).

175 schy"ku, to inna równie& powinna by( metodyka podej'cia do jej ustalania i wykorzystywania w procesie decyzyjnym18. Tak zarysowany problem wskazuje, &e klasyczny dla poszukiwania podstawy ustalania ceny transakcyjnej przedzia" warto'ci przedsi$biorstwa, wynikaj#cy z porównania uzyskanych ró&nymi metodami wyceny wyników, powinien by( wypadkow# wyników metod adekwatnych do fazy cyklu, w którym przedsi$biorstwo w momencie wyceny si$ znajduje. Ze struktury procesu prywatyzacji wynika, i& jest on ci#giem decyzji roz"o&onych w czasie, którego jednym z elementów jest oszacowanie warto'ci przedsi$biorstwa, reprezentuj#ce element analizy przedprywatyzacyjnej. Nak"adaj#c na siebie cykl &ycia przedsi$biorstwa na cykl decyzji podejmowanych w procesie prywatyzacji, dostrzega si$ problem migracji zmieniaj#cej si$ warto'ci w procesie jej ustalania i wykorzystywania dla potrzeb podejmowanych decyzji. Analizuj#c cztery zmienne: (1) warto'( przedsi$biorstwa przed wycen#, (2) warto'( przedsi$biorstwa na moment wyceny, (3) warto'( przedsi$biorstwa na moment sprzeda&y i (4) warto'( przedsi$biorstwa po sprzeda&y, mo&na dokona( analizy zachodz#cych pomi$dzy tymi zmiennymi relacji i na tej podstawie okre'li( czynniki determinuj#ce optimum warto'ci wzgl$dem czasu i przestrzeni, w której dokonywana jest wycena i sprzeda& (prywatyzacja) podmiotu. Empiryczna ocena tego zagadnienia mo&e da( odpowied% na pytanie, czy na efektywno'( procesu prywatyzacji ma wp"yw zachowanie korelacji pomi$dzy momentem wyceny a momentem transakcji i czy brak korelacji pomi$dzy tymi momentami powoduje sytuacj$, w której warto'( przedsi$biorstwa przed wycen# jest ró&na od warto'ci po transakcji. Tu sw# zasadnicz# rol$ ujawnia analiza przedprywatyzacyjna, której wnioski wyznaczaj# przedzia" czasu i typ przestrzeni (warunki otoczenia) sprzyjaj#ce maksymalizacji efektywno'ci procesu prywatyzacji. Obja'niaj#cy ten problem Schemat nr 5 jest syntetyczn# prób# odpowiedzi na pytanie stanowi#ce jednocze'nie tytu" niniejszego opracowania – jaka jest rola analizy przedprywatyzacyjnej w procesie prywatyzacji. Na podstawie przeprowadzonych rozwa&a! mo&na stwierdzi(, &e urzeczywistnia si$ ona w dwóch podstawowych aspektach: 1) zmienno'( otoczenia i wn$trza przedsi$biorstwa kszta"tuje zmienno'( jego warto'ci. Rol# analizy przedprywatyzacyjnej (sytuacji przedsi$biorstwa) jest identyfikacja wielko'ci, potencja"u i stopnia zmienno'ci tej warto'ci w zak"adanej perspektywie czasowej; 18

Zagadnienie to Vega-Redondo (Economics and the theory of games, Cambridge University Press, New York 2003, s. 4) nazywa „zdywersyfikowan$ strategi$ warto"ci”.

176 2) wnioski wynikaj#ce z wykonanej analizy przedprywatyzacyjnej nie powinny dotyczy( tylko jej przedmiotu, lecz przede wszystkim wskazywa( na mo&liwo'ci i ograniczenia metod i technik zastosowanych w analizie do generowania weryfikowalnych warto'ci poznawczych.

Schemat nr 5 Warto"+ przedsi'biorstwa w perspektywie czasu Kana" trendu warto'ci

V

t Warto'( przed wycen#

Warto'( na moment wyceny

Warto'( na moment sprzeda&y

Warto'( po sprzeda&y

*ród"o: Opracowanie w"asne.

5.5. Podsumowanie Wra&liwo'( algorytmu decyzyjnego wzrasta w stopniu odpowiadaj#cym wzrostowi poziomu ryzyka otoczenia, w jakim urzeczywistnia si$ dana decyzja. S"usznie przez to zauwa&a za M#czy!sk# Panfil (2008, s. 28)19, &e zapotrzebowanie na wycen$ warto'ci przedsi$biorstw ro'nie w miar$ nasilania si$ zjawiska oderwania w"asno'ci od kontroli i zarz#dzania. Decyzje w tych sferach s# bowiem tak samo zró&nicowane, jak zró&nicowana 19

Wprowadzenie do wyceny spó!ek, [w:] Metody wyceny spó!ki, perspektywa klienta i inwestora, pr. zb. pod red. M. Panfila i A. Szablewskiego, Poltex, Warszawa 2008.

177 jest podstawa ich podj$cia. Rozwa&ania zainicjowane w niniejszym opracowaniu zwracaj# jednak uwag$ na to, &e istnieje uboczny skutek wynikaj#cy z nasilania si$ towarzysz#cemu temu zjawiska, jakim jest odrywanie si$ teorii od praktyki wyceny przedsi$biorstwa, a w szczególno'ci konstytuowania si$ praktycznego paradygmatu wyceny akceptowanego i rozwijanego przez 'wiat nauki. Je'li to praktyka b$dzie dyktowa( teorii rozwi#zania, których ta nie b$dzie wyprzedza( lub za którymi nie b$dzie nad#&a(, to istotnym staje si$ przez to pytanie, jak# rol$ w dziedzinie wyceny przedsi$biorstwa pe"ni i b$dzie pe"ni( nauka i jej teorie. Tytu"owa teza niniejszego opracowania – Rola analizy przedprywatzyacyjnej w procesie prywatyzacji – nie pozbawiona jest podobnej kontrowersyjnej konkluzji. Czemu bowiem s"u&# wnioski wynikaj#ce z analizy danego podmiotu w sytuacji, gdy przed jej wykonaniem podj$to ju& decyzj$ o jego prywatyzacji i sposobie jej przeprowadzenia. Co powinno by( przez to pierwsze: decyzja, czy b$d#cy jej podstaw# wniosek. Dodatkowy brak uregulowa! w zakresie standaryzacji podej'cia do wykonywania i weryfikacji za"o&e! i ustale! analizy przedprywatyzacyjnej, a tak&e podej'cia do sposobu i oceny wykorzystywania wynikaj#cych z niej wniosków stwarza szczególne wyzwanie do podj$cia teoretycznych poszukiwa! formy i tre'ci w dziedzinie tego obszaru problemowego. W 'wietle podstawowych koncepcji rozwoju nauki reprezentowanych przez paradygmaty Kuhna, programy badawcze Lakatosa, falsyfikacj$ Poppera czy idealizacj$ Nowaka pewnym jest, &e w poszukiwaniach tych nie wyr$czy nauki praktyka. Je'li tak bowiem si$ stanie, to problematyka analizy sytuacji i wyceny przedsi$biorstwa na zawsze pozostanie obszarem subiektywnych spekulacji, które formu"owa( i bezkrytycznie dowie'( b$dzie móg" niemal ka&dy.

178

dr Igor Postu!a

ROZDZIA& VI MODEL REGULACYJNY CORPORATE GOVERNANCE W SPÓ&KACH SKARBU PA#STWA 6.1. Wprowadzenie Poj$cie corporate governance, cho( stosowane powszechnie zarówno w praktyce jak i nauce zarz#dzania, nie jest jednoznacznie zdefiniowane. Pomimo, &e dominuj#ce znaczenie tego poj$cia odnosi si$ do wzajemnych relacji pomi$dzy poszczególnymi grupami zaanga&owanymi w funkcjonowanie korporacji, do których nale&# w szczególno'ci: akcjonariusze, zarz#d, cz"onkowie organów nadzorczych, pracownicy, dostawcy, kontrahenci; to poszczególni autorzy w ró&ny sposób okre'laj# jego zakres znaczeniowy, w zale&no'ci od wyra&anych pogl#dów w szczególno'ci na otoczenie korporacji, jej cele, terytorium funkcjonowania czy zró&nicowanie kulturowe. Dlatego te& na wst$pie nale&y podkre'li(, &e definicja corporate governance zale&y od stosowanego podej'cia teoretycznego. Dla celów niniejszego opracowania, przyj$to uniwersaln# definicj$ poj$cia corporate governance okre'lon# przez OECD, zgodnie z któr# za corporate governance, uwa&a si$ „zale&no'ci pomi$dzy kierownictwem spó"ki, jej organami oraz akcjonariuszami i pozosta"ymi grupami udzia"owymi” oraz „struktur$, za po'rednictwem której ustala si$ cele podmiotu gospodarczego i 'rodki ich realizacji, a tak&e narz$dzia monitorowania wyników dzia"ania”.1 Na kszta"t corporate governance ka&dej spó"ki wp"ywa wiele czynników, od tych o charakterze systemowym, jak kultura prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej w danym pa!stwie czy regulacje prawne, poprzez czynniki zewn$trzne, do których mo&na zaliczy( otoczenie, w jakim funkcjonuje dana spó"ka, nast$pnie czynniki wewn$trzne, zwi#zane ze struktur# i relacjami w samej spó"ce, po czynniki odnosz#ce si$ do konkretnych osób

1

Zasady nadzoru korporacyjnego OECD, 1999, dost$pne na : www.oecd.org.

179 pe"ni#cych funkcje cz"onków organów spó"ki. W zale&no'ci od stosowanego podej'cia teoretycznego, poszczególnym czynnikom przypisuje si$ okre'lone wagi. Bez wzgl$du jednak, jakie podej'cie teoretyczne zostanie przyj$te i do których z rodzajów czynników corporate governance si$ odnosimy, w ka&dym przypadku, cho( oczywi'cie nie zawsze w tym samym stopniu, jednym z elementów decyduj#cych o kszta"cie corporate governance jest regulacja prawna. Regulacja prawna stanowi istotny czynnik podstaw systemowych, do których mo&na zaliczy( np. model rynku kapita"owego. W odniesieniu do czynników zewn$trznych, prawo stanowi podstaw$ relacji spó"ki z jej kontrahentami (prawo cywilne) i otoczeniem (np. prawo ochrony 'rodowiska). Prawo handlowe decyduje natomiast o kszta"cie czynników wewn$trznych, czyli o strukturze spó"ki i relacjach pomi$dzy jej organami. Poszczególni cz"onkowie organów s# z kolei powo"ywani na swoje stanowiska w sposób okre'lony przez odpowiednie regulacje zarówno ustawowe, jak i o charakterze wewn$trznym. Jak wskazano w definicji, corporate governance dotyczy relacji pomi$dzy poszczególnymi grupami udzia"owymi w spó"ce oraz struktur, w których te relacje zachodz#. Na kszta"t systemu corporate governance spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa wp"ywa wiele elementów, z których ka&dy, cho( nie zawsze w równym stopniu, jest determinowany poprzez odpowiedni# regulacj$ prawn#. Do elementów systemu corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa nale&y zaliczy( w szczególno'ci: – relacje pomi$dzy poszczególnymi organami w spó"ce, – sposób doboru i kwalifikacje cz"onków zarz#du i rady nadzorczej, – sposób ustalania wynagrodzenia cz"onków zarz#du i rady nadzorczej, – uprawnienia poszczególnych grup udzia"owych w spó"ce, – stosunki finansowe w spó"ce, a tak&e w relacji z w"a'cicielem, – relacje spó"ki z organami nadzoruj#cym, – organizacja i sposób procesowania organów nadzoruj#cych. Podstawowym celem niniejszego opracowania jest przedstawienie modelu corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa, a przede wszystkim jego odr$bno'ci w stosunku do regu" ogólnych obowi#zuj#cych w spó"kach kapita"owych. Analiza siatki regulacyjnej spó"ek Skarbu Pa!stwa przeprowadzana w opracowaniu b$dzie dotyczy"a poszczególnych, wskazanych powy&ej, elementów systemu corporate governance w tych spó"kach. W opracowaniu nie przyjmuje si$ za podstaw$ &adnej konkretnej teorii corporate governance. Opracowanie, jak wskazano, ma celu przedstawienie modelu corporate

180 governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa, wynikaj#cego z siatki regulacji dotycz#cych tego rodzaju spó"ek. Nale&y jednak pami$ta(, &e regulacje prawne s# wa&nym, ale tylko jednym z wielu czynników decyduj#cych o kszta"cie corporate governance. Dlatego te&, aby móc okre'li(, której teorii jest najbli&szy ogólny model corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa, niezb$dne jest przeprowadzenie odpowiednich bada! w tym zakresie. Punktem wyj'cia do tego rodzaju bada! ma by( w"a'nie okre'lenie modelu corporate governance wynikaj#cego z regulacji dotycz#cych spó"ek Skarbu Pa!stwa. Przedmiotem opracowania nie jest problematyka corporate governance w spó"kach notowanych na gie"dzie, które podlegaj# wielu regu"om szczegó"owym w tym zakresie, wymagaj#cym analizy w odr$bnym, specjalistycznym opracowaniu. Ponadto, opracowanie skupia si$ na jednoosobowych spó"kach Skarbu Pa!stwa oraz spó"kach, w których Skarb Pa!stwa jest w"a'cicielem ponad 50 % udzia"ów/akcji. Corporate governance w spó"kach z mniejszo'ciowym udzia"em podlega regu"om ogólnym odnosz#cym si$ do spó"ek kapita"owych. Problem nadzoru w"a'cicielskiego Skarbu Pa!stwa wymaga oddzielnego opracowania szczegó"owego.

6.2. System regulacji corporate governance Spó"ki Skarbu Pa!stwa, jako spó"ki kapita"owe podlegaj# przepisom kodeksu spó"ek handlowych2 (dalej: ksh), natomiast spó"ki publiczne tak&e ustawie o obrocie instrumentami finansowymi oraz innym ustawom odnosz#cym si$ do spó"ek notowanych na gie"dzie papierów warto'ciowych. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie regulacji dotycz#cych corporate governance o charakterze szczegó"owym, czyli odnosz#cych si$ bezpo'rednio do spó"ek kapita"owym z udzia"em Skarbu Pa!stwa, skupiaj#c si$ w szczególno'ci na regulacjach dotycz#cych stosunków wewn$trznych w spó"kach. Dlatego te& regulacje ogólne, do których zalicza si$ kodeks spó"ek handlowych, w opracowaniu b$d# traktowane jedynie jako punkt odniesienia do analizy rozwi#za! szczególnych dotycz#cych wy"#cznie spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa. Z tego powodu przedmiotem opracowania nie jest tak&e problematyka spó"ek publicznych. Istot# opracowania jest przedstawienie odr$bno'ci spó"ek Skarbu Pa!stwa od spó"ek podlegaj#cych jedynie regulacjom ogólnym w zakresie corporate governance. 2

Ustawa z dnia 15 wrze'nia 2000 r. Kodeks spó"ek handlowych, Dz. U. z 2000 r. Nr 94, poz. 1037, z pó%n. zm.

181 Jak wskazano powy&ej, spó"ki z udzia"em pa!stwa stanowi# szczególn# kategori$ spó"ek kapita"owych, które funkcjonuj#c w obrocie gospodarczym podlegaj# regulacjom o charakterze ogólnym. Jednocze'nie, z uwagi na specyficzny charakter w"a'ciciela, jakim jest pa!stwo, podlegaj# ró&nego rodzaju przepisom szczególnym. Te szczególne przepisy, odnosz#ce si$ do spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa, tworz# bardzo skomplikowan# siatk$ regulacyjn#, na któr# sk"adaj# si$ w szczególno'ci: – ustawy i rozporz#dzenia dotycz#ce funkcjonowania spó"ek Skarbu Pa!stwa oraz wykonywania uprawnie! przez Skarb Pa!stwa, w tym maj#ca najwi$ksze znaczenie ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji3, – ustawy i rozporz#dzenia reguluj#ce okre'lone dziedziny funkcjonowania spó"ek kapita"owych, zawieraj#ce przepisy szczególne odnosz#ce si$ do spó"ek Skarbu Pa!stwa, – przepisy prawa wspólnotowego, – akty prawa wewn$trznego wydawane przez Prezesa Rady Ministrów i Ministra Skarbu Pa!stwa, – zasady nadzoru w"a'cicielskiego nad spó"kami Skarbu Pa!stwa oraz innymi pa!stwowymi osobami prawnymi, – wytyczne

OECD

dotycz#ce

nadzoru

korporacyjnego

w

przedsi$biorstwach

publicznych. Poszczególne polskie regulacje o charakterze powszechnie obowi#zuj#cym dotycz#ce corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa b$d# analizowane w niniejszym opracowaniu w odniesieniu do konkretnych elementów corporate governance. Z uwagi na specyficzn# rol$ prawa wspólnotowego, Wytycznych OECD oraz aktów prawa wewn$trznego dotycz#cych corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa, regulacje te s# przedmiotem odr$bnych podrozdzia"ów. 6.2.1. Regulacje prawa wspólnotowego w zakresie corporate governance spó!ek z udzia!em pa(stwa Prawo wspólnotowe nie zawiera regulacji odnosz#cych si$ wprost do corporate governance w spó"kach z udzia"em pa!stwa. Tak&e bardziej ogólna problematyka corporate

3

Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji, Dz. U. z 1996 r. Nr 118, poz. 561, z pó%n. zm.

182 governance spó"ek kapita"owych nie jest obj$ta aktami prawa wspólnotowego o charakterze wi#&#cym. Nale&y jednak wskaza(, &e od kilku lat problematyka ta stanowi przedmiot zainteresowania Komisji Europejskiej. W Komunikacie Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego z 2003 roku4 Komisja wskaza"a podstawowe wyzwania w zakresie corporate governance na rynku wspólnotowym i potrzeb$ koordynacji dzia"a! pa!stw cz"onkowskich na tej p"aszczy%nie. Aktami prawnymi odnosz#cymi si$ do problematyki corporate governance s# dwa zalecenia Komisji Europejskiej odnosz#ce si$ do spó"ek notowanych na gie"dzie tj.: –

zalecenie Komisji z dnia 14 grudnia 2004r. w sprawie wspierania odpowiedniego systemu wynagrodze! dyrektorów spó"ek notowanych na gie"dzie,5

–

zalecenie

Komisji

z

dnia

15

lutego

2005r.

dotycz#ce

roli

dyrektorów

niewykonawczych lub b$d#cych cz"onkami rady nadzorczej spó"ek gie"dowych i komisji rady (nadzorczej).6 Zalecenia

s#

aktami

prawa

wspólnotowego

niemaj#cymi

mocy

wi#&#cej,

wskazuj#cymi jedynie ich adresatom po&#dane z punktu widzenia interesów Wspólnoty dzia"ania. Nale&y wskaza(, &e cho( prawo wspólnotowe nie zawiera aktów prawnych o charakterze wi#&#cym dotycz#cych bezpo'rednio problematyki corporate governance, to z uwagi na bardzo szerokie znaczenie tego poj$cia, wp"yw na t# problematyk$ maj# akty wspólnotowe dotycz#ce takich zagadnie! jak w szczególno'ci przejrzysto'( stosunków finansowych pomi$dzy pa!stwami cz"onkowskimi a przedsi$biorcami publicznymi7 czy pomoc publiczna8. 6.2.2. Zasady i Wytyczne Ministra Skarbu Pa(stwa Istotnymi dokumentami dla praktyki sprawowania nadzoru w"a'cicielskiego w spó"kach Skarbu Pa!stwa stanowi# Zasady nadzoru w"a'cicielskiego na spó"kami z udzia"em Skarbu Pa!stwa oraz innymi pa!stwowymi osobami prawnymi (dalej: Zasady nadzoru 4

Communication from the Commission to the Council and the European Parliament „Modernising Company law and Enhancing Corporate Governance in the European Union – A Plan to Move Forward”, Komisja Europejska, Bruksela 21.5.2003 r. 5 Dz.Urz. UE z 29.12.2004 r. L 385/55. 6 Dz.Urz. UE z 25.2.2005 r., L 52/51. 7 Dyrektywa Komisji 2006/111/WE z dnia 16 listopada 2006 r. w sprawie przejrzysto'ci stosunków finansowych miedzy pa!stwami cz"onkowskimi a przedsi$biorstwami publicznymi, a tak&e w sprawie przejrzysto'ci finansowej wewn#trz okre'lonych przedsi$biorstw, Dz.Urz. UE z 17.11.2006, L 318/17.

183 w"a'cicielskiego) oraz Wytyczne dla jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa i spó"ek z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa sporz#dzaj#cych sprawozdanie finansowe za dany rok (dalej: Wytyczne dla spó"ek Skarbu Pa!stwa). Pierwszy dokument wszed" w &ycie 19 pa%dziernika 2005 r. moc# Zarz#dzenia nr 41 Ministra Skarbu Pa!stwa w sprawie zasad nadzoru nad spó"kami z udzia"em Skarbu Pa!stwa oraz innymi pa!stwowymi osobami prawnymi i zast#pi" obowi#zuj#ce do tej pory Zasady nadzoru w"a'cicielskiego z dnia 19 kwietnia 2004 r. Drugi dokument jest wydawany na dany rok sprawozdawczy po akceptacji przez Ministra Skarbu Pa!stwa.9 Zasady nadzoru w"a'cicielskiego jako dokument wprowadzony w &ycie na podstawie zarz#dzenia Ministra Skarbu Pa!stwa stanowi# akt prawa wewn$trznego. Wytyczne dla spó"ek Skarbu Pa!stwa trudno zakwalifikowa( do aktów prawa wewn$trznego, gdy& nie wchodz# one w &ycie na podstawie zarz#dzenia ministra, lecz po uzyskaniu przez niego pisemnej akceptacji. Nale&y jednak zaznaczy(, &e Wytyczne na rok 2005, na których opieraj# si$ Wytyczne na kolejne lata stanowi"y za"#cznik do wydanych w tym roku Zasad nadzoru korporacyjnego, które, jak ju& wskazano, wesz"y w &ycie na podstawie zarz#dzenie Ministra Skarbu Pa!stwa. Wytyczne maj# istotne znaczenie praktyczne, gdy& na ich podstawie sporz#dzane jest sprawozdanie finansowe i sprawozdania organów spó"ki przedk"adane walnemu zgromadzeniu akcjonariuszy. Nale&y przyzna(, &e wprowadzenie precyzyjnych zasad sprawozdawczo'ci, w tym w szczególno'ci wzorów sprawozda! stanowi pozytywny element corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa. Stosowanie tego rodzaju zasad nie tylko sprzyja przejrzysto'ci funkcjonowania spó"ek, ale w znacz#cym stopniu u"atwia prac$ ich organom, a tak&e pracownikom Ministerstwa Skarbu Pa!stwa przygotowuj#cym walne zgromadzenia akcjonariuszy, a co za tym idzie pozytywnie wp"ywa na efektywno'( nadzoru korporacyjnego. Du&o szerszy zakres przedmiotowy obejmuj# Zasady nadzoru w"a'cicielskiego, które zawieraj# zalecenia dotycz#ce nast$puj#cych elementów corporate governance: –

celów nadzoru w"a'cicielskiego;

–

funkcjonowania rady nadzorczej, w tym: kompetencji cz"onków rady, procedury i kryteriów doboru cz"onków rady, organizacji i oceny pracy rady, wynagradzania cz"onków rady;

8

Prawo wspólnotowe reguluje zasady dopuszczalno'ci pomocy publicznej, a tak&e procedury dotycz#ce nadzorowania pomocy oraz zwrotu bezprawnie udzielonej lub niew"a'ciwie wykorzystanej pomocy. 9 Wytyczne na rok 2008 zosta"y zaakceptowane przez Ministra Skarbu Pa!stwa 14 listopada 2008 roku.

184 –

funkcjonowania zarz#du, w tym: procedury i kryteriów doboru cz"onków zarz#du, oceny pracy zarz#du, wynagradzania cz"onków zarz#du;

–

monitorowania spó"ek;

–

wspó"pracy rady nadzorczej z bieg"ym rewidentem oraz monitorowania audytu spó"ki;

–

wspó"pracy departamentów nadzoru z radami nadzorczymi;

–

nadzorowania spó"ek zale&nych;

–

monitorowania zobowi#za! pozacenowych. Jako g"ówne cele nadzoru korporacyjnego w spó"kach Skarbu Pa!stwa Zasady

wymieniaj#: –

„skuteczne wykorzystanie praw w"a'cicielskich Ministra Skarbu Pa!stwa dla realizacji celów polityki gospodarczej pa!stwa,

–

racjonalne

wykorzystanie

zasobów

maj#tku

pa!stwowego

dla

zapewnienia

prawid"owego funkcjonowania gospodarki narodowej, –

wzrost efektywno'ci dzia"ania, skuteczno'ci zarz#dzania i warto'ci spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa,

–

przygotowanie podmiotów do procesu przekszta"ce! i prywatyzacji w d#&eniu do osi#gni$cia docelowego modelu sektora pa!stwowego w gospodarce,

–

zapewnienie transparentno'ci dzia"alno'ci spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa.”10 W praktyce istotne znaczenie maj# tak&e za"#czniki do Wytycznych, w szczególno'ci

Wskazówki Ministerstwa Skarbu Pa!stwa dotycz#ce rozpocz$cia pracy oraz wykonywania czynno'ci przez rad$ nadzorcz# jednoosobowej spó"ki Skarbu Pa!stwa oraz spó"ki z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa. Wskazówki te znacznie u"atwiaj# rozpocz$cie pracy radom poszczególnych kadencji i ich cz"onkom, a tak&e zwi$kszaj# przejrzysto'( funkcjonowania rad. Zasady nadzoru korporacyjnego na swych p"aszczyznach przedmiotowych nie zawieraj# dodatkowych regu" nadzoru w"a'cicielskiego w stosunku do regu" wynikaj#cych z aktów prawnych dotycz#cych poszczególnych elementów tego nadzoru, stanowi# one opracowanie, w którym te regu"y s# zebrane i skatalogowane. Mo&na postawi( tez$, &e nie stanowi# one samoistnej podstawy praw i obowi#zków poszczególnych podmiotów corporate governance spó"ek Skarbu Pa!stwa (w szczególno'ci: organów spó"ek, pracowników departamentów Ministerstwa Skarbu Pa!stwa bezpo'rednio nadzoruj#cych poszczególne spó"ki, ksi$gowych spó"ek, bieg"ych rewidentów). Podstawy takie stanowi# konkretne akty prawne dotycz#ce poszczególnych elementów corporate governance. Pomimo tego, z uwagi

185 na fakt, i& zasady stanowi# spójny dokument, w którym skatalogowane s# regu"y nadzoru w"a'cicielskiego ich znaczenie praktyczne jest du&e. Z tego punktu widzenia pozytywnie nale&y oceni( obowi#zuj#cy zwyczaj dor$czania Zasad osobom powo"anym na cz"onków organów spó"ek Skarbu Pa!stwa wraz z aktem powo"ania.

6.2.3. Wytyczne OECD dotycz*ce nadzoru korporacyjnego w przedsi'biorstwach publicznych Wa&nym dokumentem maj#cym znaczenie dla problematyki corporate governance spó"ek z udzia"em pa!stwa s# Wytyczne OECD dotycz#ce nadzoru korporacyjnego w przedsi$biorstwach publicznych (dalej Wytyczne)11. Wytyczne nie s# aktem prawnym wi#&#cym pa!stwa cz"onkowskie OECD, nie s# te& aktem prawnym obowi#zuj#cym w Polsce. Nie stanowi# one umowy mi$dzynarodowej, ani prawa organizacji mi$dzynarodowej, które mo&e by( w Polsce bezpo'rednio stosowane. Rola Wytycznych mo&e by( jednak bardzo istotna, poniewa& stanowi# one wskazówk$ dla pa!stw cz"onkowskich OECD w zakresie sprawowania nadzoru korporacyjnego w spó"kach z udzia"em pa!stwa. Za najwa&niejsze wyzwania stoj#ce przez pa!stwem w tym zakresie Wytyczne uznaj#: –

„znalezienie

równowagi

mi$dzy

odpowiedzialno'ci#

pa!stwa

za

aktywne

wykonywanie swoich funkcji w"a'cicielskich, takich jak nominowanie i wybieranie sk"adu organu przedsi$biorstwa, jednocze'nie powstrzymuj#c si$ przed narzucaniem nieuprawnionych ingerencji politycznych w proces zarz#dzania spó"k# (...), –

zagwarantowanie, by istnia"y równe warunki gry na rynkach, na których spó"ki sektora prywatnego mog# konkurowa( z przedsi$biorstwami publicznymi oraz by rz#dy nie zniekszta"ca"y warunków konkurencyjnych poprzez sposób, w jaki korzystaj# ze swych uprawnie! regulacyjnych czy te& nadzorczych”12,

–

zapewnienie pozytywnego wk"adu przedsi$biorstw publicznych w ogóln# sprawno'( gospodarcz# i konkurencyjno'( kraju,

10

Zasady nadzoru w"a'cicielskiego, rozdzia" 2. OECD 2005, dost$pne na stronie internetowej: www.oecd.org; wydanie polskie: Ministerstwo Skarbu Pa!stwa, Warszawa 2005. 12 Przedmowa Wytycznych OECD. 11

186 –

stworzenie koniecznych warunków wst$pnych gospodarczo efektywnej prywatyzacji poprzez uczynienie przedsi$biorstw bardziej atrakcyjnymi dla potencjalnych nabywców i zwi$kszenie ich warto'ci podczas wyceny.13 Wytyczne skierowane s# do przedsi$biorstw publicznych, za które uznaj# one

zarówno przedsi$biorstwa pa!stwowe, jak i spó"ki prawa handlowego z wy"#cznym b#d% cz$'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa, w których Skarb Pa!stwa zobowi#zany jest do wykonywania funkcji zwi#zanych z nadzorem korporacyjnym.14. W nadzorze nad spó"kami kapita"owymi, których w"a'cicielem jest pa!stwo, mo&na wykorzystywa( instrumenty w"a'ciwe dla prywatnych spó"ek kapita"owych, do których zalicza si$ miedzy innymi „Zasady nadzoru korporacyjnego OECD”, a tak&e zasady dobrych praktyk odnosz#ce si$ do spó"ek funkcjonuj#cych w okre'lonych sektorach czy zasady dla spó"ek notowanych na gie"dzie15. Tego rodzaju zasady nie bior# jednak pod uwag$ istotnej specyfiki spó"ek z udzia"em pa!stwa, polegaj#cej przede wszystkim na: –

ingerencji politycznej w ich funkcjonowanie,

–

bierno'ci w"a'ciciela, jego oddaleniu od problemów pojawiaj#cych si$ w spó"kach,

–

rozmywaniu odpowiedzialno'ci za podejmowane decyzje, co wynika cz$sto ze skomplikowanych, odbiegaj#cych od relacji w spó"kach prywatnych, powi#za! pomi$dzy organami oraz poszczególnymi grupami udzia"owymi w spó"kach (pracownicy, ministerstwa, rz#d),

–

wykraczaj#cej poza rynkowe regu"y ochronie przed czynnikami dyscyplinuj#cymi procesy mened&erskie, jakimi s# przej$cie oraz bankructwo,

–

skomplikowaniu procesów decyzyjnych w ramach struktury w"a'cicielskiej, któr# w Polsce stanowi przede wszystkim Ministerstwo Skarbu Pa!stwa (dalej: MSP).16 Jak zaznaczono powy&ej, Wytyczne nie maj# charakteru obowi#zuj#cego aktu

prawnego, stanowi# zalecenia dla pa!stw cz"onkowskich OECD w zakresie sprawowania nadzoru korporacyjnego. W dalszej cz$'ci niniejszego opracowania zawarte w Wytycznych zalecenia b$d# wskazywane w odniesieniu do konkretnych zagadnie! stanowi#cych element corporate governance spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa.

13

Preambu"a Wytycznych OECD. Nota od wydawcy polskiej wersji j$zykowej Wytycznych OECD. 15 Dobre Praktyki Spó"ek Notowanych na Gie"dzie Papierów Warto'ciowych, 2007, dost$pne na stronie internetowej: www.gpw.pl. 16 Preambu"a Wytycznych OECD. 14

187

6.3. Elementy corporate governance dotycz$ce cz#onków organów spó#ek Skarbu Pa)stwa Podstawowym elementem corporate governance spó"ek kapita"owych s# relacje pomi$dzy poszczególnymi organami tych spó"ek i ich cz"onkami. Relacje te s# w sposób bezpo'redni determinowane przez czynniki corporate governance odnosz#ce si$ do cz"onków organów spó"ek Skarbu Pa!stwa, które charakteryzuj# si$ na tej p"aszczy%nie stosunkowo du&ymi odr$bno'ciami w stosunku do regu" ogólnych dotycz#cych spó"k$ kapita"owych. Odr$bno'ci te dotycz# w szczególno'ci: – sposobu powo"ania cz"onków organów spó"ek, – kwalifikacji cz"onków organów spó"ek – niezale&no'ci cz"onków organów spó"ek, – wynagradzania cz"onków organów spó"ek. 6.3.1. Powo!anie cz!onków organów spó!ek Skarbu Pa(stwa Sposób kszta"towania sk"adu cz"onków organów przedsi$biorstw publicznych (tu spó"ek Skarbu Pa!stwa) jest jednym z najwa&niejszych elementów corporate governance w tych spó"kach. Wytyczne OECD zawieraj# na tej p"aszczy%nie nast$puj#ce zalecenia: –

„organom

przedsi$biorstw

publicznych

powinno

si$

udzieli(

wyra%nego

pe"nomocnictwa oraz przenie'( na nie ostateczn# odpowiedzialno'( za wyniki przedsi$biorstw publicznych. (…) –

organy

przedsi$biorstwa

publicznego

powinny

mie(

sk"ad

gwarantuj#cy

podejmowanie obiektywnych i niezale&nych decyzji.”17 Polskie regulacje dotycz#ce sposobu powo"ania cz"onków organów spó"ek Skarbu Pa!stwa przewiduj# precyzyjn# procedur$ w tym zakresie. Jednocze'nie jednak szczegó"owe elementy sk"adaj#ce si$ na t# procedur$ mog# budzi( w#tpliwo'ci co do jej przejrzysto'ci oraz co do realizacji podstawowego jej celu, jakim jest powo"anie do sk"adu organów osób gwarantuj#cych podejmowanie obiektywnych i niezale&nych decyzji.

17

Sekcja VI A, C Wytycznych OECD.

188

6.3.1.1. Sposób powo!ania cz!onków zarz$du Zgodnie z odpowiednimi przepisami ksh, cz"onkowie zarz#du spó"ki z o.o. s# powo"ywani przez zgromadzenie wspólników, natomiast cz"onkowie zarz#du spó"ki akcyjnej przez rad$ nadzorcz#. W obydwu spó"kach przepisy reguluj#ce wybór cz"onków zarz#du maj# charakter wzgl$dnie obowi#zuj#cy, czyli umowa lub statut spó"ki mo&e w tym wzgl$dzie przewidywa( inne rozwi#zania. W spó"ce Skarbu Pa!stwa zarz#d spó"ki na etapie jej powstawania w wyniku komercjalizacji jest powo"ywany w wydawanym przez Ministra Skarbu Pa!stwa akcie komercjalizacji, który zast$puje przewidziane w przepisach ksh czynno'ci poprzedzaj#ce z"o&enie wniosku o wpisanie spó"ki do rejestru.18 Na etapie funkcjonowania spó"ki, w której ponad po"owa akcji albo udzia"ów nale&y do Skarbu Pa!stwa zarz#d jest powo"ywany i odwo"ywany przez rad$ nadzorcz#. Powo"anie nast$puje po przeprowadzeniu przez rad$ nadzorcz# post$powania kwalifikacyjnego celem sprawdzenia i oceny kwalifikacji kandydatów oraz wy"onienie najlepszego kandydata na cz"onka zarz#du. Szczegó"owe warunki i tryb przeprowadzania takiego post$powania reguluje rozporz#dzenie Rady Ministrów.19 Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przewiduje tak&e inny ni& powo"anie sposób powierzania zarz#du konkretnym osobom, czyli w drodze zawarcia umowy cywilnoprawnej o zarz#dzanie spó"k# z osoba fizyczn#. Umowa taka stanowi tak zwany kontrakt mened&erski. Odr$bno'( tego sposobu powierzania zarz#du od powo"ania polega przede wszystkim na tym, &e w tym przypadku zarz#d w spó"ce mo&e by( wy"#cznie jednoosobowy. Wy"onienie osoby, z

któr#

ma

by(

zawarty

kontrakt

mened&erski

nast$puje

w

drodze

konkursu

przeprowadzanego przez rad$ nadzorcz#, z tym &e o przeprowadzeniu konkursu czyli de facto o wyborze tego rodzaju formy powierzenia sprawowania zarz#du decyduje walne zgromadzenie20. Tryb przeprowadzenia konkursu okre'la rozporz#dzenie Rady Ministrów.21 Umow$ z osob# wybran# w drodze post$powania kwalifikacyjnego w imieniu spó"ki zawiera rada nadzorcza. Ustawa okre'la podstawowe elementy umowy o zarz#dzanie spó"k#.22 18

Art. 9 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. Art. 19a ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 20 W opracowaniu termin walne zgromadzenie jest u&ywany zarówno w odniesieniu do zgromadzenia wspólników w spó"ce z o.o. jak i do walnego zgromadzenia w spó"ce akcyjnej. 21 Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 9 wrze'nia 1997 r. w sprawie trybu przeprowadzania konkursu w celu wy"onienia osoby, której b$dzie zlecone sprawowanie zarz#du w spó"ce, Dz.U. z 1997r. Nr 110 poz.719. 22 Art. 17 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 19

189 W#tpliwo'ci budzi postanowienie, &e „umowa spo'ród obowi#zków zwi#zanych ze sprawowaniem zarz#du ma wyodr$bni( zakres zmian i usprawnie! w przedsi$biorstwie spó"ki, czyli restrukturyzacj$ spó"ki”23. Sprawowanie zarz#du polega na prowadzeniu wszystkich spraw spó"ki, w tym na dokonywaniu w przedsi$biorstwie zmian i usprawnie!, co oznacza, &e nawet bez specjalnego wyodr$bnienia w umowie, tego rodzaju obowi#zek zarz#du istnieje. Poza tym, ustawa odnosi zakres zmian i usprawnie! do przedsi$biorstwa spó"ki, a nie samej spó"ki, podczas gdy po pierwsze, spó"ka kapita"owa mo&e by( w"a'cicielem kilku przedsi$biorstw, a po drugie, przecie& sama spó"ka, jako forma prowadzenia dzia"alno'ci, te& mo&e wymaga( restrukturyzacji np. w zakresie odpowiednich zmian w statucie b#d% w zakresie odpowiednich zapisów rachunkowych np. przeniesienie 'rodków trwa"ych z kapita"ów rezerwowych na kapita" zak"adowy (podwy&szenie kapita"u zak"adowego ze 'rodków spó"ki).24 Istotnym rozwi#zaniem z punktu widzenia corporate governance, a 'ci'lej rzecz bior#c interesów grup udzia"owych w spó"kach, w których 'rednioroczne zatrudnienie wynosi powy&ej 500 pracowników powsta"ych w drodze komercjalizacji jest zapewnienie pracownikom mo&liwo'ci wyboru jednego cz"onka zarz#du. Jest to istotne wzmocnienie roli pracowników w spó"ce, nale&y jednak podkre'li(, &e niedokonanie wyboru cz"onka zarz#du przez pracowników nie stanowi przeszkody do wpisania spó"ki do rejestru przedsi$biorców ani do podejmowania wa&nych uchwa" przez zarz#d. Cz"onka zarz#du niewybranego przez pracowników nie wlicza si$ w takim przypadku do quorum. Wybór przez pracowników jednego cz"onka zarz#du jest ich prawem, a nie obowi#zkiem. Wynik takich wyborów jest wi#&#cy dla organu powo"uj#cego zarz#d w spó"ce.25 Nale&y wskaza(, &e prawo powo"ywania jednego cz"onka zarz#du nie przys"uguje pracownikom w spó"kach, w których walne zgromadzenie zdecydowa"o o powierzeniu sprawowania zarz#du osobie fizycznej na podstawie umowy zlecenia. W takim przypadku zarz#d jest jednoosobowy. 6.3.1.2. Sposób doboru cz!onków rady nadzorczej Zgodnie z regu"# ogóln# okre'lon# przez odpowiednie przepisy ksh, rada nadzorcza zarówno w spó"ce z o.o., jak i w spó"ce akcyjnej jest powo"ywana przez zgromadzenie 23

Art. 17 ust. 4 pkt 1. ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji . W.J.Katner, Komentarz do ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, LexisNexis, internetowy serwis prawniczy LexPolonica. 25 Art. 16 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 24

190 wspólników/walne zgromadzenie. Regu"a ta ma charakter wzgl$dnie obowi#zuj#cy, co oznacza, &e umowa/statut spó"ki mog# przewidywa( inny sposób powo"ywania cz"onków rady nadzorczej. W spó"kach Skarbu Pa!stwa na etapie ich powstawania w wyniku komercjalizacji, cz"onkowie rady nadzorczej, podobnie jak cz"onkowie zarz#du s# powo"ywani w akcie komercjalizacji wydawanym przez ministra w"a'ciwego do spraw Skarbu Pa!stwa. Liczb$ cz"onków rady nadzorczej spó"ki powsta"ej w wyniku komercjalizacji okre'la statut spó"ki. W jednoosobowych spó"kach Skarbu Pa!stwa dwie pi#te cz"onków rady nadzorczej stanowi# przedstawiciele pracowników, co oznacza, &e liczba cz"onków rady nadzorczej takich spó"ek powinna wynosi( co najmniej 5 osób.26 Rada nadzorcza nie musi by( w ogóle ustanawiana w spó"kach z o.o. powsta"ych w wyniku komercjalizacji. Ponadto walne zgromadzenie mo&e podj#( uchwa"$ o zaprzestaniu dzia"ania rady nadzorczej w jednoosobowej spó"ce Skarbu Pa!stwa w razie og"oszenia jej upad"o'ci.27 W jednoosobowych spó"kach Skarbu Pa!stwa powsta"ych w wyniku komercjalizacji cz"onków rady nadzorczej powo"uje walne zgromadzenie, spo'ród osób które z"o&y"y egzamin dla kandydatów na cz"onków rad nadzorczych jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa oraz osób, które mog# by( wpisane na list$ kandydatów bez z"o&enia egzaminu. Szczegó"owe zasady oraz tryb doboru kandydatów do cz"onków rad nadzorczych spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa okre'la zarz#dzenie Ministra Skarbu Pa!stwa.28 Zgodnie z tym zarz#dzeniem, kandydatów na cz"onków rady nadzorczej wskazuje Minister Skarbu Pa!stwa po przeprowadzeniu post$powania kwalifikacyjnego, które odbywa si$ w trybie publicznym poprzez og"oszenie o naborze na stronach internetowych Ministerstwa Skarbu Pa!stwa. Wszcz$cie post$powania kwalifikacyjnego jest poprzedzone odpowiednimi czynno'ciami przygotowawczymi podejmowanymi w ramach struktury Ministerstwa Skarbu Pa!stwa. Komisja kwalifikacyjna jest powo"ywana przez Sekretarza lub Podsekretarza Stanu nadzoruj#cego spó"k$, w której maj# by( dokonane zmiany w sk"adzie rady nadzorczej po powzi$ciu informacji o potrzebie powo"ania. Sekretarz lub Podsekretarz Stanu okre'la tak&e termin zako!czenia prac komisji. Tre'( og"oszenia o post$powaniu kwalifikacyjnym jest 26

Art.11, 12 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. Art. 11 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji . 28 Zarz#dzenie nr 45 Ministra Skarbu Pa!stwa z dnia 6 grudnia 2007 r. w sprawie zasad i trybu doboru kandydatów do sk"adu rad nadzorczych spó"ek handlowych z udzia"em Skarbu Pa!stwa oraz rad nadzorczych innych podmiotów prawnych nadzorowanych przez Ministra Skarbu Pa!stwa, Dz.Urz. MSP z 2007 r. Nr 2, poz.4. 27

191 przygotowywana przez dyrektora departamentu nadzoru i wymaga akceptacji w"a'ciwego Sekretarza lub Podsekretarza Stanu. Osoby zainteresowane udzia"em w post$powaniu kwalifikacyjnym powinny zg"osi( swój udzia" w terminie siedmiu dni kalendarzowych od dnia ukazania si$ og"oszenia o post$powaniu. Osoby te powinny spe"nia( warunki udzia"u w post$powaniu okre'lone w tre'ci og"oszenia oraz w Rozporz#dzeniu Rady Ministrów z dnia 7 wrze'nia 2004 r. w sprawie szkole! i egzaminów dla kandydatów na cz"onków rady nadzorczej. Komisja przeprowadzaj#ca post$powania kwalifikacyjne dokonuje analizy zg"osze! i przedstawia w"a'ciwemu Sekretarzowi lub Podsekretarzowi Stanu list$ proponowanych

kandydatów.

Lista

kandydatów

zaproponowana

przez

Komisj$

i

zaaprobowana przez Sekretarza lub Podsekretarza Stanu jest w tym samym dniu og"aszana na stronach internetowych ministerstwa. Umieszczenie og"oszenia ko!czy post$powanie kwalifikacyjne dla osób, które odpowiedzia"y na og"oszenie, a których kandydatury nie zosta"y wybrane. Sekretarz lub Podsekretarz Stanu rekomenduje Ministrowi Skarbu Pa!stwa kandydata na cz"onka rady nadzorczej z og"oszonej listy. Ostatecznie kandydata, który zostanie powo"any do rady nadzorczej, wskazuje Minister Skarbu Pa!stwa. Zarz#dzenie przewiduje tak&e wyj#tki od obowi#zku przeprowadzenia post$powania kwalifikacyjnego.29 Minister Skarbu Pa!stwa mo&e mianowicie wskaza( do rady nadzorczej osoby, które nie uczestniczy"y w post$powaniu kwalifikacyjnym, w sytuacji gdy osoba wskazywana: 1) pozostaje w stosunku pracy z ministerstwem, 2) pozostaje w stosunku pracy z innym ni& MSP urz$dem obs"uguj#cym ministra lub z Kancelaria Prezesa Rady Ministrów i wchodzi w sk"ad pa!stwowego zasobu kadrowego,30 3) sprawuje obecnie funkcj$ cz"onka rady nadzorczej tego samego podmiotu w zwi#zku z powo"aniem jej po przeprowadzeniu post$powania kwalifikacyjnego, 4) znajduje si$ na li'cie proponowanych kandydatów og"oszon# na stronie internetowej MSP, która uprzednio nie zosta"a wskazana naprze Ministra Skarbu Pa!stwa, je&eli jest powo"ywana w miejsce cz"onka rady nadzorczej, którego mandat wygas".

29

Zarz#dzenie nr 45 Ministra Skarbu Pa!stwa z 6 grudnia 2007 roku zosta"o w tym zakresie zmienione przez zarz#dzenie nr 12 Ministra Skarbu Pa!stwa z 6 maja 2008 roku, dost$pne na stronie internetowej: www.msp.gov.pl. 30 W rozumieniu ustawy z 24 sierpnia 2006 r. o pa!stwowym zasobie kadrowym i wysokich stanowiskach pa!stwowych, Dz.U. z 2006 r. Nr 170, poz. 1217, z pó%n. zm.

192 Tryb wyboru cz"onków rady nadzorczej wybieranych przez pracowników okre'la statut spó"ki albo regulaminy uchwalone w sposób okre'lony w statucie. Wybory te musz# by( bezpo'rednie i tajne oraz mie( charakter powszechny. Niedokonanie wyboru przedstawicieli pracowników do sk"adu pierwszej rady nie stanowi przeszkody wpisania spó"ki do rejestru przedsi$biorców ani do podejmowania wa&nych uchwa" przez rad$. Prawo wyboru cz"onków rady nadzorczej pracownicy maj# tak&e w spó"kach, których Skarb Pa!stwa przesta" by( jedynym akcjonariuszem w liczbie zale&nej od ca"kowitej liczby cz"onków rady nadzorczej spó"ki.31 6.3.2. Kwalifikacje cz!onków organów spó!ek kapita!owych Ksh nie przewiduje &adnych wymaga! dotycz#cych kwalifikacji cz"onków organów spó"ek kapita"owych. Nie wyklucza to oczywi'cie mo&liwo'ci zawarcia wymogów co do posiadania odpowiednich kwalifikacji w statucie. Poza tym, nale&y wspomnie(, &e takie wymogi mog# przewidywa( inne ustawy, jak np. Prawo bankowe w odniesieniu do cz"onków zarz#du banku. 6.3.2.1. Kwalifikacje cz!onków rady nadzorczej W jednoosobowych spó"kach Skarbu Pa!stwa na cz"onków rad nadzorczych mog# by( powo"ane osoby, które z"o&y"y egzamin dla kandydatów na cz"onków rad nadzorczych jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa.32 Egzamin sk"ada si$ przed komisj# egzaminacyjn# wyznaczon# przez Ministra Skarbu Pa!stwa. Egzamin sk"ada si$ z cz$'ci ustnej i pisemnej, a jego zakres obejmuje zagadnienie z zakresu prawa, rachunkowo'ci, finansów, zarz#dzania i innych zagadnie! szczegó"owych zwi#zanych z funkcjonowaniem spó"ek Skarbu Pa!stwa. Egzamin mo&e, cho( nie musi, by( poprzedzony szkoleniem prowadzonym przez o'rodki szkoleniowe, które zg"osi"y organizowany kurs Ministrowi Skarbu Pa!stwa i uzyska"y akceptacj$ programu i harmonogramu kursu. Program szkolenia obejmuje zagadnienia okre'lone przez rozporz#dzenie Rady Ministrów.33 Nale&y zaznaczy(, &e kandydaci na cz"onków rad nadzorczych spó"ek Skarbu Pa!stwa, z wyj#tkiem kandydatów wybieranych przez pracowników, powinni mie( uko!czone studia wy&sze. 31 32

Art. 14. ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. Art. 12. ust. 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji.

193 Zwolnione z obowi#zku sk"adania egzaminu s# osoby, które: 1) przed wej'ciem w &ycie rozporz#dzenia z 7 wrze'nia 2004 roku zda"y egzamin przed komisj# powo"an# na podstawie ustawy o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji,34 2) posiadaj# stopie! naukowy doktora nauk prawnych lub nauk ekonomicznych, 3) posiadaj# wpis na list$ radców prawnych, adwokatów, bieg"ych rewidentów lub doradców inwestycyjnych.35 6.3.2.2. Kwalifikacje cz!onków zarz$du Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji nie przewiduje wprost wymogów dotycz#cych kwalifikacji kandydatów na cz"onków zarz#du jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa. Nale&y jednak&e wskaza(, &e kwalifikacje kandydatów na cz"onków zarz#du s# weryfikowane w przeprowadzanym przez rad$ nadzorcz# post$powaniu kwalifikacyjnym regulowanym rozporz#dzeniem Rady Ministrów.36 Z rozporz#dzenia wynika wymóg posiadania przez kandydata na cz"onka zarz#du uko!czenia studiów wy&szych oraz posiadania co najmniej pi$cioletniego sta&u pracy. Poza tym, w toku rozmowy kwalifikacyjnej z kandydatem rada nadzorcza ocenia wiedz$ i do'wiadczenie kandydata w zakresie dziedzin istotnych dla funkcjonowania spó"ki kapita"owej Skarbu Pa!stwa, a je&eli post$powanie kwalifikacyjne ma na celu wy"onienie cz"onka zarz#du, który ma by( odpowiedzialny za szczegó"ow# dziedzin$ funkcjonowania spó"ki (finanse, produkcj$, sprzeda& i marketing, sprawy pracownicze), rada nadzorcza ocenia tak&e wiedz$ i do'wiadczenie kandydata w konkretnej dziedzinie szczegó"owej. Zakres pyta! ogólnych i szczegó"owych okre'la rozporz#dzenie Rady Ministrów. Weryfikacji przez rad$ nadzorcz# podlegaj# tak&e osoby, z którymi ma by( zawarta umowa na sprawowania zarz#du w spó"ce. Weryfikacja ma miejsce w konkursie przeprowadzanym prze rad$ nadzorcz# zgodnie z trybem okre'lonym przez rozporz#dzenie

33

Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 7 wrze'nia 2004 r. w sprawie szkole! i egzaminów dla kandydatów na cz"onków rad nadzorczych spó"ek, w których Skarb Pa!stwa jest jedynym akcjonariuszem, Dz. U. z 2004 r. Nr 198, poz. 2038. 34 Ustawa z dnia 30 kwietnia 1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji, Dz. U. z 1993r. Nr 44, poz. 202, z pó%n. zm. 35 §5 Rozporz#dzenia Rady Ministrów z dnia 7 wrze'nia 2004 r. w sprawie szkole! i egzaminów (…). 36 Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 18 marca 2003 r. w sprawie przeprowadzania post$powania kwalifikacyjnego na stanowisko cz"onka zarz#du w niektórych spó"kach handlowych, Dz. U. z 2003 r. Nr 55, poz. 476.

194 Rady Ministrów.37 Rozporz#dzenie pozostawia radzie nadzorczej okre'lenie szczegó"owych kryteriów, jakim powinna odpowiada( osoba ubiegaj#ca si$ o sprawowanie zarz#du. 6.3.3. Niezale)no"+ cz!onków organów spó!ek Skarbu Pa(stwa Wytyczne OECD wskazuj# i& „organy przedsi$biorstwa publicznego powinny mie( sk"ad gwarantuj#cy podejmowanie obiektywnych i niezale&nych decyzji.”38 Polskie regulacje dotycz#ce nadzoru w"a'cicielskiego w spó"kach Skarbu Pa!stwa zawieraj# istotne rozwi#zania maj#ce na celu zabezpieczenie niezale&no'ci cz"onków organów tych spó"ek. 6.3.3.1. Niezale#no"& cz!onków rady nadzorczej Istotnym elementem systemu corporate governance spó"ek Skarbu Pa!stwa jest niezale&no'( cz"onków rady nadzorczej, chodzi tu zarówno o niezale&no'( od zarz#du i innych osób, które co do zasady powinny by( nadzorowane przez rad$ nadzorcz#, ale tak&e niezale&no'( polityczn# tych osób. Cz"onkowie rady nadzorczej spó"ek Skarbu Pa!stwa podlegaj# regule ogólnej okre'lonej w kodeksie spó"ek handlowych, zarówno w odniesieniu do spó"ki z o.o., jak i do spó"ki akcyjnej, zgodnie z któr# cz"onkiem rady nadzorczej nie mo&e by(: 1) cz"onek zarz#du, prokurent, likwidator, kierownik oddzia"u lub zak"adu oraz zatrudniony w spó"ce ksi$gowy, radca prawny lub adwokat, 2) osoba podlegaj#ce bezpo'rednio cz"onkowi zarz#du lub likwidatorowi, 3) cz"onek zarz#du i likwidator spó"ki lub spó"dzielni zale&nej.39 Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przewiduje dodatkowe regu"y w tym zakresie w jednoosobowych spó"kach Skarbu Pa!stwa. Zgodnie z art. 13 tej ustawy, cz"onkowie rady nadzorczej nie mog#: 1) pozostawa( w stosunku pracy ze spó"k# ani 'wiadczy( pracy lub us"ug na jej rzecz na podstawie innego tytu"u prawnego, 2) posiada( akcji lub udzia"ów u przedsi$biorców tworzonych przez spó"k$, z wyj#tkiem akcji dopuszczonych do obrotu na rynku regulowanym,

37

Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 9 wrze'nia 1997 r. w sprawie trybu przeprowadzania konkursu w celu wy"onienia osoby, której b$dzie zlecone sprawowanie zarz#du w spó"ce, Dz. U. z 1997r. Nr 110, poz. 719. 38 Sekcja VI D Wytycznych. 39 Art. 214, 387 ksh.

195 3) pozostawa( u przedsi$biorców tworzonych przez spó"k$ w stosunku pracy ani 'wiadczy( pracy lub us"ug na ich rzecz na podstawie innego tytu"u prawnego; ograniczenie to nie dotyczy cz"onkowstwa w radach nadzorczych, z wyj#tkiem rad nadzorczych konkurencyjnych przedsi$biorców, 4) wykonywa( zaj$(, które pozostawa"yby w sprzeczno'ci z ich obowi#zkami albo mog"yby wywo"a( podejrzenie o stronniczo'( lub interesowno'(, w tym w szczególno'ci pe"nienie funkcji z wyboru w zak"adowej organizacji zwi#zkowej. Zakaz pozostawania w stosunku pracy w spó"ce powsta"ej w wyniku komercjalizacji nie dotyczy osób wybranych do rady nadzorczej przez pracowników. Dodatkowym zabezpieczeniem niezale&no'ci cz"onka rady nadzorczej b$d#cego pracownikiem spó"ki od stosunków panuj#cych w spó"ce jest zakaz wypowiedzenia stosunku pracy oraz zmiany na niekorzy'( pracownika warunków pracy lub p"acy takiej osobie w okresie trwania kadencji rady oraz w okresie roku po zako!czeniu kadencji. Nale&y podkre'li(, &e zakaz obowi#zuje w trakcie trwania kadencji rady, bez wzgl$du na czas powo"ania konkretnej osoby do jej sk"adu. Niezale&no'( polityczn# cz"onków rad nadzorczych maj# zabezpiecza( zakazy okre'lone w art. 15a ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, zgodnie z którym „osobami wskazanymi przez Skarb Pa!stwa lub inne osoby prawne do pe"nienia funkcji cz"onka rady nadzorczej spó"ki powsta"ej w drodze komercjalizacji nie mog# by( osoby: 1) zatrudnione w biurach poselskich, senatorskich, poselsko-senatorskich lub biurach pos"ów do Parlamentu Europejskiego na podstawie umowy o prac$, umowy zlecenia lub innej umowy o podobnym charakterze, 2) wchodz#ce w sk"ad organów partii politycznych reprezentuj#cych partie polityczne na zewn#trz oraz uprawnionych do zaci#gania zobowi#za!, 3) zatrudnione przez partie polityczne na podstawie umowy o prac$. Istotn# regulacj# nie tylko z punktu widzenia niezale&no'ci cz"onków rady nadzorczej, ale w ogóle problematyki cz"onkostwa w radach nadzorczych spó"ek Skarbu Pa!stwa jest ustawa o wynagradzaniu osób kieruj#cych niektórymi podmiotami prawnymi40. Zgodnie z art. 4 tej ustawy, jedna osoba mo&e by( cz"onkiem rady nadzorczej tylko w jednej ze spó"ek b$d#cych: – jednoosobowymi spó"kami prawa handlowego utworzonymi przez Skarb Pa!stwa lub jednostki samorz#du terytorialnego, 40

Ustawa z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kieruj#cych niektórymi podmiotami prawnymi, Dz. U. z 2000 r. Nr 26, poz. 306.

196 – spó"kami prawa handlowego, w których udzia" Skarbu Pa!stwa przekracza 50% kapita"u zak"adowego lub 50% liczby akcji, – spó"kami prawa handlowego, w których udzia" jednostek samorz#du terytorialnego przekracza 50% kapita"u zak"adowego lub 50% liczby akcji, – spó"kami prawa handlowego, w których udzia" spó"ek wymienionych powy&ej przekracza 50% kapita"u zak"adowego lub 50% liczby akcji. Osoby powo"ane do sk"adu rady nadzorczej spó"ki nale&#cej do jednej z wymienionych powy&ej kategorii zobowi#zane s# z"o&y( o'wiadczenie o niepozostawaniu cz"onkiem rady nadzorczej w innej spó"ce nale&#cej do tych kategorii. Nale&y zwróci( uwag$, &e cz"onkowie rad nadzorczych tych spó"ek mog# pozostawa( cz"onkami rad nadzorczych spó"ek kapita"owych nie zaliczanych do jednej z wymienionych kategorii. Praktyka doboru osób b$d#cymi reprezentantami Skarbu Pa!stwa do sk"adu rad nadzorczych spó"ek Skarbu Pa!stwa wskazuje, &e przy pi$cioosobowym sk"adzie rady 2 cz"onków powo"ywanych jest przez pracowników (2/5 sk"adu rady, co wynika z ustawy), 2 osoby s# powo"ywane przez Ministra Skarbu Pa!stwa w trybie konkursowym, 1 osoba jest wskazywana przez ministra spo'ród prawników ministerstwa. W odniesieniu do osób wskazywanych przez ministra do sk"adu rad nadzorczych spo'ród pracowników ministerstwa istotn# regulacj$ prawn# stanowi ustawa o ograniczeniu prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej przez osoby pe"ni#ce funkcje publiczne (dalej: ustawa antykorupcyjna).41 Spo'ród wielu kategorii osób, do których ta ustawa znajduje zastosowanie w zakresie ograniczenia w prowadzeniu dzia"alno'ci gospodarczej, z punktu widzenia problematyki stanowi#cej przedmiot niniejszego opracowania najwa&niejsze s# nast$puj#ce kategorie osób: – pracownicy urz$dów pa!stwowych, w tym cz"onkowie korpusu s"u&by cywilnej, zajmuj#cy stanowiska kierownicze,42

41

Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej przez osoby pe"ni#ce funkcje publiczne, Dz. U. z 1997 r. Nr 106, poz. 679, z pó%n. zm. 42 Szczegó"owo, do tej kategorii osób art. 2 pkt 1 ustawy gospodarczej przez osoby pe"ni#ce funkcje publiczne zalicza: a) dyrektora generalnego, dyrektora departamentu (jednostki równorz$dnej) i jego zast$pcy oraz naczelnika wydzia"u (jednostki równorz$dnej) - w urz$dach naczelnych i centralnych organów pa!stwowych, b) dyrektora generalnego urz$du wojewódzkiego, dyrektora wydzia"u (jednostki równorz$dnej) i jego zast$pcy oraz g"ównego ksi$gowego, kierownika urz$du rejonowego i jego zast$pcy oraz g"ównego ksi$gowego - w urz$dach terenowych organów rz#dowej administracji ogólnej,

197 – pracownicy urz$dów pa!stwowych, w tym cz"onkowie korpusu s"u&by cywilnej, zajmuj#cych stanowiska równorz$dne pod wzgl$dem p"acowym ze stanowiskami wymienionymi powy&ej.43 Zgodnie z ogóln# zasad#, wynikaj#ca z art. 4 ustawy antykorupcyjnej, osoby obj$te ustaw# nie mog# by( cz"onkami zarz#dów, rad nadzorczych lub komisji rewizyjnych spó"ek prawa handlowego.44 Od tej zasady ustawa przewiduje jednak wyj#tek, polegaj#cy na tym, &e zakaz zajmowania stanowisk w organach spó"ek handlowych nie dotyczy osób wymienionych w dwóch wskazanych powy&ej kategoriach, o ile zosta"y zg"oszone do obj$cia takich stanowisk w spó"ce prawa handlowego przez: Skarb Pa!stwa, inne pa!stwowe osoby prawne, spó"ki, w których udzia" Skarbu Pa!stwa przekracza 50 % kapita"u zak"adowego lub 50 % liczby akcji. Osoby te nie mog# jednak zosta( zg"oszone do wi$cej ni& dwóch spó"ek prawa handlowego z udzia"em podmiotów zg"aszaj#cych te osoby.45 Przepis ten mo&e budzi( powa&ne w#tpliwo'ci, poniewa& nie jasne jest, czy osoby nim obj$te nie mog# zosta( zg"oszone do wi$cej ni& dwóch spó"ek z udzia"em podmiotów je zg"aszaj#cych, bez wzgl$du na wysoko'( tych udzia"ów w kapitale zak"adowym spó"ki, czy te& nie mog# zosta( zg"oszone do wi$cej ni& dwóch spó"ek, ale tylko z ponad 50% udzia"em podmiotów je zg"aszaj#cym w kapitale zak"adowym spó"ki. Literalna wyk"adnia przepisu wskazuje na to, i& obowi#zuj#ca powinna by( pierwsza z wskazanych norm. Jednak umieszczenie w jednym ust$pie art. 6 ustawy zarówno regu"y, &e osoby obj$te ustawa mog# by( zg"aszane do spó"ek z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa, jak i regu"y, &e osoby te nie mog# by( zg"oszone do wi$cej ni& dwóch spó"ek z udzia"em podmiotów je zg"aszaj#cych mo&e wskazywa(, &e obowi#zuj#c# norm# w tym zakresie powinna by( mo&liwo'( powo"ywania wskazanych osób do nie wi$cej ni& dwóch spó"ek z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa. Poza tym, nale&y zwróci( uwag$, &e na tej p"aszczy%nie mamy do czynienia ze sprzeczno'ci# ustawy antykorupcyjnej z ustaw# o wynagradzaniu osób kieruj#cych niektórymi podmiotami prawnymi.46 Zgodnie z t# drug# ustaw#, jedna osoba mo&e by( cz"onkiem rady nadzorczej tylko w jednej ze spó"ek b$d#cych jednoosobowymi spó"kami Skarbu Pa!stwa lub spó"kami z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa.47

c) kierownika urz$du i jego zast$pcy - w urz$dach terenowych organów rz#dowej administracji specjalnej. Art.2 pkt 1), 2) ustawy o ograniczeniu (…). 44 Art. 4 ustawy o ograniczeniu (…). 45 Art. 6 ustawy o ograniczeniu (…). 46 Ustawa z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kieruj#cych niektórymi podmiotami prawnymi Dz. U. z 2000 r., Nr 26, poz. 306. 47 Art. 4 ustawy o wynagradzaniu osób kieruj#cych niektórymi podmiotami prawnymi. 43

198 Praktyka dotycz#ca powo"ywania przez Ministra Skarbu Pa!stwa osób do sk"adów rad nadzorczych spó"ek Skarbu Pa!stwa spo'ród pracowników MSP, w tym osób zajmuj#cych stanowiska kierownicze, wskazuje, &e minister powo"uje jedn# osob$ do nie wi$cej ni& dwóch spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa. Ustawa antykorupcyjna przewiduje sankcj$ zwi#zan# z naruszeniem przewidzianych w niej zakazów dotycz#cych powo"ania do w"adz spó"ek, polegaj#ca na tym, &e powo"anie z naruszeniem tych zakazów jest niewa&ne i nie podlega wpisowi do w"a'ciwego rejestru.48 6.3.3.2. Niezale#no"& cz!onków zarz$du Zasada niezale&no'ci politycznej odnosi si$ tak&e do cz"onków zarz#dów spó"ek Skarbu Pa!stwa, poniewa& przepis art. 15a stosuje si$ odpowiednio tak&e do osób reprezentuj#cych Skarb Pa!stwa lub inne pa!stwowe osoby prawne w zarz#dach spó"ek powsta"ych w drodze komercjalizacji. Do cz"onków zarz#dów stosuje si$ tak&e ustaw$ antykorupcyjn#, dlatego powy&szy komentarz o jej stosowaniu do cz"onków rad nadzorczych dotyczy odpowiednio tak&e cz"onków zarz#dów. Nale&y ponadto podkre'li(, &e osoby wchodz#ce w sk"ad organów spó"ek Skarbu Pa!stwa podlegaj# ograniczeniom lub zakazom zajmowania stanowisk i podejmowania dzia"alno'ci okre'lonych w przepisach szczególnych. Kandydaci na cz"onków zarz#du w spó"kach Skarbu Pa!stwa przyst$puj#cy do post$powania kwalifikacyjnego na stanowisko cz"onka zarz#du s# dlatego zobowi#zani do z"o&enia o'wiadczenia o niepodleganiu tego typu ograniczeniom.49 Do osób wchodz#cych w sk"ad organów spó"ek Skarbu Pa!stwa znajduje m.in. zastosowanie ustawa o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpiecze!stwa pa!stwa z lat 1944-1990 oraz tre'ci tych dokumentów.50 Osoby te podlegaj# obowi#zkowi z"o&enia o'wiadczenia, dotycz#cego pracy lub s"u&by w organach bezpiecze!stwa pa!stwa lub wspó"pracy z tymi organami w okresie od dnia 22 lipca 1944 r. do dnia 31 lipca 1990 r. (o'wiadczenia lustracyjnego), je&eli s# urodzone przed dniem 1 sierpnia 1972 r. O'wiadczenie lustracyjne sk"ada si$ w chwili wyra&enia zgody na kandydowanie lub zgody na obj$cie lub

48

Art. 9 ustawy o ograniczeniu (…) §6 ust. 1pkt 5 Rozporz#dzenia Rady Ministrów z 18 marca 2003r. w sprawie przeprowadzania post$powania kwalifikacyjnego na stanowisko cz"onka zarz#du w niektórych spó"kach handlowych. 50 Ustawa z dnia 18 pa%dziernika 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpiecze!stwa pa!stwa z lat 1944-1990 oraz tre'ci tych dokumentów, tekst jednolity: Dz. U. 2007 r. Nr 63, poz. 425. 49

199 wykonywanie funkcji.51 Zgodno'( z prawd# o'wiadcze! lustracyjnych jest nast$pnie przedmiotem post$powania lustracyjnego przed s#dem okr$gowym w"a'ciwym ze wzgl$du na miejsce zamieszkania osoby sk"adaj#cej o'wiadczenie lustracyjne.52 6.3.4. Wynagrodzenie cz!onków zarz*dów i rad nadzorczych Elementem corporate governance spó"ek kapita"owych jest tak&e sposób ustalania wynagrodzenia cz"onków organów tych spó"ek. W spó"kach Skarbu Pa!stwa problematyka ta jest regulowana przez ustaw$ o wynagradzaniu osób kieruj#cych niektórymi podmiotami prawnymi (dalej: ustawa o wynagradzaniu).53 Ustawa ta ma zastosowanie do niektórych podmiotów pa!stwowych, w tym do: – jednoosobowych spó"ek prawa handlowego utworzonych przez Skarb Pa!stwa lub jednostki samorz#du terytorialnego, – spó"ek prawa handlowego, w których udzia" Skarbu Pa!stwa przekracza 50% kapita"u zak"adowego lub 50% liczby akcji, – spó"ek prawa handlowego, w których udzia" spó"ek, o których mowa powy&ej przekracza 50% kapita"u zak"adowego lub 50% liczby akcji.54 W tych rodzajach spó"ek ustawa ma zastosowanie do cz"onków zarz#dów oraz do cz"onków organów nadzorczych (rad nadzorczych lub w spó"ce z o.o. tak&e komisji rewizyjnych), a tak&e do ich: – kierowników, a w szczególno'ci dyrektorów, prezesów, tymczasowych kierowników, zarz#dców

komisarycznych

i

osób

zarz#dzaj#cych

na

podstawie

umów

cywilnoprawnych, – zast$pców kierowników , a w szczególno'ci zast$pców dyrektorów i wiceprezesów, – g"ównych ksi$gowych, – likwidatorów.55 W"#czenie szerszego kr$gu osób ni& jedynie cz"onkowie organów spó"ek Skarbu Pa!stwa w zakres obowi#zywania ustawy ma istotne znaczenie praktyczne. W spó"kach Skarbu Pa!stwa stosunkowo cz$sto stosuje si$ rozwi#zanie polegaj#ce na tym, i& obok zarz#du dzia"aj# kierownicy czy te& dyrektorzy naczelni podlegli zarz#dowi, dzia"aj#cy na podstawie upowa&nie! zarz#du do prowadzenia spaw i reprezentacji spó"ek w okre'lonym 51

Art. 7 ustawy o ujawnianiu informacji (…). Art. 17 ustawy o ujawnianiu informacji (…). 53 Ustawa z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kieruj#cych niektórymi podmiotami prawnymi. 54 Art. 1 ustawy o wynagradzaniu (...). 52

200 zakresie. Poza tym, istotne jest, &e ustawa znajduje tak&e zastosowanie do osób zarz#dzaj#cych na podstawie umów cywilnoprawnych. Tak# osob# mo&e by( np. osoba, której zlecono sprawowanie zarz#du na podstawie umowy zawartej w trybie art. 17 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. O tej podstawie sprawowania zarz#du by"a mowa w cz$'ci po'wieconej sposobom powo"ania cz"onków zarz#du. Zgodnie z art. 3 ust. 1, ustawa ma równie& zastosowanie do osoby fizycznej i spó"ki cywilnej prowadz#cej dzia"alno'( gospodarcz# na podstawie wpisu do ewidencji dzia"alno'ci gospodarczej oraz osoby prawnej, z któr# spó"ka Skarbu Pa!stwa zawar"a umow$ o 'wiadczeniu us"ug w zakresie zarz#dzania. Nale&y zwróci( jednak uwag$, i& ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji nie przewiduje powierzenia sprawowania zarz#du na podstawie umowy innym podmiotom ni& osoba fizyczna. Dlatego te& nale&y podkre'li(, &e ustawa o wynagradzaniu w spó"kach Skarbu Pa!stwa ma zastosowanie jedynie do osoby fizycznej prowadz#cej dzia"alno'( gospodarcz# i pe"ni#c# w spó"ce funkcj$ jednoosobowego zarz#du. Ustawy o wynagradzaniu nie stosuje si$ jednak wobec takich osób, je&eli ustanowi# one zabezpieczenie osobowe lub rzeczowe ewentualnych roszcze! powsta"ych z tytu"u niewykonania lub nienale&ytego wykonania umowy albo na w"asny koszt ubezpiecz# si$ od odpowiedzialno'ci cywilnej powsta"ej w zwi#zku z zarz#dzaniem.56 To wy"#czenie ma bardzo istotne znaczenie praktyczne, poniewa& umo&liwia osobom fizycznym prowadz#cym dzia"alno'( gospodarcz# i pe"ni#cym funkcj$ jednoosobowego zarz#du na podstawie umowy cywilnoprawnej ze spó"k# wyp"at$ wynagrodzenia niepodlegaj#cego ograniczeniom wynikaj#cym z ustawy. Ustawa o wynagradzaniu przewiduje, i& osobom ni# obj$tym, niezale&nie od podstawy nawi#zania stosunku pracy lub rodzaju umowy cywilnoprawnej stanowi#cej podstaw$ zatrudnienia przys"uguje wy"#cznie wynagrodzenie miesi$czne. Ponadto osobom tym, jednak&e z wyj#tkiem cz"onków organów nadzorczych i likwidatorów, mog# by( przyznane 'wiadczenia dodatkowe i nagroda roczna.57 Osobom obj$tym ustaw# nie przys"uguje prowizja od zysku, nagroda z zak"adowego funduszu nagród oraz roszczenie z tytu"u udzia"u w zysku lub nadwy&ce bilansowej.58 Zgodnie z ustaw#, maksymalna wysoko'( wynagrodzenia miesi$cznego w spó"kach obj$tych ustaw# nie mo&e przekroczy( dla osób w nich zatrudnionych sze'ciokrotno'ci przeci$tnego miesi$cznego wynagrodzenia w sektorze przedsi$biorstw bez wyp"at nagród z 55

Art. 2 ustawy o wynagradzaniu (…). Art. 3 ust. 2 ustawy o wynagradzaniu (…). 57 Art. 5 ustawy o wynagradzaniu (...). 58 Art. 7 ustawy o wynagradzaniu (…). 56

201 zysku w czwartym kwartale roku poprzedniego, og"oszonego przez Prezesa G"ównego Urz$du Statystycznego. Wyj#tkowo w spó"kach prawa handlowego, w których udzia" jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa lub samorz#du terytorialnego albo spó"ek z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa lub samorz#du terytorialnego przekracza 50% kapita"u zak"adowego lub 50% liczby akcji, wysoko'( miesi$cznego wynagrodzenia obj$tych ustaw# osób nie mo&e przekracza( czterokrotno'ci wskazanej w poprzednim zdaniu kwoty. Maksymalne miesi$czne wynagrodzenie dla likwidatorów, syndyków i zarz#dców masy upad"o'ci wszystkich kategorii obj$tych ustaw# spó"ek nie mo&e przekroczy( czterokrotno'ci, a dla cz"onków organów nadzorczych tych spó"ek jednego przeci$tnego miesi$cznego wynagrodzenia w sektorze przedsi$biorstw bez wyp"at nagród z zysku w czwartym kwartale roku poprzedniego.59 Wskazane maksymalne kwoty miesi$cznego wynagrodzenia mog# by( podniesione o 50 % w spó"kach znajduj#cych si$ w wykazie podmiotów o szczególnym znaczeniu dla pa!stwa okre'lonym w drodze rozporz#dzenia przez Prezesa Rady Ministrów.60 Organem w"a'ciwym do ustalania wynagrodzenia miesi$cznego kierowników jednostek

organizacyjnych,

likwidatorów

i

cz"onków

organów

nadzorczych

w

jednoosobowych spó"kach prawa handlowego utworzonych przez Skarb Pa!stwa jest organ w"a'ciwy do reprezentowania Skarbu Pa!stwa w spó"ce czyli Minister Skarbu Pa!stwa, a w spó"kach z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa lub spó"kach, w których udzia" jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa lub spó"ek z wi$kszo'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa przekracza 50% kapita"u zak"adowego lub 50% liczby akcji walne zgromadzenie. 61 Nagroda roczna mo&e by( przyznana wskazanym w ustawie osobom w zale&no'ci od osi#gni$tych wyników finansowych lub stopnia realizacji innych zada!. Nagrod$ roczn# kierownikom jednostek organizacyjnych, a w szczególno'ci dyrektorom, prezesom, tymczasowym kierownikom, zarz#dcom komisarycznym i osobom zarz#dzaj#cym na podstawie umów cywilnoprawnych, przyznaje w"a'ciwy organ na umotywowany wniosek rady nadzorczej lub innego statutowego organu nadzorczego.62 Natomiast nagrod$ roczn# zast$pcom kierowników jednostek organizacyjnych, cz"onkom zarz#dów, g"ównym 59

Art. 8 ustawy o wynagradzaniu (…). Art. 9 ustawy o wynagradzaniu (...). 61 Art. 6 ustawy o wynagradzaniu (…). 62 Organ w"a'ciwy do przyznania nagrody rocznej, szczegó"owe zasady i tryb jej przyznawania okre'la rozporz#dzenie w"a'ciwego ministra wykonuj#cego prawa z akcji spó"ki Skarbu Pa!stwa wydane na podstawie art. 10 ust. 8 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji np. Rozporz#dzenie Ministra Skarbu z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie szczegó"owych zasad i trybu przyznawania nagrody rocznej osobom kieruj#cym niektórymi podmiotami prawnymi oraz wzoru wniosku o przyznanie nagrody rocznej, Dz. U. z 2001 r. Nr 22, poz. 259. 60

202 ksi$gowym przyznaje organ lub osoba w"a'ciwa dla tych osób w sprawach czynno'ci z zakresu prawa pracy. Wysoko'( nagrody rocznej nie mo&e przekroczy( trzykrotno'ci ich przeci$tnego wynagrodzenia miesi$cznego w roku poprzedzaj#cym przyznanie nagrody.63 Maksymalna warto'( 'wiadcze! dodatkowych przyznanych w ci#gu roku osobom wskazanym w ustawie nie mo&e przekroczy( dwunastokrotno'ci przeci$tnego miesi$cznego wynagrodzenia przyj$tego dla ustalenia wynagrodzenia miesi$cznego tych osób. Ustawa przyk"adowo wymienia mo&liwe 'wiadczenia dodatkowe, zaliczaj#c do nich 'wiadczenia z tytu"u zatrudnienia, w tym: bytowe, socjalne, komunikacyjne, oraz ubezpieczenia maj#tkowe i osobowe - inne b#d% wy&sze ni& ustalone w regulaminach wynagradzania, zak"adowych i ponadzak"adowych uk"adach zbiorowych pracy oraz w odr$bnych przepisach. Szczegó"owy wykaz 'wiadcze! dodatkowych oraz tryb ich przyznawania okre'la rozporz#dzenie Prezesa Rady Ministrów.64 Kompetencja do przyznawania 'wiadcze! dodatkowych, zgodnie z rozporz#dzeniem, przys"uguje odpowiednio tym samym organom, które posiadaj# kompetencje do przyznawania nagrody rocznej.65 Nale&y podkre'li(, &e 'wiadczenia dodatkowe wymienione przez rozporz#dzenie stanowi# zbiór zamkni$ty, co oznacza, &e mo&liwe jest przyznanie jedynie 'wiadcze! dodatkowych wskazanych w rozporz#dzeniu. Ustawa o wynagradzaniu przewiduje tak&e przyznanie osobom wskazanym w ustawie odprawy w wysoko'ci nie wy&szej ni& trzykrotno'( wynagrodzenia miesi$cznego w razie ich odwo"ania ze stanowiska lub rozwi#zania umowy o prac$ albo umowy cywilnoprawnej b$d#cej podstaw# zatrudnienia przez podmiot zatrudniaj#cy z innych przyczyn ni& naruszenie podstawowych obowi#zków ze stosunku zatrudnienia.66 Przestrzeganie ustawowych limitów maksymalnych miesi$cznego wynagrodzenia, nagrody rocznej, odprawy oraz warto'ci 'wiadcze! dodatkowych jest zabezpieczone sankcj# niewa&no'ci z mocy prawa postanowie! umów o prac$ oraz innych aktów stanowi#cych podstaw$ nawi#zania stosunku pracy albo umów cywilnoprawnych w cz$'ciach wykraczaj#cych poza te limity.67 Za nieprzestrzeganie przepisów ustawy o wynagradzaniu organy nadzorcze spó"ki ulegaj# rozwi#zaniu z mocy prawa. Ponadto, w"a'ciwy organ nie mo&e powo"a( osób, które pe"ni"y funkcje w organach rozwi#zanych z powodu nieprzestrzegania przepisów ustawy o 63

Art. 10 ustawy o wynagradzaniu (…). Rozporz#dzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 stycznia 2003 r. w sprawie szczegó"owego wykazu 'wiadcze! dodatkowych, które mog# by( przyznane osobom kieruj#cym niektórymi podmiotami prawnymi, oraz trybu ich przyznawania, Dz. U. z 2003 r. Nr 14, poz.139. 65 § 3 ust. 1 Rozporz#dzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 stycznia 2003 r. (…). 66 Art. 13 ustawy o wynagradzaniu (…). 67 Art. 13 ustawy o wynagradzaniu (…). 64

203 wynagradzaniu na nast$pn# kadencj$ jako przedstawicieli Skarbu Pa!stwa w organach nadzorczych spó"ek obj$tych t# ustaw#68. Istotn#

odr$bno'ci#

spó"ek

obowi#zanych

do

stosowania

ustawy

o

wynagradzaniu w odniesieniu do regu" ogólnych obowi#zuj#cych w spó"kach kapita"owych jest wymóg jawno'ci informacji o wynagrodzeniu osób podlegaj#cych przepisom ustawy oraz o nagrodach rocznych, 'wiadczeniach dodatkowych i odprawach, a tak&e niepodleganie przez te informacje ochronie danych osobowych ani tajemnicy handlowej.69 Wspomnie( nale&y, &e system wynagradzania cz"onków organów spó"ek Skarbu Pa!stwa mia" ulec zmianie na podstawie ustawy z 13 czerwca 2008 roku o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji oraz niektórych innych ustaw. Nowelizacja przewidywa"a, &e wysoko'( wynagrodzenia cz"onków zarz#du co do zasady b$dzie usta"a rada nadzorcza za' wysoko'( wynagrodzenia cz"onków rad nadzorczych organ w"a'ciwy do wykonania praw z akcji Skarbu Pa!stwa, w obydwu przypadkach bez zastosowania limitów przewidzianych ustaw# o wynagradzaniu. Ustawa nowelizuj#ca nie wesz"a jednak w &ycie, poniewa& prezydent wyst#pi" z wnioskiem o jej ponowne rozpatrzenie przez Sejm, a Sejm nie odrzuci" prezydenckiego veto.

6.4. Relacje pomi(dzy organami spó#ek Skarbu Pa)stwa Wi$kszo'( teorii corporate governance za istot$ tego zagadnienia uwa&a relacje pomi$dzy poszczególnymi organami w spó"ce kapita"owej. Podstawow# regulacj# w tym zakresie jest ksh, który znajduje zastosowanie tak&e do spó"ek Skarbu Pa!stwa. Spó"ki te charakteryzuje jednak w tym zakresie szereg odr$bno'ci od regu" ogólnych okre'lonych w ksh, wynikaj#cych z ustaw szczególnych. Wytyczne OECD wskazuj# na tej p"aszczy%nie warunki, które powinny by( spe"nione w zakresie relacji pomi$dzy poszczególnymi organami w spó"kach. Zgodnie z Wytycznymi, organy spó"ek Skarbu Pa!stwa powinny: –

dzia"a( w najlepszym interesie spó"ki oraz równoprawnie traktowa( wszystkich udzia"owców / akcjonariuszy,

68 69

Art. 14 ustawy o wynagradzaniu (…) Art. 15 ustawy o wynagradzaniu (…).

204 –

wykonywa( swoje funkcje monitorowania procesów zarz#dzania oraz strategicznego przewodnictwa wedle celów wyznaczonych przez rz#d i podmiot koordynuj#cy lub sprawuj#cy funkcje w"a'cicielskie,

–

w pe"ni odpowiada( przed w"a'cicielami za podejmowane decyzje.70

6.4.1. Relacje walne zgromadzenie - zarz*d Rozdzielenie

funkcji

zarz#dczych

i

w"a'cicielskich

stanowi

istot$

spó"ek

kapita"owych. Ksh zak"ada, zarówno w odniesieniu do spó"ki z o.o., jak i spó"ki akcyjnej, &e cz"onkowie zarz#du maj# prawo prowadzenia spraw spó"ki i jej reprezentowania.71 Prawa cz"onka zarz#du do reprezentowania spó"ki nie mo&na ograniczy( ze skutkiem wobec osób trzecich.72 Mo&liwe jest natomiast takie ograniczenie w stosunkach wewn$trznych spó"ki, czyli w zakresie prowadzenia jej spraw. Ograniczenie takie mo&e, oprócz ogranicze! ustawowych, wynika( z umowy spó"ki oraz, je&eli umowa spó"ki nie stanowi inaczej, z uchwa"y wspólników, a w spó"ce akcyjnej tak&e z uchwa"y rady nadzorczej.73 Przekroczenie tych ogranicze! mo&e prowadzi(, je&eli powstanie szkoda, do odpowiedzialno'ci solidarnej cz"onków zarz#du wobec spó"ki,74 a ponadto mo&e stanowi( podstaw$ zawieszenie albo odwo"ania cz"onków zarz#du. W obu typach spó"ek w umowie pomi$dzy spó"k# a cz"onkiem zarz#du jak równie& w sporze z nim spó"k$ reprezentuje rada nadzorcza albo pe"nomocnik powo"any uchwa"# wspólników.75 Odr$bno'( spó"ek Skarbu Pa!stwa od regu" ogólnych okre'lonych przez ksh wynika z ogranicze! w zakresie sprawowania zarz#du okre'lonych przez ustaw$ o komercjalizacji i prywatyzacji. W spó"ce powsta"ej w wyniku komercjalizacji, w której ponad po"owa ogólnej liczby akcji nale&y do Skarbu Pa!stwa zgody walnego zgromadzenia wymaga: 1) zawi#zanie innej spó"ki, 2) obj$cie albo nabycie akcji innej spó"ki, 3) zbycie nabytych lub obj$tych akcji innej spó"ki.

70

Sekcja VI A, B Wytycznych OECD. Art. 204§1, 372§1ksh. 72 Art. 204§2, 372§2 ksh. 73 Art. 207, 375 ksh. 74 Art. 293, 294 ksh. 75 Art. 210§1, 379§1 ksh. 71

205 Statut mo&e jednak okre'la( warunki, na jakich dokonywanie wskazanych czynno'ci nie wymaga zgody walnego zgromadzenia.76 W pi'miennictwie zwraca si$ uwag$, &e statut nie powinien zawiera( jednak ogólnych wy"#cze! od konieczno'ci uzyskania zgody walnego zgromadzenia

na

dokonanie

wskazanych

powy&ej

czynno'ci.

Rozwi#zanie

takie

prowadzi"oby bowiem do omini$cia ustawowego wymogu uzyskania zgody walnego zgromadzenia na dokonanie tych czynno'ci.77 Istotn# odr$bno'( w stosunku do regu" ogólnych okre'lonych w kodeksie spó"ek handlowych,78 stanowi dopuszczenie przez ustaw$ o komercjalizacji prywatyzacji mo&liwo'ci za"o&enia przez spó"k$ powsta"# w wyniku komercjalizacji, któr# mo&e by( przecie& spó"ka z o.o., spó"ki akcyjnej lub spó"ki z o.o.79 Ksh wy"#cza mo&liwo'( utworzenia zarówno innej spó"ki z o.o., jak i spó"ki akcyjnej przez spó"k$ z o.o. Nale&y wi$c uzna(, &e przepisy ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji stanowi# w tym zakresie lex specialis w stosunku do odpowiednich przepisów ksh.80 Istotnym ograniczeniem w zakresie sprawowania zarz#du, maj#cym bardzo du&y wp"yw na praktyk$ funkcjonowania spó"ek Skarbu Pa!stwa, jest obowi#zek stosowania przetargu przez spó"ki powsta"e w wyniku komercjalizacji, w której ponad po"owa ogólnej liczby akcji nale&y do Skarbu Pa!stwa, w przypadku sprzeda&y sk"adników aktywów trwa"ych w rozumieniu przepisów o rachunkowo'ci, których warto'( przekracza równowarto'( w z"otych kwoty 5 000 euro. Bezprzetargowy tryb zbycia aktywów trwa"ych o wskazanej warto'ci jest mo&liwy dopiero wówczas, gdy na uprzednio og"oszony przetarg nie wp"yn$"a &adna oferta. W takim wypadku cena sprzeda&y aktywów trwa"ych nie mo&e by( ni&sza ni& 2/3 ceny wywo"awczej w przetargu w przypadku nieruchomo'ci i ceny wywo"awczej w przypadku pozosta"ych sk"adników aktywów trwa"ych. Jednak&e na obni&enie ceny sprzeda&y sk"adników aktywów trwa"ych, których cena wywo"awcza przekracza równowarto'( w z"otych kwoty 30 000 euro, wymagana jest zgoda walnego zgromadzenia.81

76

Art. 18. 2 i 3 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. W.J.Katner, op. cit. na podst. A. G"owacka, Jednoosobowa spó"ka Skarbu Pa!stwa tworzona w drodze komercjalizacji przedsi$biorstw pa!stwowego, Prawo spó"ek, nr 3 z 1998 r. 78 Art. 151§2, 301§1 ksh. 79 Art. 18 ust. 1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 80 W.J. Katner, op. cit. 81 Art. 19 ust. 1-3 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 77

206 Sposób i tryb organizowania przetargu na sprzeda& aktywów trwa"ych przez spó"k$ Skarbu Pa!stwa okre'la rozporz#dzenie Rady Ministrów.82 Zgodnie z § 10 rozporz#dzenia, przed przyst#pieniem do przetargu spó"ka ustala cen$ wywo"awcz# sk"adników aktywów trwa"ych. Cena ta nie mo&e by( ni&sza ni& aktualna warto'( rynkowa ustalona przez rzeczoznawców, a je&eli warto'ci tej nie mo&na ustali(, cena ta nie mo&e by( ni&sza od warto'ci ksi$gowej netto. W praktyce, po dokonaniu wyceny w taki sposób, a przed podj$ciem decyzji wyra&aj#cej zgod$ na sprzeda& aktywów trwa"ych, w odpowiedniej dla siedziby spó"ki delegaturze MSP przeprowadza si$ analiz$ wyceny. Celem analizy jest dodatkowa weryfikacja wyceny, która ma stanowi( podstaw$ podj$cia przez walne zgromadzenie uchwa"y wyra&aj#cej zgod$ na sprzeda& aktywów trwa"ych. Rozporz#dzenie przewiduje mo&liwo'( odst#pienia od wyceny sprzedawanego sk"adnika aktywów trwa"ych przez rzeczoznawc$, je&eli: 1) koszt jego wyceny w sposób oczywisty przekracza"by warto'( rynkow#; 2) sk"adnik aktywów trwa"ych ma ustalon# cen$ gie"dow#. Sprzeda& nie mo&e nast#pi( za cen$ ni&sz# od ceny wywo"awczej, z wyj#tkiem wskazanej powy&ej mo&liwo'ci bezprzetargowego zbycia aktywów trwa"ych, je&eli na uprzednio og"oszony przetarg nie wp"yn$"a &adna oferta. W takim wypadku cena sprzeda&y nieruchomo'ci nie mo&e by( ni&sza ni& 2/3 ceny wywo"awczej. W przypadku pozosta"ych sk"adników aktywów trwa"ych nadal musi to by( co najmniej cena wywo"awcza. Dla corporate governance spó"ek Skarbu Pa!stwa istotne s# postanowienia rozporz#dzenia maj#ce na celu zapewnienie bezstronno'ci osób uczestnicz#cych w procedurze przetargowej. Zgodnie z § 6 rozporz#dzenia, w przetargu jako oferenci nie mog# uczestniczy(: 1) cz"onkowie zarz#du spó"ki i jej organu nadzoruj#cego; 2) podmiot gospodarczy prowadz#cy przetarg oraz cz"onkowie jego w"adz i organu nadzoruj#cego; 3) osoby, którym powierzono wykonanie czynno'ci zwi#zanych z przeprowadzeniem przetargu; 4) ma"&onek, dzieci, rodzice i rodze!stwo osób, o których mowa w pkt. 1-3;

82

Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 13 lutego 2007 r. w sprawie okre'lenia sposobu i trybu organizowania przetargu na sprzeda& sk"adników aktywów trwa"ych przez spó"k$ powsta"# w wyniku komercjalizacji, Dz. U. z 2007r. Nr 27, poz.177.

207 5) osoby, które pozostaj# z prowadz#cym przetarg w takim stosunku prawnym lub faktycznym, &e mo&e to budzi( uzasadnione w#tpliwo'ci co do bezstronno'ci prowadz#cego przetarg. Rozporz#dzenie wymienia tak&e warunki, w których dopuszcza si$ odst#pienie od przetargu przy sprzeda&y sk"adników aktywów trwa"ych.83 Nale&y zaznaczy(, &e delegacja ustawowa przewiduje tak&e, aby rozporz#dzenie okre'la"o warunki, na których dopuszcza si$ obni&enie ceny przy odst#pieniu od przetargu. Rozporz#dzenie nie zawiera jednak &adnych postanowie! w tym zakresie. 6.4.2. Relacje zarz*d - rada nadzorcza Spó"ki Skarbu Pa!stwa podlegaj# równie& szczególnym zasadom w zakresie relacji zarz#du z rad# nadzorcz#. Zgodnie z odpowiednimi przepisami ksh, rada nadzorcza sprawuje sta"y nadzór nad dzia"alno'ci# spó"ki we wszystkich dziedzinach jej dzia"alno'ci.84 Rada nadzorcza nie ma prawa wydawania zarz#dowi wi#&#cych polece! dotycz#cych prowadzenia spraw spó"ki.85 Ksh przyznaje radzie nadzorczej w spó"ce w akcyjnej istotne kompetencje szczegó"owe w zakres relacji z zarz#dem. Mianowice, do kompetencji rady nadzorczej nale&y równie& zawieszanie z wa&nych powodów w czynno'ciach poszczególnych lub wszystkich cz"onków zarz#du oraz delegowanie cz"onków rady nadzorczej na okres nie d"u&szy ni& trzy miesi#ce do czasowego wykonywania czynno'ci cz"onków zarz#du, którzy zostali odwo"ani, z"o&yli rezygnacj$ albo z innych przyczyn nie mog# sprawowa( swoich czynno'ci.86 Ponadto, zarówno w spó"ce akcyjnej, jak i w spó"ce z o.o. mo&liwe jest rozszerzenie kompetencji rady nadzorczej poprzez wprowadzenie odpowiednich postanowie! w tym zakresie do statutu/ umowy spó"ki. Ksh wymienia przyk"adowo, stosuj#c w przepisach zwrot 83

Zgodnie z § 27 Rozporz#dzenia Rady Ministrów z 13 lutego 2007r., spó"ka mo&e sprzeda( sk"adniki aktywów trwa"ych bez przeprowadzenia przetargu, w przypadku gdy: 1) przedmiotem umowy s# akcje lub inne sk"adniki finansowego maj#tku trwa"ego albo licencje, patenty lub inne prawa w"asno'ci przemys"owej, albo know-how, je&eli warunki i odmienny ni& przetarg publiczny tryb sprzeda&y okre'la uchwala walnego zgromadzenia lub statut spó"ki; 2) sprzeda& nast$puje w post$powaniu likwidacyjnym, na zasadach okre'lonych uchwa"# walnego zgromadzenia i z zachowaniem odr$bnych przepisów; 3) przedmiotem sprzeda&y s# lokale mieszkalne stanowi#ce w"asno'( spó"ki, a sprzeda& nast$puje, za cen$ nie ni&sz# ni& 50 % ich warto'ci rynkowej, na rzecz najemcy lub stale z nim zamieszkuj#cej osoby bliskiej w rozumieniu art. 4 pkt 13 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo'ciami, Dz. U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603, z pó%n. zm.; cen$ okre'la si$ z uwzgl$dnieniem, &e przedmiotem sprzeda&y s# lokale zaj$te; warto'( ulepsze! dokonanych przez najemc$ zalicza si$ na poczet ceny lokalu. 84 Art. 219§1 i 382§1 ksh. 85 Art. 219§2 i 375’ ksh. 86 Art. 383§1 ksh.

208 „w szczególno'ci” mo&liwe do wprowadzenia dodatkowe, pozakodeksowe uprawnienia rady nadzorczej. Nale&y podkre'li(, &e rozszerzenie kompetencji rady, cho( mo&e w znacznym stopniu ogranicza( autonomi$ zarz#du, np. poprzez obowi#zek uzyskania zgody rady nadzorczej na dokonanie pewnych czynno'ci, nie mo&e prowadzi( do przej$cia przez rad$ kompetencji zarz#du w zakresie reprezentowania i prowadzenia sprawa spó"ki. Odr$bno'( spó"ek Skarbu Pa!stwa w zakresie relacji rady nadzorczej z zarz#dem polega na tym, &e w spó"kach kapita"owych, w których ponad po"owa akcji nale&y do Skarbu Pa!stwa, zgody rady nadzorczej pod rygorem niewa&no'ci wymaga zawarcie przez spó"k$ umowy, której zamiarem jest darowizna lub zwolnienie z d"ugu oraz innej umowy niezwi#zanej z przedmiotem dzia"alno'ci gospodarczej spó"ki okre'lonym w statucie, je&eli warto'( przedmiotu umowy jest równa lub przekracza równowarto'( w z"otych kwoty 5 000 euro.87

6.5. Uprawnienia pracowników w spó#kach Skarbu Pa)stwa Istotnym czynnikiem corporate governance spó"ek kapita"owych s# uprawnienia poszczególnych grup udzia"owych w tych spó"kach. W spó"kach Skarbu Pa!stwa grup# udzia"ow# o szczególnych uprawnieniach s# pracownicy. Jak wskazuj# Wytyczne OECD, „tam gdzie ustanowiono reprezentacj$ pracownicz# w organie przedsi$biorstwa publicznego, nale&y opracowa( mechanizmy, które zagwarantuj#, by by"a ona efektywna i przyczynia"a si$ do zwi$kszenia niezale&no'ci, wiedzy oraz umiej$tno'ci organu przedsi$biorstwa publicznego.”88 Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przyznaje pracownikom spó"ek powsta"ych w wyniku komercjalizacji prawo do wyboru 2/5 sk"adu rady nadzorczej spó"ki89. Tryb wyboru cz"onków rady nadzorczej przez pracowników okre'la statut spó"ki albo regulaminy uchwalone w sposób okre'lony w statucie. Wybory s# powszechne, bezpo'rednie i tajne. Niedokonanie wyboru przedstawicieli pracowników do sk"adu pierwszej rady nadzorczej nie stanowi przeszkody do wpisania spó"ki do rejestru przedsi$biorców ani do podejmowania wa&nych uchwa" przez rad$90.

87

Art. 19b ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. Sekcja VI D Wytycznych OECD. 89 Art. 11 ust. 1, 12 ust. 1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 90 Art. 12 ust. 3, 6 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 88

209 Przedstawiciele pracowników w radzie nadzorczej powinni spe"nia( takie same warunki, jak pozostali jej cz"onkowie, okre'lone w rozporz#dzeniu Rady Ministrów z 7 wrze'nia 2004 r., opisane w cz$'ci dotycz#cej uprawnie! cz"onków rady nadzorczej, z tym &e przedstawiciele pracowników w radzie nadzorczej nie musz# mie( uko!czonych studiów wy&szych. Poza tym, koszt szkolenia i jednokrotnego egzaminu dla kandydatów na cz"onków rad nadzorczych w spó"kach Skarbu Pa!stwa kandydatów wybranych przez pracowników ponosi spó"ka.91 Pracownikom przys"uguje tak&e prawo do odwo"ania ich przedstawicieli w radzie nadzorczej. Mo&e do tego doj'( w wyniku g"osowania pracowników spó"ki, które przeprowadza si$ na pisemny wniosek co najmniej 15% ogó"u pracowników spó"ki. Istotn#, oczywist# odr$bno'ci# dotycz#c# przedstawicieli pracowników w radzie nadzorczej od pozosta"ych cz"onków rady jest brak zakazu pozostawania przez przedstawicieli pracowników w stosunku pracy ze spó"k#. Dotyczy to tak&e pe"nienia funkcji z wyboru w zak"adowej organizacji zwi#zkowej.92 Tu nale&y wskaza(, &e pracownicy spó"ki nie mog# by( powo"ywani do rady nadzorczej spó"ki jako pozostali cz"onkowie rady, nie b$d#cy przedstawicielami pracowników. Dotyczy to tak&e osób 'wiadcz#cych na rzecz spó"ki us"ugi na podstawie innego ni& umowa o prac$ tytu"u prawnego w czasie wykonywania przyj$tych zobowi#za!. Powo"anie pracowników lub osób 'wiadcz#cych us"ugi na rzecz spó"ki do rady rodzi"oby po ich stronie obowi#zek zaprzestania 'wiadczenia pracy lub us"ug.93 Zabezpieczeniem niezale&no'ci przedstawiciela pracowników w radzie nadzorczej od relacji w spó"ce jest zakaz wypowiadania przez spó"k$ stosunku pracy oraz warunków pracy lub p"acy takim osobom w trakcie trwania kadencji rady ani w okresie roku po zako!czeniu kadencji.94 Przedstawicieli pracowników w radzie nadzorczej nie dotyczy tak&e obowi#zuj#cy pozosta"ych cz"onków rady zakaz: zatrudnienia w biurach poselskich, senatorskich, poselsko-senatorskich lub biurach pos"ów do Parlamentu Europejskiego na podstawie umowy o prac$, umowy zlecenia lub innej umowy o podobnym charakterze, wchodzenia w sk"ad organów partii politycznych reprezentuj#cych partie polityczne na zewn#trz oraz uprawnionych do zaci#gania zobowi#za!, 91

§ 2 Rozporz#dzenia Rady Ministrów z 7 wrze'nia 2004 roku. Art. 13 ust. 3, 4 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 93 W. J. Katner, op. cit. podst. J. Bo(, M. Guzi!ski, T. Kocowski, Uczestnictwo pracowników jednoosobowej spó"ki Skarbu Pa!stwa w radzie nadzorczej, Przegl#d prawa handlowego, nr 4 z 1997 r. 94 Art. 15 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 92

210 zatrudnienia przez partie polityczne na podstawie umowy o prac$. Podczas, gdy przypadki okre'lone w pkt. 1 i 3 raczej nie maj# znaczenia w praktyce, z uwagi na ograniczon# mo&liwo'( pozostawania w dwóch stosunkach pracy jednocze'nie, wy"#czenie zakazu z pkt 2 mo&e stanowi( swoist# "furtk$" dla osób zajmuj#cych wysokie stanowiska w partiach politycznych. Zabezpieczenie interesów grupy udzia"owej, jak# stanowi# pracownicy, w zakresie wyboru cz"onków rady nadzorczej ma miejsce tak&e od chwili, gdy Skarb Pa!stwa przestaje by( jedynym akcjonariuszem spó"ki powsta"ej w wyniku komercjalizacji. Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji stanowi bowiem, &e pomimo mo&liwych zmian w statucie, w takiej spó"ce pracownicy zachowuj# prawo wyboru cz"onków rady nadzorczej w liczbie zale&nej od ogólnej liczby cz"onków rady nadzorczej przewidzianej w statucie spó"ki.95 W spó"kach powsta"ych w wyniku komercjalizacji, je&eli 'rednioroczne zatrudnienie w spó"ce wynosi powy&ej 500 pracowników, pracownicy wybieraj# jednego cz"onka zarz#du.96 Jest to prawo pracowników, które przys"uguje im bez wzgl$du na ogóln#, przewidzian# przez statut spó"ki, liczb$ cz"onków zarz#du. Z drugiej strony, pracownikom przys"uguje zawsze prawo do powo"ywania tylko jednego cz"onka zarz#du, nawet gdy liczba pracowników spó"ki znacznie przewy&sza 500 osób. Cz"onek zarz#du wybierany przez pracowników nie przechodzi post$powania kwalifikacyjnego przeprowadzanego przez rad$ nadzorcz# spó"ki.97 Niedokonanie wyboru cz"onka zarz#du przez pracowników spó"ki nie stanowi przeszkody do wpisania spó"ki do rejestru przedsi$biorców ani do podejmowania wa&nych uchwa" przez zarz#d.98 Nale&y ponadto wskaza(, &e do przedstawicieli pracowników w zarz#dzie spó"ki nie stosuje zakazów zatrudnienia w partiach politycznych, biurach poselskich i senatorskich oraz pe"nienia funkcji w organach partii politycznych.99 Prawo do powo"ywania cz"onka zarz#du w spó"kach, w których liczba pracowników przekracza 500 osób nie przys"uguje pracownikom w spó"kach, w których sprawowanie zarz#du zosta"o powierzone osobie fizycznej w drodze umowy, zawarcie której jest poprzedzone procedur# konkursow#. W takim przypadku zarz#d jest bowiem jednoosobowy i powierzony osobie wy"onionej w konkursie.100

95

Art. 14 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. Art. 16 ust.1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 97 Art. 19a ust. 2 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 98 Art. 16 ust. 3 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 99 Art. 16 w zw. z art. 15a ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 100 Art. 17 ust.1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 96

211 Najistotniejszym uprawnieniem pracowników w spó"kach Skarbu Pa!stwa jest przyznanie im prawa do nieodp"atnego nabycia do 15% akcji obj$tych przez Skarb Pa!stwa w dniu wpisania spó"ki do rejestru.101 Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji precyzuje, jakie kategorie osób zaliczane s# do pracowników uprawnionych do nieodp"atnego nabycia akcji.102 Uprawnieni pracownicy mog# skorzysta( z prawa do nabycia akcji nieodp"atnie, o ile w ci#gu sze'ciu miesi$cy od dnia wpisania spó"ki do rejestru z"o&# pisemne o'wiadczenie o zamiarze nabycia akcji. Niez"o&enie o'wiadczenia w powy&szym terminie powoduje utrat$ prawa do nieodp"atnego nabycia akcji. Prawo do nieodp"atnego nabycia akcji od chwili powstania podlega dziedziczeniu. Istotnym ograniczeniem korzystania przez pracowników z praw wynikaj#cych z w"asno'ci akcji jest ustawowy zakaz obrotu akcjami pracowniczymi. Akcje nabyte nieodp"atnie przez pracowników nie mog# by( bowiem przedmiotem obrotu przed up"ywem dwóch lat od dnia zbycia przez Skarb Pa!stwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych. Akcje nabyte przez pracowników pe"ni#cych funkcj$ cz"onków zarz#du spó"ki nie mog# by( przedmiotem obrotu przed up"ywem trzech lat od dnia zbycia przez Skarb Pa!stwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych. W tych terminach akcje pracownicze nie mog# by( tak&e przedmiotem przymusowego wykupu w trybie art. 418 ksh. Umowa maj#ca za przedmiot zbycie akcji nabytych nieodp"atnie, zawarta przed up"ywem wskazanych terminów, jest niewa&na. Wyj#tek od zakazu obrotu akcjami pracowniczymi we wskazanych terminach stanowi mo&liwo'( wnoszenia akcji pracowniczych do funduszu emerytalnego zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych103 na podstawie umowy zak"adowej zawieranej przez pracodawc$ z pracownikami. Prawo do nieodp"atnego nabycia akcji mo&e by( wykorzystane przez uprawnionych pracowników tylko w jednej spó"ce. Dlatego uprawniony przed nabyciem akcji sk"ada o'wiadczenie, &e nie skorzysta" z prawa do nieodp"atnego nabycia akcji w innej spó"ce.104 Prawo do nieodp"atnego nabycia akcji Skarbu Pa!stwa przys"uguje uprawnionym pracownikom równie& w przypadku po"#czenia spó"ki powsta"ej w wyniku komercjalizacji z inn# spó"k#, podzia"u tej spó"ki, jej przekszta"cenia lub wniesienia akcji do innej spó"ki Skarbu Pa!stwa.105

101

Art. 36 ust.1 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. Art. 2 pkt. 5 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 103 Dz. U. z 2004 r. Nr 116, poz. 1207. 104 Art. 38 ust. 1-5 ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 105 Art. 38b ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 102

212

6.6. Elementy corporate governance w zakresie stosunków finansowych w spó#kach Skarbu Pa)stwa Za jeden z najistotniejszych problemów nadzoru w"a'cicielskiego w spó"kach Skarbu Pa!stwa Wytyczne OECD uznaj# przejrzysto'( stosunków finansowych tego rodzaju podmiotów, zalecaj#c w tym zakresie przestrzeganie rygorystycznych norm przejrzysto'ci zgodnie z „Zasadami nadzoru korporacyjnego OECD” czyli wytycznych odnosz#cych si$ do spó"ek kapita"owych w ogólno'ci, zawieraj#c jednocze'nie w tym zakresie szczegó"owe zalecenia dotycz#ce spó"ek z udzia"em pa!stwa.106 Wa&nym czynnikiem corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa s# tak&e regu"y odnosz#ce si$ do podzia"u zysku przez spó"k$, które mog# wp"ywa( na sposób wykonywania swych funkcji przez poszczególnych cz"onków zarz#du. 6.6.1. Przejrzysto"+ stosunków finansowych Zgodnie z ustaw# o przejrzysto'ci stosunków finansowych pomi$dzy organami publicznymi a przedsi$biorcami publicznymi oraz o przejrzysto'ci finansowej niektórych przedsi$biorców107 (dalej: ustawa o przejrzysto'ci stosunków finansowych), organem nadzoruj#cym spó"ki z udzia"em Skarbu Pa!stwa jest organ publiczny wykonuj#cy prawa z akcji lub z udzia"ów nale&#cych do Skarbu Pa!stwa.108 Takim organem, zgodnie z ustaw# o zasadach wykonywania uprawnie! przys"uguj#cych Skarbowi Pa!stwa jest minister w"a'ciwy do spraw Skarbu Pa!stwa (tu: Minister Skarbu Pa!stwa).109

106

Sekcja V Wytycznych OECD. Ustawa z dnia 22 wrze'nia 2006 r. o przejrzysto'ci stosunków finansowych pomi$dzy organami publicznymi a przedsi$biorcami publicznymi oraz o przejrzysto'ci finansowej niektórych przedsi$biorców, Dz. U. z 2006 r. Nr 191, poz. 1411. 108 Art. 2 ust. 1 pkt 20 a ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 109 Art. 2 pkt 5) a) ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnie! przys"uguj#cych Skarbowi Pa!stwa, Dz. U. z 1996 r. Nr 106, poz. 493. 107

213 Ustawa o przejrzysto'ci stosunków finansowych znajduje zastosowanie do przedsi$biorców publicznych, do których zalicza m. in. spó"ki handlowe, na dzia"alno'( których organ publiczny wywiera decyduj#cy wp"yw110, niezale&nie od wp"ywu wywieranego na nie przez inne podmioty.111 Nale&y zwróci( uwag$, &e rola Ministra Skarbu Pa!stwa wynikaj#ca z ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych polega na wykonywaniu funkcji nadzorczych a nie w"a'cicielskich w stosunku do tych spó"ek. Jednocze'nie obowi#zki spó"ek wynikaj#ce z ustawy maj# istotny wp"yw na stosunki w samej spó"ce, w szczególno'ci w zakresie relacji g"ównego ksi$gowego z zarz#dem, a tak&e na relacje zarz#du z Ministrem Skarbu Pa!stwa dzia"aj#cym tu jako organ nadzoruj#cy. Przewidziane ustaw# o przejrzysto'ci stosunków finansowych obowi#zki spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa stanowi# poza tym ich istotn# odr$bno'( w zakresie obowi#zków rachunkowych oraz w zakresie corporate governance w relacji do prywatnych spó"ek kapita"owych. Zgodnie z ustaw# o przejrzysto'ci stosunków finansowych, spó"ki z udzia"em Skarbu Pa!stwa obowi#zane s# prowadzi( ksi$gi rachunkowe i dokumentacj$ dotycz#c# ich sytuacji prawnej oraz ekonomiczno-finansowej, w sposób przedstawiaj#cy rzetelnie i jasno: 1) dokonane na ich rzecz przysporzenia ze 'rodków publicznych; 2) rzeczywisty sposób wykorzystania przysporzenia ze 'rodków publicznych; 3) bezpo'rednie lub po'rednie powi#zania organizacyjne i finansowe pomi$dzy nimi a organami publicznymi.112 Dokumenty i materia"y zawieraj#ce wskazane powy&ej informacje spó"ki przekazuj# Ministrowi Skarbu Pa!stwa w terminie 30 dni od dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego.113

Szczegó"owy

zakres

dokumentów

i

materia"ów

oraz

informacji

przekazywanych organowi nadzoruj#cemu, a tak&e wzór formularza informacji okre'la

110

Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 3) ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych, „decyduj#cy wp"yw” oznacza bezpo'rednie lub po'rednie oddzia"ywanie na dzia"alno'( danego przedsi$biorcy, polegaj#ce na: a) dysponowaniu wi$kszo'ci# g"osów w organach przedsi$biorcy (zale&nego), tak&e na podstawie porozumie! z innymi podmiotami lub b) uprawnieniu do powo"ywania lub odwo"ywania wi$kszo'ci cz"onków organów przedsi$biorcy (zale&nego), tak&e na podstawie porozumie! z innymi podmiotami, lub c) sytuacji, w której wi$cej ni& po"owa cz"onków zarz#du drugiego przedsi$biorcy (zale&nego) jest jednocze'nie cz"onkami zarz#du, prokurentami lub osobami pe"ni#cymi funkcje kierownicze pierwszego przedsi$biorcy b#d% innego przedsi$biorcy pozostaj#cego z tym pierwszym w stosunku zale&no'ci, lub d) zdolno'ci do decydowania w inny sposób o kierunkach dzia"alno'ci przedsi$biorcy (zale&nego), w szczególno'ci na podstawie umowy przewiduj#cej zarz#dzanie tym przedsi$biorc#. 111

Art. 2 ust. 1 pkt 4) ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. Art. 3 ust. 1 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 113 Art. 4 ust. 1 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 112

214 rozporz#dzenie Rady Ministrów.114 Istotne uprawnienie Ministra Skarbu Pa!stwa stanowi mo&liwo'( wyst#pienia do organu publicznego o przekazanie, w wyznaczonym terminie, dokumentów, materia"ów i informacji niezb$dnych do ustalenia, czy zosta"a zachowana przejrzysto'( stosunków finansowych pomi$dzy tym organem a spó"k#.115 Organem publicznym w rozumieniu ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych jest organ administracji rz#dowej, inny organ pa!stwowy, organ jednostki samorz#du terytorialnego lub zwi#zku tych jednostek, a tak&e inny podmiot, który z mocy prawa lub na podstawie czynno'ci prawnej realizuje zadania z zakresu administracji publicznej.116 Takim organem mo&e by( np. Naczelnik Urz$du Skarbowego albo organ wykonawczy jednostki samorz#du terytorialnego. Nadzór Ministra Skarbu Pa!stwa polega na weryfikacji i ocenie dzia"alno'ci spó"ek Skarbu Pa!stwa w zakresie spe"niania przez nie obowi#zków wynikaj#cych z ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. W wypadku stwierdzenia nieprawid"owo'ci na tej p"aszczy%nie, minister mo&e w drodze decyzji administracyjnej zobowi#za( tego przedsi$biorc$ do podj$cia w wyznaczonym terminie okre'lonych dzia"a! niezb$dnych do wykonania lub nale&ytego wykonania tych obowi#zków.117 Zaznaczy( nale&y, &e ustawa przewiduje istotne wyj#tki od obowi#zków sprawozdawczych w niej przewidzianych. Przede wszystkim chodzi tu o wy"#czenie tych obowi#zków w stosunkach mi$dzy organami publicznymi a: –

przedsi$biorcami publicznymi, w odniesieniu do us"ug, których 'wiadczenie nie mo&e, w zauwa&alnym zakresie, wp"yn#( na wymian$ handlow# pomi$dzy pa!stwami cz"onkowskimi Unii Europejskiej

–

przedsi$biorcami publicznymi, których przychody netto ze sprzeda&y produktów, towarów i materia"ów w ka&dym z kolejnych dwóch lat obrotowych, poprzedzaj#cych rok dokonania na ich rzecz przysporzenia ze 'rodków publicznych, nie przekroczy"y równowarto'ci 40 mln euro. Oprócz wskazanych powy&ej ustawa przewiduje tak&e wy"#czenia odnosz#ce si$ do

przedsi$biorców

publicznych

b$d#cych

bankami

w

okre'lonych

przez

ustaw$

okoliczno'ciach118.

114

Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 21 sierpnia 2007 r. w sprawie dokumentów, materia"ów oraz informacji koniecznych do oceny zachowania przejrzysto'ci stosunków finansowych pomi$dzy organami publicznymi a przedsi$biorcami publicznymi, Dz. U. z 2007 r. Nr 162, poz.1146. 115 Art. 5 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 116 Art. 2 ust. 2 pkt 1) ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 117 Art. 6 ust. 1,2 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 118 Art. 7 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych.

215 Ustawa w sposób szczególny reguluje obowi#zki przedsi$biorców publicznych korzystaj#cych z praw specjalnych lub praw wy"#cznych oraz przedsi$biorców realizuj#cych us"ugi w ogólnym interesie gospodarczym, którzy w zwi#zku z realizacj# tych us"ug uzyskuj# przysporzenie ze 'rodków publicznych, je&eli prowadz# równie& inny rodzaj dzia"alno'ci gospodarczej ni& dzia"alno'(, której dotycz# te prawa lub us"ugi119. Nadzór

nad

stosunkami

finansowymi

pomi$dzy

organami

publicznymi

a

przedsi$biorcami publicznymi w Unii Europejskiej sprawuje Komisja Europejska. Dlatego te&, organ nadzoruj#cy na podstawie uzyskanych dokumentów, materia"ów i informacji udziela Komisji Europejskiej odpowiedzi na jej zapytanie w tym zakresie120. W przypadku gdy przysporzenie ze 'rodków publicznych nast#pi"o na warunkach korzystniejszych od oferowanych na rynku i mo&e stanowi( pomoc publiczn#, odpowied% opracowuje si$ w porozumieniu z Prezesem Urz$du Ochrony Konkurencji i Konsumentów121. Procedura nadzorowania pomocy publicznej jest regulowana przez odpowiednie akty prawa wspólnotowego122, a wst$pna kontrola polskich projektów pomocowych jest dokonywana na podstawie ustawy o post$powaniu w sprawach dotycz#cych pomocy publicznej123. 6.6.2. Prawne ograniczenia dysponowaniem zyskiem spó!ek Skarbu Pa(stwa Z punktu widzenia gospodarki finansowej spó"ek Skarbu Pa!stwa wa&n# regulacj$ prawn# stanowi ustawa o wp"atach z zysku przez jednoosobowe spó"ki Skarbu Pa!stwa124 (dalej: ustawa o wp"atach z zysku), któr# stosuje si$ do jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa oraz spó"ek, w których wszystkie akcje (udzia"y) s# w"asno'ci# Skarbu Pa!stwa, z wyj#tkiem akcji (udzia"ów) nieodp"atnie udost$pnionych pracownikom125. Ustawa ta ma istotne znaczenie dla corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa, z uwagi na fakt, i& obowi#zek wp"aty cz$'ci zysku na rzecz bud&etu pa!stwa znacz#co ogranicza autonomi$ zarz#dów tych spó"ek w zakresie prowadzenia ich spraw, co stanowi istotn# odr$bno'( w stosunku do zarz#dów prywatnych spó"ek kapita"owych.

119

Art. 8-14 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. Art. 18 ust. 1 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 121 Art. 18 ust. 4 ustawy o przejrzysto'ci stosunków finansowych. 122 Rozporz#dzenie Rady (WE) Nr 659/1999 z dnia 22 marca 1999 r. ustanawiaj#ce szczegó"owe zasady stosowania art. 93 Traktatu WE, Dz. Urz. UE z 27.03.1999, L 83. 123 Ustawa z dnia 30 kwietnia 2004 r. o post$powaniu w sprawach dotycz#cych pomocy publicznej, Dz. U. z 2007 r. Nr 59, poz. 404, z pó%n. zm. 124 Ustawa z dnia 1 grudnia 1995 r. o wp"atach z zysku przez jednoosobowe spó"ki Skarbu Pa!stwa, Dz. U. z 1995 r. Nr 154, poz. 792, z pó%n. zm. 125 Art. 1 ustawy o wyp"atach z zysku. 120

216 Zgodnie z ustaw# o wp"atach z zysku, wskazane w niej spó"ki s# obowi#zane do dokonywania wp"at z zysku po opodatkowaniu podatkiem dochodowym na rzecz bud&etu pa!stwa. Wp"aty te s# dokonywane zaliczkowo, w zale&no'ci od wyboru spó"ki, w okresach miesi$cznych lub kwartalnych. Ostateczne ich rozliczenie nast$puje po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego. Spó"ki s# obowi#zane sk"ada( deklaracje o wysoko'ci zysku po opodatkowaniu podatkiem dochodowym, osi#gni$tego od pocz#tku roku obrotowego, i wp"aca( na rachunek urz$du skarbowego, w"a'ciwego wed"ug siedziby spó"ki, zaliczki miesi$czne (kwartalne) w wysoko'ci ró&nicy mi$dzy wp"atami z zysku nale&nymi z zysku osi#gni$tego od pocz#tku roku obrotowego a sum# zaliczek nale&nych za poprzednie miesi#ce (kwarta"y). Podstaw# ustalenia wysoko'ci zaliczki jest zysk po opodatkowaniu podatkiem dochodowym osi#gni$ty w danym okresie, liczony w rachunku narastaj#cym126. Tryb, terminy wp"acania wp"at z zysku i sk"adania deklaracji oraz wzory tych deklaracji okre'la rozporz#dzenie Ministra Finansów z dnia 21 lutego 1996 roku127. Wp"aty z zysku dokonywane s# w wysoko'ci 15% zysku po opodatkowaniu podatkiem dochodowym128. Ustawa o wp"atach z zysku przewiduje tak&e zwolnienia od obowi#zku dokonywania wp"at z zysku,129 a tak&e wy"#cza okre'lone kategorie spó"ek Skarbu Pa!stwa z obowi#zku stosowania jej przepisów130.

6.7. Struktura organizacyjna nadzoru w#a&cicielskiego w spó#kach Skarbu Pa)stwa Wytyczne OECD wskazuj#, i& „powinno istnie( wyra%ne rozgraniczenie mi$dzy funkcj# w"a'cicielsk# pa!stwa, a innymi jego funkcjami, które mog# wp"ywa( na warunki dzia"ania przedsi$biorstw publicznych,” jednocze'nie „pa!stwo powinno dzia"a( jako 'wiadomy (dysponuj#cy wystarczaj#cymi informacjami) i aktywny w"a'ciciel, zapewniaj#c wykonywanie funkcji nadzoru nad przedsi$biorstwem publicznym w przejrzysty sposób i z przyj$ciem odpowiedzialno'ci za podejmowane dzia"ania, a tak&e z wymaganym profesjonalizmem oraz efektywno'ci#”131.

126

Art. 2 ustawy o wyp"atach z zysku. Rozporz#dzenie Ministra Finansów z dnia 21 lutego 1996 r. w sprawie okre'lenia trybu i terminów dokonywania wp"at z zysku oraz sk"adania deklaracji przez jednoosobowe spó"ki Skarbu Pa!stwa, a tak&e okre'lenia wzorów tych deklaracji, Dz. U. z 1996 r. Nr 21, poz.100. 128 Art. 4 ustawy o wyp"atach z zysku. 129 Art. 5 ustawy o wyp"atach z zysku. 130 Art. 7 ustawy o wyp"atach z zysku. 131 Sekcja I A, sekcja II Wytycznych OECD. 127

217 Sposób sprawowania nadzoru w"a'cicielskiego w spó"kach Skarbu Pa!stwa jest regulowany w przepisach o charakterze powszechnie obowi#zuj#cym (ustawach i rozporz#dzeniach), których najwa&niejsze postanowienia w tym zakresie zosta"y ju& przedstawione w niniejszym opracowaniu, a tak&e przez akty prawne o charakterze wewn$trznym, czyli takie, które nie maj# charakteru powszechnie obowi#zuj#cego, obowi#zuj# jednak osoby i jednostki organizacyjne podleg"e Ministrowi Skarbu Pa!stwa, o co za tym, idzie maj# wp"yw na sposób sprawowania nadzoru przez ministra. Podstawowy akt prawny tego rodzaju stanowi zarz#dzenie Prezesa Rady Ministrów w sprawie nadania statutu Ministerstwu Skarbu Pa!stwa.132 Statut ministerstwa, który stanowi za"#cznik do zarz#dzenia, okre'la podzia" ministerstwa na komórki organizacyjne, w tym departamenty oraz delegatury terenowe Ministra Skarbu Pa!stwa. Aktem prawnym reguluj#cym organizacj$ Ministerstwa Skarbu Pa!stwa jest tak&e zarz#dzenie Ministra Skarbu Pa!stwa w sprawie ustalenia regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Skarbu Pa!stwa. Zarz#dzenie to ustala regulamin organizacyjny ministerstwa, który stanowi za"#cznik do zarz#dzenia, okre'laj#cy zakres zada! i tryb pracy komórek organizacyjnych ministerstwa. Regulamin organizacyjny okre'la: 1) podstawy prawne dzia"ania ministerstwa, 2) zasady zarz#dzani ministerstwem, 3) szczegó"owy podzia" ministerstwa na komórki organizacyjne oraz zasady ustalania regulaminów wewn$trznych komórek organizacyjnych, 4) szczegó"owy podzia" kompetencji pomi$dzy poszczególnymi stanowiskami i jednostkami organizacyjnymi ministerstwa, 5) zadania komórek organizacyjnych ministerstwa, w tym w zakresie sprawowania narodu w"a'cicielskiego, 6) zadania delegatur terenowych Ministra Skarbu Pa!stwa przekazane im przez ministra. Kolejnym

aktem

prawa

wewn$trznego

dotycz#cym

organizacji

nadzoru

w"a'cicielskiego przez Ministra Skarbu Pa!stwa jest Zarz#dzenie Ministra Skarbu Pa!stwa w sprawie podzia"u zada! Kierownictwa Ministerstwa Skarbu Pa!stwa. Zarz#dzenie to okre'la szczegó"owo kompetencje wy"#czne Ministra Skarbu Pa!stwa oraz kompetencje Sekretarza Stanu, Podsekretarzy Stanu i Dyrektora Generalnego ministerstwa w zakresie sprawowania

132

Zarz#dzenie nr 29 Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 marca 2008 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Skarbu Pa!stwa, M.P. z 2008 r. Nr 24 poz. 238 wydane na podstawie art. 39 ust. 5 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów, Dz. U. z 2003 r. Nr 24, poz. 199, z pó%n. zm.

218 nadzoru korporacyjnego nad spó"kami Skarbu Pa!stwa zgodnie z wynikaj#cym z zarz#dzenia podzia"em na nadzorowane bran&e, sektory gospodarki i podmioty.

6.8. Corporate governance w szczególnych spó#kach Skarbu Pa)stwa Polskie regulacje dotycz#ce spó"ek Skarbu Pa!stwa przewiduj# dwa szczególne rodzaje tego typu spó"ek: 1) spó"ki o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego, 2) spó"ki o szczególnym znaczeniu dla gospodarki pa!stwa. Regu"y dotycz#ce corporate governance w obydwu typach szczególnych spó"ek Skarbu Pa!stwa charakteryzuj# si$ istotnymi odr$bno'ciami w stosunku do regu" ogólnych dotycz#cych spó"ek Skarbu Pa!stwa. 6.8.1. Uprawnienia w!a"cicielskie Ministra Skarbu Pa(stwa w spó!kach o istotnym znaczeniu dla porz*dku publicznego lub bezpiecze(stwa publicznego Uprawnienia w"a'cicielskie Ministra Skarbu Pa!stwa w spó"kach o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego okre'la ustawa o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa oraz ich wykonywaniu w spó"kach kapita"owych o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego133 (dalej: ustawa o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa). Ustawa ta ma istotne znaczenia z punktu widzenia problematyki corporate governance, w szczególno'ci z uwagi na fakt, i& w spó"kach obj$tych ustaw# jednym z kryteriów nadzoru korporacyjnego jest porz#dek i bezpiecze!stwo publiczne pa!stwa. Ustawa okre'la kryteria uznania spó"ki za spó"k$ o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego134. List$ spó"ek tej kategorii okre'la, z uwzgl$dnieniem kryteriów ustawowych, Rada Ministrów w drodze rozporz#dzenia w

133

Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa oraz ich wykonywaniu w spó"kach kapita"owych o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego, Dz. U. z 2005 r. Nr 267, poz. 2258, z pó%n. zm. 134 Art. 8 ust. 1 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa.

219 terminie do dnia 30 wrze'nia ka°o roku135. Istotnym zabezpieczeniem nadu&ywania przez Skarb Pa!stwa praw wynikaj#cych z ustawy jest zakaz nabywania przez Skarb Pa!stwa akcji albo udzia"ów w spó"kach kapita"owych w celu korzystania ze szczególnych uprawnie! wynikaj#cych z niniejszej ustawy136. Najistotniejszym uprawnieniem Ministra Skarbu Pa!stwa, wynikaj#cym z niniejszej ustawy, stanowi#cym istotny czynnik corporate governance w spó"kach obj$tych ustaw#, jest uprawnienie do wyra&enia sprzeciwu wobec podj$tej przez zarz#d uchwa"y lub innej dokonanej przez zarz#d czynno'ci prawnej, której przedmiotem jest rozporz#dzenie sk"adnikiem mienia spó"ki podstawowym z punktu widzenia prowadzonej przez ni# dzia"alno'ci. Sprzeciw mo&e by( wniesiony wobec czynno'ci prawnej spó"ki o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego, je&eli istnieje uzasadnione podejrzenie, &e czynno'( taka narusza porz#dek publiczny lub bezpiecze!stwo publiczne137. Sprzeciw mo&e by( wniesiony przez Ministra Skarbu Pa!stwa tak&e wobec uchwa"y walnego zgromadzenia albo zgromadzenia wspólników dotycz#cej: rozwi#zania spó"ki, 1) przeniesienia siedziby spó"ki za granic$, 2) zmiany przedmiotu przedsi$biorstwa spó"ki, 3) zbycia albo wydzier&awienia przedsi$biorstwa lub jego zorganizowanej cz$'ci oraz ustanowienia na nich ograniczonego prawa rzeczowego, je&eli istnieje uzasadnione podejrzenie, &e uchwa"a taka narusza porz#dek publiczny lub bezpiecze!stwo publiczne138. Oprócz wskazanych powy&ej przypadków, Minister Skarbu Pa!stwa mo&e wnie'( sprzeciw tak&e, gdy spó"ka zmieni rzeczywi'cie wykonywany przedmiot swej dzia"alno'ci, a tak&e wobec uchwa"y organu spó"ki przewiduj#cej zmian$ przeznaczenia lub zaniechanie eksploatacji sk"adnika mienia spó"ki podstawowego z punktu widzenia okre'lonych przez ustaw$ kryteriów obj$cia przedmiotow# ustaw#, je&eli zagra&a to bezpo'rednio porz#dkowi publicznemu lub bezpiecze!stwu publicznemu139.

135

Obecnie w tym zakresie obowi#zuje Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 30 wrze'nia 2008 r. w sprawie listy spó"ek o istotnym znaczeniu dla porz#dku publicznego lub bezpiecze!stwa publicznego, Dz. U. z 2008 r. Nr 192, poz.1184. 136 Art. 10 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 137 Art. 2 ust. 1 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 138 Art. 2 ust. 2 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 139 Art. 3 ust. 1 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa.

220 Uprawnienie do wniesienia sprzeciwu przys"uguje ministrowi do czasu, gdy Skarb Pa!stwa bezpo'rednio lub po'rednio pozostaje akcjonariuszem lub wspólnikiem w spó"ce.140 Spó"ka ma obowi#zek poinformowania o dokonaniu czynno'ci prawnej, która mo&e by( przedmiotem sprzeciwu, ustanowionego przez ministra obserwatora w spó"ce niezw"ocznie, jednak nie pó%niej ni& w terminie 3 dni roboczych od dokonania tej czynno'ci.141 Sprzeciw minister wyra&a w formie decyzji administracyjnej, od której przys"uguje wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy. Na decyzj$ wydan# po rozpatrzeniu tego wniosku przys"uguje skarga do s#du administracyjnego. Ostateczna decyzja ministra o zg"oszeniu sprzeciwu, w stosunku do której nie z"o&ono wniosku o ponowne rozpatrzenie sprawy, której nie zaskar&ono do s#du administracyjnego lub której nie uchylono, skutkuje niewa&no'ci# czynno'ci prawnej od chwili jej dokonania. Czynno'( prawna podlegaj#ca przepisom ustawy, o dokonaniu której spó"ka nie powiadomi"a obserwatora we wskazanym w ustawie terminie jest niewa&na142. Podstaw# decyzji ministra mog# by( tylko kryteria ustawowe. Ustawa podkre'la ponadto, &e nie mo&e stanowi( takiej podstawy interes ekonomiczny pa!stwa143. Szczególnym rozwi#zaniem w spó"kach obj$tych ustaw# jest instytucja obserwatora, którego mo&e ustanowi( minister w"a'ciwy do spraw Skarbu Pa!stwa albo inny minister wykonuj#cy prawa z akcji albo udzia"ów nale&#cych do Skarbu Pa!stwa. W jednej spó"ce mo&e by( ustanowiony jeden albo dwóch obserwatorów144. Obserwatorem mo&e by( mianowany urz$dnik s"u&by cywilnej, maj#cy uprawnienia do pe"nienia funkcji cz"onka rady nadzorczej w spó"ce z udzia"em Skarbu Pa!stwa, posiadaj#cy do'wiadczenie niezb$dne do prawid"owego

wykonywania

uprawnie!

i

obowi#zków

okre'lonych

w

ustawie145.

Uprawnienia i obowi#zki obserwatora mo&e wykonywa( tak&e nieb$d#cy urz$dnikiem s"u&by cywilnej cz"onek zarz#du spó"ki powo"any przez Skarb Pa!stwa, je&eli na podstawie przepisów ustawy lub statutu albo umowy spó"ki Skarb Pa!stwa posiada uprawnienie do powo"ania cz"onka zarz#du w spó"ce146. Obserwator ma prawo &#dania od organów spó"ki wszelkich dokumentów oraz wyja'nie! dotycz#cych spraw, które mog# stanowi( przedmiot sprzeciwu ministra. Obowi#zkiem obserwatora jest odbiór i analiza materia"ów otrzymanych od spó"ki oraz przekazanie Ministrowi Skarbu Pa!stwa otrzymanych materia"ów wraz z pisemnym 140

Art. 2 ust. 1 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. Art. 2 ust. 3 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 142 Art. 2 ust. 8 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 143 Art. 4 ust. 2 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 144 Art. 5 ust. 1 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 145 Art. 7 ust. 1 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 146 Art. 5 ust. 2 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. 141

221 stanowiskiem odno'nie do ewentualnego sprzeciwu oraz jego uzasadnieniem, w terminie 4 dni roboczych od dnia przekazania materia"ów przez spó"k$147. 6.8.2. Szczególne zasady corporate governance w jednoosobowych spó!kach o szczególnym znaczeniu dla gospodarki pa(stwa Wykaz spó"ek o szczególnym znaczeniu dla gospodarki pa!stwa okre'la wydane na podstawie art. 1a ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji rozporz#dzenie Rady Ministrów w sprawie okre'lenia przedsi$biorstw pa!stwowych oraz jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa o szczególnym znaczeniu dla gospodarki pa!stwa148. Szczególne rozwi#zania dotycz#ce corporate governance w tego rodzaju spó"kach w stosunku do innych spó"ek Skarbu Pa!stwa polegaj# na tym, &e: –

prywatyzacja tych spó"ek wymaga zgody Rady Ministrów,

–

rady nadzorcze spó"ek mog# liczy( do 9 osób,

–

rady nadzorcze spó"ek powo"ywane s# przez walne zgromadzenie po zasi$gni$ciu opinii ministra w"a'ciwego ze wzgl$du na przedmiot dzia"ania spó"ki; w"a'ciwo'( ministrów okre'la rozporz#dzenie Rady Ministrów149,

–

zarz#d w spó"kach mo&e powo"ywa( walne zgromadzenie150.

6.9. Podsumowanie Analiza regulacji dotycz#cych corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa przeprowadzona w opracowaniu mia"a na celu przedstawienie modelu corporate governance wynikaj#cego z tych regulacji. Poszczególne elementy tego modelu zosta"y przedstawione w rozdzia"ach ich dotycz#cych. Jednocze'nie w odniesieniu do ka°o z analizowanych elementów wskazano na odr$bno'ci rozwi#za! w zakresie corporate governance spó"ek Skarbu Pa!stwa w relacji do rozwi#za! ogólnych dotycz#cych spó"ek kapita"owych. W opracowaniu zwracano tak&e uwag$ na wady poszczególnych rozwi#za!, wp"ywaj#ce na efektywno'( mechanizmów nadzoru w"a'cicielskiego i przejrzysto'( tego procesu. 147

Art. 6 ustawy o szczególnych uprawnieniach Skarbu Pa!stwa. Rozporz#dzenie Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 2005 r. w sprawie okre'lenia przedsi$biorstw pa!stwowych oraz jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa o szczególnym znaczeniu dla gospodarki pa!stwa, Dz. U. z 2007 r. Nr 212, poz. 1558. 149 Ibidem. 150 Art. 1a ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji. 148

222 Niniejsze opracowanie mo&e stanowi( punkt wyj'cia do dalszych bada! dotycz#cych problematyki corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa, s"u&#cych wypracowaniu modelowych rozwi#za! w tym zakresie, bior#cych pod uwag$ specyficzne cele nadzoru w"a'cicielskiego sprawowanego przez pa!stwo, a tak&e otoczenie instytucjonalne tego rodzaju spó"ek. Nale&y pami$ta(, &e regulacje prawne s# wa&nym, ale jednym z wielu czynników corporate governance spó"ek kapita"owych, dlatego badania w tym zakresie powinny mie( charakter interdyscyplinarny, w szczególno'ci powinny wykorzystywa(, obok metodologii nauk prawnych, tak&e metodologi$ nauk o zarz#dzaniu.

223

prof. dr hab. Maciej Ba!towski, dr hab. Tomasz Mickiewicz

ROZDZIA& VII

&AD KORPORACYJNY I PRYWATYZACJA W POLSCE. OCENA W PERSPEKTYWIE PORÓWNAWCZEJ

7.1. Wprowadzenie. Uwagi metodologiczne Ocena przebiegu i efektów prywatyzacji jest zadaniem skomplikowanym, je'li ma by( przeprowadzona zgodnie z metodologiczn# poprawno'ci#. Po pierwsze, trzeba wzi#( pod uwag$, &e prywatyzacja jest jedynie elementem (cho( bardzo wa&nym) szerszych zmian transformacyjnych gospodarki i praktycznie nie ma mo&liwo'ci dokonania pog"$bionej analizy prywatyzacji „samej w sobie”, jako metody zmian w"asno'ciowych i jej skutków. Warunek ceteris paribus nigdy nie jest spe"niony, a na przebieg i efekty prywatyzacji zawsze maj# wp"yw czynniki poboczne, bezpo'rednio z ni# niezwi#zane. W tym rozdziale wska&emy i przeanalizujemy czynniki w otoczeniu ekonomicznym i instytucjonalnym, które uwa&amy za kluczowe z tego punktu widzenia. Po drugie, zasadniczy problem stanowi sformu"owanie jednoznacznego kryterium warto'ciowania, bez czego wszelkie rozwa&ania przyjmuj# posta( nie naukowej analizy, lecz publicystycznych dywagacji. To kryterium ma zwykle – w mniejszym lub wi$kszym stopniu – metaekonomiczny charakter. Prywatyzacja jest oceniana nie tylko poprzez efekty ekonomiczne (przy czym poj$cie „efekty ekonomiczne” równie& wymaga dodatkowego u'ci'lenia), ale równie& przez pryzmat skutków politycznych i spo"ecznych. Nawet w przypadku, gdy skupiamy si$ wy"#cznie na skutkach ekonomicznych, istniej# sprz$&enia zwrotne mi$dzy efektami politycznymi oraz spo"ecznymi a ekonomicznymi, dlatego rozwa&enie tych pierwszych pozostaje wa&ne. Po trzecie, ocena transformacji gospodarczej, a w jej ramach prywatyzacji, tak jak ka°o

skomplikowanego

zjawiska

spo"eczno-gospodarczego,

wymaga

przyj$cia

okre'lonego horyzontu czasowego. W przypadku przyj$cia krótkiego, kilkuletniego

224 horyzontu ocenie mo&e podlega( przebieg samego procesu prywatyzacyjnego i jego wst$pne rezultaty. W przypadku horyzontu kilkunastoletniego istotne s# jedynie d"ugookresowe efekty prywatyzacji, a pierwotna, krótkookresowa ocena procesu mo&e zosta( zakwestionowana. Empiryczn# ilustracj$ tej tezy na przyk"adzie czeskiej „kuponowki” przedstawimy w dalszej cz$'ci opracowania. Czy zatem jest w ogóle mo&liwe dokonanie wiarygodnej i uzasadnionej oceny prywatyzacji i jej efektów? Nasza odpowied% jest pozytywna, mimo wysuni$tych powy&ej problemów metodologicznych. Ocena taka, aby spe"nia"a przes"anki analizy naukowej, mo&e by( dokonana jedynie przy nast$puj#cych za"o&eniach: 1. Ocenie poddajemy nie tyle sam proces prywatyzacji i sposób jego realizacji, lecz jego d"ugookresowe skutki. Oceniamy prywatyzacj$ „po owocach”, a nie po deklarowanych przez polityków intencjach i za"o&eniach programowych. 2. Oceniamy d"ugookresowe skutki prywatyzacji w szerokim rozumieniu, to znaczy nie tylko i nie przede wszystkim efekty ekonomiczne w sprywatyzowanych przedsi$biorstwach, lecz równie& oddzia"ywanie zmian prywatyzacyjnych na 'rodowisko ekonomiczne, na kszta"t i zasady funkcjonowania systemu gospodarczego. W szczególno'ci procesy prywatyzacyjne s# 'ci'le zwi#zane ze stworzeniem okre'lonego "adu korporacyjnego w gospodarce, a jego jako'( jest 'ci'le wspó"zale&na z jako'ci# procesów prywatyzacyjnych (co oczywi'cie nie oznacza, &e prywatyzacja jest jedynym czynnikiem wp"ywaj#cym na "ad korporacyjny). 3. Jako generaln# zasad$ oceny przyjmujemy porównania mi$dzynarodowe. Zalet# takiego podej'cia jest mocne osadzenie w rzeczywisto'ci. Odwo"anie si$ do do'wiadcze! innych krajów pozwala zwróci( uwag$ zarówno na niewykorzystane mo&liwo'ci, których realne istnienie potwierdzi"a praktyka innych krajów, jak i unikn#( zbyt daleko id#cej krytyki mo&liwych b"$dów, które mog# by( oceniane jako trudne do unikni$cia, w wypadku je'li stwierdzimy, &e wyst#pi"y powszechnie gdzie indziej. Nasze porównania mi$dzynarodowe odwo"uj# si$ do grupy krajów, które wysz"y z systemu gospodarki nakazowo-rozdzielczej w wyniku procesów transformacji gospodarczej, które rozpocz$"y si$ na prze"omie lat 80. i 90. ubieg"ego stulecia w krajach Europy +rodkowo-Wschodniej oraz – po rozpadzie Zwi#zku Radzieckiego – w by"ych republikach radzieckich. Jednocze'nie post$powa"y podzia"y wewn$trzne niektórych pa!stw. W sumie, wed"ug standardowej konwencji ustanowionej przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBRD, 2007)1, przyjmuje si$, &e transformacja gospodarcza, a w jej ramach prywatyzacja

1

EBRD (2007), Transition Report, London, European Bank for Reconstruction and Development.

225 odby"a si$ (b#d% w dalszym ci#gu si$ odbywa) w 29 krajach, które b$dziemy okre'la( skrótem KT. Te 29 krajów stanowi pierwszy, najszerszy zbiór do porówna! i odniesie! analitycznych. Po'ród tych krajów 10 przyst#pi"o w latach 2004–2007 do Unii Europejskiej ()otwa, Litwa, Estonia, Polska, W$gry, S"owacja, Czechy, S"owenia, Bu"garia, Rumunia) i te kraje – niew#tpliwie najbardziej zaawansowane w post$pie transformacji i w odchodzeniu od socjalistycznej przesz"o'ci – stanowi# drug#, w$&sz# grup$ porównawcz#. Spo'ród tych 10 krajów cztery s# nieporównanie mniejsze ni& Polska ()otwa, Litwa, Estonia, S"owenia), a dwa (Bu"garia, Rumunia) by"y tradycyjnie ni&ej rozwini$te oraz cechuj# si$ inn# tradycj# i kultur# polityczn# i ekonomiczn#. W konsekwencji pozostaj# 4 kraje (Polska, W$gry, S"owacja, Czechy) o podobnej historii, podobnym poziomie rozwoju i bliskim po"o&eniu geograficznym. Stanowi# one trzeci#, najw$&sz# grup$ porównawcz#. Aby przeprowadzi( analiz$ porównawcz# trzeba dysponowa( odpowiednimi badaniami empirycznymi wykonanymi wed"ug jednakowej metodologii we wszystkich krajach. Tego rodzaju bada! nie ma wiele, niemniej te, które istniej# (mówimy tu jedynie o badaniach mo&liwe aktualnych) pozwalaj# – naszym zdaniem – na wyci#gni$cie istotnych poznawczo wniosków. W niniejszym opracowaniu wykorzystujemy ró&ne, rozproszone wyniki bada! – Djankov i in. (2008)2, Heugens i Otten (2007)3, La Porta i in. (2008)4, a tak&e zestawienia ró&norodnych wska%ników corocznie publikowane przez EBOR.

7.2. Tworzenie !adu korporacyjnego w krajach podlegaj*cych transformacji 7.2.1. Fundamenty: ochrona praw w!asno"ci i wolno"+ od korupcji Ochrona praw w"asno'ci jest obecnie powszechnie traktowana jako wyznacznik jako'ci systemu gospodarczego. Jest ona jednocze'nie podstaw# bardziej szczegó"owych norm prawnych i regu" post$powania, które wyznaczaj# "ad korporacyjny. Jest to szczególnie wa&ne w przypadku gospodarek transformuj#cych si$, gdy& w poprzednim systemie gospodarczym kategorie "adu korporacyjnego i ochrony praw w"asno'ci praktycznie nie istnia"y. 2

Djankov S. (2008), The Law and Economics of Self-Dealing, Journal of Financial Economics, 88, 430-465. Heugens P., Otten J. (2007), Beyond the Dichotomous Worlds Hypothesis: Towards a Plurality of Corporate Governance Logics, Corporate Governance: An International Review, 15, 1288-1300. 4 La Porta R., Lopez-de-Silanes F., Shleifer A. (2008), The Economic Consequences of Legal Origins, Journal of Economic Literature, 46, 285-332. 3

226 Prawa w"asno'ci zawieraj# dwa kluczowe elementy: !"wolno'( od "arbitralnych dzia"a! ze strony aktorów politycznych" (Dyck, 2001)5, w szczególno'ci ze strony administracji rz#dowej, które mog# prowadzi( do (cz$'ciowego lub ca"kowitego) wyw"aszczenia przez pa!stwo, !"ochrona przed wyw"aszczeniem prywatnym, obejmuj#ca skuteczny system wymiaru sprawiedliwo'ci i egzekwowania prawa, szczególnie w zakresie bezpiecze!stwa prywatnych umów gospodarczych. Levine (2005)6 oraz Acemoglu i Johnson (2005)7 uwa&aj#, &e wymiar pierwszy, 'ci'le zwi#zany z systemowymi ograniczeniami na"o&onymi na w"adz$ wykonawcz#, jest bardziej istotny. Jednak oba wymiary s# ze sob# wyra%nie powi#zane. Rz#dy prawa (praworz#dno'() i skuteczne egzekwowanie praw w"asno'ci chroni# przed arbitralnym wyw"aszczeniem zarówno pa!stwowym, jak i prywatnym. W sytuacji przeciwnej, niedoskona"y system ochrony umów prywatnych tworzy pró&ni$, w której ci, których w"adza (szeroko rozumiana) jest silniejsza, zyskuj# wi$cej. Pozycje w"adzy s# zazwyczaj chronione poprzez powi#zania polityczne. A zatem zagro&enia wyw"aszczeniem prywatnym i wyw"aszczeniem pa!stwowym s# ze sob# powi#zane. Tam gdzie wyst$puj# silne (nieformalne) powi#zania mi$dzy aktorami prywatnymi a w"adz# publiczn#, dost$p do ochrony praw w"asno'ci mo&e by( w praktyce nierównomierny (Sonin, 2003)8 i mamy do czynienia ze zjawiskiem kapitalizmu politycznego. W wymiarze empirycznym te ogólne sformu"owania przek"adaj# si$ na konkretne oceny uzyskane w wyniku bada! realnych gospodarek. W Tablicy nr 1 zawarte zosta"y wska%niki opracowane przez Heritage Foundation/The Wall Street Journal dla gospodarek KT, a tak&e – dla ka°o wska%nika oddzielnie – ranking (uszeregowanie) poszczególnych krajów w klasyfikacji ogólno'wiatowej. W szczególno'ci, indeks ochrony praw w"asno'ci (IPrW) jest wyznacznikiem jako'ci praw w"asno'ci. Wysoka warto'( indeksu oznacza, &e w"asno'( prywatna jest oparta na stabilnych gwarancjach ustrojowych, a wymiar sprawiedliwo'ci sprawnie i szybko egzekwuje zawarte umowy; ci którzy przyw"aszczaj# sobie cudz# w"asno'( s# skutecznie karani, a

5

Dyck A. (2001), Privatization and Corporate Governance: Principles, Evidence, and Future Challenges, World Bank Research Observer, 16, 59-84. 6 Levine R. (2005), Law, Endowments and Property Rights, Journal of Economic Perspectives, 19, 61-88. 7 Acemoglu D., Johnson S. (2005), Unbundling Institutions, Journal of Political Economy, 113, 949-995. 8 Sonin K. (2003), Why the Rich May Favor Poor Protection of Property Rights, Journal of Comparative Economics, 31, 715-731.

227 wyw"aszczanie w stosunku do w"asno'ci prywatnej nie wyst$puje (Beach i Kane, 2008)9. Powi#zany jest z nim 'ci'le indeks wolno'ci od korupcji (IWoK), bowiem korupcja powinna by( postrzegana w zasadzie jako skutek, w ró&ny sposób wynikaj#cy z niedostatecznych rz#dów prawa i umo&liwiaj#cy wymuszanie korzy'ci przez aktorów politycznych i administracj$ (Tanzi, 1998)10.

Tablica nr 1 Ochrona praw w!asno"ci i wolno"+ od korupcji Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Kraj Polska Czechy S"owacja W$gry +red. 1–4 Bu"garia Estonia Litwa )otwa Rumunia S"owenia +red. 1-10 Albania Armenia Azerbejd&an Bia"oru' Bo'nia Chorwacja Czarnogóra Gruzja Kazachstan Kirgizja Macedonia Mo"dowa Mongolia Rosja Serbia Tad&ykistan Turkmenistan Ukraina Uzbekistan +red. 11-29

IPrW 50 70 50 70 60 30 90 50 55 30 50 55 30 35 30 20 10 30 35 30 30 30 50 30 30 30 10 30 30 29

Ranking 44 26 44 26 85 1 44 41 85 44 85 81 85 137 143 85 81 85 85 85 44 85 85 85 143 85 85

IWoK 37 48 47 52 46 40 67 48 47 31 64 48 26 29 24 21 29 34 28 26 22 27 32 28 25 22 22 28 21 26

Ranking 61 45 48 40 57 25 45 48 84 30 110 91 126 150 95 67 95 110 138 103 78 95 119 138 143 95 146

*ród"o: Heugens i Otten (2007).

9

Beach W., Kane T. (2008), Index of Economic Freedom, Washington D.C., Heritage Foundation. Tanzi V. (1998), Corruption Around the World: Causes, Consequences, Scope and Cures, Staff Papers – International Monetary Fund, 45, 559-594.

10

228 Po prawie dwudziestu latach transformacji instytucjonalnej zró&nicowanie wyników jest uderzaj#ce. W odniesieniu do ochrony praw w"asno'ci Estonia zajmuje w rankingu najwy&sze miejsce nie tylko w ca"ej grupie KT, ale równie& w ca"ej populacji 'wiatowej, z wynikiem porównywalnym do Wielkiej Brytanii, USA i Niemiec. Na drugim ko!cu spektrum KT wyniki Bo'ni oraz Turkmenistanu s# tak samo niskie jak niereformowanej, komunistycznej Kuby. Ogólnie rzecz bior#c, wyniki pierwszej grupy nowych pa!stw cz"onkowskich UE s# znacznie lepsze ni& krajów b. ZSRR (poza krajami ba"tyckimi) i pa!stw ba"ka!skich (w tym dwóch nowych cz"onków UE, czyli Bu"garii i Rumunii oraz kandyduj#cej do UE Chorwacji). Analiza miejsca Polski pokazuje, &e nasz kraj pozostaje nieco poni&ej 'redniej zarówno czterech krajów 'rodkowo-europejskich, jak te& poni&ej 'redniej dziesi$ciu nowych pa!stw cz"onkowskich Unii Europejskiej. Dotyczy to zarówno ochrony praw w"asno'ci, jak i wolno'ci od korupcji. W szczególno'ci zwraca uwag$ stosunkowo s"aba ocena w tej ostatniej kategorii, która kontrastuje z wysok# wag# walki z korupcj#, jak# deklarowa"y kolejne polskie rz#dy poczynaj#c od roku 2005. W kategorii wolno'ci od korupcji Polska z 61 miejscem w rankingu 'wiatowym, zajmuje dalekie, przedostatnie miejsce w grupie nowych krajów cz"onkowskich (przed Rumuni#), a w szerszej perspektywie wszystkich gospodarek KT lokuje si$ pomi$dzy Bu"gari# (57 pozycja w rankingu 'wiatowym) a Chorwacj# (67 pozycja w rankingu 'wiatowym). Dost$pne w literaturze 'wiatowej dane porównawcze umo&liwiaj# równie& zestawienie wyników bada! empirycznych dla gospodarek KT w odniesieniu do trzech bardziej szczegó"owych wska%ników dotycz#cych ochrony kontraktów. Wchodzimy tu w dok"adniejsz# analiz$ drugiego elementu definiuj#cego prawa w"asno'ci. W szczególno'ci, w oparciu o wyniki bada! empirycznych Banku +wiatowego, dysponujemy nast$puj#cymi wska%nikami: !"liczba procedur niezb$dnych do wyegzekwowania standardowej nale&no'ci finansowej wynikaj#cej z umowy kupna-sprzeda&y – LP, !"przeci'tny czas potrzebny na prawne wyegzekwowanie nale&no'ci finansowej wynikaj#cej z umowy kupna-sprzeda&y – CzE, !"koszt wyegzekwowania tej p"atno'ci okre'lony jako procent nale&nej kwoty – KE. Dane te zamieszczone zosta"y w Tablicy nr 2 i uzupe"nione o zbiorczy ranking dla wszystkich badanych krajów 'wiata (RZB+). Porównanie wyników w Tablicach nr 1 i nr 2 prowadzi do interesuj#cych wniosków. Dane zawarte w Tablicy nr 1 przedstawiaj# ogóln# ocen$ ochrony praw w"asno'ci, z wa&nym

229 elementem ryzyka wyw"aszczenia ze strony rz#du. Wida( z niej wyra%nie, &e nowe pa!stwa cz"onkowskie UE wypadaj# w tej kategorii znacznie lepiej ni& gospodarki KT, które znalaz"y si$ poza Uni#.

Tablica nr 2 Wska-niki ochrony prywatnych umów w KT Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Kraj Polska Czechy S"owacja W$gry +red. 1-4 Bu"garia Estonia Litwa )otwa Rumunia S"owenia +red. 1-10 Albania Armenia Azerbejd&an Bia"oru' Bo'nia Chorwacja Czarnogóra Gruzja Kazachstan Kirgizja Macedonia Mo"dowa Mongolia Rosja Serbia Tad&ykistan Turkmenistan Ukraina Uzbekistan +red. 11-29

LP 38 27 30 33 32 40 36 30 27 32 32 32 39 50 39 28 38 38 49 36 38 39 39 31 32 37 36 34 30 42 37

CzE 830 820 565 335 638 564 425 210 279 537 1350 592 390 285 267 225 595 561 545 285 230 177 385 365 314 281 635 295 354 195 364

KE 10,0 33,0 25,7 13,0 20 22,2 17,3 23,6 12,9 19,9 18,6 20 31,8 19,0 18,5 23,4 38,4 13,8 25,7 29,9 22,0 22,0 33,1 16,6 26,1 13,4 28,4 20,5 41,5 22,2 25

RZB$ 68 97 50 12 57 90 29 18 3 37 79 48 76 64 30 16 126 45 131 42 28 32 84 17 27 19 101 23 46 48 53

*ród"o: Dane Banku +wiatowego.

Ró&nice te wynikaj# z ogólnych cech ustroju demokratycznego, konstytucyjnych ogranicze! na"o&onych na w"adz$ wykonawcz#, podzia"u w"adzy, roli wolnych 'rodków masowego przekazu w kontrolowaniu w"adzy i respektowania rz#dów prawa w nowych krajach cz"onkowskich. Stwarza to warunki bezpiecze!stwa w"asno'ci i zach$ca do inwestowania i budowania nowoczesnych struktur gospodarczych. Jednocze'nie z danych zawartych w Tablicy nr 2 wida( wyra%nie, &e barier# rozwoju w tych krajach pozostaj# niewydolne systemy s#downicze, a wi$c te& ochrona prywatnych kontraktów opartych na

230 realizacji praw w"asno'ci. Przeci$tny ranking dla nowych pa!stw cz"onkowskich jest bardzo zbli&ony do rankingu gospodarek KT poza Uni#. Co wi$cej, zwraca uwag$ fakt niskiej pozycji trzech krajów 'rodkowo-europejskich: Czech, Polski i S"owacji. Bli&sze przyjrzenie si$ wynikom pokazuje, &e te trzy kraje wygl#daj# szczególnie %le w kategorii czasu, jaki zajmuje s#dowy proces wyegzekwowania prywatnej umowy. W Polsce s#dowe wyegzekwowanie nale&nej p"atno'ci zajmuje sporo ponad dwa lata i jest to drugi najgorszy wynik w ca"ej grupie omawianych tu krajów. Odnotowa( jednak nale&y znaczny post$p, jaki dokona" si$ tu w ci#gu ostatniego roku. O ile czas wyegzekwowania standardowej umowy na drodze s#dowej w 2008 jest szacowany na 830 dni, to jeszcze w 2007 wynosi" on 980 dni, czyli prawie trzy lata. W efekcie, Polska przesun$"a si$ w 'wiatowym rankingu ochrony prywatnych umów z miejsca 74 na obecne 68. 7.2.2. Jako"+ systemu prawa korporacyjnego Prawa w"asno'ci stanowi# pierwsze, fundamentalne ogniwo w „"a!cuchu "adu korporacyjnego”. Przesuwaj#c si$ dalej wzd"u& tego instytucjonalnego "a!cucha (Dyck, 2001) napotykamy obszary bardziej specyficzne dla charakterystyki "adu korporacyjnego. Kluczowym problemem jest tu równie& ochrona praw w"asno'ci, ale zaw$&ona do charakterystyki kontraktu mi$dzy akcjonariuszami i aktorami kontroluj#cymi bezpo'rednio przedsi$biorstwa. W szczególno'ci, skoncentrowanie si$ w analizie na prawach akcjonariuszy mniejszo'ciowych odzwierciedla nacisk na uniwersalny charakter praw w"asno'ci (duzi, wp"ywowi gracze mog# znale%( inne sposoby ochrony swoich interesów). Kluczow# charakterystyk# systemu prawa korporacyjnego w tym obszarze jest ochrona przed tzw. self-dealing, czyli korzy'ciami w"asnymi menad&erów (lub akcjonariuszy z pakietem kontrolnym) osi#ganymi kosztem (innych) akcjonariuszy. Cytowane wcze'niej badania Djankova i in. (2008) przynosz# w tym zakresie interesuj#ce dane, cho( ograniczone jedynie do 12 krajów podlegaj#cych transformacji. Dotycz# one (Tablica nr 3): EA-SD – prewencyjnego (ex-ante) zapobiegania self-dealing (w tej kategorii uwzgl$dnione s# regulacje

dotycz#ce

konieczno'ci

zaaprobowania

odpowiednich

transakcji

przez

niezainteresowanych akcjonariuszy, wymogi dotycz#ce ujawniana odpowiednich informacji i deklarowania konfliktu interesu, oraz konieczno'ci zasi$gania niezale&nych opinii); EP-SD – sankcji i mo&liwo'ci dochodzenia praw naruszonych w wyniku self-dealing, tj. kontroli ex-post (w tej kategorii uwzgl$dnione s# wymogi ujawniania w sprawozdaniach wszelkich przesz"ych transakcji z potencjalnym konfliktem interesów, zakresu mo&liwo'ci

231 dochodzenia poniesionych szkód przed s#dem wobec spó"ki i prywatnie wobec osób podejmuj#cych i aprobuj#cych decyzje, zakresu dost$pu do informacji przez prawników reprezentuj#cych pokrzywdzonych, zakresu mo&liwo'ci anulowania zawartych wcze'niej transakcji); SD – zbiorczego wska%nika zapobiegania self-dealing, zarówno ex-ante jak i ex-post, opartego na tych dwu kategoriach "#cznie; SAN – wska%nika, który ilustruje zakres sankcji finansowych i karnych stosowanych przez s#dy, w odniesieniu do self-dealing.

Tablica nr 3 Self-dealing w wybranych KT Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Kraj EA-SD Ran Polska 0,25 30 Czechy 0,17 39 S"owacja 0,06 63 W$gry 0,00 66 +red. 1-4 0,12 Bu"garia 0,83 10 Litwa 0,14 50 )otwa 0,14 50 Rumunia 0,33 23 Chorwacja 0,17 39 Kazachstan 0,67 17 Rosja 0,81 14 Ukraina 0,00 66 +red. 1-12 0,29

EP-SD Ran 0,33 50 0,50 37 0,53 36 0,00 51 0,34 0,48 41 0,58 30 0,50 37 0,55 31 0,33 55 0,30 60 0,08 71 0,16 66 0,36

SD Ran 0,29 49 0,33 46 0,29 49 0,18 62 0,27 0,65 13 0,36 43 0,32 48 0,44 29 0,25 55 0,48 24 0,44 29 0,08 70 0,34

SAN 1,0 1,0 0,0 0,0 0,5 0,0 0,0 1,0 1,0 0,5 0,0 1,0 1,0 0,5

*ród"o: Djankov i in. (2008).

W kontek'cie innych krajów polski system zabezpiecze! przeciw self-dealing pozostaje na stosunkowo s"abym poziomie, podobnie jak w pozosta"ych krajach Europy +rodkowej. W#skiemu zakresowi regulacji prawnych towarzyszy jednak surowy wymiar sankcji finansowych i karnych, jakie gro&# za ich naruszenie. W omawianej grupie krajów najgorsza sytuacja jest na Ukrainie, gdzie stopie! ochrony prawnej akcjonariuszy mniejszo'ciowych jest znikomy i na 'wiatowej li'cie kraj ten zajmuje ko!cowe miejsce razem z Ekwadorem. Aby sprawdzi(, czy gospodarki krajów transformuj#cych si$ ró&ni# si$ pod wzgl$dem poziomu ochrony prawnej akcjonariuszy mniejszo'ciowych od innych krajów 'wiata, nale&y przeanalizowa( modele regresji, podobne do tych prezentowanych przez Djankova i in.

232 (2008), zawieraj#cych jako zmienne obja'niaj#ce PKB per capita oraz wska%niki pochodzenia prawa, wprowadzaj#c dodatkowo now# zmienn# zero-jedynkow# dla oznaczenia gospodarki okresu transformacji. Istotno'( wspó"czynnika tej zmiennej w modelu sugeruje istnienie ró&nic w poziomie ochrony prawnej. W pracy Mickiewicza (2008)11 dokonano takiej analizy. Na podstawie uzyskanych tam wyników nie da si$ udowodni(, &e wyst$puj# istotne ró&nice mi$dzy gospodarkami transformuj#cymi si$, a gospodarkami „nietransformuj#cymi si$” (krajów z ugruntowanym systemem rynkowym i innych krajów rozwijaj#cych si$). Od pocz#tku lat 90., kiedy s"abo'( prawa w KT by"a ewidentna, zdecydowana wi$kszo'( gospodarek KT przesz"a proces instytucjonalnego wzmocnienia corporate governance, co udokumentowa" Pistor (2004)12. Post$p ten by" jednak wysoce nierównomierny.

7.3. Kodeksy cortporate governance; ich jako"+ i rola Wa&nym elementem "adu korporacyjnego s# zawsze kodeksy "adu korporacyjnego (kodeksy CG). Maj# one charakter „lu%nego prawa”, okre'lonego zgodnie z zasad# "zastosuj lub wyja'nij", ale s# te& dobrym wyznacznikiem wskazuj#cym kierunek, w którym rozwija si$ praktyka CG w danym kraju. Maj# te& wp"yw na zachowania przedsi$biorstw poszukuj#cych finansowania na rynkach kapita"owych. Wytyczne kodeksów, zapewniaj#ce jednolite ramy odniesienia, w podstawowym znaczeniu odnosz# si$ do spó"ek gie"dowych, ale ich oddzia"ywanie mo&na rozszerzy( tak&e na spó"ki nienotowane na gie"dzie (Aguilera i CuervoCazura, 200413; Heugens i Otten, 2007; Zattoni i Cuomo, 200814). Kodeksy CG s# wprowadzane przez ró&ne podmioty – gie"dy papierów warto'ciowych, rz#dy, stowarzyszenia zawodowe.

11

Mickiewicz T. (2008), Comparative Corporate Governance. Lessons from Eastern Europe and Central Asia, Working Paper No. 90, CSESCE, UCL. 12 Pistor K. (2004), Patterns of Legal Change: Shareholder and Creditor Rights in Transition Economies, European Business Organisation Law Review, 1, 59-110. 13 Aguilera R., Cuervo-Cazurra A. (2004), Codes of Good Governance Worldwide: What is the Trigger?, Organisational Studies, 25, 415-443. 14 Zattoni A., Cuomo F. (2008), Why Adopt Codes of Good Governance? A Comparison of Institutional and Efficiency Perspectives, Corporate Governance: An International Review, 16, 1-15.

233 7.3.1. Zasadnicze cechy prawa korporacyjnego (CG) S"abo'( formalnych kodeksów CG w gospodarkach KT zosta"a ostatnio potwierdzona przez Heugens i Otten (2007), którzy dokonali analizy zawarto'ci wszystkich kodeksów "adu korporacyjnego istniej#cych w okresie do 2004 r. Zestaw trzydziestu o'miu krajów z ca"ego 'wiata, stanowi#cych podstaw$ ich badania, obejmuje siedem KT, w tym trzy posiadaj#ce najwi$ksze gospodarki w tej grupie: Rosj$, Polsk$ i Czechy. W oparciu o analiz$ czynnikow# wszystkich aspektów kodeksów CG autorzy zredukowali dane do niewielkiej liczby podstawowych elementów. Dwa najwa&niejsze dotycz#: !" regulacji wzmacniaj#cych pozycj$ nadzorcz# rady dyrektorów (board of directors), !" regulacji wzmacniaj#cych pozycj$ akcjonariuszy strategicznych (blockholders), a wi$c akcjonariuszy posiadaj#cych znacz#ce pakiety udzia"ów i innych kluczowych interesariuszy (g"ównie pracowników)15. Warto zauwa&y(, &e te dwa kluczowe wymiary s# w du&ym stopniu zgodne z tradycyjnym rozró&nieniem pomi$dzy "anglosaskim" a "niemiecko-japo!skim" modelem "adu korporacyjnego (Frankel i Montgomery, 1991)16. Ogólnie rzecz bior#c, rozwini$te funkcje nadzorcze rady dyrektorów s# typowe dla krajów, w których obowi#zuje system prawa zwyczajowego (common law), w szczególno'ci dla Stanów Zjednoczonych i w nieco mniejszym stopniu Wielkiej Brytanii. Z drugiej strony silniejsza pozycja blockholders jest bardziej powszechna w Japonii i Niemczech; te dwa systemy prawne s# ze sob# powi#zane, poniewa& prawo japo!skie ma pochodzenie niemieckie (La Porta i in., 2008). W Tablicy nr 4 zawarte s# dane liczbowe dotycz#ce tego zagadnienia, za' Rysunek nr 1 przedstawia pozycjonowanie kodeksów "adu korporacyjnego wybranych KT, w tym Polski, na tle innych krajów. Okazuje si$, &e gospodarki KT nie oferuj# ani silnych praw kontrolnych du&ym udzia"owcom, ani konstrukcji organizacyjnych wzmacniaj#cych funkcje rad nadzorczych w obszarze audytu, nominowania i wynagradzania, w porównaniu nie tylko z krajami rozwini$tymi, lecz tak&e niektórymi gospodarkami wschodz#cymi (np. Pakistan, Turcja).

15

Mimo &e Heugens i Otten (2007) nazywaj# drugi czynnik „skoncentrowan# w"asno'ci#”, uwa&amy, &e lepszym sformu"owaniem s# „prawa akcjonariuszy strategicznych (blockholders)”, traktujemy bowiem skoncentrowan# w"asno'( jako skutek (zmienn# wynikow#), któr# nale&y odró&ni( od cech formalnych "adu korporacyjnego. 16 Frankel A., Montgomery J., Friedman B. and Gertler M. (1991), Financial Structure: An International Perspective, Brookings Papers on Economic Activity, 8 (1), 257-310.

234

Tablica nr 4 Podstawowe regulacje w kodeksach !adu korporacyjnego Lp.

Mocna rada dyr. 0,08 0,03 0,05 0 0 0,07 0,02

Kraj

1 2 3 4 5 6 7

Czechy Litwa W$gry Polska Rumunia Rosja S"owacja

Mocni inwest. strat. 0,01 0,03 0,01 0,03 0 0,01 0

Lp.

Kraj

8 9 10 11 12 13 14

Francja Niemcy Grecja W. Bryt. USA Japonia Turcja

Mocna rada dyr. 0,26 0,02 0,03 0,25 0,45 0,05 0,03

Mocni Inwest. strat. 0,03 0,06 0,06 0,01 0,01 0,15 0,04

*ród"o: Heugens i Otten (2007).

Rysunek nr 1

.5

Typologia systemów !adu korporacyjnego

.3

UK

FRA

.2

ISL AUL

KAN PAK WLO MAL BRA FIN CZE SZR ROS HON RPA KEN HIS AUS SLC HOL IRL DAN RUM POR MEK

CYP

BEL

0

.1

pozycja rady dyrektorów

.4

US

NOR LIT MAC POL

0

SZC TUR

PER

GRE

JAP

NIE

.05

.1

.15

pozycja inwestorów strategicznych

7.3.2. Problem -róde! prawa Kodeksy CG (i bardziej ogólnie rynek kapita"owy) tworz# w krajach KT autonomiczne systemy, które rekompensuj# braki szerszego otoczenia prawnego (Aguilera i Cuervo-Cazurra, 2004), opieraj#c si$ na wzorcach zaczerpni$tych z rozwini$tych gospodarek zachodnich. Przy czym nie zawsze wyst$puje zgodno'( mi$dzy podstawowym systemem prawa w danym kraju, a rozwi#zaniami dotycz#cymi rynku kapita"owego i CG. Dla przyk"adu, podczas gdy polskie prawo spó"ek ma pochodzenie niemieckie, gie"da warszawska

235 przyj$"a zasady wzorowane na gie"dzie francuskiej (Glaeser i in., 2001)17. Z kolei, zgodnie z ustaleniami Judge i Naoumova (2004)18, ramy "adu korporacyjnego w Rosji, pomimo francuskich korzeni tamtejszego prawa, jak dotychczas ewoluuj# w kierunku modelu anglosaskiego, co dostrzec mo&na w obowi#zuj#cym tam kodeksie CG. Jednak rosyjski system egzekwowania prawa w znacznie mniejszym stopniu uwzgl$dnia intencje prawa (inaczej ni& w prawie zwyczajowym systemu anglosaskiego), natomiast w znacznie wi$kszym zaw$&aj#c#, formalistyczn# interpretacj$ przepisu prawnego (jak w systemie prawa rzymskiego). Ta niezgodno'( pomi$dzy zapisem formalnym a praktycznym egzekwowaniem prawa mo&e by( dysfunkcyjna, gdy& mniej precyzyjnie okre'lone kategorie prawa zwyczajowego s# "atwe do omini$cia, kiedy podda si$ je w#skiej interpretacji opartej na tradycji prawa rzymskiego. Jest to przyk"ad z szerokiego zakresu potencjalnych niespójno'ci, jakie mog# wynikn#( z „przeszczepów prawnych” (Berkowitz i in., 200319; Zattoni i Cuomo, 2008, La Porta i in., 2008). Tego typu problemy s# charakterystyczne dla wszystkich KT, w tym Polski, w których szybki proces reform prawnych i importowanie przepisów z zewn#trz wywo"ywa"y niespójno'ci w porz#dku prawnym. Podobnie, je'li nie istniej# rz#dy prawa, czyli stopie! podstawowej ochrony praw w"asno'ci jest niewystarczaj#cy, przepisy prawne s# omijane na wiele pomys"owych sposobów lub po prostu lekcewa&one. I tak, Judge i in. (2003) analizowali wymóg rozdzielenia funkcji prezesa zarz#du i przewodnicz#cego rady nadzorczej w Rosji – oczywisty w ramach prawa kontynentalnego. Korzystaj#c z unikalnego badania empirycznego ustalili, &e w 16% spó"ek z badanej próby wymóg ten nie by" stosowany w praktyce (a niespe"nienie wymogu by"o negatywnie zwi#zane z wynikami przedsi$biorstwa). Jest interesuj#ce, &e grupa badaczy harwardzkich, która jeszcze w latach 90. postulowa"a, aby KT obj#( wspóln# kategori# „socjalistycznych %róde" prawa”, obecnie dostrzega, &e kraje te wracaj# do prawa spó"ek opartego na ich wcze'niejszej tradycji prawnej (La Porta i in., 2008). Wszystkie KT podzieli( mo&na wed"ug generalnych zasad obowi#zuj#cego w nich prawa korporacyjnego, na wzoruj#ce si$ na systemie francuskim lub systemie niemieckim (Tablica nr 5).

17

Glaeser E., Johnson S., Shleifer A. (2001), Coase versus the Coasians, Quarterly Journal of Economics, 116, 853-899. 18 Judge W., Naoumova I. (2004), Corporate Governance in Russia: What Model Will It Follow?, Corporate Governance: An International Review, 12, 302-313. 19 Berkovitz D., Pistor K., Richard J. (2003), Economic Development, Legality and the Transplant Effect, European Economic Review, 47, 165-195.

236

Tablica nr 5 /ród!a prawa korporacyjnego Niemieckie -ród!o prawa Bia"oru', Bo'nia, Bu"garia, Chorwacja, Czechy, Estonia, )otwa, Mongolia, Polska, S"owacja, S"owenia, W$gry.

Francuskie -ród!o prawa Albania, Armenia, Azerbejd&an, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Litwa, Macedonia, Mo"dowa, Rumunia, Rosja, Serbia, Tad&ykistan, Turkmenistan, Ukraina, Uzbekistan.

*ród"o: La Porta i in. (2008).

Wraz z innymi krajami Europy +rodkowej Polska znajduje si$ w grupie pa!stw o niemieckich %ród"ach prawa korporacyjnego. 7.3.3. Co wype!nia „pustk' instytucjonaln*”? W przypadku, gdy brak odpowiednio usankcjonowanych zasad CG lub s# one niewystarczaj#ce, a prawa w"asno'ci s# %le chronione, znaczenia nabieraj# instytucje nieformalne. Je'li instytucje nieformalne oparte s# na zgromadzonym kapitale spo"ecznym i silnym spo"ecze!stwie obywatelskim, to – podtrzymywane „od do"u” – wspieraj# one, a nawet w pewnym stopniu zast$puj#, porz#dek formalny. Niestety w systemie realnego socjalizmu autonomiczna „tkanka spo"eczna" zosta"a zniszczona, a jej odbudowanie jest procesem powolnym. W tej sytuacji, okre'lanej mianem „pustki instytucjonalnej” (Khanna i Palepu, 1997)20, nieformalny porz#dek mo&e by( "z góry" przez grupy dysponuj#ce 'rodkami przymusu, w tym przez dzia"aj#cych poza porz#dkiem prawnym przedstawicieli administracji pa!stwowej, nieformalne grupy nacisku, przest$pczo'( zorganizowan#, czy ich "#czne dzia"ania (Varese, 2005)21. Porównuj#c znaczenie wymienionych tu grup oddzia"ywania mo&na stwierdzi(, &e chocia& rozpad dawnej gospodarki nakazowej doprowadzi" w latach 90. do czasowego wzrostu przest$pczo'ci zorganizowanej, sytuacja od pocz#tku lat 2000. wydaje si$ by( inna. Analiza danych z bada! Banku +wiatowego "Doing Business" wskazuje, &e w KT problemem nie jest skala szkód wywo"anych przest$pczo'ci#, tak charakterystyczna dla wielu krajów Ameryki )aci!skiej. Na przyk"ad, bior#c pod uwag$ pa!stwa o porównywalnym poziomie PKB per capita widzimy, &e straty przedsi$biorstw z powodu kradzie&y, rabunków, aktów wandalizmu i podpale! wyra&one jako procent sprzeda&y wynios"y 5,31% w Gujanie i 20

Khanna T., Palepu K. (1997), Why Focused Strategies May Be Wrong for Emerging Markets, Harvard Business Review, July-August, 41-51. 21 Varese F. (2005), The Russian Mafia: Private Protection in a New Market Economy, Oxford, Oxford University Press.

237 3,85% w Salwadorze, ale tylko do 0,15% w Rumunii, 0,31% w Kazachstanie i 0,52% w Rosji. W KT jest bardziej prawdopodobne, &e w przypadku niedoskona"ych ram CG s# one raczej uzupe"niane lub zast$powane przez arbitraln# interwencj$ ze strony przedstawicieli administracji pa!stwowej przy zachowaniu niektórych nawyków odziedziczonych po okresie gospodarki nakazowej. Powy&sza dyskusja prowadzi do wniosku, &e uporz#dkowanie liniowe reform CG pomi$dzy arbitraln# interwencj# pa!stwa w punkcie pocz#tkowym a praworz#dno'ci# jako celem ostatecznym jest perspektyw# doskonale potwierdzaj#c# do'wiadczenia KT. W oparciu o t$ perspektyw$ stworzony zosta" wska%nik "CG i restrukturyzacji" (CGiR) publikowany corocznie przez EBOR (EBRD, 2007) i s"u&#cy do pomiaru reform CG w KT – Tablica nr 6, kolumna 3. Ni&szy koniec skali (reprezentowany przez punktacj$ równ# 1) oznacza szerok# interwencj$ pa!stwa, wp"ywaj#cego na funkcjonowanie przedsi$biorstw za po'rednictwem lu%nej polityki kredytowej i dotacji, os"abiaj#cej dyscyplin$ finansow# na poziomie przedsi$biorstwa przy braku jakichkolwiek skutecznych przepisów CG. W tej najni&szej kategorii znajduj# si$ Bia"oru' i Turkmenistan, dwa kraje, które w bardzo ma"ym stopniu odesz"y od poprzedniego systemu gospodarki nakazowej. Mi$kkie ograniczenia bud&etowe prowadz# do skoncentrowania wysi"ku mened&erskiego na poszukiwaniu rent o %ród"ach politycznych. W przeciwie!stwie do tego, górny koniec skali reprezentuje „skuteczn# kontrol$ przedsi$biorstwa, wykonywan# przez krajowe instytucje finansowe i rynki" (miejsca 4+ w rankingu). ,adna z gospodarek KT nie reprezentuje jeszcze tak wysokiego poziomu. Cztery kraje na najwy&szych pozycjach to: Estonia, W$gry, Polska i S"owacja (4-). Nast$pne s# Czechy (3+). Pa!stwa te, w"#czaj#c Polsk$, wypadaj# dobrze w tej kategorii z uwagi na stosunkowo ograniczony zakres arbitralnej interwencji administracji rz#dowej wypaczaj#cej wyniki ekonomiczne spó"ek, "ami#cej konkurencj$ i w efekcie demotywuj#cej menad&erów. W kategorii wska%ników reform wynik przeci$tny dla Polski nie jest z"y, zwraca jednak uwag$ stosunkowo niska ocena procesu prywatyzacji du&ych spó"ek. Pok"osie pozostawienia wielu kluczowych przedsi$biorstw w sektorze pa!stwowym zbieraj# kolejne rz#dy, czego przyk"adem (w momencie pisania tego opracowania) jest sytuacja dotycz#ca polskich stoczni.

238

Tablica nr 6 Wska-niki reform w gospodarkach KT (wed!ug EBOR) (1) Lp. 1 2 3 4

(2) Kraj Polska Czechy S"owacja W$gry

5 6 7 8 9 10

Bu"garia Estonia Litwa )otwa Rumunia S"owenia

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

+red. 1-10 Albania Armenia Azerbejd&an Bia"oru' Bo'nia Chorwacja Czarnogóra Gruzja Kazachstan Kirgizja Macedonia Mo"dowa Mongolia Rosja Serbia Tad&ykistan Turkmenistan Ukraina Uzbekistan +red. 11-29

+red. 1-4

(3) CGiR 3,67 3,33 3,67 3,67 3,59 2,67 3,67 3,00 3,00 2,33 3,00 3.20 2,00 2,33 2,00 1,00 2,00 3,00 2,33 2,00 2,00 2,33 2,00 2,00 2,33 2,33 1,67 1,00 2,00 1,67 2.43

(4) PDS 3,33 4,00 4,00 4,00 3,83 4,00 4,00 4,00 3,67 3,67 3,00 3,76 3,00 3,67 2,00 1,00 2,67 3,33 3,67 3,00 3,67 3,33 3,00 3,00 3,00 2,67 2,33 1,00 3,00 2,67 2,78

(5) RBAN 3,67 4,00 3,67 4,00 3,83 3,67 4,00 3,67 3,67 3,00 3,33 3,67 2,67 2,67 2,33 1,67 2,67 4,00 2,67 3,00 2,33 2,67 2,67 2,33 2,33 2,67 2,00 1,00 2,67 1,67 2,45

(6) RRK 3,67 3,67 2,67 4,00 3,50 2,33 3,33 3,00 3,00 2,33 2,67 3,07 1,67 2,00 1,67 2,00 1,67 2,67 1,67 2,33 2,00 2,00 2,00 2,00 2,67 2,00 1,00 1,00 2,33 2,00 1,93

*ród"o: EBRD 2007.

7.3.4. &ad korporacyjny a generalne cechy zmiany transformacyjnych EBOR publikuje te& trzy inne ogólne wska%niki zmian transformacyjnych, które maj# równie& zwi#zek z jako'ci# i kszta"tem "adu korporacyjnego. S# to: „prywatyzacja du&ych spó"ek” (PDS), „reforma bankowa" (RBAN) i "reforma rynku kapita"owego" (RRK) – Tablica nr 6, kol. 4–6. W odró&nieniu od "prywatyzacji na ma"# skal$”, która dotyczy g"ównie znoszenia barier administracyjnych przy zak"adaniu przedsi$biorstw, wska%nik "prywatyzacji

239 du&ych spó"ek” odnosi si$ do przej'cia od systemu zdominowanego przez pa!stwow# w"asno'( przedsi$biorstw do „w"asno'ci prywatnej ze skutecznym CG” (EBRD, 2007). Podczas gdy wska%nik korelacji pomi$dzy CGiR a PDS wynosi a& 0,875 (dla wszystkich krajów w wszystkich latach 1989–2007), korelacja mi$dzy CGiR a RBAN jest jeszcze wi$ksza i wynosi 0,930 (Mickiewicz, 2008). Nie jest to zaskakuj#ce, bior#c pod uwag$ fakt, &e te dwa zjawiska silnie si$ uzupe"niaj#: bankowo'( prywatna nie mo&e rozwija( si$ bez dobrego "adu korporacyjnego na poziomie przedsi$biorstwa, który oznacza dost$p do informacji i siln# ochron$ wszystkich dostawców finansowania (Shleifer i Vishny, 1997)22. Z drugiej strony korelacja pomi$dzy CGiR a RRK jest relatywnie s"absza, na poziomie 0,856. Obrazuje to mo&liw# sytuacj$ istnienia stosunkowo silnego rynku kapita"owego z ograniczon# liczb# spó"ek przyjmuj#cych wysokie standardy CG, podczas gdy w pozosta"ej cz$'ci sektora spó"ek 'redni wynik w tym obszarze pozostaje niski. Jest to zgodne z naszymi wcze'niejszych uwagami na temat ewentualnych rozbie&no'ci mi$dzy ró&nymi elementami otoczenia instytucjonalnego. Dobra organizacja rynków kapita"owych jest jednym z najtrudniejszych wyzwa! prawno-regulacyjnych (obok przepisów antymonopolowych). Z drugiej strony ma ona bardziej "lokalny" charakter w sensie mo&liwo'ci stworzenia podsystemu mog#cego stosunkowo dobrze funkcjonowa(, nawet je'li inne elementy instytucjonalnego otoczenia biznesu zawodz#. Odzwierciedla to tak&e wcze'niejsz# dyskusj$ na temat kodeksów CG: mog# one, cho( nie musz#, rozszerza( zasi$g swoich przepisów na spó"ki nienotowane na gie"dzie i tworzy( obszary o dobrej kontroli CG, nawet je&eli ogólne ramy prawne dzia"alno'ci gospodarczej pozostaj# s"abe (Aguilera i Cuervo-Cazurra, 2004). Jednak&e je'li autonomiczne regulacje gie"dowe maj# zast$powa( ogóln# ochron$ zapewnian# przez prawo spó"ek, musz# one by( daleko id#ce, a tak&e wi#za( si$ z wy&szymi kosztami. Chocia& dobrze funkcjonuj#cy podsystem oparty na specjalistycznych regulacjach mo&e stanowi( jedn# z odpowiedzi na potrzeb$ kompensowania braków ogólnego otoczenia prawnego (Glaeser i in., 2001), inn# odpowiedzi# mog# by( prywatne (dobrowolne) dzia"ania przedsi$biorstw usprawniaj#ce "ad korporacyjny. Niektóre przedsi$biorstwa zast$puj# generalne niedoskona"o'ci "adu korporacyjnego przyjmuj#c odpowiednie strategie maj#ce na celu sygnalizowanie lepszej jako'ci zarz#dzania: firmy wymagaj#ce szerokiego dost$pu do %róde" finansowania zewn$trznego mog# zast$powa( niewystarczaj#ce zewn$trzne przepisy prawne dobrymi indywidualnymi praktykami biznesowymi i budowaniem w"asnej reputacji. Wyja'nia to, dlaczego niektóre z najwi$kszych rosyjskich przedsi$biorstw w rzeczywisto'ci

22

Shleifer A., Vishny R. (1997), Survey of Corporate Governance, 52, 737-783.

240 reprezentuj# praktyki CG wy&szej jako'ci ni& ich odpowiedniki z Europy +rodkowej (McGee, 2006)23. 7.3.5. Czynniki zewn'trzne kszta!towania !adu CG Prosty test t-studenta porównuj#cy 29 gospodarek KT ujawnia silny zwi#zek mi$dzy wszystkimi pojedynczymi wska%nikami reform EBOR a zwi#zkami danego kraju z Uni# Europejsk# (cz"onkostwem lub statusem kraju kandyduj#cego). Co ciekawe, wska%nik ""adu korporacyjnego i restrukturyzacji" (CGiR) jest bardziej ni& inne skorelowany ze zwi#zkami z UE (warto'( statystyki t wynosi 7,33, istotno'( na poziomie 0,001). Korelacja jest te& silna dla bankowo'ci oraz dla rynków papierów warto'ciowych, cho( nieznacznie s"absza w przypadku wska%nika prywatyzacji du&ych spó"ek (a jednak nadal znacz#ca, na poziomie 0,01 przy warto'ci t równej 3,28). Ró&nic$ t$ "atwo wyt"umaczy( sytuacj# w dwóch nowych pa!stwach cz"onkowskich UE (Polsce i S"owenii) oraz dwóch pa!stwach kandyduj#cych (Chorwacji i Macedonii), gdzie zakres sektora pa!stwowego jest nadal du&y (oko"o 25% PKB w Polsce, 30% w S"owenii i Chorwacji, 35% w Macedonii). Z drugiej strony trzy kraje b. ZSRR osi#gaj# dobry wynik dzi$ki kompleksowym programom prywatyzacji (Gruzja na poziomie 4 oraz Armenia i Kirgizja na poziomie 3+). Ustalenia te prowadz# do pytania o kierunek przyczynowo'ci. Czy to proces integracji z UE stworzy" bod%ce do przeprowadzania reform, czy raczej zreformowane gospodarki zosta"y ex post nagrodzone szybk# integracj#? Odpowied% nie jest jednoznaczna. Jak zauwa&y" Havrylyshyn (2006)24, republiki ba"tyckie s# przyk"adem wariantu drugiego: wesz"y one na 'cie&k$ reform instytucjonalnych bez wcze'niejszej zach$ty ze strony Unii, co z kolei wp"yn$"o na rozpocz$cie negocjacji akcesyjnych, a nie odwrotnie. Natomiast w przeciwie!stwie do pa!stw ba"tyckich, dla S"owacji, Rumunii i Bu"garii proces wchodzenia do UE odegra" kluczow# rol$ w przyspieszeniu reform pod koniec lat 90. Testy empiryczne na ten temat zosta"y przeprowadzone przez Di Tommaso i in. (2007)25, którzy dochodz# do wniosku, &e wp"yw przyst#pienia do UE na reformy jest bardzo du&y, nawet je'li przy okazji mo&e wyst#pi( sprz$&enie zwrotne.

23

McGee R. (2006), Transparency and Disclosure in Russia,. in: Mickiewicz T. (ed.), Corporate Governance and Finance in Poland and Russia, Houndmills, Palgrave Macmillan, 259-77. 24 Havrylyshyn O. (2006), Divergent Paths in Post-Communist Transformation, Houndmills, Palgrave Macmillan. 25 Di Tommaso M., Raiser M., Weeks M. (2007), Home Grown or Imported?, Economic Journal, 117, 852-881.

241 Dla wszystkich gospodarek KT rosn#ca wspó"zale&no'( z najwa&niejszymi gospodarkami Europy Zachodniej stanowi cz$'( szerszego procesu globalnej integracji gospodarczej. Integracja ta przyczynia si$ do konwergencji przepisów i praktyki "adu korporacyjnego, chocia& nale&y podkre'li(, &e zbie&no'( ta ma charakter bardziej "regionalny" ni& jednokierunkowy (Khanna i in., 200626; Markarian i in., 200727), czyli nie oznacza jedynie konwergencji w kierunku systemu anglosaskiego. Wa&na cz$'( tego procesu jest zwi#zana z wp"ywem zagranicznych inwestycji bezpo'rednich. Filatotchev i in. dowodz#, &e obecno'( zagranicznych cz"onków zarz#dów i rad nadzorczych jest istotnym czynnikiem wp"ywaj#cym na wyniki przedsi$biorstwa poprzez zwi$kszenie elastyczno'ci w kierowaniu spó"kami. Uzupe"nia to wcze'niejsze badania przedstawione przez Filatotchev i in. (2001)28 oraz Wright i in. (2002)29. Wszystkie trzy wspomniane prace wskazuj#, &e w"asno'( zagraniczna i skojarzony z ni# sk"ad rady nadzorczej oraz zarz#du id# równie& w parze z dobrymi wynikami w eksporcie, a tym samym "#cz# si$ z szerszym procesem umi$dzynarodowienia gospodarki. Gdy inwestorzy zagraniczni importuj# dobre praktyki CG do kontrolowanych przez siebie lokalnych przedsi$biorstw nast$puje efekt dyfuzji wiedzy i instytucjonalnego uczenia si$. Tutaj wa&nym mechanizmem, nawet je&eli dotyczy on tylko najwi$kszych przedsi$biorstw, jest nieustaj#cy proces wtórnych zmian w"a'cicielskich (Bishop i in. 2002)30.

26

Khanna T., Kogan J., Palepu K. (2006), Globalisation and Similarities in Corporate Governance: A CrossCountry Analysis, Review of Economics and Statistics, 88, 69-90. 27 Markarian G., Parbonetti A., Previts G. (2007), The Convergence of Disclosure and Governance Practices in the World’s Largest Firms, Corporate Governance: An International Review, 15, 294-310. 28 Filatotchev I., Dyomina N., Wright M., Buck T. (2001), Effects of Post-Privatization Governance and Strategies on Export Intensities in the Former Soviet Union, Journal of International Business Studies, 32, 85371. 29 Wright M., Filatotchev I., Buck T., Bishop K. (2002), Foreign Partners in the Former Soviet Union, Journal of World Business, 37, 165-79. 30 Bishop K., Filatotchev I., Mickiewicz T. (2002), Endogenous Ownership Structure: Factors Affecting the Post-Privatisation Equity in Largest Hungarian Firms, Acta Oeconomica 52, 443-471.

242

7.4. Ocena strategii prywatyzacyjnych 7.4.1. Uwagi wprowadzaj*ce Programy prywatyzacyjne podejmowane na pocz#tku lat 90. w Polsce i w innych krajach odchodz#cych od gospodarki socjalistycznej cechowa"y si$ g"$bok# ró&norodno'ci#. Ich konkretny kszta"t w danym kraju, rozpatrywany i oceniany z perspektywy d"u&szego okresu, zale&a" od: !"przyj$tych metod prywatyzacji (czynnik polityko-gospodarczy), !"kierunków

i

zasad

transformacji

ca"o'ci

otoczenia

gospodarczego

(czynnik

instytucjonalny). Najogólniej rzecz bior#c, metody prywatyzacji stosowane w ró&nych krajach, ró&ni"y si$ mi$dzy sob# w kilku przekrojach: 1.

wed"ug uzyskiwanych wp"ywów bud&etowych: ekwiwalentne b#d% nieekwiwalentne,

2.

wed"ug szybko'ci i zasady prywatyzacji: „case by case” b#d% masowe,

3.

wed"ug dominuj#cego rodzaju inwestora: zorientowane na kapita" krajowy b#d% zagraniczny,

4.

wed"ug przywilejów (priorytetów) przys"uguj#cych insiderom: pracownicze b#d% niepracownicze. Wybór konkretnej metody (zbioru metod) prywatyzacji w danym kraju wynika" z

decyzji politycznej, by" podejmowany „tu i teraz”, ale by" tak&e rezultatem najró&niejszych uwarunkowa! historyczno-kulturowych. Jednak bez wzgl$du na uwarunkowania danego wyboru przyniós" on okre'lone d"ugookresowe skutki, które mog# podlega( ocenie. Jednocze'nie te d"ugookresowe skutki nie wynikaj# wy"#cznie (i nawet, naszym zdaniem, nie w sposób przewa&aj#cy) z zastosowanej metody prywatyzacji, lecz s# silnie determinowane ogólnymi ramami transformacji gospodarczej w danym kraju. Wydaje si$, &e istotne s# tu takie czynniki, jak: !"równoleg"e przekszta"cenia systemu prawa gospodarczego, szczególnie w aspekcie ochrony praw w"asno'ci (o czym pisali'my powy&ej), !"(politycznie okre'lona) g"$boko'( prywatyzacji i jej tempo, !"zakres formalnych i nieformalnych arbitralnych oddzia"ywa! rz#du na przebieg procesów prywatyzacyjnych, !"docelowy zakres sektora publicznego.

243 Dost$pne w literaturze 'wiatowej wyniki bada! porównawczych daj# mo&liwo'( oceny wybranych aspektów strategii prywatyzacyjnych. 7.4.2. Podstawowe dane do porówna( Analiz$ rozpoczynamy od dwóch kluczowych charakterystyk, dost$pnych w porównaniach mi$dzynarodowych (Tablica nr 7) na podstawie zestawie! EBOR. Pierwsz# z nich jest przybli&ony udzia" sektora prywatnego w PKB (upr-PKB), co w pewnym uproszczeniu mo&na interpretowa( jako miar$ zasi$gu prywatyzacji31. Druga (pp-PKB) to kwota skumulowanych przychodów z prywatyzacji (do roku 2005 w"#cznie) odniesiona do PKB w 2005 r., co mo&e by( traktowane jako wska%nik jako'ci programów prywatyzacyjnych: wysokie przychody z prywatyzacji s# zwi#zane z szerokim uczestnictwem inwestorów zewn$trznych (w szczególno'ci inwestorów zagranicznych), co ulepsza struktury zarz#dzania firm# i prowadzi do lepszych wyników (Djankov i Murrell, 200232; D'Souza i in., 200733). Na tle innych gospodarek KT, gospodarka polska wyró&nia si$ stosunkowo wysokim udzia"em sektora prywatnego w PKB, cho( nale&y te& odnotowa(, &e KT nie s# w tym aspekcie idealnym polem do porówna!, poniewa& nawet w krajach o najwi$kszym zasi$gu prywatyzacji (Czechy, S"owacja, W$gry, Estonia), sektor pa!stwowy nadal jeszcze obejmuje oko"o 20% produkcji, co jest poziomem znacznie przewy&szaj#cym poziom krajów wysokorozwini$tych. W tym sensie proces prywatyzacji w ca"ej grupie KT pozostaje niedoko!czony. Nieco gorzej wypada jednak Polska w aspekcie wp"ywów z prywatyzacji. By"y one dwukrotnie ni&sze od przeci$tnej dla Europy +rodkowej, o oko"o 20% ni&sze od przeci$tnej dla nowych krajów UE, i na poziomie zbli&onym do KT pozostaj#cych poza UE.

31

Na udzia" sektora prywatnego w PKB ma wp"yw przede wszystkim zakres prywatyzacji, ale równie& stopa (udanych) wej'( nowych firm oraz stopie! zmniejszania skali dzia"alno'ci istniej#cych firm sektora pa!stwowego. 32 Djankov, S., Murrell P. (2002), Enterprise Restructuring in Transition: A Quantitative Survey, Journal of Economic Literature, 40, 739-92. 33 D’Souza J., Megginson W., Nash R. (2007), The Effects of Changes in Corporate Governance and Restructurings on Operating Performance: Evidence from Privatizations, Global Finance Journal, 18, 157-184.

244

Tablica nr 7 Podstawowe dane porównawcze dotycz*ce przebiegu prywatyzacji Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

Kraj upr-PKB Polska 75 Czechy 80 S"owacja 80 W$gry 80 +red. 1-4 79 Bu"garia 75 Estonia 80 Litwa 75 )otwa 70 Rumunia 70 S"owenia 65 +red. 1-10 75 Albania 70 Armenia 75 Azerbejd&an 60 Bia"oru' 25 Bo'nia 55 Chorwacja 65 Czarnogóra Gruzja 65 Kazachstan 65 Kirgizja 75 Macedonia 65 Mo"dowa 65 Mongolia 70 Rosja 65 Serbia 55 Tad&ykistan 55 Turkmenistan 25 Ukraina 65 Uzbekistan 45 +red. 11-29 60

Ranking 5 1 1 1 5 1 5 10 10 14 10 5 22 27 23 14 14 14 5 14 14 10 14 23 23 27 14 26

pp-PKB 13,9 25,1 35,1 34,2 27,1 21,4 7,3 13,7 5,3 9,5 4,9 17,0 5,3 10,2 3,2 3,1 2,6 17,0 28,1 29,2 7,4 14,0 15,6 9,1 6,3 7,6 7,2 0,6 15,1 5,2 12.1

Ranking 11 5 1 2 6 18 12 21 14 24 22 13 25 26 27 7 4 3 17 10 8 15 20 16 19 28 9 23

*ród"o: EBRD (2007).

7.4.3. Struktury w!asno"ci i ich determinanty W Tablicy nr 8 przedstawione zosta"y podstawowe dane statystyczne dotycz#ce poprywatyzacyjnych struktur w"asno'ci zaczerpni$te z badania Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS, Otoczenie Biznesu i Wyniki Przedsi$biorstw)34 przeprowadzonego przez EBOR w KT w kwietniu i maju 2005 r. Do statystyk tych nale&y

245 podchodzi( z ostro&no'ci#, poniewa& ich wyniki mog# zale&e( od sposobu selekcjonowania próby badawczej (Synovate, 2005)35, cho( mimo wszystko nie istnieje &aden równie wszechstronny i rzetelny materia" empiryczny. Badania BEEP obejmowa"y przedsi$biorstwa zatrudniaj#ce 50 lub wi$cej pracowników, a wi$c nie uwzgl$dnia"y ma"ych przedsi$biorstw. Kolumna 3 Tablicy nr 8 (pubh) przedstawia deklarowany przez badane przedsi$biorstwa 'redni procentowy udzia" akcji (w"asno'ci) b$d#cy w posiadaniu najwi$kszego akcjonariusza. Zgodnie z klasycznym uj$ciem teorii "adu korporacyjnego, wy&sza koncentracja kapita"u akcyjnego tworzy dla kontroluj#cego akcjonariusza zach$ty do maksymalizowania wyników kontrolowanej spó"ki, zamiast maksymalizowania odr$bnych korzy'ci w"asnych. Czynnik ten ma szczególne znaczenie w sytuacji niedoskona"ych rynków kapita"owych. Kolumna 4 (wbh) pokazuje liczb$ g"ównych akcjonariuszy (blockholders). Ostatnie wyniki w teorii oraz badania empiryczne sugeruj#, &e istnienie grupy du&ych akcjonariuszy mo&e by( zwi#zane z lepszymi wynikami spó"ki, w przeciwie!stwie do sytuacji, w której spó"ka ma jednego dominuj#cego w"a'ciciela (Bennedsen i Wolfenzon, 2000)36. Przedsi$biorstwa o skoncentrowanej w"asno'ci, ale z wi$cej ni& jednym silnym w"a'cicielem osi#gaj# lepsze wyniki (Kirchmaier i Grant, 200537; Aluchna, 200638). A zatem cecha ta jest wa&na i nale&y jej si$ przyjrze(. W kolumnie 5 dodajemy wska%nik, który jest 'redni# wska%ników reform EBOR przytoczonych w Tablicy nr 6. Przypomnijmy, ze by"y to wska%niki reform "adu korporacyjnego (CGiR), prywatyzacji du&ych spó"ek (PDS), reform w bankowo'ci (RBAN) oraz reform rynku kapita"owego (RRK). Kolumna 5 zawiera równie& oparty na tej 'redniej ranking. 77% 'rednich i du&ych przedsi$biorstw uwzgl$dnionych w próbie BEEPS ma tylko jednego dominuj#cego w"a'ciciela. 95% ma nie wi$cej ni& 3 g"ównych udzia"owców (wliczaj#c w to najwi$kszego udzia"owca). 98% spó"ek ma 5 lub mniej du&ych udzia"owców. 34

Dane te i dalsze szczegó"y dotycz#ce tych bada! s# dost$pne na stronie internetowej Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, pod . 35 Synovate (2005), The Business Environment and Enterprise Performance Survey (BEEPS) 2005: A Brief Report on Observations, Experiences and Methodology from the Survey. Nicosia, Synovate. 36 Bennedsen M., Wolfenzon D. (2000), The Balance of Power in Closely Held Corporations, Journal of Financial Economics, 58, 113-139. 37 Kirchmaier T., Grant J. (2005), Corporate Ownership Structure and Performance in Europe, European Management Review, 2, 231-245. 38 Aluchna M. (2006), Ownership Concentration and Corporate Performance: Evidence from Poland, in: Mickiewicz T. (ed.), Corporate Governance and Finance in Poland and Russia, Houndmills, Palgrave Macmillan, 194-214.

246 Wskazuje to, &e na pocz#tku lat 2000 zakres rzeczywi'cie rozproszonej w"asno'ci by" w KT na poziomie w"a'ciwie nieistotnym. Na tym tle Polska wyró&nia si$ raczej pozytywnie: 21,7% firm posiada wi$cej ni& jednego udzia"owca ze znacz#cym udzia"em w kapitale akcyjnym, co sugeruje, &e silni akcjonariusze mniejszo'ciowi (na przyk"ad fundusze emerytalne) s# obecni w firmach i mog# oni wywiera( pozytywny wp"yw na efektywno'( firmy.

Tablica nr 8 Struktura w!asno"ci w gospodarkach KT (1)

(2)

Lp. 1 2 3 4

Kraj Polska Czechy S"owacja W$gry +red. 1-4 Bu"garia Estonia Litwa )otwa Rumunia S"owenia +red. 1-10 Albania Armenia Azerbejd&an Bia"oru' Bo'nia Chorwacja Macedonia Gruzja Kazachstan Kirgizja Mo"dowa Mongolia Czarnogóra Rosja Serbia Tad&ykistan Turkmenistan Ukraina Uzbekistan +red. 11-29

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

(3) pubh Ranking 68,18 20 79,56 3 79,68 2 77,77 5 76,30 74,42 13 76,61 6 75,12 11 68,71 19 74,42 12 67,47 21 74,19 76,47 7 67,11 22 87,13 1 73,18 14 76,19 8 69,90 15 65,27 23 69,72 16 69,34 17 75,37 10 64,64 24 64,48 25 69,02 18 78,35 4 76,15 9 53,83 26 71,01

(4) wbh Ranking 21,70 8 23,10 7 20,00 12 24,70 5 22,38 14,70 19 20,00 11 20,00 10 15,10 17 17,40 13 15,60 14 19,23 21,20 9 31,90 3 14,80 18 12,60 22 7,70 25 15,20 16 24,00 6 31,60 4 13,50 20 6,90 26 33,00 2 37,90 1 15,40 15 13,20 21 10,80 23 9,90 24 18,73

(5) $redn. Ranking 3,59 4 3,75 2 3,50 5 3,92 1 3,69 3,17 9 3,75 3 3,42 6 3,34 7 2,83 11 3,00 10 3,43 2,34 21 2,67 12 2,00 24 1,42 27 2,25 23 3,25 8 2,59 13 2,58 14 2,50 17 2,58 14 2,42 19 2,33 22 2,58 14 2,42 19 1,75 26 1,00 28 2,50 17 2,00 24 2,40

*ród"o: Obliczenia w"asne na podstawie BEEPS (wska%niki struktury w"asno'ci).

Zbadamy teraz, które z potencjalnych zmiennych obja'niaj#cych, wynikaj#cych ze wska%ników reform EBOR, s# najsilniej skorelowane z obecno'ci# dodatkowych du&ych udzia"owców (kolumna 3 Tablicy nr 8). Poprzez zastosowanie prostych modeli regresji39 39

Szczegó"y na ten temat w Mickiewicz (2008).

247 dochodzimy do wniosku, &e bardziej zró&nicowana struktura w"asno'ci (definiowana obecno'ci# dodatkowych blockholders) jest silnie skorelowana zarówno z rozmiarem sektora prywatnego (na poziomie istotno'ci 1%) jak i, co ciekawe, z wykorzystywaniem metod prywatyzacji ekwiwalentnej (na poziomie istotno'ci 5%). Sugeruje to, &e ponad dziesi$( lat po przeprowadzeniu programów prywatyzacji nieekwiwalentnej, struktury kontroli w krajach, które zastosowa"y te programy, maj# tendencj$ do ewoluowania w kierunku ma"o zró&nicowanej struktury w"asno'ci. I odwrotnie, prywatyzacja ekwiwalentna, czyli wprowadzanie firm na gie"d$ lub sprzeda& bezpo'rednia inwestorom krajowym i zagranicznym, du&o cz$'ciej tworzy struktury w"asno'ci, w których wi$ksza liczba blockholders wzajemnie równowa&y swoje wp"ywy tworz#c potencjalnie korzystne efekty kontrolne oddzia"ywuj#ce na wydajno'(. Wyja'nienie tego empirycznego zwi#zku mo&e by( powi#zane z faktem, &e niedowarto'ciowane udzia"y powsta"e w wyniku nieekwiwalentnych prywatyzacji u"atwi"y pó%niejszy proces koncentracji w"asno'ci bez pojawiania si$ silnych akcjonariuszy mniejszo'ciowych (patrz Filatotchev i in., 1999)40. Przychody z prywatyzacji traktujemy jako najlepszy indywidualny wska%nik jako'ci programów prywatyzacyjnych. Jednak na przychody z prywatyzacji ma równie& oczywisty wp"yw ogólny zakres prywatyzacji. W celu wyeliminowania tego efektu skorygowali'my przychody dziel#c je przez udzia" sektora prywatnego w PKB. Regresja cz$sto'ci wyst$powania du&ych udzia"owców w stosunku do tej zmiennej w dalszym ci#gu pokazuje pozytywny efekt, istotny na poziomie 5%. Mimo wszystko wyniki te nale&y traktowa( z ostro&no'ci#, poniewa& wska%niki prywatyzacji s# silnie skorelowane, generalnie rzecz bior#c, z jako'ci# ram "adu korporacyjnego

i

jako'ci#

rynku

kapita"owego.

Szybkie

i

cz$ste

wprowadzanie

prywatyzowanych spó"ek na %le przygotowane, nierozwini$te gie"dy psu"o rynek kapita"owy w niektórych krajach, a przywrócenie mu dobrej kondycji wymaga"o znacznego wysi"ku regulacyjnego i realizacji specjalnych programów eliminuj#cych spó"ki z gie"d (Fungácová, 2007)41. Relatywnie silniejsze rynki kapita"owe dawa"y mo&liwo'( prywatyzowania poprzez IPO, zazwyczaj równolegle ze sprzeda&# du&ym inwestorom i stworzy"y efektywne struktury kontroli, w których akcjonariusze strategiczni s# równowa&eni przez silnych akcjonariuszy mniejszo'ciowych, g"ownie fundusze inwestycyjne i emerytalne (patrz równie& Filatotchev i 40

Filatotchev I., Wright M., Bleaney M. (1999), Privatisation, Insider Control And Managerial Entrenchment in Russia, Economics of Transition, 7, 481-504. 41 Fungá/ová, Z. (2007), Can the market fix a wrong administrative decision? Massive delisting on the Prague Stock Exchange, Working Paper No 335, Prague, CERGE-EI.

248 in., 2007b)42.Tak wi$c metody prywatyzacji oraz reformy CG i rynku papierów warto'ciowych by"y wzajemnie powi#zane. 7.4.4. Prywatyzacja, !ad korporacyjny i struktury kontroli przedsi'biorstwa Dotychczas podkre'lali'my, &e przychody z prywatyzacji stanowi# dobry wska%nik prywatyzacji ekwiwalentnej. Musimy jednak wzi#( pod uwag$ fakt, &e s# one skorelowane z zakresem prywatyzacji. Dlatego teraz przeanalizujemy kraje umieszczone powy&ej linii najmniejszych kwadratów odzwierciedlaj#cej regresj$ pomi$dzy tymi dwiema zmiennymi (Rysunek nr 2).

40

Rysunek nr 2 Zakres sektora prywatnego a dochody z prywatyzacji

30

GRU

KAZ CZE

20

BUL

10

CHR MOL UKR MAC

SER

SLN AZE

UZB

BIA TUR

0

R0S

TAD

POL RUM MON LOT KYR ALB

LIT ARM EST

BOS

-10

Dochody z prywatyzacji / PKB

SLK WEG

20

40

60

80

Udzial sektora prywatnego w PKB

W szczególno'ci W$gry znajduj# si$ znacznie powy&ej górnego odcinka linii najmniejszych kwadratów: na W$grzech nie tylko zakres prywatyzacji by" jednym z najszerszych, lecz tak&e przychody z prywatyzacji by"y wysokie dzi$ki: (a) wykorzystywaniu g"ównie metod prywatyzacji zorientowanych na bezpo'redni# sprzeda& w"a'cicielom zewn$trznym, (b) kluczowej roli bezpo'rednich inwestycji zagranicznych. Bardziej

42

Filatotchev I., Isachenkova N., Mickiewicz T. (2007b), Ownership Structure and Investment Finance in Transition Economies, Economics of Transition, 15, 433-460.

249 zaskakuj#ca jest pozycja S"owacji, bardzo blisko W$gier, oraz Czech, nieco poni&ej W$gier, ale wci#& w'ród krajów o wysokich przychodach z prywatyzacji. Zarówno S"owacja, jak i Czechy posiada"y szeroko zakrojone, nieekwiwalentne programy powszechnej prywatyzacji, które nie generowa"y dochodu poza niewielk# op"at# pobieran# od uczestników na pokrycie kosztów administracyjnych. Jednak znaczna liczba przedsi$biorstw, którymi inwestorzy zewn$trzni wyra&ali zainteresowanie, by"a wy"#czona z programu powszechnej prywatyzacji i sprzedawana bezpo'rednio. Ponadto program zosta" uzupe"niony w drugiej po"owie lat 90. fal# bezpo'rednich prywatyzacji przez inwestorów zewn$trznych, w tym zagranicznych. Odwrotnie w Polsce, podczas gdy wiele przedsi$biorstw zosta"o rzeczywi'cie sprywatyzowanych poprzez sprzeda& bezpo'redni# inwestorom zewn$trznym, du&# rol$ odgrywa"y tam równie& prywatyzacje pracownicze w oparciu o transfer niedoszacowanych aktywów (Ba"towski i Mickiewicz, 200043; Andreff, 200644). Wyja'nia to relatywnie ni&szy poziom przychodów z prywatyzacji w Polsce. Jednak najbardziej charakterystycznym przyk"adem nieekwiwalentej prywatyzacji jest Rosja, gdzie akcje przedsi$biorstw przemys"owych zosta"y oddane w wi$kszym stopniu insiderom, a w mniejszym spo"ecze!stwu (Blasi i in., 199745; Gustafson, 199946). Co wi$cej, podczas gdy Rosja posiada du&y sektor przedsi$biorstw zwi#zanych z zasobami naturalnymi, który potencjalnie móg"by generowa( wysokie przychody z prywatyzacji, dominuj#c# rol$ w jego prywatyzacji odegra"a metoda "akcje za d"ug", w wyniku czego niedoszacowane transfery przyczyni"y si$ do powstania grupy pot$&nych krajowych oligarchów. Wida( tu kontrast mi$dzy Rosj# a s#siaduj#cym Kazachstanem, gdzie wy&szy udzia" inwestorów zagranicznych w prywatyzacji sektora naftowego wygenerowa" wy&sze przychody pa!stwa. Jednak nieekwiwalentne prywatyzacje cechowa"y nie tylko kraje b. ZSRR. Na Rysunku nr 3 S"owenia znajduje si$ bardzo blisko Rosji ze wzgl$du na oparcie s"owe!skiego programu prywatyzacji na prywatyzacji pracowniczej.

43

Ba"towski M., Mickiewicz T. (2000), Privatisation in Poland, Ten Years After, Post Communist Economies, 12, 425-443. 44 Andreff W. (2006), Corporate Governance Structures in PostSocialist Economies: Towards a Central European Model of Corporate Control? in: Mickiewicz T. (ed.), Corporate Governance and Finance in Poland and Russia, Houndmills, Palgrave Macmillan, 23-48. 45 Blasi J., Kroumova M., Kruse D. (1997), Kremlin Capitalism. Privatising the Russian Economy, Ithaca, Cornell UP. 46 Gustafson T. (1999), Capitalism Russian Style, Cambridge, Cambridge University Press.

250 7.4.5. Prywatyzacja powszechna a wyniki przedsi'biorstw Programy powszechnej prywatyzacji by"y oryginaln# odpowiedzi# na dylemat, w obliczu którego w okresie transformacji gospodarczej stan$li politycy z krajów by"ego bloku radzieckiego. Tradycyjne metody prywatyzacji stosowane gdzie indziej (tzn. poza KT) i wcze'niej opiera"y si$ na transferach w"asno'ci albo w procesie sprzeda&y bezpo'redniej inwestorom strategicznym pakietów kontrolnych akcji, albo poprzez sprzeda& inwestorom instytucjonalnym (blockholders) po"#czon# z emisj# akcji na gie"dzie. Emisja gie"dowa jako metoda prywatyzacji by"a pocz#tkowym wyborem politycznym w krajach, które zainicjowa"y program przekszta"ce!, czyli w Polsce i na W$grzech, ale szybko okaza"a si$ trudna technicznie i czasoch"onna. Sta"o si$ oczywiste, &e nie mo&e by( realizowana wystarczaj#co szybko, aby rozwi#za( bezprecedensowy w historii problem prywatyzowania ca"ych bran& (Mickiewicz, 200547). Poza tym przyspieszanie sprzeda&y bezpo'redniej (inwestorom zewn$trznym) powodowa"o obni&anie cen i by"o wi#zane z problemami politycznymi, poniewa& du&e transfery niedoszacowanych aktywów mia"y wp"yw na dystrybucj$ dochodów, co mog"o podwa&y( legitymizacj$ procesu reform. Ponadto inwestorzy zewn$trzni posiadaj#cy wystarczaj#ce 'rodki finansowe, by bra( udzia" w prywatyzacji, byli albo obcokrajowcami, albo osobami, których maj#tek pochodzi" z powi#za!

z

poprzednim

systemem.

Wspomaganie

którejkolwiek

z

tych

grup

nieoszacowanymi aktywami przemys"owymi nie by"o politycznie wygodnym rozwi#zaniem. W$gry, gdzie popyt ze strony inwestorów zagranicznych by" wystarczaj#co silny, by gwarantowa( relatywnie wy&sze ceny, by"y raczej wyj#tkiem ni& regu"#. Sytuacja ta dawa"a politykom wprowadzaj#cym programy prywatyzacji alternatywne mo&liwo'ci: albo znacznie spowalnia( program, albo uzupe"nia( bezpo'redni# sprzeda& inwestorom

zewn$trznym

i

prywatyzacj$

gie"dow#

o

nieekwiwalentne

transfery

prywatyzacyjne. Te ostatnie mog"y dotyczy( albo pracowników (i menad&erów) albo ogó"u spo"ecze!stwa, lub te& kombinacji obu grup. Znaczne transfery do pracowników by"y charakterystyczne dla krajów, w których pozycja pracowników i/lub kadry zarz#dzaj#cej by"a silna –dzi$ki istnieniu niezale&nych zwi#zków zawodowych (jak w Polsce) lub dzi$ki tradycji systemu samorz#dowego (jak w S"owenii czy Rosji). W Rosji by"o to skutkiem ostatniej fazy reform gospodarki socjalistycznej wprowadzonych przez M. Gorbaczowa w ko!cu lat 80. 47

Mickiewicz T. (2005), Economic Transition in Central Europe and the Commonwealth of Independent States, Houndmills, Palgrave Macmillan.

251 Natomiast, w odró&nieniu od Polski i Rosji, Czechy i S"owacja mia"y w punkcie startu przemian niezreformowany, scentralizowany system gospodarczy. Oznacza"o to, &e pozycja menad&erów i pracowników socjalistycznych przedsi$biorstw by"a stosunkowo s"absza i dlatego kraje te wprowadzi"y programy powszechnej prywatyzacji (prywatyzacji kuponowej) przy stosunkowo niewielkiej trosce o interes insiderów. Jednak pó%niej, gdy programy powszechnej prywatyzacji by"y kopiowane we wszystkich KT z wyj#tkiem W$gier przybieraj#c ró&ne alternatywne wersje, insiderom zazwyczaj przyznawano znacz#ce przywileje (Estrin i Stone, 1996)48. Program prywatyzacyjny dla Czech i S"owacji by" realizowany stosunkowo sprawnie, na zasadzie prostego mechanizmu aukcyjnego, który generowa" ceny akcji odzwierciedlaj#ce warto'( spó"ek i zapewnia" równowag$ pomi$dzy popytem (kupony prywatyzacyjne) a poda&# (akcje prywatyzowanych firm). Jednak po pocz#tkowej fali entuzjazmu (np. Coffee, 1996)49 program spotka" si$ z siln# krytyk# ze wzgl$du na udowodnione s"abo'ci struktur kontroli i zarz#dzania w sprywatyzowanych firmach (Spicer i in., 200050; Filatotchev i in., 200351). Obecnie, po latach do'wiadcze!, pomimo pocz#tkowej krytyki, oceny s# ju& bardziej wywa&one. Po pierwsze, jak zosta"o ju& powiedziane, powszechna prywatyzacja nigdy nie by"a jedynym programem prywatyzacji. Tam, gdzie (jak w Czechach) zosta"a uzupe"niona o skuteczn# prywatyzacj$ na ma"# skal$ (nowe wej'cia) i kolejne prywatyzacje bezpo'rednie, s"abe struktury kontroli/zarz#dzania, powsta"e natychmiast po wprowadzeniu programu powszechnej prywatyzacji, ewoluowa"y w kierunku wi$kszej skuteczno'ci (Andreff, 2006). Po drugie, istnia"y znaczne ró&nice jako'ci ram prawnych w ró&nych krajach (patrz Tablica nr 1). Stosunkowo bardziej efektywne ramy prawne u"atwia"y znacz#ce transfery wtórne w"asno'ci do inwestorów zewn$trznych, co z kolei poprawia"o wewn$trzne struktury kontroli/zarz#dzania. Po trzecie, jak ju& wspominali'my, powszechna prywatyzacja nie powinna by( porównywana z idealnym standardem, ale z realnymi alternatywnymi programami realizowanymi w innych miejscach. Najnowsze badania empiryczne wskazuj#, &e metody szybkiej prywatyzacji, w szczególno'ci programy powszechnej prywatyzacji, by"y po"#czone 48

Estrin S., Stone R. (1996), A Taxonomy of Mass Privatisation, Transition, 7 (11-12), 8-9. Coffee J. (1996), Institutional Investors in Transitional Economies, in: R. Frydman, Ch. W. Gray, A. Rapaczynski (eds.), Corporate Governance in Central Europe and Russia, Budapest, Central European University Press, Vol.1, 111-186. 50 Spicer A., McDermott G., Kogut B. (2000), Entrepreneurship and Privatisation in Central Europe: The Tenuous Balance between Destruction and Creation, Academy of Management Review, 25, 630-649. 49

252 z dobrymi wynikami makroekonomicznymi w d"u&szym horyzoncie czasowym, co nie koresponduje z wyra&an# wcze'niej krytyk# (Bennett i in., 200752). Przyczyn# mo&e by( fakt, &e powszechna prywatyzacja szybko przecina"a powi#zania mi$dzy przedsi$biorstwami a pa!stwem. Stanowi"o to istotny czynnik restrukturyzuj#cy dla przedsi$biorstw, bowiem zanika"y przep"ywy 'rodków publicznych podtrzymuj#cych popadaj#ce w k"opoty przedsi$biorstwa (Hellman i Schankerman, 200053; Estrin, 200254). Ponadto powszechna prywatyzacja inicjowa"a szybko dalsze przemiany struktur w"asno'ci. Przeanalizowane powy&ej najnowsze wyniki bada! uzyskane przez Bennetta i in. (2007) neguj# w pewnym stopniu wyra&ane wcze'niej w literaturze pogl#dy, i& stopniowa prywatyzacja, typu polskiego case by case, mo&e przynosi( lepsze wyniki ni& prywatyzacja szybka, o masowym charakterze, typu czeskiej kuponowki (Spicer i in., 2000). Zgodnie z tym ostatnim pogl#dem, mo&liwe straty wydajno'ci spowodowane d"u&szym pozostawianiem w"asno'ci pa!stwowej niektórych spó"ek, mog# by( pó%niej zrekompensowane wysok# wydajno'ci# wynikaj#c# z zastosowania wolniejszych metod prywatyzacji ukierunkowanych na kontrol$ zewn$trzn#. Równolegle istniej# przes"anki, &e restrukturyzacja przeprowadzona przed prywatyzacj# wp"ywa pozytywnie na pó%niejsz#, poprywatyzacyjn# wydajno'( (D'Souza i in., 2007). Podobnie reforma CG w sektorze publicznym ("komercjalizacja" lub "korporatyzacja") poprzedzaj#ca prywatyzacj$ mo&e przynie'( pewne pozytywne wyniki (Megginson i Netter, 200155; Djankov i Murrell, 2002). Jednak zgodnie z dowodami opartymi na

badaniach

empirycznych,

pozytywne

zmiany

w

strategiach

zarz#dzania

przedsi$biorstwami pa!stwowymi by"y w rzeczywisto'ci wywo"ane w znacznej mierze przez oczekiwania maj#cej nast#pi( prywatyzacji (Pinto i in., 199356; por. równie& dyskusj$ w Mickiewicz, 2005).

51

Filatotchev I., Wright M., Uhlenbruck K., Tihanyi L., Hoskinsson R. (2003), Governance, Organisation Capabilities, and Restructuring in Transition Economies, Journal of World Business, 38, 331-347. 52 Bennett J., Estrin S., Urga G. (2007), Methods of Privatization and Economic Growth in Transition Economies, Economics of Transition, 15, 661-83. 53 Hellman J., Schankerman M. (2000), Intervention, Corruption and Capture. The Nexus Between Enterprises and the State, Economics of Transition, 8, 545-576. 54 Estrin S. (2002), Competition and Corporate Governance in Transition, Journal of Economic Perspectives, 16, 101-124. 55 Megginson W., Netter J. (2001), From State to Market: A Survey of Empirical Studies on Privatisation, Journal of Economic Literature, 39, 321-389. 56 Pinto B., Belka M., Krajewski S. (1993), Transforming State Enterprises in Poland: Evidence on Adjustment by Manufacturing Firms, Brookings Papers on Economic Activity, 1, 213-270.

253 7.4.6. Kapitalizm polityczny Zjawisko kapitalizmu politycznego, jako nast$pstwo czy negatywny skutek transformacji gospodarczej, a w szczególno'ci prywatyzacji w KT, zosta"o szeroko opisane w literaturze (Staniszkis 2001)57. Generalnie rozumie si$ pod tym okre'leniem czerpanie przez polityków i administracj$ pa!stwow# ró&norodnych korzy'ci (rent politycznych) z istnienia przedsi$biorstw pa!stwowych, szczególnie podlegaj#cych przekszta"ceniom w"asno'ciowym. Kluczowym argumentem przemawiaj#cym za szybk# prywatyzacj# jest w"a'nie fakt, &e w przeciwnym wypadku nast$puje petryfikacja sektora publicznego i silne oddzia"ywanie w"adzy politycznej na przedsi$biorstwa pa!stwowe. Ba"towski i Mickiewicz (2006)58 pokazuj# proces pogarszania si$ stanu regulacji prawnych CG równolegle do rosn#cego znaczenia politycznego pozostaj#cego sektora pa!stwowego, co obserwowano praktycznie we wszystkich krajach post-socjalistycznych. W szczególno'ci, przedsi$biorstwa pa!stwowe sta"y si$ atrakcyjnym miejscem politycznego realizowania prywatnych korzy'ci (szczególnie poprzez polityczne nominacje do organów zarz#dzaj#cych), co zniech$ca"o polityków do reform CG. W"a'nie w gospodarkach KT wyst$puje ze znacz#cym nat$&eniem zjawisko, które mo&na okre'li( jako inn# form$ kapitalizmu politycznego (kapitalizm polityczny á rebours). Chodzi mianowicie o to, &e zaniechanie prywatyzacji i dalsze istnienie przedsi$biorstw pa!stwowych (z regu"y jako monopolistów lub quasi-monopolistów) w takich bran&ach jak górnictwo, energetyka, koleje itp., w pewnym stopniu wywo"uje „paso&ytowanie” tych przedsi$biorstw kosztem innych bran&, pozosta"ej cz$'ci gospodarki i konsumentów. Empiryczne dane na ten temat, dotycz#ce krajów podlegaj#cych transformacji, zosta"y przedstawione przez Hellmana i in. (2003)59. Autorzy ci rozró&niaj# sytuacj$ "wp"ywania" na tworzenie pa!stwowej regulacji, co nie obejmuje bezpo'redniej korupcji (nielegalnego przekazywania 'wiadcze!) oraz sytuacj$, kiedy prawo – w taki czy inny sposób – jest kupowane a legislatorzy i pracownicy administracji podejmuj# pewne korzystne dla przedsi$biorstw dzia"ania (state capture). Ustalili równie&, &e przedsi$biorstwa pa!stwowe du&o cz$'ciej ni& to si$ powszechnie s#dzi, wywieraj# wp"yw na polityków w celu zak"ócania procesu ustawodawczego i wywo"ania praktyki prawnej w swoim w"asnym interesie. Odbywa 57

Staniszkis J., Postkomunizm. Próba opisu, s"owo/obraz terytoria, Gda!sk, 2001. Ba"towski M., Mickiewicz T. (2006), Politicians or Administrators? State Corporate Governance in Poland, in: T. Mickiewicz (ed.), Corporate Governance and Finance in Poland and Russia, Houndmills, Palgrave Macmillan, 72-88. 58

254 si$ to oczywi'cie zawsze ze strat# innych uczestników rynku, w tym konsumentów. Jest to zgodne z bardzo wysok# ujemn# korelacj# mi$dzy wska%nikiem CG i restrukturyzacji EBOR a wska%nikiem udzia"u sektora pa!stwowego w PKB, o czym pisali'my wy&ej. Niebezpiecze!stwo cz$'ciowych reform polega zatem równie& na tym, &e zachowania "wczesnych zwyci$zców" (czyli przedsi$biorstw sprywatyzowanych najwcze'niej) ewoluuj# w kierunku kapitalizmu politycznego á rebours. Chodzi o to, &e najwi$ksze i najlepsze, najwcze'niej

sprywatyzowane

poprywatyzacyjne

zyski

przedsi$biorstwa

kosztem

szkodzenia

konsoliduj# zarówno

swoje

interesom

pocz#tkowe akcjonariuszy

mniejszo'ciowych, którzy pojawili si$ w procesie prywatyzacji, jak i konkurencyjno'ci rynków kapita"owych i produktowych poprzez tworzenie barier wej'cia (Hellman, 199860; Slinko i in., 200561; Havrylyshyn, 2006). W ten sposób uniwersalne prawa w"asno'ci s# zast$powane "ochron# zindywidualizowan#" (Hellman i in., 2003), a „nierówno'( wp"ywów" staje si$ ugruntowana instytucjonalnie (Glaeser i in., 200362; Sonin, 2003). Hellman i in. (2003) ustalili, &e „zaw"aszczenie pa!stwa”, dotycz#ce zarówno owych „wczesnych zwyci$zców”, jaki nieprywatyzowanych przedsi$biorstw pa!stwowych, skutkuje lepszymi wynikami finansowymi dla przedsi$biorstw bior#cych udzia" w tym procederze, nawet je'li maj# one raczej krótkoterminowy charakter. Mo&e to wyja'nia( wyniki Djankova i Murrella (2002), &e ró&nice w wynikach spó"ek spowodowane prywatyzacj# s# mniej wyra%ne w przypadku krajów o dysfunkcyjnych ramach prawnych. Realne efekty restrukturyzacji mog# by( równowa&one przez dzia"ania menad&erów w „sferze kontroli”, prowadz#ce do rent politycznych i lepszych wyników spó"ek, nieuwzgl$dniane w typowych badaniach funkcjonowania i wyników przedsi$biorstw. Badania Hellmana i in. (2003) jasno wskazuj#, &e szybko'( prywatyzowania ma znaczenie, poniewa& zapobiega utrwalaniu si$ pozosta"o'ci sektora pa!stwowego, co mo&e skutkowa( blokowaniem reform instytucjonalnych i reform CG. Z drugiej strony niedoszacowane transfery maj#tku (szczególnie generuj#cego szybkie i wysokie zyski ekonomiczne) do wybranych uczestników rynku ("oligarchów") tworz# zasoby, które mog# by( z kolei wykorzystane do „zaw"aszczenia pa!stwa”. Klasyczny przyk"ad takiej polityki to program „akcje za d"ug” (debt for equity) w Rosji. Pozostaje to w kontra'cie z programami 59

Hellman J., Jones G., Kaufmann D. (2003), Seize the State, Seize the Day: State Capture and Influence in Transition Economies, Journal of Comparative Economics, 31, 751-773. 60 Hellman J. (1998), Winners Take All: The Politics of Partial Reform in Postcommunist Transitions, World Politics, 50, 203-234. 61 Slinko I., Yakovlev E., Zhuravskaya E. (2005), Law for Sale: Evidence from Russia, American Law and Economics Review, 7, 284-318.

255 powszechnej prywatyzacji. Te ostatnie, jak w modelu czeskim, nie prowadz# do skoncentrowanych rent, a zatem w dalszej konsekwencji czyni# mniej prawdopodobnym powstawanie oligarchii gospodarczej i psucie "adu instytucjonalnego.

7.5. Wnioski ko(cowe 7.5.1. Szersze implikacje teoretyczne Z punktu wyj'cia, jakim by"o istnienie arbitralnego pa!stwa, gospodarki KT rozwin$"y si$ w bardzo ró&nych kierunkach, gdy chodzi o ró&norodno'( ram "adu korporacyjnego i struktur kontroli. W oparciu o Djankov i in. (2008) mo&na zidentyfikowa( cech$ systemow#, która nadal odró&nia KT od reszty 'wiata: gie"dy papierów warto'ciowych s# tam rozbudowane pod wzgl$dem liczby notowanych spó"ek (per capita), ale du&o p"ytsze ni& gdzie indziej (pod wzgl$dem stosunku kapitalizacji rynku do PKB). Interpretujemy to jako efekt zarówno strategii prywatyzacyjnych, w wyniku których zbyt wiele %le przygotowanych spó"ek zosta"o zbyt szybko rzuconych na rynek, jak równie& jako skutek s"abych struktur "adu korporacyjnego. Kodeksy CG s# nadal za s"abe lub nie ma ich wcale. Tam, gdzie regulacje prawne s# silniejsze, nie zawsze s# wspierane przez skuteczny system egzekucji prawa: kolejne ogniwa w "a!cuchu CG (Dyck, 2001) nie s# wsparte przez czynnik du&o bardziej elementarny, czyli silny system ochrony kontraktów. W dodatku „przeszczepy prawne” (Berkowitz, 2003) mog# spowodowa( brak spójno'ci mi$dzy ró&nymi elementami systemów prawnych. Na przyk"ad, prawo spó"ek przeniesione z systemu prawa zwyczajowego staje si$ nieskuteczne, je'li towarzyszy mu w#ska interpretacja prawa oparta na tradycji prawa rzymskiego. W kontek'cie rynku gie"dowego s"abo'( prywatnego egzekwowania umów za po'rednictwem systemu s#downiczego mo&e by( zrównowa&ona stworzeniem silnego regulatora z dostatecznymi narz$dziami przymusu (Glaeser i in., 2001). Podwy&sza to jednak koszty wej'cia i ogranicza rozmiary rynku kapita"owego; zbyt du&a ilo'( regulacji "adu korporacyjnego jest dla przedsi$biorstw kosztowna (Bruno i Claessens, 2007)63.

62

Glaeser E., Scheinkman J., Shleifer A. (2003), The Injustice of Inequality, Journal of Monetary Economics, 50, 199-222. 63 Bruno V., Claessens, S. (2007), Corporate Governance and Regulation: Can There be Too Much of a Good Thing?, CEPR Discussion Paper, No 6108.

256 Przechodzenie od arbitralnego pa!stwa do powszechnej ochrony praw interesariuszy jest silniej skorelowane z procesem akcesji do UE (cz"onkostwem lub przynale&no'ci#) ni& jakikolwiek inny element reform. UE dostarcza wa&nych zewn$trznych bod%ców dla reform "adu korporacyjnego, nawet je'li ten proces nie jest jednokierunkowy: ró&ne alternatywne modele kontroli przedsi$biorstw wspó"istniej# w „starej" UE, chocia& wszystkie ewoluuj# obecnie w kierunku silniejszych systemów "adu korporacyjnego odzwierciedlaj#cych tendencj$ globaln#. Cho( wskazujemy proces integracji z UE jako kluczowy czynnik reform "adu korporacyjnego, wewn$trzna dynamika procesu prywatyzacji jest co najmniej tak samo wa&na. Jednak %le zaprojektowany, szybki transfer generuj#cych zyski aktywów móg" wytworzy( pot$&ne podmioty prywatne zaanga&owane w ochron$ swoich interesów kosztem potencjalnej konkurencji. Powsta"e w ten sposób silne przedsi$biorstwa prywatne mog# by( niebezpieczne, podobnie jak du&y pozosta"y sektor pa!stwowy, w aspekcie ich wp"ywu na dalszy proces reform, a wi$c w aspekcie omówionego wcze'niej kapitalizmu politycznego á rebours. Zauwa&my dodatkowo, &e prywatyzacja ekwiwalentna by"a trudna do szybkiego przeprowadzenia. Natomiast programy szybkiej powszechnej prywatyzacji, które mog"y zapobiec powstawaniu pot$&nych struktur oligarchicznych w gospodarce, by"y realn# do wykonania, by( mo&e najlepsz# z mo&liwych strategi#, nawet je'li uwzgl$dnimy ich negatywne skutki uboczne (zw"aszcza na rynku kapita"owym). Najnowsze dowody na zwi#zek pomi$dzy powszechn# prywatyzacj# a wynikami makroekonomicznymi (Bennett i in. 2007) potwierdzaj# nasz# pozytywn# ocen$ programów powszechnej prywatyzacji. 7.5.2. G!ówne wnioski dla Polski Generalnie mo&na stwierdzi(, &e d"ugookresowe efekty prywatyzacji gospodarki polskiej s# pozytywne na tle porównawczym innych krajów by"ego bloku socjalistycznego. Dok"adniejsza analiza tego zagadnienia przeprowadzona w niniejszym opracowaniu prowadzi do kilku szczegó"owych wniosków i rekomendacji. Po pierwsze, "ad korporacyjny b$dzie funkcjonowa" dobrze jedynie w przypadku, kiedy poprawie ulegnie jako'( szerszego otoczenia gospodarczego. W szczególno'ci, o ile arbitralne wyw"aszczanie przez administracj$ publiczn# nie stanowi ju& w Polsce specjalnego zagro&enia, najs"abszym ogniwem „"a!cucha "adu korporacyjnego” pozostaje ochrona kontraktów. W szczególno'ci s#downictwo polskie wypada %le na tle gospodarek, z którymi Polska konkuruje. Mimo

257 pewnej poprawy w ostatnich latach, rozstrzygni$cia s#dowe spraw gospodarczych zajmuj# niezwykle d"ugi okres czasu, co zniech$ca do dochodzenia swoich praw i stanowi praktyczn# i realn# barier$ dla ich rzeczywistej ochrony. Po drugie, korupcja nadal os"abia jako'( otoczenia gospodarczego, w tym równie& dobrych praktyk korporacyjnych dla wyników spó"ek, dzia"aj#c demotywuj#co. Skuteczna walka z korupcj# musi opiera( si$ nie tylko na efektywnych mechanizmach kontrolnych (w tej dziedzinie obserwujemy post$p) ale te& na dalszym ograniczaniu uci#&liwo'ci i arbitralno'ci dzia"a! regulacyjnych administracji wobec przedsi$biorstw. Po trzecie, sektor pa!stwowy w Polsce jest nadal nadmiernie rozbudowany. Spo'ród analizowanych 10 krajów transformuj#cych si$, które sta"y si$ cz"onkami UE, zakres sektora pa!stwowego w Polsce (obecnie ok. 22–25% w zale&no'ci od przyj$tej miary) jest jednym z 2–3 najwi$kszych. Doko!czenie prywatyzacji powinno sta( si$ priorytetem dzia"a! rz#dowych. Aby polityka ta by"a skuteczna nale&y wspiera( j# akcj# edukacyjn#, poniewa& zrozumienie wagi konkurencyjnych rynków i prywatnej przedsi$biorczo'ci w Polsce pozostaje niewielkie, a st#d poparcie dla programu prywatyzacji jest chwiejne. Po czwarte, poszukuj#c dobrych rozwi#za! w praktyce administracyjnej i w normach prawnych, powinni'my bli&ej przygl#da( si$ krajom o zbli&onych warunkach do Polski. Transplanty prawne z krajów wysoko rozwini$tych nios# pewne ryzyko niedostosowania do specyfiki lokalnej. W tym kontek'cie zwraca uwag$ przypadek Estonii, kraju o zbli&onej do nas historii i poziomie rozwoju, którego otoczenie biznesowe i korporacyjne uzyskuje czo"owe miejsce w regionie64.

64

Estonia prze&ywa obecnie recesj$, która wi#&e si$ z oddzia"ywaniem sytuacji globalnej i przyj$tym mechanizmem kursu wymiany. Trudno'ci te maj# jednak – jak mo&na s#dzi( – przej'ciowy charakter i paradoksalnie powinny u"atwi( Estonii szybkie wej'cie do strefy euro (dzi$ki ograniczeniu inflacji) co z kolei zwi$kszy jeszcze jej wiarygodno'( dla zagranicznych inwestorów i b$dzie po'rednio tworzy( dodatkowe pozytywne bod%ce dla "adu korporacyjnego.

258 dr Piotr Kozarzewski

ROZDZIA& VIII G&ÓWNE TRENDY I EFEKTY PRYWATYZACJI W KRAJACH TRANSFORMACJI W 2007 ROKU

8.1. Wst'p Prezentowane opracowanie zosta"o po'wi$cone podstawowym problemom i wynikom prywatyzacji w krajach postkomunistycznych w 2007 r. i stanowi w pewnym sensie kontynuacj$ opracowania zamieszczonego w ubieg"orocznym „Raporcie”1. Jego celem jest prezentacja stanu rzeczy oraz dynamiki podstawowych procesów w tej dziedzinie. Opracowanie odnosi si$ na wst$pie do miejsca prywatyzacji w polityce gospodarczej na obecnym etapie, w 'wietle wyzwa!, które stoj# przed gospodarkami krajów transformacji w drugiej po"owie pierwszej dekady XXI wieku. Z tymi wyzwaniami zostan# skonfrontowane realne osi#gni$cia i pora&ki procesów prywatyzacyjnych w 2007 r. W porównaniu z ubieg"orocznym opracowaniem, analiza zosta"a rozszerzona o zagadnienia dotycz#ce czynników wp"ywaj#cych na funkcjonowanie przedsi$biorstw po ich sprywatyzowaniu, jakimi s#: polityka rz#du w dziedzinie wspierania rozwoju sektora prywatnego, warunki prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej, klimat inwestycyjny, w tym funkcjonowanie rynków i instytucji finansowych. Ma to istotne znaczenie z uwagi na to, &e prywatyzacja nie jest celem samym w sobie, lecz narz$dziem do osi#gni$cia zestawu celów spo"ecznych, politycznych a przede wszystkim gospodarczych. W'ród najwa&niejszych wymieni( nale&y popraw$ efektywno'ci mikroekonomicznej i konkurencyjny rozwój sektora przedsi$biorstw. Celów tych nie da si$ jednak osi#gn#( wy"#cznie poprzez polityk$ prywatyzacyjn#, bez utworzenia odpowiednich warunków ekonomicznych i instytucjonalnych sprzyjaj#cych funkcjonowaniu

podmiotów

gospodarczych.

Opracowanie

zamykaj#

konkluzje

podsumowuj#ce przebieg prywatyzacji w 2007 r. i wyzwania stoj#ce przed prywatyzacj# w nast$pnych latach, zwi#zane zarówno z nie zako!czeniem procesów prywatyzacyjnych we 1

Kozarzewski P., Prywatyzacja w Polsce na tle innych krajów transformacji, w: Raport o przekszta!ceniach w!asno"ciowych w 2006 roku, Ministerstwo Skarbu Pa!stwa, Warszawa 2008.

259 wszystkich bez wyj#tku krajach transformacji, jaki i bardziej ogólnymi procesami obejmuj#cymi tak poszczególne gospodarki narodowe, jak i gospodark$ 'wiatow# jako ca"o'(. W niniejszym opracowaniu termin „prywatyzacja” jest u&ywany w tzw. w#skim sensie i oznacza przekazanie w"asno'ci pa!stwowej podmiotom niepa!stwowym, czyli transfer praw maj#tkowych ze sfery w"asno'ci pa!stwowej do sfery prywatnej, niepa!stwowych osób prawnych i osób fizycznych. Nie obejmuje zatem innych procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych, jak m.in. zwi$kszenie udzia"u sektora prywatnego w gospodarce poprzez powstawanie nowych podmiotów prywatnych (tzw. prywatyzacja za"o&ycielska), oraz zmian w"asno'ciowych nast$puj#cych ju& po rezygnacji pa!stwa z odpowiednich tytu"ów w"asno'ci (nazywanych przez niektórych badaczy „wtórn# prywatyzacj#”).2 Opracowanie zosta"o przygotowane na podstawie licznych bada! przeprowadzonych przez autora, a tak&e analizy najnowszych danych %ród"owych i literatury przedmiotu.

8.2. Miejsce prywatyzacji w polityce gospodarczej na obecnym etapie Rola i zadania prywatyzacji w ci#gu ca"ego okresu transformacji postkomunistycznej ulega"y istotnym zmianom. Prawie dwadzie'cia lat reform gospodarczych pozwoli"o na zrozumienie realnych szans, mo&liwo'ci i zagro&e! zwi#zanych z prywatyzacj#, zarówno je&eli chodzi o cele prywatyzacji, jej miejsce w transformacji gospodarczej i - szerzej systemowej, jak i sposoby przekazywania maj#tku pa!stwowego w r$ce prywatne. Z ontologicznego punktu widzenia prywatyzacja by"a najbardziej „uteoretycznionym” filarem reform. W odró&nieniu od dwóch pozosta"ych filarów klasycznej „triady” - stabilizacji i liberalizacji gospodarki - nie mog"a bowiem by( w znacznej mierze oparta na dotychczasowych do'wiadczeniach reform i walki z kryzysami gospodarczymi (z uwagi chocia&by na niespotykan# skal$ przedsi$wzi$cia), wi$c zarówno sama konieczno'( prywatyzacji ca"ej gospodarki jaki i sposoby jej przeprowadzenia w du&ej mierze musia"y by( owocem rozwa&a! teoretycznych. Na pocz#tku transformacji cele prywatyzacji i jej metody 2

B"aszczyk B., Hoshi I., Ko0enda E., Woodward R., Ownership and Performance in Transition Economies: An Overview, in: B"aszczyk B., Hoshi I., Woodward R. (eds.), Secondary Privatization in Transition Economies. The Evolution of Enterprise Ownership in the Czech Republic, Poland and Slovenia, Palgrave Macmillan, Hound-mills and New York 2003.

260 by"y opracowywane niejako „na sucho”, na podstawie wiedzy teoretycznej, za' w toku wdro&enia reform za"o&enia autorów programów prywatyzacyjnych by"y weryfikowane przez praktyk$ gospodarcz#, spo"eczn# i polityczn#. Drugi czynnik zmian jest zwi#zany z obiektywnym procesem ewolucji zada! transformacyjnych, spowodowany przej'ciem reform przez kolejne etapy, zako!czeniem realizacji pewnych zada! - z powodzeniem b#d% nie. Ka&dy kolejny etap transformacji mia" nieco odmienn# od poprzednich logik$, cele, zadania i wyzwania. Mo&na mówi( o dwóch tzw.

generacjach

reform.

Pierwsza

to

pocz#tkowy

„okres

heroiczny

reform”

przeprowadzanych bardzo szybko (w tych krajach, gdzie istnia"a szeroko rozumiana wola polityczna elit rz#dz#cych), g"ównie liberalizacyjnych i stabilizacyjnych, cz$sto tak&e prywatyzacja, ale pozostawa"y obszary nie zreformowane - cz$sto z uwagi na to, &e rz#dy nie dostrzega"y konieczno'ci prowadzenia jakiej' okre'lonej polityki w tych obszarach. Druga generacja bardziej skupia si$ na tych w"a'nie obszarach, czyli rozwoju instytucjonalnym, usprawnieniu funkcjonowania rynku i podmiotów gospodarczych, poprawie klimatu inwestycyjnego, u"atwieniom wej'cia na rynek (tworzenie nowych firm) i wyj'cia (bankructwa, likwidacja)3. W dziedzinie prywatyzacji na drugim etapie cz$sto nast$puje redefinicja celów prywatyzacji, m.in. zwracanie wi$kszej uwagi na jej parametry jako'ciowe i interrelacje z innymi reformami, np. reform# zabezpiecze! spo"ecznych. 8.2.1. Dylematy prywatyzacyjne Niezale&nie od ró&nic konceptualnych i programowych ekip rz#dowych, budowa ustroju opartego na demokracji i rynku zawsze obejmowa"a sfer$ w"asno'ciow#: prywatyzacja uznawana by"a nieodmiennie za filar transformacji postkomunistycznej. Istnia"y natomiast spore ró&nice pogl#dów co do konkretnego miejsca prywatyzacji w ca"okszta"cie reform gospodarczych. Generalnie mo&na mówi( o trzech tzw. dylematach prywatyzacyjnych. Pierwszy dylemat to sekwencja reform gospodarczych, czyli kolejno'( wdra&ania filarów transformacji. Pomijaj#c dosy( szybko porzucony pogl#d g"oszony m.in. przez autorów polskich reform o tym, &e wszystkie trzy grupy reform musia"y by( przeprowadzane równocze'nie4, dylemat sprowadza" si$ do ustalenia, czy najpierw ma by( przeprowadzona liberalizacja i stabilizacja gospodarki, co stworzy"oby twarde regu"y gry rynkowej, do których 3

Loayza N., Soto R.., On the Measurement of Market Oriented Reforms, “World Bank Policy Research Working Paper” no. 3371, Washington DC, December 2003. 4

Balcerowicz L., Socjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z prze!omu epok, PWN, Warszawa 1997.

261 wszystkie prywatyzowane i nowo powstaj#ce podmioty gospodarcze musia"yby si$ dostosowa(, a nie funkcjonowa( przez d"u&szy czas w zniekszta"conym otoczeniu, kiedy zasady gospodarki nakazowo-rozdzielczej ju& przestaj# dzia"a(, a rynkowe dopiero powstaj#5. Czy te& najpierw nale&a"o przeprowadzi( prywatyzacj$ z uwagi na to, &e podmioty pa!stwowe z za"o&enia nie mia"y rynkowych zdolno'ci adaptacyjnych (co stawia"o pod znakiem zapytania sukces liberalizacji i stabilizacji), a szybki rozwój sektora prywatnego ukszta"towa"by szerok# koalicj$ si" zainteresowanych kontynuacj# reform6. Z dzisiejszej perspektywy mo&na stwierdzi(, &e pierwsze rozwi#zanie okaza"o si$ skuteczniejsze. W krajach, które zdecydowa"y si$ na przyspieszon# stabilizacj$ i liberalizacj$, z regu"y szybciej uda"o si$ przezwyci$&y( recesj$ pó%nych lat realnego socjalizmu i pocz#tkowych lat reform i szybciej przej'( na 'cie&k$ stabilnego wzrostu gospodarczego. W efekcie szybciej uda"o si$ tak&e przeprowadzi( prywatyzacj$: po pocz#tkowym wolnym tempie w kolejnych latach prywatyzacja nabiera"a przyspieszenia, za' czynniki hamuj#ce reform$ systemow#, zwi#zane g"ównie z grupami interesów nie zainteresowanymi kontynuacj# reform, okaza"y si$ w tych krajach zdecydowanie s"absze. Zreszt# dylemat ten obecnie ma ju& dla krajów naszego regionu warto'( czysto historyczn#, poniewa& wsz$dzie reformy wysz"y poza obr$b pierwszej generacji, kiedy ten dylemat by" rozstrzygany, za' procesy prywatyzacyjne w wi$kszo'ci krajów s# ju& bardzo zaawansowane. Nie straci" na aktualno'ci natomiast drugi dylemat, czyli docelowy zakres prywatyzacji. Nie ulega w#tpliwo'ci, &e w ka&dej gospodarce pewne sektory maj# pozosta( ca"kowicie lub cz$'ciowo pod kontrol# pa!stwa - tam, gdzie efektywno'( mikroekonomiczna jest mniej istotna, ni& pe"nienie przez te obiekty wa&nych funkcji spo"ecznych - np. w dziedzinie obronno'ci, bezpiecze!stwa energetycznego, bezpiecze!stwa ludno'ci itp. Je&eli za' chodzi o pozosta"e podmioty, a 'ci'le mówi#c sektory i pojedyncze przedsi$biorstwa o znaczeniu strategicznym (np. w infrastrukturze, górnictwie, przemy'le ci$&kim itp.), to konieczno'( ich prywatyzacji lub wstrzymania si$ od prywatyzacji, zale&y g"ównie od pogl#dów rz#dów na rol$ pa!stwa w gospodarce - czy to ma by( pa!stwo na wzór neoliberalny, czyli zajmuj#ce si$ tylko ustalaniem regu" gry i pilnowaniem ich przestrzegania (jak np. USA), czy pa!stwo powinno tak&e aktywnie uczestniczy( w rozwi#zywaniu najwa&niejszych problemów spo"ecznych, czyli walczy( z nadmiernymi nierówno'ciami i ubóstwem (europejska „spo"eczna gospodarka rynkowa”), czy nawet prowadzi( aktywn# 5

Murrell P., Wang Y., When Privatization Should Be Delayed: The Effect of Communist Legacies on Organizational and Institutional Reforms, “Journal of Comparative Economics” no. 17, 1993. 6 Åslund A., How Russia Became a Market Economy, Brookings Institution, 1995; Boycko M., Shleifer 1., Vishny R., Privatizing Russia, MIT Press, Cambridge 1995.

262 polityk$ przemys"ow# („tygrysy” Azji Po"udniowo-Wschodniej). Wszystko to warunkuje stopie! ingerencji pa!stwa w gospodark$, co przejawia si$ m.in. w stopniu reglamentacji dzia"alno'ci gospodarczej i faktycznej kontroli pa!stwa nad w"asno'ci#. W praktyce jednak w wi$kszo'ci pa!stw podej'cie do problemu zakresu prywatyzacji w perspektywie krótko- i 'redniookresowej jest mniej dychotomiczne. Zakres udzia"u pa!stwa we w"asno'ci jest w wielu obszarach stopniowany „w czasie i przestrzeni” i uzale&niany od decyzji specjalnie podejmowanych dla okre'lonego przedsi$biorstwa lub grupy przedsi$biorstw. Ca"y sektor pa!stwowy dzieli si$ zatem na kilka grup, np. w nast$puj#cy sposób: !" przedsi$biorstwa, które mo&na prywatyzowa( w ca"o'ci i bez ogranicze!; !" przedsi$biorstwa, których prywatyzacja wymaga uprzedniej zgody parlamentu lub organu w"adzy wykonawczej; !" przedsi$biorstwa, których nie nale&y prywatyzowa( teraz, ale które, po spe"nieniu pewnych warunków, nale&y sprywatyzowa( w przysz"o'ci (zob. ni&ej); !" przedsi$biorstwa, w których pa!stwo powinno zostawi( sobie kontrolny pakiet akcji. W niektórych krajach stosuje si$ tak&e tzw. z"ot# akcj$ czyli prawo blokowania najwa&niejszych decyzji w przedsi$biorstwie, nawet bez posiadania udzia"u we w"asno'ci (np. Polska, W$gry, Rosja, Bia"oru' do 2008 r.); !" przedsi$biorstwa, w których pa!stwo powinno zostawi( sobie pakiet kontrolny akcji, czyli by( w stanie samodzielnie podejmowa( najwa&niejsze decyzje i prze"amywa( opór pozosta"ych udzia"owców; !" przedsi$biorstwa, które na zawsze musz# pozosta( we w"asno'ci pa!stwa. Jednym z najwa&niejszych czynników wp"ywaj#cych na zakres prywatyzacji w perspektywie krótko- i 'redniookresowej s# kryteria pozwalaj#ce na rozpocz$cie przekszta"ce!, wobec których nie ma „doktrynalnego” zakazu prywatyzacji. Chodzi o przedsi$biorstwa, które wed"ug rz#du nale&y sprywatyzowa(, ale mo&na to zrobi( dopiero w przysz"o'ci, po spe"nieniu pewnych warunków. Podstawowym dylematem tu jest rozstrzygni$cie, w przypadku je'li przedsi$biorstwo wymaga restrukturyzacji, kto j# przeprowadzi

w

bardziej

efektywny

sposób:

pa!stwo

czy

prywatny

w"a'ciciel.

Rozstrzygni$cie tego dylematu dotyka jednego z najbardziej zaciek"ych sporów w ekonomii o to, co jest bardziej zawodne - pa!stwo czy mechanizmy rynkowe (state failure versus market

263 failure)7. Wiara w zdolno'ci restrukturyzacyjne pa!stwa na szczeblu mikro jest s"absza w tych krajach, gdzie - 'wiadomie b#d% &ywio"owo - przyj$to bardziej neoliberalny model reform i silniejsza tam, gdzie s# wdra&ane zasady którejkolwiek z odmian spo"ecznej gospodarki rynkowej8. Dodatkow# motywacj# do przeprowadzenia restrukturyzacji przed prywatyzacj# by"y wzgl$dy finansowe. Przecie& zrestrukturyzowane przedsi$biorstwo mo&na sprzeda( dro&ej jako bardziej atrakcyjne dla potencjalnego nabywcy. Nie jest natomiast pewne, czy przerzucenie kosztów restrukturyzacji z nabywcy na pa!stwo zawsze jest op"acalne finansowo, poniewa& zwi$kszenie ceny sprzeda&y mo&e zosta( zniwelowane przez wydatki na przeprowadzenie restrukturyzacji. W#tpliwo'ci dotycz# przede wszystkim restrukturyzacji g"$bokiej, strategicznej. „P"ytka” restrukturyzacja, taka jak np. "#czenie b#d% podzia" przedsi$biorstw, oddzielenie od niego zak"adów wspomagaj#cych, jednostek o funkcji spo"ecznej, raczej nie powinna budzi( takich w#tpliwo'ci. Problem podniesienia ceny, za któr# mo&na sprywatyzowa( przedsi$biorstwo, jest wa&ny zw"aszcza obecnie, kiedy w polityce gospodarczej wi$kszo'ci krajów szansa zasilenia bud&etu wp"ywami z prywatyzacji wyra%nie przybra"a na znaczeniu. Drugim przejawem istnienia w polityce prywatyzacyjnej dylematu state failure versus market failure, ograniczaj#cego (przynajmniej na jaki' czas) zakres prywatyzacji, jest rozstrzygni$cie kwestii, jakie przedsi$biorstwa nale&y prywatyzowa( w pierwszej kolejno'ci. Czy lepsze, co ma zwi$kszy( atrakcyjno'( prywatyzacji dla potencjalnych inwestorów, zapewni( wystarczaj#co wysokie tempo przekszta"ce! i istotne zasilenie bud&etu wp"ywami ze sprzeda&y maj#tku pa!stwowego, a tak&e zapewni( wysok# jako'( powstaj#cego sektora przedsi$biorstw sprywatyzowanych. Czy gorsze, przynosz#ce straty, tak aby pozby( si$ „balastu” obci#&aj#cego pa!stwo pod wzgl$dem finansowym i spo"ecznym, zachowuj#c dochody od firm przynosz#cych zyski. Rozpowszechniony na pocz#tku transformacji, szczególnie w krajach WNP, obecnie ten dylemat w zdecydowanej wi$kszo'ci krajów przesta" istnie( - przede wszystkim z uwagi na konieczno'( sprywatyzowania lwiej cz$'ci maj#tku pozostaj#cego w r$kach pa!stwa (g"ównie z szeroko rozumianych wzgl$dów fiskalnych tj. konieczno'ci zapewnienia wp"ywów do bud&etu, a czasami tak&e jako warunek do uzyskania mi$dzynarodowej pomocy finansowej).

7

Szerzej zob. B#k M., Europa +rodkowa i Wschodnia wobec wyzwania transformacyjnego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gda!skiego, Gda!sk 2006, rozdzia" 1. 8 Szerzej o koncepcjach transformacji postkomunistycznej i ich wp"ywie na polityk$ prywatyzacyjn# zob. w: Kozarzewski P., Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych, ISP PAN, Warszawa 2006, rozdzia" 3.1.

264 Inne powody „programowego” odk"adania prywatyzacji w czasie mog# dotyczy( zako!czenia pewnych reform, osi#gni$cia przez gospodark$ narodow# pewnego poziomu rozwoju oraz zmiany sytuacji na rynkach 'wiatowych. S# wszak&e inne czynniki powoduj#ce ograniczenie zakresu prywatyzacji. Pierwszy, to opór grup spo"ecznych nie zainteresowanych prywatyzacj#, poniewa& pozbawi"aby ona przedsi$biorstwa opieki pa!stwa i zagrozi"aby pozycji g"ównych dotychczasowych aktorów w przedsi$biorstwie lub bran&y. Najwi$kszy opór stawia"y najcz$'ciej za"ogi przedsi$biorstw, które znajdowa"y si$ w uprzywilejowanej pozycji (otrzymywa"y dotacje, umarzano im d"ugi, chroniono przed konkurencj# itp.) oraz centrale zwi#zkowe zbijaj#ce kapita" polityczny, a tak&e niekiedy organy pa!stwowe odpowiedzialne za nadzór nad w"asno'ci# pa!stwow#. Dla nich, kurczenie si$ obszaru kontroli w"a'cicielskiej oznacza obni&enie rangi politycznej urz$du. Takie zjawisko w literaturze przedmiotu jest opisywane jako tworzenie si$ grup interesów tzw. poszukiwaczy renty, czyli osób czerpi#cych korzy'ci nie z tworzenia nowej warto'ci lecz z redystrybucji9. Rozwini$cie tej teorii w odniesieniu do transformacji postkomunistycznej dowodzi, &e wzajemne oddzia"ywanie grup interesów „poszukiwaczy renty” w warunkach wci#& zbyt s"abej bazy spo"ecznej reform mo&e powa&ne zahamowa( zmiany (nie tylko prywatyzacj$, lecz tak&e inne reformy), czego 'wiadkami jeste'my w wielu krajach by"ego obozu komunistycznego10. Drugi, to niska popularno'( prywatyzacji w wi$kszo'ci pa!stw transformuj#cych si$, szczególnie prywatyzacji wi$kszych i „spo"ecznie wa&nych” zak"adów i sektorów, a przede wszystkim sprzeda&y maj#tku pa!stwowego inwestorom zagranicznym. Owa niech$( ma podwójne pod"o&e. Po pierwsze, pracownicy przedsi$biorstw pa!stwowych od samego pocz#tku obawiali si$, &e prywatyzacja mo&e zagrozi( ich interesom: nowy w"a'ciciel mo&e zredukowa( zatrudnienie, pogorszy( warunki pracy i p"acy itp. Na przyk"ad badania przeprowadzone ju& na samym pocz#tku transformacji w Polsce wykaza"y, &e polscy robotnicy, w zasadzie raczej pozytywnie oceniaj#cy konieczno'( prywatyzacji gospodarki, najcz$'ciej sprzeciwiali si$ prywatyzacji zak"adów, w których pracowali11. Obawy pot$gowa"y si$ w przypadku w"a'ciciela zagranicznego z troski o to, &e spowoduje g"$bsz# restrukturyzacj$ godz#c# w interesy pracowników, &e mo&e by( bardziej bezwzgl$dny wobec przedstawicieli nie swojego narodu, obawy o to, &e kupuje zak"ad tylko w celu wyniszczenia 9

Krueger, A. The Political Economy of the Rent-seeking Society, “American Economic Review” no. 64, 1974. Hellman J. S., Winners Take All: The Politics of Partial Reform in Postcommunist Transition, “World Politics”, vol. 50, no 2, 1998; Kozarzewski P., Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych, rozdzia" 6.4.2. 11 Jarosz M., Kozak M., Kozarzewski P., Postawy pracowników wobec prywatyzacji przedsi%biorstw, „Studia i Materia"y INE PAN” nr 37, Warszawa 1991. 10

265 konkurencji itp. Obawy przed prywatyzacj# by"y podsycane przez ugrupowania polityczne, które populistyczn# retoryk# stara"y si$ zapewni( sobie wzrost poparcia w wyborach parlamentarnych. Do ju& istniej#cych obaw wprowadzono nowy w#tek, t"umacz#c wszelkie realne i wyimaginowane pora&ki transformacji niszczycielskimi skutkami prywatyzacji: likwidacj# rzekomo zdrowego i pr$&nego sektora pa!stwowego, wyprzeda&# maj#tku narodowego itp. Do tego dosz"o rozczarowanie zwi#zane z niespe"nieniem cz$sto niewyra%nie wyartyku"owanych i niezbyt realistycznych oczekiwa! (szczególnie w zakresie osobistych korzy'ci) zwi#zanych z prywatyzacj#. Jest tendencja objawiaj#ca si$ szczególnie silnie w krajach, w których dla pozyskania masowego poparcia ze strony szerokich rzesz spo"ecze!stwa wykorzystano nie przebieraj#c# w 'rodkach propagand$ korzy'ci, które „zwykli ludzie” mieliby uzyska( w wyniku prywatyzacji. Chodzi"o przy tym g"ównie o popraw$ sytuacji materialnej i udzia" w zarz#dzaniu. Realnie zastosowane mechanizmy prywatyzacji nie by"y w stanie zapewni( realizacji tych obietnic (zreszt# wydaje si$, &e &aden mechanizm nie by"by w stanie temu podo"a(). Znaczna cz$'( spo"ecze!stwa poczu"a si$ oszukana i odwróci"a si$ nie tylko od prywatyzacji, lecz od reform postkomunistycznych jako ca"o'ci. Wszystkie te czynniki sprawi"y, &e z prywatyzacji wy"#czano przede wszystkim przedsi$biorstwa najwi$ksze oraz funkcjonuj#ce w sektorach uznawanych za szczególnie wa&ne spo"ecznie. Ostatnio - w przypadku krajów, które wst#pi"y do Unii Europejskiej - pojawi" si$ nowy czynnik wp"ywaj#cy na zakres prywatyzacji - tym razem w kierunku jego rozszerzenia. S# to wymogi unijne dotycz#ce deregulacji gospodarki, demonopolizacji i zapewnienia uczciwej konkurencji. Wymogi te sprzyjaj# odej'ciu od swego rodzaju „paternalistycznego” stosunku pa!stwa do swojej w"asno'ci i motywuj# do obejmowania prywatyzacj# coraz to nowych obiektów. Trzeci dylemat to tempo prywatyzacji. Odpowied% na to, czy prywatyzacja ma by( raczej szybka czy raczej powolna, zale&y od g"ównie od tego, jak w praktyce rozwi#zano pierwsze dwa dylematy. Je&eli warunkiem powodzenia reform stabilizacyjnych i liberalizacyjnych

uznano

uprzednie

przeprowadzenie

prywatyzacji

przedsi$biorstw

pa!stwowych, si"# rzeczy taka prywatyzacja powinna mie( wysokie tempo. Przy odwrotnym podej'ciu tempo prywatyzacji pocz#tkowo nie mo&e by( wysokie, natomiast - przynajmniej w za"o&eniach - ma przyspieszy( po ustabilizowaniu i zliberalizowaniu gospodarki. Je&eli chodzi o powi#zanie z zakresem prywatyzacji, to jest oczywiste, i& im wi$ksze s# wy"#czenia z prywatyzacji, tym wolniejsze b$dzie jej tempo.

266 Drugim czynnikiem warunkuj#cym tempo prywatyzacji jest rozk"ad si" mi$dzy zwolennikami prywatyzacji a jej przeciwnikami. Do zwolenników prywatyzacji nale&y zaliczy( proreformatorskie si"y w rz#dach i parlamentach, a tak&e grupy interesów, które z uwagi na szeroko rozumiane korzy'ci osobiste zainteresowane s# kontynuacj# i pomy'lnym zako!czeniem reform. S# to przede wszystkim przedstawiciele rodz#cego si$ sektora prywatnego. Czynnikiem proprywatyzacyjnym w przypadku szeregu krajów g"ównie Europy Po"udniowo-Wschodniej i WNP s# tak&e organizacje mi$dzynarodowe zajmuj#ce si$ wspieraniem transformacji postkomunistycznej. Wsparcie prywatyzacji odbywa si$ na dwa sposoby: poprzez transfer wiedzy, czyli tzw. pomoc techniczn# - pomoc w opracowaniu zasad prywatyzacji i organizacji procesów prywatyzacyjnych. Drugi sposób to stymulowanie rz#dów pa!stw transformuj#cych si$ do przeprowadzenia prywatyzacji (oraz innych reform systemowych) poprzez odpowiednie formu"owanie warunków uzyskania pomocy finansowej. Skuteczno'( takiego wsparcia jest jednak ograniczona. Jak ju& podkre'lano w ubieg"orocznym raporcie, owa pomoc w praktyce - paradoksalnie - cz$sto nie tylko nie wspiera"a reform "#cznie z prywatyzacj#, lecz niekiedy dzia"a"a nawet demotywuj#co poprzez dostarczanie rz#dom 'rodków, które pozwala"y „utrzyma( na powierzchni” dotychczasowe ekipy zwlekaj#ce z wprowadzaniem reform. Ponadto pomoc mi$dzynarodowa zbyt cz$sto charakteryzowa"a

si$

licznymi

technokratycznym

stosunkiem

obszarami do

reform,

dysfunkcji, notorycznymi

przede

wszystkim

próbami

zbyt

wprowadzenia

„uniwersalnych” rozwi#za! bez uwzgl$dnienia lokalnego kontekstu ekonomicznego, politycznego, historycznego i kulturowego, z"# koordynacj# pomocy, zbyt du&# rol# ekspertów zagranicznych na wszystkich etapach przygotowania i wdro&enia reform przy zbyt ma"ym zaanga&owaniu lokalnych ekspertów, urz$dników i polityków, brakiem skutecznego transferu wiedzy i umiej$tno'ci, brakiem konsekwencji i polityzacj# warunków udzielania pomocy12. W szeregu przypadków czynnikiem proprywatyzacyjnym okaza"y si$ interesy silnych lobby krajowych i zagranicznych, które d#&y"y do przej$cia kontroli nad poszczególnymi przedsi$biorstwami b#d% ga"$ziami gospodarki. Historycznie pierwszym takim przyk"adem by"a prywatyzacja na rzecz rodz#cej si$ oligarchii w Rosji w po"owie lat dziewi$(dziesi#tych. Obecnie ujawniane s# przyk"ady bardziej lub mniej zawoalowanych nacisków na prywatyzacj$ na rzecz okre'lonych grup interesów w sektorach o znaczeniu strategicznym - przede wszystkim energetycznym i paliwowym. Klasycznym przyk"adem jest

12

Kozarzewski P., Prywatyzacja w Polsce na tle innych krajów transformacji, s. 276-277.

267 tutaj ekspansja rosyjskich koncernów paliwowych w krajach WNP, a nawet w krajach, które nigdy nie by"y cz$'ci# Zwi#zku Radzieckiego. Do przeciwników prywatyzacji spowalniaj#cych jej tempo mo&na zaliczy( wspomniane wy&ej grupy „poszukiwaczy renty” nie zainteresowane kontynuacj# reform, rozczarowane grupy spo"eczne i ugrupowania polityczne, które w swojej walce o g"osy wyborców postawi"y w"a'nie na tych rozczarowanych. Trzecim czynnikiem, do pewnego stopnia powi#zanym z poprzednim, którego znaczenie wzros"o w ostatnich latach, s# zmiany w puli przedsi$biorstw, których prywatyzacja jest mo&liwa ze wzgl$dów gospodarczych i politycznych. S# splotem trzech trendów: jednego spadkowego i dwóch rosn#cych. Pierwszy to wyczerpanie si$ pocz#tkowej puli „"atwych do sprywatyzowania” przedsi$biorstw - czyli na których "atwo mo&na by"o znale%( nabywc$ na warunkach ustalonych przez rz#d i przeciwko prywatyzacji których nie by"o wi$kszych oporów natury politycznej - zarówno ze strony rz#dów, jak i ugrupowa! politycznych oraz opinii publicznej. Pierwszy trend oznacza" spowolnienie prywatyzacji z biegiem czasu, co nast#pi"o w zdecydowanej wi$kszo'ci krajów postkomunistycznych, szczególnie za' w krajach, które jako pierwsze rozpocz$"y reformy i prowadzi"y je w miar$ szybko. Drugi trend to pojawienie si$ mo&liwo'ci sprywatyzowania przedsi$biorstw wy"#czonych wcze'niej z prywatyzacji z ró&nych wzgl$dów. Liczba tych przedsi$biorstw nie jest du&a, natomiast znaczna jest zazwyczaj ich jednostkowa warto'( i wk"ad w tworzenie PKB. Trzeci trend - tak&e rosn#cy - jest zwi#zany z pojawieniem si$ krajów „doganiaj#cych”, w których przyspieszenie reform nast#pi"o niedawno. Wzrost spo"ecznego przyzwolenia na reformy doprowadzi" do stopniowego odblokowywania obszarów wcze'niej wy"#czonych z prywatyzacji. Kwestia tempa prywatyzacji zostanie rozpatrzona w ramach analizy ilo'ciowych wyników prywatyzacji. 8.2.2. Strategia i taktyka prywatyzacji Ostatnie lata przynios"y odczuwalne zmiany je&eli chodzi o strategi$ i taktyk$ prywatyzacji, o czym cz$'ciowo by"a ju& mowa w poprzedniej cz$'ci opracowania. W tym miejscu spróbujemy usystematyzowa( te zmiany. Po pierwsze, w wi$kszo'ci krajów ostatecznie ukszta"towa"y si$ podstawy teoretyczne prywatyzacji. Najistotniejsz# ugruntowan# zmian# jest to, &e, jak si$ wydaje ostatecznie, doceniono fakt, &e w sensie zachowa! nie istnieje w"a'ciciel prywatny jako taki, tylko bardzo istotn# rol$ odgrywa jego to&samo'(. W zwi#zku z tym prawie we wszystkich

268 krajach ju& ostatecznie zrezygnowano ze zbyt daleko id#cych preferencji pracowniczych (poza konieczno'ci# uzyskania przyzwolenia na prywatyzacj$) i w ogóle ze stosowania metod prywatyzacji faworyzuj#cych insiderów, czyli mened&erów i szeregowych pracowników prywatyzowanych przedsi$biorstw. Gros prywatyzacji odbywa si$ teraz przez przekazywanie w"asno'ci zewn$trznym inwestorom strategicznym. Po drugie, w wi$kszo'ci krajów postkomunistycznych zosta" zako!czony proces pragmatyzacji celów prywatyzacji. Warto przypomnie(, &e na pocz#tku rz#dy wi$kszo'ci krajów transformuj#cych si$ traktowa"y prywatyzacj$ zarówno jako panaceum na wiele bol#czek gospodarki odziedziczonej w spadku po „realnym socjalizmie”, jak i uniwersalne narz$dzie do budowy nowych stosunków gospodarczych i nawet w du&ym zakresie politycznych. Prywatyzacja mia"a zatem prowadzi( do osi#gni$cia wielu cz$sto nierealistycznych i sprzecznych ze sob# celów. I tak: -

cel systemowy zak"ada" zmian$ ustroju gospodarczego i spo"eczno-politycznego przez utworzenie prywatnych jednostek i zmianie funkcji pa!stwa, które od bezpo'redniego zarz#dzania sektorem przedsi$biorstw mia"o przej'( do kszta"towania ogólnych warunków dzia"alno'ci gospodarczej, czyli „regu" gry” i pilnowania ich przestrzegania;

-

cel

ekonomiczny

dotyczy"

podniesienia

mikroekonomicznej

efektywno'ci

funkcjonowania przedsi$biorstw, co mia"o prze"o&y( si$ na uzdrowienie i stabilny wzrost ca"ej gospodarki; -

cel

polityczny

oznacza" zapewnienie stabilno'ci i nieodwracalno'ci procesów

transformacyjnych jako ca"o'ci poprzez utworzenie bazy spo"ecznej reform, czyli kszta"towanie grup interesów zwi#zanych z sektorem prywatnym i si"# rzeczy zainteresowanych kontynuacj# reform; -

cel fiskalny obejmowa" równowa&enie bud&etu i znalezienie nowych 'rodków na realizacj$ spo"ecznie wa&nych programów poprzez ograniczenie wydatków na utrzymanie schy"kowego sektora pa!stwowego i uzyskiwanie wp"ywów ze sprzeda&y maj#tku pa!stwowego;

-

zespó" celów spo"ecznych zak"ada" rozwi#zywanie za pomoc# prywatyzacji szeroko rozumianych problemów spo"ecznych - zarówno finansowych (ochrona dochodów grup spo"eczno-zawodowych obj$tych prywatyzacj#), jak i niefinansowych (zapewnienie b#d% przywrócenie ró&nie rozumianej przywrócenie sprawiedliwo'ci spo"ecznej);

-

cele ukryte dotyczy"y sytuacji, kiedy cele rzeczywiste nie odpowiada"y oficjalnie g"oszonym (podkre'lanie spo"ecznie atrakcyjnych celów po to, aby udro&ni( i przyspieszy( prywatyzacj$), zorientowane by"y faktycznie na realizacj$ interesów

269 grupowych „poszukiwaczy renty” (redystrybucja w"asno'ci na korzy'( elit politycznych i gospodarczych, b#d% zatrzymanie maj#tku w r$kach jego dotychczasowych dysponentów z okresu schy"ku „realnego socjalizmu). Praktyka udowodni"a sprzeczno'( i nierealistyczno'( wielu celów prywatyzacji. Realizacja celu ekonomicznego cz$sto okazywa"a si$ sprzeczna z realizacj# celu fiskalnego: sprzeda&

przedsi$biorstwa

jak

najdro&ej

nie

zawsze

oznacza"a

znalezienie

dla

przedsi$biorstwa naprawd$ efektywnego inwestora. Osi#gni$cie celów spo"ecznych zbyt cz$sto kolidowa"o z osi#gni$ciem celu ekonomicznego i fiskalnego, poniewa& obni&a"o inwestycyjn# atrakcyjno'( przedsi$biorstwa ze strony po&#danych inwestorów. Cele ukryte (nawet te g"oszone w dobrej wierze) kolidowa"y ze wszystkimi pozosta"ymi celami, a w szczególno'ci z celem politycznym (zaw$&aj#c baz$ spo"eczn# reform zamiast j# poszerza() i ekonomicznym (nie sprzyjaj#c pozyskiwaniu naprawd$ efektywnych inwestorów) i systemowym

(poprzez

spowolnienie

-

w

rozrachunku

ko!cowym

-

procesów

prywatyzacyjnych). Konieczno'( hierarchizacji celów sta"a si$ oczywisto'ci#. Trudno powiedzie(, na ile ten proces odbywa" si$ w sposób ca"o'ciowy, u'wiadomiony, a na ile mia" charakter &ywio"owy i by" odpowiedzi# na wyzwania krótkookresowe. Ale faktem jest, &e prywatyzacja nie jest obecnie postrzegana jako uniwersalny mechanizm s"u&#cy do osi#gni$cia konkretnych celów. Wobec tego zrezygnowano z prób osi#gni$cia celów w danych warunkach nieosi#galnych. Oznacza"o to najcz$'ciej skrócenie horyzontu czasowego strategii prywatyzacyjnych, w centrum uwagi coraz cz$'ciej znajdowa"y si$ potrzeby równowa&enia bud&etu i zapewnienia szybkiej poprawy efektywno'ci funkcjonowania przedsi$biorstw. „Fiskalizacja” my'lenia prywatyzacyjnego rz#dów sprzyja jednak zwi$kszeniu zakresu prywatyzacji o przedsi$biorstwa i bran&e, na które istnieje popyt i których prywatyzacja z punktu widzenia docelowej struktury w"asno'ciowej gospodarki jest po&#dana, natomiast w stosunku do których wcze'niej istnia" zakaz przekszta"ce! - g"ównie ze wzgl$dów politycznych i ideologicznych. Mankamentem owej „fiskalizacji” jest natomiast to, &e rozszerzenie zakresu prywatyzacji odbywa si$ nie z uwagi na gruntowne przewarto'ciowanie koncepcji polityki gospodarczej, lecz z pobudek dora%nych, pod wp"ywem niesprzyjaj#cej sytuacji fiskalnej. Taka prywatyzacja nie mo&e mie( charakteru do ko!ca uporz#dkowanego, podporz#dkowanego konsekwentnej strategii. Powy&sze oznacza gwa"towne zwi$kszenie znaczenia celu fiskalnego prywatyzacji (szczególnie w jego cz$'ci dochodowej). Najcz$'ciej przejawia si$ to w d#&eniu do uzyskania jak najwy&szej ceny za prywatyzowane przedsi$biorstwo, ale dosy( cz$sto sama decyzja o

270 konieczno'ci prywatyzacji jest uzale&niana od obecno'ci atrakcyjnego inwestora. Specyficzn# form# realizacji celu fiskalnego jest prywatyzacja jako warunek uzyskania pomocy od mi$dzynarodowych organizacji finansowych. Istotn# rol$ odgrywa nadal cel ekonomiczny, aczkolwiek w du&ej mierze znajduje si$ on obecnie w cieniu celu fiskalnego. Niemniej jednak prywatyzacja pozostaje jednym z najwa&niejszych narz$dzi przyci#gania kapita"u i nowoczesnego mened&mentu do gospodarki, w tym przede wszystkim do sektorów o bardzo du&ym znaczeniu, lecz z ró&nych opisanych wy&ej wzgl$dów dot#d wy"#czonych z przekszta"ce!. Nadal przy prywatyzacji du&ych obiektów rozpowszechnione jest nak"adanie na nowych w"a'cicieli zobowi#za! o charakterze inwestycyjnym. Wci#& istotn# rol$ odgrywaj# te& ukryte cele prywatyzacji - przede wszystkim te „karygodne”, z uwagi na zanik sytuacji, w których by"oby mo&liwe stawianie „fasadowych” celów w dobrej wierze. Nadal dosy( cz$ste s# przypadki realizacji transakcji prywatyzacyjnych na rzecz okre'lonych grup interesów, zarówno w kraju jak i za granic# np. rodzimych b#d% zagranicznych oligarchów, du&ych koncernów, przede wszystkim w sektorach "#czno'ci i paliwowo-energetycznym. W wi$kszo'ci krajów spad"o znaczenie celu systemowego, poniewa& we wszystkich krajach poza Uzbekistanem, Bia"orusi# i Turkmenistanem, w których prywatyzacja przynajmniej werbalnie stanowi"a jeden z filarów reform, sektor prywatny ju& wyra%nie dominuje zarówno w tworzeniu PKB, jak i w zatrudnieniu. Mniej istotne sta"o si$ tak&e znaczenie celu politycznego - zarówno z uwagi na rozprzestrzenienie w"asno'ci prywatnej, jak i na zmian$ sytuacji politycznej w wi$kszo'ci krajów, konfiguracji grup interesów, ró&nego rodzaju lobby. O ile przedtem g"ówny podzia" polega" na istnieniu zwolenników i przeciwników reform, o tyle obecnie spektrum politycznych i ekonomicznych pogl#dów i interesów wyra%nie si$ zró&nicowa". Poszczególni uczestnicy tych procesów uzale&niaj# poparcie lub brak poparcia dla rz#du od zdecydowanie bardziej skomplikowanego splotu czynników i uwarunkowa!. W wymiarze krótkookresowym zdarzaj# si$ przypadki prywatyzacji na rzecz „potrzebnych rz#dowi” osób lub grup osób - w zamian za np. wspieranie rz#dz#cej koalicji w nast$pnych wyborach. Rzadko kiedy adresatem polityki prywatyzacyjnej jest obecnie ca"e spo"ecze!stwo. W ci#gu ostatnich lat w kilku krajach (Rosja, Polska i in.) przybiera"o to np. posta( „oferty publicznej dla wszystkich”, „ludowej prywatyzacji” mniejszo'ciowych pakietów akcji banków, które przed rozpocz$ciem transformacji pe"ni"y funkcje kas oszcz$dno'ciowych.

271 Cele spo"eczne per se te& odesz"y na drugi plan — zarówno w zwi#zku z ich nieosi#galno'ci# w skali makro, jak i zmniejszeniem popytu spo"ecznego na ich realizacj$. Mimo to w przepisach wielu krajów pozosta"y np. preferencje pracownicze. W niektórych transakcjach prywatyzacyjnych cele spo"eczne odgrywaj# jednak nadal istotn# rol$, g"ównie z uwagi na konieczno'( uzyskania przyzwolenia insiderów na prywatyzacj$. Ewolucja celów prywatyzacji (zwi$kszenie znaczenia celu fiskalnego przy zmniejszeniu roli celów systemowych, politycznych i spo"ecznych) i zmiany w puli przedsi$biorstw do sprywatyzowania (wyczerpanie si$ puli przedsi$biorstw dla wzgl$dnie "atwej, szybkiej prywatyzacji i obj$cie przekszta"ceniami wcze'niej wy"#czonych obszarów) poci#gn$"a za sob# zmiany w stosowanych metodach i technikach prywatyzacji. Warto w tym miejscu przypomnie(, &e powszechnie stosowano trzy g"ówne metody prywatyzacji. Pierwsz# by"a sprzeda&, polegaj#ca na odp"atnym przekazaniu maj#tku pa!stwowego w taki sposób, aby przedsi$biorstwa sprywatyzowane od razu trafia"y do docelowych grup w"a'cicieli. G"ównymi celami tej metody jest zarówno podniesienie mikroekonomicznej efektywno'ci gospodarki, jak i zapewnienie wp"ywów do bud&etu pa!stwa. Jak ju& podkre'lano w poprzednim opracowaniu, teoretycznie metoda ta jest w stanie zapewni( najlepsze jako'ciowe parametry prywatyzacji. Zapewnia ona, &e kupuj#cy, b$d#cy inwestorem strategicznym wi#&e z przedsi$biorstwem d"ugofalowe plany, a nie przejmuje go po prostu dlatego, &e „nadarzy"a si$ taka okazja”; konkurencyjno'( metody sprzeda&y zapewnia, &e maj#tek przechodzi do r#k tego, dla kogo ma on najwi$ksz# warto'(13. Od takiego inwestora oczekuje si$ wniesienie do spó"ki, poza kapita"em, nowej kultury i techniki zarz#dzania, know-how, technologii, dost$pu do rynków itp. — czyli wszystkiego tego, czego tak brakuje przekszta"canemu przedsi$biorstwu pa!stwowemu i do czego (z za"o&enia) nie s# zdolni inwestorzy pozyskiwani przy zastosowaniu innych metod prywatyzacji. Metoda ta by"a stosowana przez wszystkie bez wyj#tku kraje transformuj#ce si$. Druga metoda, to prywatyzacja powszechna zak"adaj#ca tzw. uw"aszczenie spo"eczne, czyli nieodp"atne lub za niewysok# op"at# manipulacyjn# przekazanie cz$'ci prywatyzowanego maj#tku pa!stwowego cz$'ci lub wi$kszo'ci obywateli danego kraju. Prywatyzacja powszechna mia"a trzy podstawowe cele: swoista realizacja zasad sprawiedliwo'ci spo"ecznej poprzez powszechne rozdawnictwo maj#tku; zapewnienie bardzo szybkiego przekazania w"asno'ci pa!stwowej w r$ce prywatne w warunkach braku wystarczaj#cej si"y nabywczej potencjalnych inwestorów; zapewnienie poparcia reform ze 13

Gray C. W., In Search of Owners. Lessons of Experience with Privatization and Corporate Governance in Transition Economies, “Policy Research Working Paper”, no. 1595, World Bank, 1996.

272 strony spo"ecze!stwa. Metoda ta, w wielu wariantach, by"a stosowana praktycznie we wszystkich krajach postkomunistycznych - z wyj#tkiem W$gier, Macedonii i Kosowa. Trzecia

metoda,

to

prywatyzacja

mened&ersko-pracownicza

-

przekazanie

przedsi$biorstwa w ca"o'ci lub wi$kszo'ciowego pakietu w r$ce cz"onków jego za"ogi. Metoda ta by"a stosowana zarówno ze wzgl$dów ideologicznych, systemowych, jak i pragmatycznych, za' uzasadnienie jej potencjalnej skuteczno'ci opiera"o si$ na postrzeganiu zalet w"asno'ci nale&#cej do insiderów oraz argumentacji co do konieczno'ci utworzenia koalicji proreformatorskiej (b#d% co najmniej uzyskania przyzwolenia na zmiany). Prywatyzacja mened&ersko-pracownicza wyst$powa"a w wi$kszo'ci (oko"o ¾) krajów postkomunistycznych. Znaczenie prywatyzacji powszechnej i mened&ersko-pracowniczej obecnie wyra%nie zmala"o - zarówno ze wzgl$du na wyczerpanie si$ puli przedsi$biorstw, w których przypadku owe metody mo&na by"o zastosowa(, jak i z uwagi na mniejsz# atrakcyjno'( tych metod w realizowaniu stawianych obecnie najcz$'ciej celów przekszta"ce!. Efekt fiskalny prywatyzacji powszechnej jest cz$sto ujemny (koszty przeprowadzenia) i praktycznie nigdy nie stanowi poka%nej kwoty dodatniej (wyj#tek stanowi tu Polska, gdzie bilans wp"ywów do bud&etu z tytu"u odp"atnej dystrybucji 'wiadectw udzia"owych i wydatków na organizacj$ programu NFI by" wyra%nie dodatni). Efekt polityczny okaza" si$ jednak co najmniej kontrowersyjny: mimo popularno'ci idei powszechnego rozdawnictwa maj#tku, jego niska realna warto'(, pojawienie si$ grup maj#cych uprzywilejowany dost$p do prywatyzowanego mienia, szerz#ce si$ klientelizm i korupcja wywo"a"y powszechne poczucie, &e spo"ecze!stwo zosta"o oszukane. Spowodowa"o to rozczarowanie nie tylko prywatyzacj#, lecz tak&e reformami rynkowymi w ogóle, co zosta"o od razu wykorzystane przez si"y antyreformatorskie lansuj#ce populistyczne has"a „przywrócenia sprawiedliwo'ci” m.in. poprzez rewizj$ wyników prywatyzacji. Kraje te uchroni"y si$ przed ca"kowitym wstrzymaniem reform przede wszystkim dzi$ki brakom dro&nych procedur demokratycznych i obecno'ci wp"ywowych grup interesów, którym uda"o si$ wzbogaci( na pocz#tku reform i które nie by"y zainteresowane powrotem do gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Efekt ekonomiczny te& by" raczej skromny, poniewa& metoda ta nie by"a nastawiona na pozyskanie efektywnego inwestora. Ten krok mia" nast#pi( pó%niej, w ramach postprywatyzacyjnych zmian w"asno'ciowych. Okaza"o si$ ponadto, &e mechanizmy prywatyzacji powszechnej faktycznie faworyzowa"y pewne grupy nabywców, których zachowanie by"o nieefektywne i/lub przeszkadza"o dalszej transformacji struktury w"asno'ciowej (np. kontrolowane przez pa!stwo banki w Czechach czy mened&erowie w Rosji). Obecnie elementy prywatyzacji

273 powszechnej s# stosowane tylko w Serbii, w której prywatyzacja na szerok# skal$ rozpocz$"a si$ z du&ym opó%nieniem wzgl$dem pozosta"ych krajów regionu. Z kolei prywatyzacja mened&ersko-pracownicza, nawet w krajach odnosz#cych spektakularne sukcesy w jej wdra&aniu (Polska), okaza"a si$ metod# zbyt niszow#: z ekonomicznego i spo"ecznego punktu widzenia by"a najw"a'ciwsza dla przedsi$biorstw znajduj#cych si$ w zadowalaj#cej kondycji finansowej i zajmuj#cych dosy( stabiln# pozycj$ na rynku, a wi$c nie wymagaj#cych wi$kszych inwestycji restrukturyzacyjnych. W przypadku, kiedy wchodzi" w gr$ wykup pracowniczy, warto'( maj#tku przedsi$biorstwa nie mog"a by( wysoka, zatem chodzi"o raczej o zak"ady ma"e i 'rednie. Ponadto wiele spó"ek mened&ersko-pracowniczych zetkn$"o si$ z barier# kapita"ow# - insiderzy nie mieli 'rodków na inwestycje, natomiast w tych spó"kach istnia"y du&e opory przed pozyskiwaniem inwestorów zewn$trznych z uwagi na obawy insiderów o utrat$ kontroli nad spó"k#, co m.in. mog"o

doprowadzi(

do

utraty

miejsc

pracy.

Spó"ki

mened&ersko-pracownicze

charakteryzowa"y si$ zazwyczaj tak&e du&# bezw"adno'ci# struktur w"asno'ci, kontroli i zarz#dzania, a to hamowa"o efektywn# realokacj$ kapita"u (w tym pojawienie si$ inwestorów zewn$trznych) i zasobów kadrowych (bardzo powolna wymiana elit odziedziczonych po przedsi$biorstwie pa!stwowym, co powodowa"o, &e spó"k# cz$sto przez d"u&szy czas kierowa"y osoby nie maj#ce predyspozycji do zarz#dzania firm# w warunkach wolego rynku). Wszystko to opó%nia"o postprywatyzacyjn# restrukturyzacj$ przedsi$biorstw, ich adaptacj$ do warunków rynkowych i negatywnie odbija"o si$ na wyniku ekonomicznym. Spó"ki mened&ersko-pracownicze, mimo relatywnie dobrego startu, potrzebowa"y zazwyczaj znacznie

wi$cej

czasu

na

uruchomienie

skutecznych

procesów

adaptacyjnych

i

prorozwojowych, ni& przedsi$biorstwa sprzedane zewn$trznym inwestorom strategicznym. Obecnie prywatyzacja mened&ersko-pracownicza jest stosowana tylko w kilku krajach w stosunku do pojedynczych podmiotów. Podstawow# metod# prywatyzacji jest obecnie sprzeda& jako wariant najbardziej odpowiadaj#cy realizacji dwóch najistotniejszych celów prywatyzacji — ekonomicznego i fiskalnego. Jest tak&e optymalna dla realizacji ukrytych celów, poniewa& pozwala, przy zastosowaniu odpowiednich technik, przekaza( prywatyzowany maj#tek „temu, komu trzeba”. Realizacja metody sprzeda&y jest mo&liwa z zastosowaniem kilku odmiennych technik (niektóre z nich s# tak&e wykorzystywane przy innych metodach prywatyzacji). Tradycyjny w polskiej literaturze przedmiotu podzia" na techniki kapita"owe i bezpo'rednie wydaje si$ traci( na znaczeniu badawczym, poniewa& obecnie najwa&niejsze w polityce

274 prywatyzacyjnej jest ustalenie dla obiektu po&#danego typu inwestora, jego ewentualnych zobowi#za! wobec nabywanego maj#tku oraz sposobu wy"onienia takiego inwestora. Podstawowymi technikami s# zatem: -

sprzeda& ca"o'ci lub cz$'ci maj#tku inwestorowi strategicznemu, wybranemu w drodze przetargu, konkursu (komercyjnego, kiedy g"ównym kryterium jest cena, b#d% inwestycyjnego, kiedy poza cen# uwzgl$dnia si$ zobowi#zania inwestora) lub zaproszenia do rokowa!;

-

oferta publiczna poprzez gie"d$ - ta technika ca"y czas zyskuje na znaczeniu, po pierwsze, z uwagi na szybki efekt fiskalny, po drugie w zwi#zku z rozwojem rynku kapita"owego, m.in. pojawieniem si$ i wzmacnianiem (w wyniku rozwoju instytucjonalnego gospodarek postkomunistycznych i ich coraz wi$kszym w"#czaniu si$ w 'wiatowe procesy gospodarcze, szczególnie finansowe) nowych kategorii inwestorów - inwestorów instytucjonalnych: krajowych i zagranicznych funduszy inwestycyjnych, funduszy venture capital, funduszy emerytalnych, zdrowotnych i in. Wcze'niej na rynkach kapita"owych krajów postkomunistycznych przewa&ali drobni inwestorzy indywidualni (ich mo&liwo'ci inwestycyjne by"y ograniczone) i inwestorzy przemys"owi (którzy z uwagi na d"ugofalowe interesy zwi#zane z nabywan# w"asno'ci# nie sprzyjali wzrostowi obrotów gie"dy, a wr$cz dosy( cz$sto wycofywali przedsi$biorstwa z publicznego obrotu). Swoist# metod#, a zarazem technik#, ostatnio przybieraj#c# na znaczeniu jest

realizacja tzw. partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP). W praktyce dzia"alno'( tworzonych w ten sposób podmiotów cz$sto wykracza poza tradycyjn# funkcj$ dostarczyciela us"ug po&ytku publicznego przez podmiot prywatny. Wspó"praca pomi$dzy jednostkami administracji publicznej a podmiotami prywatnymi w sferach zazwyczaj kontrolowanych przez ni#, np. gospodarka komunalna i obs"uga socjalna okre'lonej wspólnoty14, staje si$ cz$sto alternatyw# dla pe"nej prywatyzacji strategicznych obiektów, nad którymi pa!stwo nie chce ca"kowicie pozby( si$ kontroli. Inicjatorem spó"ek publiczno-prywatnych jest zazwyczaj administracja pa!stwowa. Podstawowe cechy PPP s# nast$puj#ce:15

14

–

stronami partnerstwa jest pa!stwo i podmioty prywatne;

–

partnerstwo realizowane jest na podstawie umowy;

–

umowa partnerstwa okre'la sposób podzia"u kosztów realizacji, ryzyka i zysków;

Zob. m.in. Building Public-Private Partnerships for Infrastructure Development, „UNECE Weekly” No. 84, UNECE, Geneva, September 2004. 15 Amunc D.M., Gosudarstwienno-czastnoje partniorstwo. Koncesionnaja model sowmiestnogo uczastija gosudarstwa i czastnogo sektora w riealizacii finansojomkich projektow, “Sprawocznik Rukowoditela Uczre&dienija Kultury” nr 12, 2005.

275 –

partnerzy maj# równe prawa i obowi#zki;

–

zasoby stron kierowane na realizacj$ zada! partnerstwa s# "#czone.

W'ród krajów stosuj#cych PPP nale&y w pierwszej kolejno'ci wymieni( W$gry, Rumuni$, S"oweni$, Bo'ni$ i Hercegowin$, Macedoni$, Rosj$ i Polsk$.

8.3. Efekty dzia!a( prywatyzacyjnych w 2007 roku 8.3.1. Dziedzictwo poprzedniego okresu a wyzwania prywatyzacyjne 2007 roku Z poprzedniego opracowania wynika, &e w 2006 r. w &adnym kraju postkomunistycznym nie mo&na by"o uzna( prywatyzacji za zako!czon#, nawet w pa!stwach zalecanych do liderów transformacji. Mimo, i& we wszystkich krajach z wyj#tkiem trzech (Uzbekistanu, Bia"orusi i Turkmenistanu) wi$ksza cz$'( PKB jest ju& wytwarzana przez sektor prywatny, ca"e sektory gospodarki wci#& nie by"y obj$te przekszta"ceniami, szeroko rozpowszechni"y si$ przypadki rozpocz$tej, lecz niedoko!czonej prywatyzacji. W konsekwencji w wi$kszo'ci krajów postkomunistycznych, szczególnie w tych, w których zbyt wolno rozwija si$ nowy sektor prywatny, pa!stwo pozostaje jednym z najwi$kszych graczy na rynku. Co wi$cej, w Rosji - najwi$kszej gospodarce regionu zaobserwowano proces formalnego przywrócenia kontroli pa!stwa nad uprzednio sprywatyzowanymi obiektami oraz nawet nowo powsta"ymi przedsi$biorstwami prywatnymi. Trzeba jednak zaznaczy(, &e tak naprawd$ chodzi tu nie o renacjonalizacj$, tylko o wymian$ elit kontroluj#cych najwa&niejsze sektory gospodarki. Procesy i wyniki prywatyzacyjne charakteryzowa"y si$ du&# niejednorodno'ci# przedmiotow# i przestrzenn#. Najbli&sza zako!czenia w ca"ym regionie by"a tzw. ma"a prywatyzacja, czyli prywatyzacja niewielkich podmiotów, g"ównie w handlu, us"ugach i drobnym wytwórstwie, przy czym w krajach Europy +rodkowej i Wschodniej, a tak&e Chorwacji i S"owenii proces ten dobieg" ko!ca. Post$py „du&ej” prywatyzacji by"y znacznie skromniejsze, szczególnie je&eli chodzi o przedsi$biorstwa najwi$ksze, z sektorów strategicznych. Zapó%nienie „du&ej” prywatyzacji by"o szczególnie silne w krajach spó%niaj#cych si$ z wdra&aniem reform, lub prowadz#cych je w sposób mniej konsekwentny. Zró&nicowane by"y tak&e ekonomiczne efekty prywatyzacji – mimo, i& generalnie prywatyzacja sprzyja"a poprawie funkcjonowania przedsi$biorstw, stopie! tego wp"ywu w

276 du&ej mierze zale&a" od ukszta"towanej struktury w"asno'ci. Najcz$'ciej korzystne zmiany o najbardziej kompleksowym charakterze obserwowano w spó"kach kontrolowanych przez inwestorów zagranicznych, ale w krajach z gorszym klimatem inwestycyjnym do'wiadczenia z bezpo'rednimi inwestycjami zagranicznymi by"y mniej pozytywne, ni& w krajach z lepszymi warunkami do prowadzenia biznesu (krótszy horyzont czasowy inwestowania, mniejsze zaanga&owanie w rozwój, w#tpliwe pochodzenie itp.). W ci#gu ostatnich kilku lat zaobserwowano coraz wi$kszy pozytywny wp"yw krajowych inwestorów przemys"owych zachowuj# si$ oni coraz bardziej proinnowacyjnie, np. w Polsce ju& nie ró&ni#c si$ pod tym wzgl$dem od inwestorów zagranicznych16. Niektóre badania wskazuj# tak&e, &e by( mo&e inwestorzy krajowi s# w stanie zapewni( wi$kszy strukturalny potencja" rozwojowy, ni& inwestorzy zagraniczni, poniewa& kontrolowane przez nich przedsi$biorstwa charakteryzuj# si$ wi$ksz# autonomi# decyzyjn# i w wi$kszym stopniu uczestnicz# w powi#zaniach sieciowych na rynku lokalnym17. Z kolei spó"ki kontrolowane przez insiderów charakteryzowa"y si$ relatywnie wi$ksz# dysfunkcjonalno'ci# - przede wszystkim nisk# innowacyjno'ci# i wi$kszym d#&eniem do zachowania status quo. Zmiany w tych spó"kach najcz$'ciej by"y wymuszane przez ich pogarszaj#c# si$ kondycj$ ekonomiczn#, kiedy insiderzy godzili si$ na ratowanie firmy kosztem znacznej cz$'ci kontroli nad ni# lub po prostu sprzedaj#c udzia"y aby uratowa( zainwestowane 'rodki i ust$powali miejsca zewn$trznym, bardziej efektywnym w"a'cicielom. Gwoli sprawiedliwo'ci nale&y wskaza(, &e w"asno'( insiderska mia"a tak&e swoje nisze, w których z powodzeniem mog"a funkcjonowa(. Polityka prywatyzacyjna w 2007 r. stan$"a przed szeregiem wyzwa!, g"ównie zwi#zanych z prywatyzacj# przedsi$biorstw strategicznych. W tym kontek'cie mo&na mówi( o przynajmniej trzech wyzwaniach. Pierwsze, to ograniczenia natury przede wszystkim ideologicznej i politycznej. Nale&a"o uzna( konieczno'( prywatyzacji obiektów du&ych, strategicznych. Nale&a"o wykaza( si$ wol# polityczn# we wdra&aniu planów prywatyzacyjnych, pokonuj#c opór ró&norakich grup „poszukiwaczy renty” w spo"ecze!stwie, w'ród partii politycznych, a niekiedy nawet w rz#dzie. Co prawda, wiele krajów u progu 2007 r. znajdowa"o si$ pod presj# omówionych wy&ej czynników fiskalnych, sprzyjaj#cych prowadzeniu „du&ej” prywatyzacji: presj# ekonomiczn#, wywo"an# konieczno'ci# równowa&enia bud&etu i znalezienia 'rodków 16

Woodward R. (ed.), Networks and Competitiveness in Polish Foreign-owned and Domestic Firms, “CASE Reports” no. 61, Warsaw 2005. 17 Radoševi(, S., Central and Eastern Europe between Domestic and Foreign Led Modernisation, paper presented at the Sixth International Conference on “Enterprise in Transition”, Bol, May 2005.

277 na kontynuacj$ reform, przede wszystkim w sferze zabezpiecze! spo"ecznych i presj# ze strony organizacji mi$dzynarodowych uzale&niaj#cych udzielenie pomocy finansowej od przeprowadzenia pewnych reform, w tym obejmuj#cych stosunki w"asno'ciowe. Drugie wyzwanie to sprostanie organizacyjnym i technicznym problemom przeprowadzenia skomplikowanych projektów prywatyzacyjnych, co bardzo cz$sto oznacza przeprowadzenie

przedprywatyzacyjnej

restrukturyzacji

nie

tylko

prywatyzowanego

przedsi$biorstwa, lecz tak&e ca"ej bran&y. W gr$ mo&e chodzi( np. podzia" bran&y na przedsi$biorstwa wedle funkcji (np. podzia" sektora elektroenergetycznego na wytwórców, sieci przesy"owe i sprzedawców odbiorcom ko!cowym; podzia" lotnictwa cywilnego na lini$ lotnicz#, lotniska i obs"ug$ naziemn#, podzia" przedsi$biorstwa kolejowego na w"a'ciciela infrastruktury i przewo%ników - pasa&erskich, regionalnych, towarowych itp.), albo "#czenie przedsi$biorstw bran&y w celu np. uzyskanie efektu skali zarówno przy restrukturyzacji jak i sprzeda&y (np. "#czenie kopal!). Cz$sto okazuje si$ konieczne wydzielenie z przedsi$biorstwa zak"adów i s"u&b nie zwi#zanych z podstawow# dzia"alno'ci# przedsi$biorstwa i przekazanie ich pod zarz#d w"adz lokalnych, sprywatyzowanie w oddzielnym trybie itp. Trzecie wyzwanie to znalezienie inwestorów dla sprzedawanego maj#tku. Tu powstaje szereg spraw do rozstrzygni$cia. Pierwsza to to&samo'( po&#danych przysz"ych w"a'cicieli. Jej ustalenie zale&y od celów i zasad wdra&anej polityki prywatyzacyjnej, szczególnie od wagi celów ekonomicznego i fiskalnego i mo&e wymaga( m.in. odpowiedzi na pytania, jaki typ inwestora jest w stanie najwi$cej zap"aci(, jaki jest w stanie najwi$cej zainwestowa( w przedsi$biorstwo, przeprowadzi( skuteczn# restrukturyzacj$, jaki ma by( optymalny horyzont czasowy zaanga&owania inwestora w przedsi$biorstwo itp. Zale&y tak&e od wplecienia prywatyzacji w inne reformy. Np. przy wdra&aniu reformy emerytalnej opartej na funduszach istotne jest zasilenie rynku kapita"owego akcjami prywatyzowanych przedsi$biorstw, aby rozszerzy( mo&liwo'ci inwestycyjne funduszy. Wa&ne jest tak&e ustalenie, czy pa!stwo zamierza ca"kowicie pozby( si$ kontroli w"a'cicielskiej nad prywatyzowanym obiektem, czyli sprzeda( ca"o'( udzia"ów we w"asno'ci i jaki ewentualnie ma by( zakres tej kontroli. Druga, to sposób przeprowadzenia prywatyzacji - ustalenie wielko'ci sprzedawanych pakietów udzia"ów we w"asno'ci ró&nym kategoriom inwestorów i ustalenie metod ich przekazania inwestorom. Trzecia, to ocena zagro&e! zwi#zanych z prywatyzacj# danego podmiotu lub bran&y - w przypadku du&ych przedsi$biorstw o znaczeniu strategicznym mo&e to dotyczy( zagro&enia dla stabilno'ci ich dzia"ania, zachowania pozycji monopolistycznej, zagro&enia koncentracj# na rynku przez korporacje transnarodowe,

278 zagro&enia ze strony niektórych pa!stw, które mog# prowadzi( w regionie ekspansj$ gospodarcz# z ukrytymi celami politycznymi itp. Odr$bn# kwesti# jest rozstrzygni$cie losów „resztówek”, czyli niewielkich pakietów akcji w r$kach pa!stwa, które po prostu nie uda"o si$ sprzeda( z uwagi na brak popytu. Inwestorzy strategiczni cz$sto nie s# zainteresowani ich obj$ciem, poniewa& i tak kontroluj# ca"o'( spó"ki i zwi$kszenie zaanga&owania kapita"owego im si$ nie op"aca. Z kolei zazwyczaj niska dochodowo'( (lub wr$cz jej brak) akcji takich spó"ek nie pozwala sprzeda( ich inwestorom drobnym b#d% portfelowym. 8.3.2. Wyniki ilo"ciowe prywatyzacji w 2007 roku W roku 2007 nie zmieni" si$ stosowany wcze'niej podzia" krajów na pi$( grup utworzonych wed"ug podwójnego klucza: geograficznego i ilo'ciowych post$pów transformacji (Tablica nr 1). Pierwsza grupa to siedem krajów Europy +rodkowo-Wschodniej (Czechy, Estonia, Litwa, )otwa, Polska, S"owacja i W$gry), w których „ma"a” prywatyzacja zosta"a ju& zako!czona, wyniki „du&ej” prywatyzacji, cho( nadal dalekiej od zako!czenia, s# lepsze, ni& w pozosta"ych grupach krajów, za' sektor prywatny wytwarza ju& ponad 3/4 PKB. Druga grupa to kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej (Albania, Bo'nia i Hercegowina, Bu"garia, Chorwacja, Czarnogóra, Macedonia, Rumunia, Serbia i S"owenia; na razie brak jest danych o Kosowie): ma"a prywatyzacja jest bliska zako!czeniu (poza Chorwacj# i S"oweni#, gdzie ca"a drobna przedsi$biorczo'( ju& od kilku lat jest prywatna), post$py w dziedzinie „du&ej” prywatyzacji s# nieco skromniejsze, ni& w przypadku pierwszej grupy, za' sektor prywatny wytwarza w tych krajach przeci$tnie 2/3 PKB. S# to warto'ci bliskie 'rednim w ca"ym regionie. W porównaniu z ubieg"orocznym opracowaniem, nieco zmieniono klasyfikacj$ pozosta"ych trzech grup: zamiast trzech grup krajów WNP i nigdzie nie zakwalifikowanej Mongolii wprowadzono trzy grupy krajów Europy Wschodniej i Azji (EWA). Zatem trzecia z kolei grupa to kraje EWA ze 'rednim poziomem wyników prywatyzacji (Armenia, Gruzja, Kazachstan, Kirgistan, Mo"dowa, Rosja, Ukraina i nowy w"#czony do tej grupy kraj Mongolia), charakteryzuj#cy si$ nawet nieco lepszymi ilo'ciowymi wynikami prywatyzacji, ni& kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej: nieco wi$kszym zaawansowaniem zarówno „ma"ej”, jak i „du&ej” prywatyzacji i wi$kszym o kilka punktów procentowych udzia"em w PKB przypadaj#cym na sektor prywatny (ponad 70%). Druga grupa to kraje EWA z niskim poziomem ilo'ciowych wyników prywatyzacji (Azerbejd&an, Tad&ykistan i Uzbekistan):

279 „du&a” prywatyzacja nadal znajduje si$ w stanie raczej zal#&kowym, „ma"a” prywatyzacja nadal jest daleka od zako!czenia, sektor prywatny wytwarza przeci$tnie nieca"e 60% PKB (za' w Uzbekistanie sektor prywatny nie zyska" jeszcze przewagi nad sektorem pa!stwowym, wytwarzaj#c zaledwie oko"o 45% PKB). Wreszcie pi#ta grupa to kraje - „outsiderzy”, programowo nie prowadz#ce prywatyzacji - Turkmenistan i Bia"oru', aczkolwiek pogorszenie si$ sytuacji finansowej (zwi#zane ze zmian# warunków handlu zagranicznego) zmusza ten ostatni do zawierania pojedynczych transakcji prywatyzacyjnych. Kraje te charakteryzuj# si$ najgorszymi w ca"ym regionie ilo'ciowymi wska%nikami prywatyzacji: „du&a” prywatyzacja na dobr# spraw$ nawet si$ nie rozpocz$"a, za' ma"a prywatyzacja znajduje si$ raczej na pocz#tkowym etapie. Nic dziwnego zatem, &e sektor prywatny w tych krajach wed"ug EBOR wytwarza oko"o 1/4 krajowego PKB (a np. wed"ug ocen niektórych bia"oruskich ekonomistów wska%nik ten w przypadku ich kraju jest jeszcze ni&szy). W Tablicy nr 1 pokazano tak&e opracowany przez autora syntetyczny wska%nik prywatyzacji uwzgl$dniaj#cy udzia" sektora prywatnego w PKB, a tak&e oceny Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju (EBOR) post$pów w dziedzinie „ma"ej” i „du&ej” prywatyzacji. Teoretyczna warto'( wska%nika wynosi od 0 (brak post$pów w prywatyzacji, ca"a w"asno'( nale&y do pa!stwa) do 10 (prywatyzacja zosta"a zako!czona, za' pa!stwo nie posiada w"asno'ci)18. W praktyce wska%nik ten nigdzie nie osi#gnie maksymalnej warto'ci, poniewa& pa!stwo zawsze b$dzie kontrolowa"o pewn# cz$'( maj#tku. Nawet w najbardziej rozwini$tych gospodarkach 'wiata udzia" pa!stwa w tworzeniu PKB wynosi od kilku do kilkunastu procent19. Generalnie wyniki 2007 r. potwierdzi"y obserwacje z lat ubieg"ych nt. podstawowych trendów prywatyzacji. Pierwszy, to spadaj#ce tempo prywatyzacji krajów, które najwcze'niej rozpocz$"y reformy gospodarcze i prowadzi"y je najszybciej - w wi$kszo'ci s# to kraje Europy +rodkowo-Wschodniej. Po pierwszych 6-7 latach realizacji polityki prywatyzacyjnej, kiedy nast$powa" dynamiczny wzrost liczby sprywatyzowanych przedsi$biorstw oraz udzia"u sektora prywatnego w PKB (a Polska przez pierwsze cztery lata by"a tu niekwestionowanym liderem), nadszed" okres spowolnienia prywatyzacji, który na przestrzeni ostatnich trzech lat ma coraz wi$cej cech stagnacji. Trend ten jest zwi#zany z trzema czynnikami oddzia"uj#cymi na procesy prywatyzacyjne w tych krajach od kilku lat: zako!czeniem prywatyzacji w 18

Dok"adny opis wska%nika zob. w: Kozarzewski P., Prywatyzacja w krajach postkomunistycznych, s. 144. Strategia prywatyzacji i projekcja udzia!u sektora pa'stwowego w Polsce na tle rozwi$za' w wybranych pa'stwach cz!onkowskich Unii Europejskiej, Ministerstwo Skarbu Pa!stwa, Departament Analiz i Prognoz, Warszawa 2005.

19

280 wi$kszo'ci bran& i grup przedsi$biorstw, trudno'ciami organizacyjno-technicznymi w prywatyzacji pozosta"ych przedsi$biorstw oraz oporem grup interesów nie zainteresowanych prywatyzacj#. Drugi trend to przyspieszenie prywatyzacji w wi$kszo'ci pozosta"ych grup krajów transformacji, zwi#zane ze wspomnianym wy&ej odblokowaniem obszarów, wcze'niej wy"#czonych z prywatyzacji. Trzeci trend — d"ugofalowo stagnacyjny — jest charakterystyczny dla dwóch krajów, w których prywatyzacja nie jest de juro lub de facto cz$'ci# polityki gospodarczej (Turkmenistan i Bia"oru'). Wykres nr 1 ilustruje dynamik$ prywatyzacji w poszczególnych grupach krajów na tle Polski (która ju& od d"u&szego czasu straci"a swoje pozycje lidera i od lat wykazuje najgorsze wyniki ilo'ciowe prywatyzacji w'ród krajów Europy +rodkowo-Wschodniej).

Wykres nr 1 Dynamika ilo"ciowych wyników prywatyzacji 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

Polska

E"W

EPW

EWA1

EWA2

Obja'nienie zastosowanego wska%nika zob. w tek'cie opracowania. E+W — kraje Europy +rodkowo-Wschodniej. EPW — kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej. EWA1 — kraje Europy Wschodniej i Azji ze 'rednim poziomem wyników prywatyzacji. EWA2 — kraje Europy Wschodniej i Azji z niskim poziomem wyników prywatyzacji. EWA3 — kraje Europy Wschodniej i Azji – „outsiderzy”. *ród"o: Dane Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, obliczenia w"asne.

EWA3

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

0

281

Tablica nr 1 Post'p w dziedzinie prywatyzacji wg ocen EBOR (stan w 2007 r.) Kraje Albania Armenia Azerbejd&an Bia"oru' Bo'nia i Hercegowina Bu"garia Chorwacja Czarnogóra Estonia Gruzja Kazachstan Kirgistan Litwa )otwa Macedonia Mo"dowa Mongolia Polska Republika Czeska Rosja Rumunia Serbia S"owacja S"owenia Tad&ykistan Turkmenistan Ukraina Uzbekistan W$gry Wszystkie kraje w tym: Europa +rodkowo-Wschodnia Europa Po"udniowo-Wschodnia Europa Wschodnia i Azja w tym: 'redni poziom wyników niski poziom wyników „outsiderzy”

Post'pb w dziedzinie

7,50 8,17 6,17 2,16 5,83 8,50 7,99 7,17 9,00 8,50 7,33 8,17 8,83 8,33 7,50 6,84 7,83 8,16 9,00 7,17 7,67 6,17 9,00 7,66 6,16 1,83 7,17 5,50 9,00 7,25

Udzia! sektora prywatnego w PKB, % 75 75 75 25 55 75 70 65 80 75 70 75 75 70 65 65 75 75 80 65 70 55 80 70 55 25 65 45 80 66,6

8,76 7,33 6,38

77,1 66,7 60,8

3,86 3,26 2,74

4,33 3,85 3,62

7,65 5,94 2,00

70,6 58,3 25,0

3,33 2,33 1,00

3,96 3,67 2,17

Syntetyczny wska-nik prywatyzacjia

"du)ej" prywatyzacji

"ma!ej" prywatyzacji

3,00 3,67 2,00 1,00 3,00 4,00 3,33 3,33 4,00 4,00 3,00 3,67 4,00 3,67 3,33 3,00 3,33 3,33 4,00 3,00 3,67 2,67 4,00 3,00 2,33 1,00 3,00 2,67 4,00 3,17

4,00 4,00 3,67 2,33 3,00 4,00 4,33 3,67 4,33 4,00 4,00 4,00 4,33 4,33 4,00 3,67 4,00 4,33 4,33 4,00 3,67 3,67 4,33 4,33 4,00 2,00 4,00 3,33 4,33 3,86

Kursyw# zaznaczono wska%niki, w których nast#pi"a poprawa w porównaniu z 2006 r. a Zob. opis w tek'cie. b Wska%nik zawiera si$ w przedziale od 1 (brak reform) do 4,33 (zako!czenie reform, kiedy sytuacja w danej dziedzinie nie ró&ni si$ od tej w krajach z rozwini$t# gospodark# rynkow#). Zob. Transition Report 2004: Infrastructure, European Bank for Reconstruction and Development, London 2004, p. 199. *ród"o: Transition Report 2007: People in Transition, European Bank for Reconstruction and Development, London 2007, obliczenia w"asne.

282

Dok"adniejsze przyjrzenie si$ danym zawartym w Tablicy nr 1 i Wykresie nr 1 pozwala tak&e na wyci#gni$cie wniosku o nierównomiernej dynamice prywatyzacji wewn#trz wi$kszo'ci wyodr$bnionych grup krajów. Wzrost wska%ników dla ca"ej grupy jest bowiem skutkiem poprawy wyników w zaledwie kilku krajach. Wyj#tek stanowi# kraje Europy +rodkowo-Wschodniej, gdzie rok 2007 jest drugim z rz$du, kiedy wszystkie wska%niki obrazuj#ce ilo'ciowe post$py prywatyzacji stoj# w miejscu. Nie oznacza to wszak&e, &e w wi$kszo'ci takich krajów nic si$ nie dzia"o. Ale post$py prywatyzacji by"y albo zbyt ma"e, aby wp"yn#( na wska%niki, które maj# dyskretn# skal$ (rozdzielczo'( wska%ników „du&ej” i „ma"ej” prywatyzacji dla ka°o kraju wynosi 0,33, udzia"u sektora prywatnego w PKB — 5%), albo post$py w pewnych dziedzinach by"y „równowa&one” regresem w innych. Wobec tego warto przyjrze( si$ podstawowym sukcesom i pora&kom prywatyzacji w poszczególnych krajach. 8.3.3. Post'py prywatyzacji w poszczególnych krajach20 W grupie „przodowników prywatyzacji” w 2007 r. zawarto bardzo ma"o transakcji prywatyzacyjnych. Najwi$kszymi wydarzeniami by"o rozpocz$cie prywatyzacji towarowego przewo%nika kolejowego na W$grzech oraz rozpocz$cie sprzeda&y kontrolnego pakietu akcji narodowego operatora telefonii stacjonarnej na )otwie. W wi$kszo'ci krajów zachodzi"y natomiast zjawiska negatywne (przynajmniej z punktu widzenia ilo'ciowych post$pów prywatyzacji). W Czechach spowolni"a si$ sprzeda& „resztówek” i wstrzymano prywatyzacj$ m.in. kompanii elektroenergetycznej i narodowego przewo%nika lotniczego, w Polsce rok 2007 przeszed" pod znakiem sporu z Eureko i bardzo powolnej prywatyzacji pozostaj#cych w r$kach pa!stwa obiektów; nowy rz#d S"owacji postanowi" znacznie spowolni( lub nawet wstrzyma( prywatyzacj$ szeregu obiektów o znaczeniu strategicznym: elektrociep"owni, lotniska, towarowego transportu kolejowego, gie"dy papierów warto'ciowych, ruroci#gu i in. Na Litwie zgodnie z now# strategi# rz#dow# w ogóle wstrzymano prywatyzacj$ wszystkich pozostaj#cych w r$kach pa!stwa du&ych obiektów (poczty, kolei, lotnisk itp.) co najmniej do 2009 r. Nie odby"o si$ i bez decyzji wr$cz wstecznych: w Estonii dosz"o do renacjonalizacji elementów infrastruktury kolejowej. 20

Przygotowano na podstawie: Transition Report 2007: People in Transition, European Bank for Reconstruction and Development, London 2007; danych Multilateral Investment Guarantee Agency (MIGA) przy Banku +wiatowym (www.fdi.net) i informacji prasowych.

283 Sytuacja w krajach Europy Po"udniowo-Wschodniej by"a bardziej niejednoznaczna. Z jednej strony, kraje te w wi$kszo'ci nale&#, jak ju& mówi"o si$ wy&ej, do tzw. krajów doganiaj#cych, gdzie po pocz#tkowej wieloletniej stagnacji nast#pi"o przyspieszenie reform, co zmniejsza luk$ oddzielaj#c# te kraje od liderów transformacji. W 2007 r. w wi$kszo'ci krajów omawianej grupy rozpoczyna"y si$ nowe oraz trwa"y rozpocz$te w latach poprzednich projekty prywatyzacyjne, obejmuj#ce przede wszystkim du&e zak"ady o znaczeniu strategicznym, g"ównie w sektorach infrastrukturalnych i finansowym. W Albanii sprywatyzowano operatora narodowego telefonii stacjonarnej i przygotowano prywatyzacj$ towarzystwa ubezpieczeniowego i jedynej w kraju rafinerii; w Bo'ni i Hercegowinie prywatyzacja odbywa"a si$ g"ównie w Republice Serbskiej, gdzie sprywatyzowano szereg du&ych zak"adów, w tym operatora telekomunikacyjnego, dwóch rafinerii i huty aluminium. W przygotowaniu znajduje si$ powo"anie na bazie narodowego przewo%nika lotniczego spó"ki publiczno-prywatnej. W Bu"garii du&a prywatyzacja ju& praktycznie dobiega ko!ca, przygotowuje si$ prywatyzacj$ ostatnich du&ych firm, w tym najwi$kszej w kraju kompanii &eglugowej. W Chorwacji trwa"a prywatyzacja hut stali i aluminium, narodowego operatora telekomunikacyjnego i spó"ek kolejowych; z drugiej strony, proces prywatyzacji uleg" spowolnieniu w wyniku wybuchu skandalu korupcyjnego w Chorwackim Funduszu Prywatyzacyjnym. Rz#dowi Czarnogóry przez ca"y 2007 r. uda"o si$ zachowa( raczej wysokie tempo prywatyzacji, co m.in. poskutkowa"o zako!czeniem prywatyzacji sektora bankowego i telekomunikacyjnego. Z drugiej strony, niektóre sektory i bran&e s# nadal w du&ej mierze wy"#czone z prywatyzacji, w tym sektor energetyczny (nadal w 100% kontrolowany przez pa!stwo), winiarski, lotniczy; nadal nie ma planów prywatyzacji poczty. W Rumunii sukcesom w prywatyzacji sektora energetycznego towarzyszy"y niepowodzenia w innych dziedzinach, m.in. w tworzeniu partnerstw publiczno-prywatnych w budownictwie drogowym. Dosy( wolno post$powa"a prywatyzacja pozostaj#cych w r$kach pa!stwa przedsi$biorstw w Macedonii: rz#d tego kraju og"osi" w 2007 r. tylko dwa konkursy na przekszta"cenie przedsi$biorstw pa!stwowych (w sektorze energetycznym i transportowym). S"owenia, mimo du&ych sukcesów w rozwoju gospodarki (osi#gni$cie stopy &yciowej ludno'ci na poziomie 'rednim dla „starych” cz"onków UE, wej'cie do strefy euro) nie mo&e pochwali( si$ odpowiednio wysokim tempem prywatyzacji, która jednak nieuchronnie post$puje: w 2007 r. sprywatyzowano hut$, kilka banków, za' pa!stwowe fundusze emerytalny i restytucyjny zacz$"y pozbywa( si$ akcji przedsi$biorstw. W 2007 r. zosta"a tak&e uchwalona ustawa o partnerstwach publiczno-prywatnych. Jedynym „outsiderem” w tej grupie krajów jest Serbia, która rozpocz$"a prywatyzacj$ na szerok# skal$ relatywnie

284 niedawno (w 2001 r.) i w ci#gu pierwszych pi$ciu lat utrzymywa"a bardzo wysokie tempo przekszta"ce!. Jednak pó%niej nast#pi"o ostre przyhamowanie, zako!czenie prywatyzacji zosta"o od"o&one co najmniej do ko!ca 2008 r., przy czym rz#d otwarcie zrezygnowa" z prywatyzacji niektórych obiektów infrastruktury. Pod koniec 2007 r. w r$kach pa!stwa nadal znajdowa"o si$ ponad 1000 przeznaczonych do prywatyzacji przedsi$biorstw, w tym sporo du&ych i bardzo du&ych, za' niektóre sektory (np. niebankowy sektor finansowy) nadal s# przewa&nie kontrolowane przez pa!stwo. Sytuacja w pierwszej grupie krajów Europy Wschodniej i Azji przypomina kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej: jest bardzo niejednorodna, i w wielu krajach sukcesom prywatyzacji towarzysz# niepowodzenia. Z o'miu krajów grupy tylko w Armenii, poza sprzeda&# gie"dy papierów warto'ciowych, nie zawarto &adnej wi$kszej transakcji prywatyzacyjnej. Gruzja, po zako!czeniu sprzeda&y lokalnych elektrowni i kompanii dystrybucyjnych, praktycznie zako!czy"a du&# prywatyzacj$ i znalaz"a si$ w'ród liderów tego procesu - krajów Europy +rodkowo-Wschodniej (z wyj#tkiem Polski) i Bu"garii. W Kazachstanie sukcesy prywatyzacji s# mniej jednoznaczne: z jednej strony, w 2007 r. rozpocz$"a si$ pierwsza w Azji +rodkowej sprzeda& du&ego banku. Z drugiej strony, sektor infrastruktury w tym kraju jest nadal „chroniony” przez sektorem prywatnym, który nie ma w nim równych praw - m.in. w transporcie kolejowym. W Kirgistanie podj$to decyzj$ o prywatyzacji elektroenergetyki - elektrowni i sieci dystrybucyjnych - w tym doko!czenie przy pomocy kapita"u zagranicznego budowy jeszcze jednej elektrowni. Równocze'nie kirgiski parlament próbuje podwa&y( prywatyzacj$ sztandarowego obiektu tego kraju - kopalni z"ota „Kumtor”. W Mo"dowie w 2007 r. post$powa"a prywatyzacja sektora bankowego. W Mongolii, po bardzo owocnym 2006 r., kiedy zako!czono prywatyzacj$ banków i sprzedano 14 du&ych zak"adów, nast#pi"o spowolnienie - na 2007 r. zaplanowano tylko 4 transakcje prywatyzacyjne. Spowolnienie wynika g"ównie z wyczerpania si$ puli odpowiednich przedsi$biorstw: z pozosta"ych oko"o 70 obiektów cz$'( znajduje si$ w bardzo z"ym stanie finansowym, a cz$'( jest uwa&ana za strategiczne i nie podlegaj#ce prywatyzacji, przynajmniej obecnie. Najbardziej niejednoznaczna by"a sytuacja w Rosji, gdzie pewnym sukcesom prywatyzacyjnym (prywatyzacja s"u&b wspomagaj#cych w kolejnictwie, tworzenie partnerstw publiczno-prywatnych w przemy'le wydobywczym) towarzyszy" trwaj#cy ju& od kilku lat proces koncentracji kontroli nad najbardziej dochodowymi bran&ami i sektorami w r$kach spó"ek pa!stwowych (faktycznie za' oznaczaj#cy, jak wspominano wy&ej, redystrybucj$ kontroli nad w"asno'ci# z r#k „oligarchów” do r#k przedstawicieli administracji pa!stwowej). Na Ukrainie rok 2007 by" rokiem umiarkowanych post$pów w prywatyzacji w

285 telekomunikacji, przemy'le chemicznym i bankowo'ci; sprzedawano tak&e pakiety mniejszo'ciowe w sektorze elektroenergetycznym. W drugiej grupie krajów subregionu (wykazuj#cych si$ niewielkimi sukcesami w dziedzinie reform) liderem powoli zostaje Uzbekistan, który w lipcu 2007 r. przyj#" ambitny plan przyspieszenia prywatyzacji: planuje si$ prywatyzacj$ ponad 1400 przedsi$biorstw w ci#gu czterech lat. Co prawda, nadal wy"#cza si$ z prywatyzacji sektory i zak"ady o znaczeniu strategicznym: telekomunikacyjny, naftowy, gazowy, górnictwo, hutnictwo i narodowy przewo%nik lotniczy. W Azerbejd&anie i Tad&ykistanie prywatyzacja 'limaczy si$, najwi$ksze projekty s# odk"adane na przysz"o'(. W grupie „outsiderów” transformacji (Bia"oru' i Turkmenistan) mimo programowo (de jure b#d% de facto) negatywnego stosunku do prywatyzacji, pogarszaj#ca si$ sytuacja ekonomiczna zmusza te kraje do rozwa&enia mo&liwo'ci cz$'ciowych przekszta"ce!. Rz#d Turkmenistanu rozwa&a wpuszczenie inwestorów zagranicznych do sektora naftowego i gazowego; Bia"oru' w 2007 r. sprywatyzowa"a jeden bank (i przygotowuje prywatyzacj$ jeszcze dwóch) i jednego operatora telefonii komórkowej. Ponadto rz#d Bia"orusi sprzeda" rosyjskiemu Gazpromowi po"ow$ udzia"ów w przedsi$biorstwie, zajmuj#cym si$ tranzytem i sk"adowaniem gazu ziemnego. Prezydent Bia"orusi og"osi" strategi$ prywatyzacji du&ych zak"adów na najbli&sze lata. 8.3.4. Efektywno"+ zastosowanych metod a wyniki jako"ciowe prywatyzacji Badanie wska%ników efektywno'ciowych w perspektywie jednego roku jest zadaniem bardzo skomplikowanym i w wielu aspektach raczej niemo&liwym do wykonania przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, w sytuacji, kiedy w zdecydowanej wi$kszo'ci krajów zako!czy" si$ „heroiczny” etap prywatyzacji charakteryzuj#cy si$ wysokim tempem przekszta"ce!. Po drugie, analizowany okres jest zbyt krótki, aby mo&na by"o mie( pewno'(, i& zmiany jako'ciowe w przedsi$biorstwach s# w"a'nie wynikiem prywatyzacji. Co wi$cej, z zasady prywatyzacja jest skierowana na osi#gni$cie efektów d"ugoterminowych. Wyj#tek stanowi fiskalny cel prywatyzacji, ale efektów prywatyzacji w tym zakresie dla 2007 r. nie da si$ policzy(, poniewa& potrzebne do tego dane dla ca"ego regionu s# publikowane z pó"toradwurocznym opó%nieniem. Jeste'my wi$c skazani raczej na badanie tego, na ile zastosowana w omawianym okresie polityka prywatyzacyjna stwarza mo&liwo'ci do uzyskania jako'ciowych wyników w przysz"o'ci.

286 Pod tym wzgl$dem rok 2007 up"yn#" pod znakiem pog"$bienia opisanej wy&ej pragmatyzacji polityki prywatyzacyjnej. Zaledwie w dwóch krajach - Uzbekistanie i Serbii mo&na by"o zaobserwowa( istotn# rol$ systemowego celu prywatyzacji, co niew#tpliwie wynika z dotychczas niskiego poziomu prywatyzacji gospodarek tych krajów i zwi#zanej z tym konieczno'ci „nadrabiania zaleg"o'ci”. Mo&na przypuszcza(, &e, przy sprzyjaj#cych warunkach, do tego grona w przysz"o'ci mo&e do"#czy( Bia"oru'. S#dz#c po zastosowanych metodach, polityczny cel prywatyzacji ma we wszystkich krajach regionu marginalne znaczenie, poza bardzo specyficznym przypadkiem Rosji, gdzie redystrybucja w"asno'ci na rzecz nowych elit pa!stwowych stanowi jedno z narz$dzi wzmocnienia ich w"adzy. Wyst$puje tu jednak s"ynny dylemat, poniewa&, z innej strony, w"adza polityczna da"a mo&liwo'( tym elitom na prowadzenie uw"aszczenia, zwi$kszenia zasobów do uzyskiwania renty ekonomicznej. Kwestie w"adzy i reny s# w tym kraju bardzo splecione ze sob#, i nie da si$ jednoznacznie powiedzie(, która z tych dwóch motywacji odgrywa wiod#c# rol$. Stosowanie prawie wy"#cznie ekwiwalentnych metod i technik prywatyzacji (przetargi, konkursy, zaproszenia do rokowa!, oferty publiczne itp.), których wi$kszo'( jest ponadto konkurencyjna, 'wiadczy o bardzo du&ym znaczeniu celu fiskalnego21. Niestety, jak wspomniano wy&ej, na razie nie dysponujemy odpowiednimi danymi statystycznymi (naj'wie&sze dost$pne obecnie - w po"owie listopada 2008 r. - dane obejmuj# 2005 r.). Natomiast du&# rol$ przywi#zuje si$ do doboru inwestorów, przy coraz cz$stszym (zw"aszcza w porównaniu z latami 90.) preferowaniu zewn$trznych inwestorów strategicznych, zw"aszcza zagranicznych. Szczególn# uwag$ pod tym wzgl$dem nale&y po'wi$ci( rozpowszechnionej technice prywatyzacji - przez gie"d$ kapita"ow#, czyli ofercie publicznej. W ca"ej historii prywatyzacji taka technika by"a wykorzystywana generalnie w dwóch przypadkach. Pierwszym by"a prywatyzacja powszechna, kiedy trzeba by"o w trybie pilnym utworzy( rynek dla olbrzymiej ilo'ci akcji prywatyzowanych przedsi$biorstw. Zak"adano przy tym, &e wolny rynek sam szybko doprowadzi do optymalizacji struktury w"asno'ciowej przedsi$biorstw. Drugi to sprzeda& przedsi$biorstw na podstawie indywidualnych projektów prywatyzacyjnych (caseby-case), kiedy przy pomocy gie"dy zamierzano, poza zasileniem bud&etu pa!stwa dochodami ze sprzeda&y, uzyska( po&#dan# struktur$ w"asno'ciow# prywatyzowanych przedsi$biorstw.

21

Ekwiwalentne metody zak"adaj# sprzeda& maj#tku pa!stwowego za cen$ rynkow# (ustalon# np. w wyniku przetargu) lub zbli&on# do rynkowej (ustalonej w wyniku wyceny). Z kolei przy prywatyzacji nieekwiwalentnej nabywca otrzymuje maj#tek za darmo b#d% za kwot$ stanowi#c# tylko niewielk# cz$'( jego warto'ci (np. w ramach prywatyzacji powszechnej).

287 W pierwszym przypadku wykorzystanie rynku kapita"owego okaza"o si$ nieefektywnym, poniewa& du&a ilo'( %le przygotowanych przedsi$biorstw w ró&nym stanie ekonomicznym zosta"a wrzucona na nie przygotowany instytucjonalnie rynek - co blokowa"o mo&liwo'ci poprawy jego funkcjonowania i w przypadku niektórych krajów, np. Czech, poci#gn$"o za sob# konieczno'( przeprowadzenia &mudnej procedury wycofywania du&ej ilo'ci spó"ek z gie"dy22. Z kolei w Rosji, drugim kraju, który na masow# skal$ wykorzystywa" rynek kapita"owy do prywatyzacji, bardzo szybkiej ekspansji tego rynku nie towarzyszy"o jego „ucywilizowanie”: bardzo dobrze skonstruowane formalne regulacje na praktyce nie dzia"a"y z powodu s"abo'ci organów nadzoru23. W rezultacie procesy redystrybucyjne nosi"y dysfunkcjonalny charakter: prawa inwestorów by"y naruszane, a kontrol$ nad w"asno'ci# cz$sto obejmowano w zupe"nie nielegalny sposób. Polska, Estonia i W$gry wybra"y inn# drog$ i postawi"y na utworzenie mechanizmów pozwalaj#cych na wzajemne wzmocnienie si$ procesów prywatyzacyjnych i rozwoju rynku kapita"owego, kieruj#c na gie"d$ dobrze przygotowane przedsi$biorstwa i d#&#c do dostosowania poda&y spó"ek do przewidywanego popytu. Nieco pó%niej w 'lady tych krajów posz"y S"owacja, Litwa i )otwa, a obecnie gie"dy papierów warto'ciowych posiadaj# wszystkie, poza Turkmenistanem, kraje postkomunistyczne, które to gie"dy w wi$kszym lub mniejszym stopniu wykorzystywano na potrzeby prywatyzacji. Efekty prywatyzacji case-by-case przez gie"d$ by"y raczej skromne we wszystkich krajach, poza Polsk#, która nadal posiada najlepiej funkcjonuj#c# gie"d$ papierów warto'ciowych w regionie. Z punktu widzenia przydatno'ci do przeprowadzenia ofert publicznych gie"dy w krajach transformacji posiadaj# co najmniej dwie powa&ne wady. Pierwsza to trudno'ci z ustaleniem optymalnej ceny emisyjnej akcji w pakiecie oferty, co zazwyczaj prowadzi"o do ich niedowarto'ciowania i w konsekwencji uszczuplenia dochodów bud&etu pa!stwa z tytu"u transakcji prywatyzacyjnych. Badania, przeprowadzone dla krajów Europy +rodkowo-Wschodniej, Po"udniowo-Wschodniej i Ukrainy pokazuj#, &e niedowarto'ciowanie, mierzone ró&nic# cen# emisyjn# akcji a cen# zamkni$cia w pierwszym dniu notowa!, by"o szczególnie du&e na pocz#tku transformacji i mala"o wraz z post$pem

22

Mickiewicz T., Comparative Corporate Governance. Lessons from Eastern-Central Europe and Central Asia, “Economics Working Paper” no. 90, UCL SSEES, London, August 2008; Fungá/ová Z., Can the Market Fix a Wrong Administrative Decision? Massive Delisting on the Prague Stock Exchange, “Working Paper” no. 335, CERGE-EI, Prague 2007. 23 Åslund A., How Capitalism Was Built: The Transformation in East and Central Europe, Russia, and Central Asia, Cambridge University Press, New York 2007, p. 175.

288 reform24.

Badania

nie

potwierdzi"y

jednak

rozpowszechnionej

hipotezy,

&e

niedowarto'ciowanie ceny emisyjnej wynika z niedorozwini$cia rynku kapita"owego, w szczególno'ci niewystarczaj#cej ochrony praw w"asno'ci, kiedy aby zach$ci( inwestorów, nale&a"o wyp"aca( im premi$ za podj$cie ryzyka inwestowania na niepewnym rynku25. Autorzy badania bardziej s# sk"onni upatrywa( przyczyn$ niedowarto'ciowania w ogólnym niedorozwoju gospodarczym i prawnym oraz w problemie tzw. niekorzystnej informacji, kiedy inwestorzy odczuwaj# brak niezb$dnej informacji o stanie spó"ki b#d% w#tpi# w jej rzetelno'(26. Istniej# inne hipotezy, np. wi#&#ce niedowarto'ciowanie z zamiarem sprzedaj#cego zapewni( popyt ze strony szerokiego grona inwestorów27. Wydaje si$ jednak, &e g"ówn# przyczyn# mog"o by( b"$dne oszacowanie przez organy prywatyzacyjne si"y nabywczej potencjalnych inwestorów na zbyt niskim poziomie. W miar$ zdobywania do'wiadczenia, opracowania coraz skuteczniejszych metod ewaluacji popytu, coraz lepszego rozeznania rynku, margines b"$du ulega" zmniejszeniu. Druga wada to stan lokalnych zorganizowanych rynków kapita"owych w krajach postkomunistycznych - w wi$kszo'ci s# zarówno zbyt p"ytkie jak i niewystarczaj#co renomowane i nie s# w stanie przyci#gn#( takiej ilo'ci inwestorów jak gie"dy w krajach z najbardziej rozwini$t# gospodark# rynkow#. Si"a nabywcza lokalnych graczy jest ograniczona, a niektóre z nich zachowuj# si$ znacznie bardziej pow'ci#gliwie, ni& podobne instytucje na Zachodzie - np. banki w krajach postkomunistycznych zazwyczaj nadal traktuj# przedsi$biorstwa raczej jako %ród"o dochodów od operacji kredytowych, ni& jako obiekt do inwestycji. Pr$dzej czy pó%niej gie"dy naszego regionu zaczynaj# spotyka( si$ z barier# popytu. Spraw$ do pewnego stopnia rozwi#zuje pojawienie si$ nowych krajowych graczy instytucjonalnych (np. fundusze emerytalne), ale i tak coraz cz$'ciej mo&na zaobserwowa( „ucieczk$” ofert publicznych na bardziej rozwini$te rynki. Na przyk"ad rosyjskie oferty publiczne, w tym prywatyzacyjne, coraz cz$'ciej odbywaj# si$ na gie"dzie londy!skiej, rynek kapita"owy pa!stw ba"tyckich od lat przesuwa" si$ w kierunku gie"d w pa!stwach skandynawskich, a niektórych pa!stw Europy +rodkowej i Wschodniej - w stron$ gie"dy wiede!skiej28. Ostatnio niedostatki rynków kapita"owych krajów postkomunistycznych 24

Onaca B., IPO Underpricing in Eastern Europe: A Study of Moral Hazard, Stockholm School of Economics, Stockholm, June 2007. 25 La Porta R., Lopez-de-Silanes F., Shleifer A., Vishny R., Legal Determinants of External Finance, “Journal of Finance” no. 52, 1997. 26 Rock K., Why New Issues Are Underpriced, “Journal of Financial Economics”, vol. 15, issue 1-2, 1986. 27 Booth J.R., Booth L.C., Agreeing to Disagree: Why IPOs are Underpriced? Arizona State University, Tempe 2003. 28 Åslund A., How Capitalism Was Built, p. 175.

289 pa!stw postkomunistycznych próbuje si$ rozwi#za( poprzez prywatyzacj$ gie"d oraz ich techniczn# i w"asno'ciow# integracj$ z bardziej silnymi gie"dami pa!stw Zachodu (temat ten jest szczegó"owo rozpatrzony w dalszej cz$'ci opracowania).

8.4. Warunki rozwoju sektora prywatnego w 2007 roku Prywatyzacja

jest

procesem

g"$boko

wplecionym

w

ca"okszta"t

reform

gospodarczych i - szerzej - systemowych. Dlatego jej krótko- i d"ugoterminowe efekty s# uwarunkowane nie tylko zdolno'ci# rz#dów do skutecznego opracowania celów, strategii i narz$dzi prywatyzacji, lecz równie& post$pem pozosta"ych reform. Z g"ównych obecnie dwóch celów prywatyzacji dotyczy to przede wszystkim osi#gni$cia celu ekonomicznego. Prywatyzacja sama w sobie raczej tylko stwarza warunki do poprawy funkcjonowania przedsi$biorstw i w nast$pstwie - ca"ej gospodarki. Aby te potencjalne mo&liwo'ci zosta"y zrealizowane, zasadnicze znaczenie maj# warunki, w których b$d# musia"y funkcjonowa( sprywatyzowane przedsi$biorstwa (oraz sektor przedsi$biorstw jako ca"o'(). Po'rednio warunki funkcjonowania przedsi$biorstw wp"ywaj# i na osi#gni$cie fiskalnego celu prywatyzacji, poniewa& stopie! atrakcyjno'ci prywatyzowanego maj#tku dla potencjalnych nabywców przede wszystkim zale&y od jego zdolno'ci do generowania zysków, a to z kolei w znacznym stopniu jest uwarunkowane sytuacj# gospodarcz# w danym kraju, prowadzon# przez rz#d polityk# gospodarcz#. Warunki te, cz$sto nazywane klimatem inwestycyjnym, mo&na podzieli( na dwie kategorie: warunki prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej i rozwój rynków finansowych. 8.4.1. Warunki prowadzenia dzia!alno"ci gospodarczej Z punktu widzenia polityki reform, na warunki prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej sk"ada si$ kilka kierunków dzia"a!. Po pierwsze, s# to dzia"ania bezpo'rednio w sektorze przedsi$biorstw: wprowadzenie twardych ogranicze! bud&etowych, dro&nych procedur bankructwa i wspieranie efektywnego nadzoru korporacyjnego. Po drugie, s# to dzia"ania nakierowane na stworzenie otoczenia rynkowego dla przedsi$biorstw, w tym liberalizacja cen, handlu krajowego i zagranicznego, liberalizacja obrotu ziemi# i polityka wspierania konkurencji. Po trzecie, to pilnowanie przez pa!stwo przestrzegania prawa w stosunkach gospodarczych - w tym ochrona praw inwestorów (przede wszystkim praw

290 w"asno'ci i umów). Tablica nr 2 zawiera dane o wynikach tych trzech kierunków dzia"a! dla poszczególnych krajów transformuj#cych si$ i ich grup.

Tablica nr 2 Post'p w dziedzinie rozwoju sektora prywatnego wg ocen EBOR i Banku $wiatowego (stan w 2007 r.) Kraje Albania Armenia Azerbejd&an Bia"oru' Bo'nia i Hercegowina Bu"garia Chorwacja Czarnogóra Estonia Gruzja Kazachstan Kirgistan Litwa )otwa Macedonia Mo"dowa Mongolia Polska Republika Czeska Rosja Rumunia Serbia S"owacja S"owenia Tad&ykistan Turkmenistan Ukraina Uzbekistan W$gry Wszystkie kraje w tym: Europa +rodkowoWschodnia Europa Po"udniowoWschodnia Europa Wschodnia i Azja w tym: 'redni poziom wyników niski poziom wyników „outsiderzy” a

Reforma przedsi'biorstwa,b

Wspieranie konkurencjia,b

Liberalizacja cena,b

Handel i wymiana mi'dzynarodowaa,b

Obrót ziemi*c

Ochrona praw inwestorówd

Ranking w „Doing Business” (miejsce)a

2,33 2,33 2,00 1,00 2,00 2,67 3,00 2,00 3,67 2,33 2,00 2,00 3,00 3,00 2,67 2,00 2,00 3,67 3,33 2,33 2,67 2,33 3,67 3,00 1,67 1,00 2,00 1,67 3,67 2,45

2,00 2,33 2,00 2,00 2,00 2,67 2,67 1,67 3,67 2,00 2,00 2,00 3,33 3,00 2,33 2,33 2,33 3,33 3,00 2,33 2,67 2,00 3,33 2,67 1,67 1,00 2,33 1,67 3,33 2,40

4,33 4,33 4,00 2,67 4,00 4,33 4,00 4,00 4,33 4,33 4,00 4,33 4,33 4,33 4,33 4,00 4,33 4,33 4,33 4,00 4,33 4,00 4,33 4,00 3,67 2,67 4,00 2,67 4,33 4,02

4,33 4,33 4,00 2,33 3,67 4,33 4,33 4,00 4,33 4,33 3,67 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 4,33 3,33 4,33 3,33 4,33 4,33 3,33 1,00 3,67 2,00 4,33 3,87

2 3 1 1 1 4 5 1 6 6 3 3 3 3 1 3 2 3 3 2 4 1 4 4 1 1 2 1 3 2,66

2,70 5,00 4,30 4,70 5,00 6,00 4,00 6,30 5,70 6,00 5,70 6,00 5,00 5,70 5,00 4,70 6,30 6,00 5,00 5,00 6,00 5,30 4,70 6,30 1,70 b. d. 3,70 4,30 4,30 5,01

86 44 33 85 119 45 106 90 22 15 70 68 28 29 71 103 58 76 75 120 47 94 36 54 159 b. d. 145 138 41 73

3,43

3,28

4,33

4,33

3,57

5,20

44

2,52 1,87

2,30 2,00

4,15 3,77

4,11 3,46

2,56 2,23

5,18 4,78

79 87

2,12 1,78 1,00

2,21 1,78 1,50

4,17 3,45 2,67

4,04 3,11 1,67

3,00 1,00 1,00

5,30 3,43 4,70

78 110 85

Kursyw# zaznaczono wska%niki, w których nast#pi"a poprawa w porównaniu z 2006 r.; podkre'lono wska%niki, w których w porównaniu z 2006 r. nast#pi"o pogorszenie. b Wska%nik zawiera si$ w przedziale od 1 (brak reform) do 4,33 (zako!czenie reform, kiedy sytuacja w danej dziedzinie nie ró&ni si$ od tej w krajach z rozwini$t# gospodark# rynkow#). Zob. Transition Report 2004, p. 199. c Na sze'ciostopniowej skali: 1 – ograniczony de jure; 2 – ograniczony de facto; 3 – ograniczenia dotycz# tylko obcokrajowców; 4 – ograniczenia dotycz# tylko podmiotów spoza UE; 5 – brak ogranicze! na zasadach wzajemno'ci; 6 – brak ogranicze!. d Na skali od 1 do 10, gdzie 10 oznacza maksymaln# ochron$. Zob. http://www.doingbusiness.org/ MethodologySurveys/. B. d. oznacza brak danych. *ród"o: Transition Report 2007; Doing Business Database (http://www.doingbusiness.org); obliczenia w"asne.

291 Je&eli chodzi o reform$ sektora przedsi$biorstw, to we wszystkich krajach postkomunistycznych jest ona jeszcze daleka od zako!czenia. Dla regionu w ca"o'ci charakterystyczne jest prowadzenie (z pewnymi wyj#tkami) w miar$ konsekwentnej restrykcyjnej polityki kredytowania i subsydiowania przedsi$biorstw, ale procedury bankructw zazwyczaj nie s# dro&ne i nadzór korporacyjny wci#& daleki jest od standardów najbardziej rozwini$tych gospodarek rynkowych. Relatywnie najlepiej sytuacja wygl#da w krajach Europy +rodkowo-Wschodniej, w tym Polski, która nale&y (obok Estonii, S"owacji i W$gier) do w#skiego grona liderów. Najgorzej wypadaj# outsiderzy reform (Bia"oru' i Turkmenistan) oraz Uzbekistan, gdzie reformy sektora przedsi$biorstw znajduj# si$ w zal#&kowym stadium. Generalnie mo&na mówi( o stagnacji reformy sektora przedsi$biorstw w ca"ym omawianym regionie. W porównaniu z 2006 r., post$p zatrzyma" si$ nawet w grupie pa!stw „doganiaj#cych” (g"ównie z Europy Po"udniowo-Wschodniej) - zob. Wykres nr 2. Tylko w niektórych krajach zosta" zauwa&ony pewien post$p, taki jak uchwalenie nowych ustaw dotycz#cych bankructwa i nadzoru korporacyjnego w Gruzji oraz wprowadzenie pewnych u"atwie! dla sektora prywatnego na Bia"orusi, m.in. likwidacja „z"otej akcji” i udro&nienie rejestrowania nowych firm. W

dziedzinie

reformy

otoczenia

rynkowego

przedsi$biorstw

najbardziej

zaawansowane s# reformy liberalizacyjne. W wi$kszo'ci krajów liberalizacja cen od d"u&szego czasu zosta"a ju& w"a'ciwie zako!czona lub jest bliska zako!czeniu, a zakres cen regulowanych jest bardzo w#ski. Wyj#tek stanowi# Turkmenistan, gdzie rz#d nadal kontroluje zdecydowan# wi$kszo'( cen, Uzbekistan, Tad&ykistan i Bia"oru', gdzie zakres ingerencji pa!stwowej w tym zakresie jest wci#& bardzo wysoki. W 2007 r. nie zasz"o jakichkolwiek powa&nych zmian w procesie liberalizacji cen. To samo w zasadzie dotyczy i liberalizacji handlu, w tym zagranicznego. We wszystkich krajach Europy +rodkowo-Wschodniej i wi$kszo'ci krajów Europy Po"udniowo-Wschodniej (z wyj#tkiem Serbii, Czarnogóry oraz Bo'ni i Hercegowiny) reformy ju& zosta"y ju& jaki' czas temu ju& zako!czone (w 2007 r. do tego grona do"#czy"a Macedonia). Spo'ród krajów EWA reformy w handlu zako!czy"y si$ w Mo"dowie, Gruzji, Armenii, Kirgistanie i Mongolii, w pozosta"ych krajach (z wyj#tkiem Turkmenistanu) znajduj# si$ one na ró&nym stopniu zaawansowania i w 2007 r. nie zasz"o &adnych zmian - ani na lepsze, ani na gorsze.

292

Wykres nr 2 Dynamika reform sektora przedsi'biorstw 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5

Polska

E"W

EPW

EWA1

EWA2

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1,0

EWA3

Wska%nik zawiera si$ w przedziale od 1 (brak reform) do 4,33 (zako!czenie reform, kiedy sytuacja w danej dziedzinie nie ró&ni si$ od tej w krajach z rozwini$t# gospodark# rynkow#). Zob. Transition Report 2004, p. 199. E+W — kraje Europy +rodkowo-Wschodniej. EPW — kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej. EWA1 — kraje Europy Wschodniej i Azji ze 'rednim poziomem wyników prywatyzacji. EWA2 — kraje Europy Wschodniej i Azji z niskim poziomem wyników prywatyzacji. EWA3 — kraje Europy Wschodniej i Azji – „outsiderzy”. *ród"o: Dane Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, obliczenia w"asne.

Najmniej zliberalizowan# sfer# pozostaje obrót ziemi#, co ma przede wszystkim uwarunkowania polityczne - obawy spo"ecze!stw przed wykupem ziemi przez „niepo&#dane” podmioty (przede wszystkim cudzoziemców) i obawy rz#dów przed wzrostem cen ziemi, spekulacj# ziemi i nawet utrat# kontroli nad cz$'ci# rynku nieruchomo'ci na rzecz podmiotów zagranicznych. Skal$ tych obaw ilustruje fakt, &e zaledwie w dwóch krajach - Estonii i Gruzji - brak jest w tym zakresie jakichkolwiek ogranicze!, a jeszcze w jednym (Chorwacji) ograniczenia istniej# tylko wobec podmiotów zagranicznych na zasadach wzajemno'ci. We wszystkich krajach nale&#cych do UE istniej# pewne ograniczenia na nabywanie ziemi przez cudzoziemców - wszystkich b#d% pochodz#cych spoza UE. W pozosta"ych krajach ograniczenia zazwyczaj s# jeszcze wi$ksze - a& do bardzo powa&nych ogranicze! zapisanych w prawie wielu krajów Europy Po"udniowo-Wschodniej i WNP. Ale nawet tam, gdzie prawo jest dosy( liberalne, w praktyce istnieje du&o ogranicze! pozaprawnych, g"ównie proceduralnych, ograniczaj#cych kupno i sprzeda& ziemi.

293 Polityka wspierania konkurencji we wszystkich krajach tak&e nie jest pozbawiona powa&nych wad. Wed"ug ocen EBOR, tylko w przypadku krajów Europy +rodkowoWschodniej mo&na mówi( o w miar$ konsekwentnej polityce pro-konkurencyjnej i antymonopolowej, aczkolwiek nawet w tych krajach sytuacja jest bardzo daleka od rozwi#za! optymalnych. Co wi$cej, w 2007 r. tej grupie krajów nie da"o si$ zaobserwowa( praktycznie &adnych post$pów (poza deregulacj# rynku energii elektrycznej dla klientów indywidualnych na W$grzech), natomiast w niektórych krajach zaczyna"y narasta( zjawiska, które s# uznawane przez autorów raportu EBOR za negatywne, takie jak np. rekonsolidacja sektora energetycznego w Polsce i na W$grzech29. Z kolei prawie wszystkie kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej potwierdzi"y opini$ o sobie jako pa!stwach „doganiaj#cych” i sporo zrobi"y w 2007 r. w dziedzinie wspierania konkurencji (zob. Wykres nr 3). Bo'nia i Hercegowina, Chorwacja, Czarnogóra i Macedonia osi#gn$"y du&e post$py w walce z monopolami — uchwala"y nowe, bardziej skuteczne prawo, powo"ywa"y b#d% wzmacnia"y urz$dy

odpowiedzialne

za

ochron$

konkurencji

i

przeciwdzia"anie

praktykom

monopolistycznym. W Chorwacji ponadto zako!czy" si$ program likwidacji niepotrzebnych barier prawnych dla przedsi$biorstw. W S"owenii u"atwiono „wej'cie” ma"ych i 'rednich przedsi$biorstw na rynek poprzez wprowadzenie zasady „jednego okna” i umo&liwienie przeprowadzenia rejestracji przez Internet. W Bu"garii uporz#dkowano system podatkowy dla przedsi$biorstw, przy okazji obni&aj#c ich obci#&enie podatkowe. W krajach EWA, poza Mo"dow# (gdzie zosta"a uchwalona ustawa o liberalizacji gospodarczej i uruchomiono urz#d ochrony konkurencji) i Mongoli# (gdzie pr$&nie zacz#" dzia"a( urz#d ochrony konkurencji, który rozpatrzy" kilkadziesi#t spraw), w 2007 r. nie zaobserwowano jakiegokolwiek post$pu w tej dziedzinie, za' ogólny poziom wspierania konkurencji by" najni&szy w regionie (i niski nawet w krajach „doganiaj#cych”, takich jak np. Gruzja i Azerbejd&an). Niektóre dzia"ania nadal znajduj# si$ w fazie planów (m.in. program rozwoju przedsi$biorczo'ci w Azerbejd&anie, tworzenie „liderów korporacyjnych” w Kazachstanie, utworzenie stref wolnego handlu w Turkmenistanie). Wzajemnie sprzecznie rozwija"a si$ sytuacja w Rosji: z jednej strony, w 2007 r. przeprowadzono deregulacj$ w kolejnictwie z równoczesn# likwidacj# subsydiowania krzy&owego w tej bran&y. Z drugiej strony, post$powa"o wzmocnienie pozycji urz$dów pa!stwowych w gospodarce i ograniczenie dost$pu inwestorów zagranicznych to sektorów uwa&anych za strategiczne (górnictwo, przemys" lotniczy, energetyka j#drowa itp.). 29

Transition Report 2007: People in Transition, European Bank for Reconstruction and Development, London 2007, pp. 138, 170.

294

Wykres nr 3 Post'p w dziedzinie wspierania konkurencji 4,00

3,50

3,00

2,50

2,00

1,50

Polska

E"W

EPW

EWA1

EWA2

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1,00

EWA3

Wska%nik zawiera si$ w przedziale od 1 (brak reform) do 4,33 (zako!czenie reform, kiedy sytuacja w danej dziedzinie nie ró&ni si$ od tej w krajach z rozwini$t# gospodark# rynkow#). Zob. Transition Report 2004. E+W — kraje Europy +rodkowo-Wschodniej. EPW — kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej. EWA1 — kraje Europy Wschodniej i Azji ze 'rednim poziomem wyników prywatyzacji. EWA2 — kraje Europy Wschodniej i Azji z niskim poziomem wyników prywatyzacji. EWA3 — kraje Europy Wschodniej i Azji – „outsiderzy”. *ród"o: dane Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, obliczenia w"asne.

W sferze pilnowania przez pa!stwo przestrzegania prawa w stosunkach gospodarczych, w tym ochrony praw inwestorów (przede wszystkim praw w"asno'ci i umów), sytuacja w regionie tak&e daleka jest od doskona"ej. Z jednej strony, praktycznie we wszystkich krajach zosta"y utworzone bardziej lub mniej solidne podstawy prawne, z drugiej za' powszechne s# problemy z wdra&aniem tych zasad w &ycie. Przejawia si$ tu i s"abo'( pa!stwa w enforcement, czyli wymuszaniu przestrzegania prawa, i du&a si"a ró&nego rodzaju grup interesów d#&#cych do osi#gni$cia swoich celów nie bacz#c na legalno'( 'rodków. Je&eli chodzi o pa!stwo, to jednymi z g"ównych s"abo'ci s# nieudolne s#dy zajmuj#ce si$ sporami gospodarczymi oraz nepotyzm i korupcja na wielu szczeblach aparatu pa!stwowego, szczególnie w wymiarze sprawiedliwo'ci. Je&eli za' chodzi o grupy interesów, to

295 rozpowszechnione s# m.in. naciski na parlamenty i rz#dy nakierowane na podj$cie przez te organy decyzji pozwalaj#cych tym grupom na uzyskiwanie coraz to wi$kszej renty ekonomicznej. W wielu krajach rozpowszechniaj# si$ tak&e pó"legalne lub wr$cz nielegalne przypadki przej$cia w"asno'ci (du&# rol$ odgrywa tu skorumpowanie s#dów oraz organów rejestracyjnych). Na przyk"ad w Rosji tzw. corporate raid - przej$cie w"asno'ci wbrew woli jego w"a'cicieli - w 2007 r. mia"o ju& charakter niemal&e plagi narodowej. Oczywi'cie, stopie! nasilenia tych patologii w ró&nych krajach by" ró&ny - relatywnie ni&szy w krajach Europy +rodkowo-Wschodniej i wy&szy w krajach Europy Po"udniowo-Wschodniej a zw"aszcza w niektórych krajach WNP. Ochron$ praw inwestorów jest bardzo trudno kwantyfikowa( i przedstawi( w postaci wykresów lub tabel porównawczych. Co prawda znane s# takie próby, ale ich wyniki nale&y przyjmowa( z du&# ostro&no'ci#. Chodzi przede wszystkim o projekt „Doing Business” Banku +wiatowego, gdzie analizie poddano kilkadziesi#t wska%ników w dziesi$ciu grupach obrazuj#cych warunki prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej we wszystkich pa!stwach 'wiata. Wska%nik „ochrona praw inwestorów” sk"ada si$ z trzech parametrów: przejrzysto'( transakcji, odpowiedzialno'( zarz#du i skuteczno'( procesowania si$ udzia"owca z kierownictwem spó"ki. Oceny dokonuje si$ na podstawie opinii prawników30. Wyniki dla pa!stw transformuj#cych si$ zosta"y zaprezentowane w przedostatniej kolumnie Tablicy nr 2. Dane 'wiadcz#, &e w taki sposób obliczony wska%nik ochrony interesów inwestorów jest przeci$tnie najwy&szy w krajach EWA charakteryzuj#cych si$ 'rednim poziomem zreformowania, drugie miejsce zajmuj# pa!stwa Europy +rodkowo-Wschodniej, nieco gorsze wyniki maj# kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej. Przedostatnie miejsce zajmuje jedyny w zestawieniu kraj - „outsider” reform (Bia"oru'), za' ostatnie - pa!stwa EWA z niskim poziomem wyników reform. S# to wyniki 'rednie, za' poszeregowanie krajów wg warto'ci wska%nika pokazuje, &e powi#zanie mi$dzy tak zmierzonym stopniem ochrony inwestorów a zaawansowaniem reform gospodarczych jest bardzo s"abe. Dobrze ilustruje to chocia&by czo"ówka: do liderów nale&# Czarnogóra, Mongolia i S"owenia. Na Bia"orusi wska%nik ochrony inwestorów jest taki sam jak na S"owacji i lepszy ni& na W$grzech, za' w Rosji tak samo dobry jak na Litwie i w Republice Czeskiej. W sposób oczywisty przeczy to licznym obserwacjom jako'ciowym. Jeszcze wi$ksze w#tpliwo'ci wzbudza syntetyczny wska%nik warunków prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej obliczany przez ekspertów Banku +wiatowego i prezentowany jako miejsce w rankingu wszystkich pa!stw 'wiata (zob. Tablica nr 2, ostatnia kolumna). Kraje

296 postkomunistyczne s# rozsiani na skali i zajmuj# miejsca od 15. do 159. (na 181 ocenionych krajów). O ile ostatnie miejsca wydaj# si$ raczej w wi$kszo'ci „zas"u&one” (Tad&ykistan, Ukraina, Uzbekistan, Rosja, Bo'nia i Hercegowina), o tyle dalsza kolejno'( ju& zaczyna budzi( zdziwienie. Jednym z przyk"adów jest wysoka i wci#& rosn#ca pozycja Bia"orusi kraju, wed"ug zarówno inwestorów jak i badaczy, bardzo nieprzychylnego biznesowi prywatnemu31. Widocznie sposoby doboru i formalizacji wska%ników nie zawsze by"y optymalne. Na przyk"ad, wysokie noty przyznawane np. za mo&liwo'( szybkiej rejestracji firmy lub szybkiego rozpatrzenia przez s#dy sporów gospodarczych wcale nie musz# oznacza(

odpowiednio

dobrych

warunków

dalszej

egzystencji

przedsi$biorstwa

i

sprawiedliwych wyroków, poniewa& nie zosta"y uwzgl$dnione tak trudno mierzalne czynniki jak korupcja, "amanie prawa zarówno przez innych przedsi$biorców jak i organy administracji, wykorzystywanie (w majestacie prawa) instytucji s#dowych, podatkowych itp. w celach uzyskiwania renty i in.

8.4.2. Rynki i instytucje finansowe Rynki finansowe spe"niaj# bardzo wa&n# rol$ w funkcjonowaniu przedsi$biorstw. S# dla nich, po pierwsze, %ród"em kapita"u, 'rodków zarówno na rozwój, jak i - cz$sto obrotowych, w postaci kredytów oraz uzyskanych z tytu"u emisji akcji i innych papierów warto'ciowych. Po drugie, rynki finansowe, szczególnie kapita"owe, stanowi# mechanizm oceny dzia"alno'ci przedsi$biorstwa. Podstawowym elementem tego mechanizmu jest cena akcji, a szczególnie notowania akcji spó"ki na zorganizowanym rynku kapita"owym, czyli gie"dzie papierów warto'ciowych. W wielu krajach postkomunistycznych, szczególnie „liderach transformacji”, gie"dy odgrywaj# okre'lon# rol$ nie tylko w rozwoju sektora prywatnego, lecz równie& w prywatyzacji - poprzez wystawianie na swoich parkietach ofert publicznych. Mo&na nawet zaryzykowa( stwierdzenie, &e wi$kszo'( gie"d w naszym regionie pierwotnie obs"ugiwa"y g"ównie prywatyzacj$ i nawet decyzje o ich utworzeniu by"y podejmowane w du&ej mierze pod wp"ywem zada! prywatyzacyjnych.

30

Http://www.doingbusiness.org/MethodologySurveys/ProtectingInvestors.aspx. Chubrik A., Kozarzewski P., Rakova E., Regulatory Environment for Doing Business: A Viewpoint of Belarusian Entrepreneurs, “Small and Medium Business in Belarus, Quarterly Review” Q4, IPM, Minsk 2006; Kozarzewski P., Rakowa E. (red.), Czastnyj biznes Be!arusi: wnieshnije i wnutriennije faktory razwitija, IPM, Minsk 2007; Rakowa E., Glambockaja A., Tatarewicz B., Ma!yje i sriednije predprijatija Be!arusi: uspiechi i barjery, “CASE Network Studies and Analyses” no. 356, Warszawa 2007. 31

297 Z kolei prywatyzacja by"a zarówno czynnikiem wspieraj#cym rozwój gie"d papierów warto'ciowych, szczególnie w pocz#tkowych fazach ich funkcjonowania, jak i w wielu przypadkach powoduj#cym wi$ksze lub mniejsze dysfunkcje w ich funkcjonowaniu. Na przyk"ad w przypadku nowoutworzonych gie"d bez jakiejkolwiek dotychczasowej renomy, na których rozpoczyna"y si$ notowania sprywatyzowanych przedsi$biorstw, których warto'( nie by"a zweryfikowana i nie istnia"y jeszcze dro&ne mechanizmy wyceny rynkowej, ani wiarygodne metodyki wyceny eksperckiej, przed autorami reform powstawa" dylemat. Sprowadza" si$ do wyboru jednej z dwóch opcji. Pierwsz# by"o tworzenie zorganizowanego rynku kapita"owego w oparciu o najlepsze wzorce z rozwini$tych gospodarek rynkowych, czyli postawienie na jako'( tego rynku, jego przejrzysto'(, wysokie wymagania wobec procedur i uczestników tego rynku, godz#c si$ na to, &e odbije si$ to negatywnie na szybko'ci jego rozwoju i tym samym ograniczy jego „moce przerobowe”. Druga zak"ada"a stawk$ na szybko'( i masowo'( rynku przy bardziej lub mniej 'wiadomym poluzowaniu wymaga! jako'ciowych. Polska wybra"a pierwsze rozwi#zanie, kilka innych krajów, w tym Czechos"owacja (pó%niej Republika Czeska) - to drugie, przynajmniej na pocz#tku transformacji. Dalszy przebieg wydarze! zdaje si$ pokazywa( przewag$ polskiego, jako'ciowego podej'cia. Wi$kszo'( innych krajów, w których zosta"y utworzone gie"dy papierów warto'ciowych, po problemach zwi#zanych z nisk# jako'ci# regulacji, niekrytycznym wprowadzaniu na gie"d$ %le przygotowanych do tego spó"ek, niezbyt restrykcyjn# kontrol# jako'ci i zachowa! graczy gie"dowych, podj$"y kroki w kierunku podniesienia jako'ci zorganizowanego rynku kapita"owego. Pewne funkcje ewaluacyjne pe"ni# tak&e banki poprzez swoj# polityk$ kredytow#, warunki, jakie musi spe"ni( przedsi$biorstwo, aby uzyska( kredyt. Coraz cz$'ciej uczestnicy rynku finansowego, zarówno banki komercyjne, jak i ró&nego rodzaju fundusze, pe"ni# wobec przedsi$biorstw tak&e funkcje w"a'cicielskie - najcz$'ciej w sposób bierny, jako inwestorzy portfelowi, ale zdarza si$ równie&, &e przejmuj# tak&e postawy bardziej aktywne, zbli&aj#c si$ w swoich zachowaniach do inwestorów strategicznych. Przyk"adem mo&e s"u&y( np. sie( funduszy venture capital Enterprise Funds dzia"aj#ca w szeregu krajów postkomunistycznych, m.in. w Polsce, na W$grzech, w Republice Czeskiej, Bu"garii, Rumunii, Rosji, na Ukrainie i szeregu krajów Azji +rodkowej. By"a pierwotnie projektem rz#du USA, lecz pó%niej zacz$"a funkcjonowa( samodzielnie. Wk"ad kilku tych funduszy, szczególnie dzia"aj#cego w Polsce, w rozwój sektora prywatnego i prywatyzacji by" odczuwalny i pozytywny32. 32

Balcerowicz E., Kozarzewski P., Enterprise Funds and the Post-Communist Transition, „CASE Network Reports”, Warsaw 2008 (w druku).

298 Rozwój rynków finansowych jest wzajemnie powi#zany nie tylko z prywatyzacj# w w#skim i szerokim sensie, lecz równie& z reformami w innych dziedzinach, przede wszystkim z reform# emerytaln#. Przej'cie od dominuj#cego w poprzednim ustroju systemu pay-as-yougo do systemu ubezpieczeniowego i zwi#zane z nim powo"anie prywatnych funduszy emerytalnych utworzy"o nowego silnego gracza na rynku kapita"owym. Jego pojawienie si$ oznacza wzrost popytu na papiery warto'ciowe przedsi$biorstw, tym samym sprzyjaj#c prywatyzacji przez gie"d$ i rozwojowi sektora prywatnego jako ca"o'ci. Z kolei wprowadzenie na gie"d$ nowych spó"ek (w ramach oferty publicznej, ju& sprywatyzowanych, nowych firm prywatnych) pozwala ten popyt zaspokoi(, sprzyjaj#c rozwojowi funduszy emerytalnych. Sektor finansowy w pa!stwach transformuj#cych si$ nie mo&na jeszcze uzna( za do ko!ca zreformowany, nawet w krajach – „liderach”. Zgodnie z ocenami EBOR (zob. Tablica nr 3), przeci$tnie najbardziej zreformowane s# sektory bankowe w krajach Europy +rodkowoWschodniej i Po"udniowo-Wschodniej, gdzie liderami przemian s# Chorwacja, Estonia, )otwa, Republika Czeska i W$gry. Jednak i tu prawo bankowe jeszcze nie zawsze odpowiada normom Banku Rozrachunków Mi$dzynarodowych (Bank for International Settlements BIS). A tak&e, co w kontek'cie niniejszego opracowania jest szczególnie istotne, kredyt dla sektora przedsi$biorstw, szczególnie ma"ych i 'rednich, nie jest jeszcze na poziomie nie tylko najbardziej rozwini$tych gospodarek 'wiata, lecz równie& krajów o podobnym poziomie PKB na g"ow$ ludno'ci. Wyra%nie gorsze wyniki by"y odnotowane w krajach EWA z niskim poziomem transformacji i oczywi'cie w'ród „outsiderów” reform. Najgorsza jest sytuacja w Turkmenistanie i Tad&ykistanie, gdzie transformacja w"a'ciwie niewiele wykroczy"a poza podzia" banku narodowego na bank centralny i banki komercyjne. Kraje EWA ze 'rednim poziomem wyników reform reprezentuj# zazwyczaj mocno niedoreformowany sektor bankowy z nie do ko!ca zliberalizowanymi stopami procentowymi, niedorozwini$t# infrastruktur# nadzoru i licznymi problemami z p"ynno'ci#.

299

Tablica nr 3 Reforma sektora finansowego (stan w 2007 r.) Kraje Albania Armenia Azerbejd&an Bia"oru' Bo'nia i Hercegowina Bu"garia Chorwacja Czarnogóra Estonia Gruzja Kazachstan Kirgistan Litwa )otwa Macedonia Mo"dowa Mongolia Polska Republika Czeska Rosja Rumunia Serbia S"owacja S"owenia Tad&ykistan Turkmenistan Ukraina Uzbekistan W$gry Wszystkie kraje w tym: Europa +rodkowo-Wschodnia Europa Po"udniowo-Wschodnia Europa Wschodnia i Azja w tym: 'redni poziom wyników niski poziom wyników „outsiderzy”

Reformy sektora bankowegoa

Reformy finansowego rynku pozabankowegoa

Jako"+ prawa rynku papierów warto"ciowychb

Kapitalizacja (w % PKB)c

Prywatne fundusze emerytalned

2,67 2,67 2,33 2,00 2,67 3,67 4,00 2,67 4,00 2,67 3,00 2,33 3,67 4,00 2,67 3,00 2,67 3,67 4,00 2,67 3,33 2,67 3,67 3,33 2,33 1,00 3,00 1,67 4,00 2,97

1,67 2,00 1,67 2,00 1,67 2,67 3,00 1,67 3,67 1,67 2,67 2,00 3,33 3,00 2,33 2,00 2,00 3,67 3,67 3,00 2,67 2,00 3,00 2,67 1,00 1,00 2,67 2,00 4,00 2,43

2 4 2 2 4 4 5 3 5 3 4 3 4 4 4 2 b. d. 4 4 3 3 3 4 4 2 1 4 4 2 3,32

b. d. 1,1 0,1 4,1 b. d. 55,1 128,7 104,0 28,4 13,7 39,8 3,5 26,4 11,5 35,8 22,1 15,7 49,3 43,7 116,4 27,1 57,6 9,3 63,7 b. d. b. d. 79,6 b. d. 34,5 40,47

tak nie nie nie nie tak tak nie tak tak tak tak tak tak tak tak nie tak tak tak tak nie tak tak nie nie tak nie tak 65,5

3,86 3,08 2,41

3,48 2,26 1,98

3,86 3,59 2,83

29,01 67,43 29,61

100,0 66,7 46,2

2,75 2,11 1,50

2,25 1,56 1,50

3,29 2,67 1,50

36,49 0,10 4,10

75,0 0,0 0,0

a

Wska%nik zawiera si$ w przedziale od 1 (brak reform) do 4,33 (zako!czenie reform, kiedy sytuacja w danej dziedzinie nie ró&ni si$ od tej w krajach z rozwini$t# gospodark# rynkow#). Zob. Transition Report 2004: Infrastructure, European Bank for Reconstruction and Development, London 2004, p. 199. Kursyw# zaznaczono wska%niki, w których nast#pi"a poprawa w porównaniu z 2006 r. b Od 1 – bardzo niska do 5 – bardzo wysoka. c Azerbejd&an – dane za 1999 r.; Bia"oru' – dane za 2000 r.; Mo"dowa – dane za 2004 r. Kursyw# zaznaczono wska%niki, w których nast#pi"a poprawa w porównaniu z 2006 r.; podkre'lono wska%niki, w których w porównaniu z 2006 r. nast#pi"o pogorszenie. d W podsumowaniu wg grup: odsetek krajów posiadaj#cych prywatne fundusze emerytalne. B. d. oznacza brak danych. *ród"o: dane Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju; World Development Indicators Database; obliczenia w"asne.

Reformy pozabankowego sektora finansowego, czyli przede wszystkim rynków kapita"owych i niebankowych instytucji finansowych, tak&e w wi$kszo'ci krajów dalekie s#

300 od zako!czenia. Stopie! zaawansowania reform w 2007 r. by" najwy&szy w krajach Europy +rodkowo-Wschodniej, szczególnie na W$grzech, w Polsce, Republice Czeskiej i Estonii. Rozwój ma jednak nierównomierny charakter - np. g"$bokim strukturalnym zmianom na rynku kapita"owym nie zawsze towarzyszy wystarczaj#co wysoka jako'( prawa, reguluj#cego ten rynek, jak to mia"o miejsce na W$grzech. Trzeba tak&e zwróci( uwag$ na tendencje spadkowe na wi$kszo'ci rynków Europy +rodkowo-Wschodniej - tylko w Polsce i Republice Czeskiej w roku 2007 by" obserwowany umiarkowany wzrost kapitalizacji, we wszystkich innych krajach nast#pi" jej bardziej lub mniej gwa"towny spadek. I tylko w tych dwóch krajach poziom kapitalizacji by" raczej wysoki, aczkolwiek wci#& niedorównuj#cy pa!stwom „starej Europy” (oko"o 60% PKB), USA (oko"o 75% PKB) i Japonii (ponad 100% PKB). Trzeba tak&e zaznaczy(, &e prawie wszystkie gie"dy papierów warto'ciowych w naszym regionie s# gie"dami bardzo ma"ymi, za' rynek papierów warto'ciowych jest bardzo p"ytki. Wyj#tek stanowi warszawska GPW, która jako jedyna dorównuje gie"dom Europy Zachodniej - co prawda na razie tylko tym mniejszym33. Kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej oraz kraje Europy Wschodniej i Azji ze 'rednim poziomem wyników reform jeszcze raz potwierdzi"y swoj# przynale&no'( do pa!stw „doganiaj#cych”. Mimo wci#& ni&szego poziomu reformowania sektora pozabankowego, w 2007 r. cz$'ciej obserwowano post$p reform w tej dziedzinie, co by"o kontynuacj# trendów z lat poprzednich (zob. Wykres nr 4) oraz wzrost kapitalizacji, która pod koniec roku by"a ju& nawet przeci$tnie wy&sza, ni& w krajach Europy +rodkowo-Wschodniej. Szczególny przypadek bardzo szybkiego wzrostu kapitalizacji stanowi"a Rosja g"ównie z powodu bardzo dobrej koniunktury na rynkach paliwowych prowadz#cych do wzrostu notowa! przedsi$biorstw z odpowiednich ga"$zi gospodarki. Kontrastuj# z tymi regionami pozosta"e dwie grupy krajów, dla których jest charakterystyczny wci#& zal#&kowy charakter reform w omawianej dziedzinie, brak jakiegokolwiek post$pu i 'ladowy poziom kapitalizacji.

33

Köke J., Schröder M., The Contribution of Central and East European Capital Markets to Corporate Finance in: Mickiewicz T. (ed.), Corporate Governance and Finance in Poland and Russia, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2006.

301

Wykres nr 3 Post'p w dziedzinie reform pozabankowego sektora finansowego 4,0

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

Polska

E"W

EPW

EWA1

EWA2

2007

2006

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

1990

1989

1,0

EWA3

Wska%nik zawiera si$ w przedziale od 1 (brak reform) do 4,33 (zako!czenie reform, kiedy sytuacja w danej dziedzinie nie ró&ni si$ od tej w krajach z rozwini$t# gospodark# rynkow#). Zob. Transition Report 2004. E+W — kraje Europy +rodkowo-Wschodniej. EPW — kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej. EWA1 — kraje Europy Wschodniej i Azji ze 'rednim poziomem wyników prywatyzacji. EWA2 — kraje Europy Wschodniej i Azji z niskim poziomem wyników prywatyzacji. EWA3 — kraje Europy Wschodniej i Azji – „outsiderzy”. *ród"o: Dane Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, obliczenia w"asne.

Je&eli chodzi o pojawienie si$ nowych graczy na rynku kapita"owym, to poprzez analiz$ powstawania prywatnych funduszy emerytalnych, sytuacja okazuje si$ bardzo podobna do tej w innych dziedzinach zmian w sektorze finansowym. W 2007 r. takie fundusze istnia"y ju& we wszystkich krajach Europy +rodkowo-Wschodniej, w wi$kszo'ci (od 2/3 do 3/4) krajów z dwóch grup „doganiaj#cych” oraz w &adnym z krajów wysoce niedoreformowanych czy wr$cz „outsiderów” reform. Instytucje finansowe nie tylko odgrywaj# swoj# rol$ w prywatyzacji i rozwoju sektora prywatnego jako ca"o'ci, lecz same staj# si$ obiektem przekszta"ce! w"asno'ciowych. Drugi (komercyjny) filar sektora bankowego w wi$kszo'ci krajów sk"ada si$ ju& prawie z ca"o'ci z banków prywatnych - zarówno sprywatyzowanych jak i utworzonych od nowa. W tym sektorze bodaj&e najwi$ksz# rol$ ze wszystkich pozosta"ych sektorów gospodarek transformuj#cych si$ odgrywaj# podmioty kontrolowane przez kapita" zagraniczny -

302 szczególnie dotyczy to krajów Europy +rodkowo-Wschodniej i niektórych krajów Po"udniowo-Wschodniej. Wbrew wcze'niejszym obawom, generalnie banki z kapita"em zagranicznym wywar"y pozytywny wp"yw na efektywno'( i stabilno'( narodowych systemów bankowych, na rozpowszechnienie kredytu dla przedsi$biorstw, aczkolwiek jego poziom w stosunku do PKB jest wci#& zbyt niski nawet w'ród liderów reform34. W po"owie pierwszej dekady nowego wieku w krajach Europy +rodkowo-Wschodniej wynosi" on nieco ponad 40%, a w krajach Europy Po"udniowo-Wschodniej - zaledwie oko"o 25%, tymczasem na ca"ym 'wiecie udzia" kredytu dla sektora prywatnego w PKB wynosi" ponad 50%, a w Europie Zachodniej - ponad 80%35. Wi$kszo'( gie"d papierów warto'ciowych w pa!stwach transformuj#cych si$ zosta"a ju& sprywatyzowana lub od razu powsta"a jako spó"ka z udzia"owcami prywatnymi b#d% prywatnymi i publicznymi. Niekiedy gie"da przybiera"a posta( stowarzyszenia uczestników rynku kapita"owego (np. ukrai!ska gie"da, która nazywa si$ obecnie Pierwszy Kapita"owy System Handlowy). Skrajny przypadek po przeciwnej stronie stanowi gie"da w Albanii, która jest departamentem Banku Centralnego. Warszawska GPW pozostaje jedn# z niewielu niesprywatyzowanych gie"d, mimo, &e zaplanowano jej prywatyzacj$ w ci#gu dwóch lat po utworzeniu. Na razie, mimo prób, nie udaj$ si$ tak&e sprywatyzowa( gie"d$ na S"owacji. Ró&na struktura w"asno'ci i stopie! „publiczno'ci” gie"d odzwierciedla ró&nice podej'( rz#dów do okre'lenia czynników sprzyjaj#cych rozwojowi rynku kapita"owego: jaka ma by( rola pa!stwa w jego powstawaniu i rozwoju, a jaka podmiotów prywatnych uczestników rynku kapita"owego oraz osób trzecich: inwestorów spoza tego rynku. Kontrola pa!stwa ma w domniemaniu zapewni( sprawno'( budowy i regulowania rynku kapita"owego, przynajmniej na pocz#tkowych etapach. Z kolei celem kszta"towania prywatnej b#d% publiczno-prywatnej struktury gie"d papierów warto'ciowych jest przede wszystkim podniesienie jako'ci funkcjonowania gie"d, przezwyci$&enie p"ytko'ci, lokalnego charakteru zorganizowanego rynku kapita"owego w krajach postkomunistycznych. W zwi#zku z tym w krajach transformuj#cych si$ kszta"tuje si$ kilka rodzajów struktury w"asno'ci gie"d papierów warto'ciowych: -

w"asno'( pa!stwowa lub dominuj#ca rola pa!stwa (Albania, Polska);

-

w"asno'( uczestników rynku finansowego, przede wszystkim kapita"owego - zarówno prywatnych, jak i pa!stwowych, w zale&no'ci od kraju. Udzia" podmiotów zagranicznych

34

Zob. m.in. De Haas R., Ferreira D., Taci A., Wachtel P., Bank Ownership, the Institutional Environment and Bank Lending in Transition Countries, “EBRD Working Paper”, 2006. 35 World Bank Financial Sector Development Indicators, 2006.

303 nie wyst$puje lub jest niewielki. Spotykany jest najcz$'ciej (m.in. Rosja, Bia"oru', Rumunia, Ukraina, Azerbejd&an, Bo'nia i Hercegowina, Bu"garia, Chorwacja, Gruzja, Macedonia, Serbia); -

w"asno'( prywatna g"ównie zagranicznych podmiotów - uczestników rynku finansowego i przede wszystkim kapita"owego - gie"d, funduszy inwestycyjnych, rzadziej - banków itp., jest najszybciej powi$kszaj#c# si$ grup# (Armenia, S"owenia, W$gry, Republika Czeska, Litwa, )otwa, Estonia). Uwzgl$dniaj#c rol$ i funkcj$ gie"d papierów warto'ciowych w gospodarce,

prywatyzacja tych z nich, które uprzednio znajdowa"y si$ pod kontrol# pa!stwa, to wi$cej ni& zwyk"a transformacja w"asno'ciowa rodem z sektora przedsi$biorstw. Jest to równie& zmian# „ideologicznej” istoty tego elementu infrastruktury rynkowej, nazywana demutualizacj# (czyli „odpublicznieniem”), przekszta"ceniem organizacji b#d% stowarzyszenia typu non-profit w spó"k$ nastawion# na zysk36. Po stronie popytu - motywacje do posiadania udzia"ów w gie"dzie papierów warto'ciowych mog# by( kilku rodzajów. Jeden to d#&enie do wywierania wp"ywu na infrastruktur$, któr# si$ u&ytkuje. Dotyczy to przede wszystkim uczestników rynku kapita"owego - firmy brokerskie, fundusze inwestycyjne itp. Drugi to lokata kapita"u - w krajach transformuj#cych si$ powoli wyczerpuj# si$ obszary dla inwestowania, szczególnie portfelowego. Na rynku finansowym, po przej$ciu w wi$kszo'ci krajów banków przez mi$dzynarodowy kapita" bankowy, gie"dy staj# si$ naturalnym obiektem zainteresowania, poniewa& nawet tam, gdzie nie znajduj# si$ one pod kontrol# pa!stwa, procesy redystrybucji i koncentracji w"asno'ci i kontroli przez d"u&szy czas znajdowa"y si$ w stanie zal#&kowym (w odró&nieniu od rozwini$tych gospodarek rynkowych). Trzeci to koncentracja rynków dla uzyskania efektów skali - wtedy inwestorami lub podmiotami w inny sposób kontroluj#cymi gie"dy krajowe staj# si$ inne gie"dy zagraniczne b#d% ich grupy. W zwi#zku z tym obecnie dominuj#cym trendem jest koncentracja w"asno'ci i kontroli nad infrastruktur# rynku kapita"owego. Powstaj# dwie du&e grupy gie"dowe. Pierwsza to olbrzymi konglomerat gie"d od kilku lat kszta"tuj#cy si$ wokó" grupy utworzonej przez gie"dy krajów skandynawskich - Nordic OMX Group. Najpierw do tej grupy do"#czy"y trzy gie"dy ba"tyckie - Talli!ska, Ryska i Wile!ska, za' w 2007 r. grupa wykupi"a ca"o'( akcji Ormia!skiej Gie"dy Papierów Warto'ciowych. Pó%niej, ju& w 2008 r., Nordic OMX Group

36

Licht A.N., Stock Exchange Mobility, Unilateral Recognition, and the Privatization of Securities Regulation, “Social Science Research Network Electronic Paper Collection”, October 2000.

304 po"#czy"a si$ z U.S. NASDAQ, tworz#c transkontynentalnego potentata gie"dowego obejmuj#cego ponad 50 krajów - NASDAQ OMX Group. Druga grupa powstaje wokó" Gie"dy Wiede!skiej - najcz$'ciej najpierw poprzez porozumienia o wspó"pracy, a nast$pnie ewentualnie poprzez zaanga&owanie kapita"owe. W 2007 r. grupa obejmowa"a gie"dy w Bukareszcie, Belgradzie, Zagrzebiu, Sarajewie, Sofii, Skopje i Ljubljanie. W 2008 r. Gie"da Wiede!ska wykupi"a Gie"d$ Ljublja!sk# i sfinalizowa"a rozmowy w sprawie zakupu Gie"dy Praskiej (w nabyciu której by"a zainteresowana tak&e GPW). W innych krajach, przynajmniej na razie, wi$ksze grupy nie powstaj#, aczkolwiek s# przypadki przekazania kontroli podmiotom zagranicznym: w"asno'ciowej (sprzeda& w 2004 r. pakietu wi$kszo'ciowego Gie"dy Budapeszte!skiej grupie banków austriackich) lub technicznej (podpisane w 2007 r. porozumienie mi$dzy Gie"d# Bu"garsk# i niemieck# gie"d# Deutsche Boerse AG). Koncentracja rynków kapita"owych w krajach transformacji jest nie tylko wynikiem istniej#cego popytu na gie"dy z zagranicy, lecz równie& skutkiem celowej polityki rz#dów, które staraj# si$ obni&y( koszty funkcjonowania swoich rynków dzi$ki efektom skali (które zdaniem badaczy s# naj"atwiejsze do obci$cia w"a'nie w infrastrukturze obrotu papierami warto'ciowymi37) oraz próbuj# zapobiec ucieczce najlepszych notowanych spó"ek na rynki poza granicami kraju czy nawet regionu - z powodu wi$kszej atrakcyjno'ci tamtych gie"d, co z kolei mo&e spowodowa( kryzys p"ynno'ci na krajowym rynku kapita"owym38.

8.5. Wnioski i rekomendacje Przebieg prywatyzacji w 2007 r. w przewa&aj#cej mierze charakteryzowa" si$ kontynuacj# trendów z lat poprzednich. W 2007 r. prywatyzacja stanowi"a jeden z g"ównych kierunków polityki gospodarczej wi$kszo'ci krajów transformacji. W kolejnych latach rola i zadania prywatyzacji ulega"y jednak istotnym zmianom i obecnie podstawowe dylematy i wyzwania prywatyzacji, a tak&e hierarchia celów i zestaw stosowanych narz$dzi istotnie si$ ró&ni# od stosowanych na pocz#tku przemian. Podstawowym wyzwaniem prywatyzacyjnym 37

Malkamäki M., Economies of Scale and Implicit Mergers in Stock Exchange Activities, “Working Paper”, Financial Market Group, London 2000. 38 Claessens S., Klingebiel D., Schmukler S., Explaining the Migration of Stocks from Exchanges in Emerging Economies to International Centres, “CEPR Discussion Paper” no. 3301, 2002.

305 drugiej po"owy pierwszej dekady XXI w. jest prywatyzacja sektorów, bran& i poszczególnych przedsi$biorstw o charakterze strategicznym, które dot#d z przyczyn doktrynalnych, politycznych, ekonomicznych i technicznych by"y wy"#czone z przekszta"ce!. Rozpocz$cie b#d% przyspieszenie odpa!stwowienia tego obszaru sta"o si$ mo&liwe w znacznym stopniu dzi$ki zmianom priorytetów i celów prywatyzacji, ich pragmatyzacji. Pod presj# konieczno'ci prowadzenia reform „drugiej generacji”, potrzeb ekonomicznych i niekiedy pod wp"ywem organizacji mi$dzynarodowych, na pierwszym planie znalaz"y si$ takie motywy jak zapewnienie rozwoju rynków, zwi$kszenie dochodów bud&etu pa!stwa i poprawa mikroekonomicznej efektywno'ci funkcjonowania gospodarki, za' pozosta"e cele (o charakterze systemowym, politycznym i spo"ecznym) ju& zosta"y osi#gni$te, straci"y na aktualno'ci, zosta"y uznane za nieosi#galne lub wr$cz szkodliwe. Podstawowe metody i techniki prywatyzacji w 2007 r. to g"ównie sprzeda& przedsi$biorstw wybranym inwestorom strategicznym i oferta publiczna na gie"dach papierów warto'ciowych. Je&eli chodzi o wyniki prywatyzacji w 2007 r., to nie straci" na aktualno'ci podzia" krajów transformacji na pi$( grup - kraje Europy +rodkowo-Wschodniej (liderów przekszta"ce!, gdzie od kilku lat obserwujemy jednak stagnacj$ reform w"asno'ciowych), kraje Europy Po"udniowo-Wschodniej (kraje „doganiaj#ce” liderów w wymiarze zarówno wyników ilo'ciowych jak i jako'ciowych), kraje Europy Wschodniej i Azji ("#cznie z Mongoli#) ze 'rednim poziomem reform (wi$kszo'( krajów z tej grupy tak&e ma cechy gospodarek „doganiaj#cych”), kraje EWA z niskim poziomem reform oraz kraje – „outsiderzy” transformacji, gdzie wyniki prywatyzacji nadal s# bardzo skromne lub w niektórych dziedzinach wr$cz nie wyst$puj#. Trzeba zwróci( specjaln# uwag$ na dwie grupy krajów „doganiaj#cych”, które, je&eli nie strac# dotychczasowej dynamiki, mog# wyprzedzi( dotychczasowych „liderów reform” nie tylko w prywatyzacji, lecz równie& na wszystkich innych polach transformacji gospodarczej. Z uwagi na to, &e prywatyzacja jest nie celem samym w sobie, lecz tylko narz$dziem polityki gospodarczej, nie nale&y rozpatrywa( jej w oderwaniu od pozosta"ych elementów tej polityki, przede wszystkim zorientowanych na rozwój sektora prywatnego: warunków prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej i klimatu inwestycyjnego. Sk"adaj# si$ na nie zarówno dzia"ania bezpo'rednio w sektorze przedsi$biorstw (wprowadzenie twardych ogranicze! bud&etowych,

dro&nych

korporacyjnego),

procedur

stworzenie

bankructwa

przychylnego

i

wspieranie

otoczenia

efektywnego

rynkowego

dla

nadzoru

podmiotów

gospodarczych (liberalizacja cen, handlu krajowego i zagranicznego, obrotu ziemi#, polityka wspierania konkurencji itp.), jaki i „pilnowanie” przez pa!stwo przestrzegania prawa w

306 stosunkach gospodarczych (w tym ochrona praw inwestorów). We wszystkich tych dziedzinach zachowuje aktualno'( opisany wy&ej podzia" na pi$( grup krajów: grup$ liderów, dwie grupy „doganiaj#ce” i dwie oci#gaj#ce si$ ze zmianami, aczkolwiek w &adnej z tych grup nie mo&na jeszcze mówi( o stworzeniu warunków prowadzenia dzia"alno'ci gospodarczej odpowiadaj#cych normom najbardziej rozwini$tych gospodarek rynkowych 'wiata. Specjalna uwaga w opracowaniu zosta"a po'wi$cona rozwojowi rynków i instytucji finansowych spe"niaj#cych dla przedsi$biorstw funkcje %ród"a finansowania i - zw"aszcza w przypadku rynku kapita"owego - mechanizmu oceny ich funkcjonowania. Istniej# tak&e wzajemne powi#zania mi$dzy rozwojem rynków finansowych, prywatyzacji i szeregu innych reform, np. reformy emerytalnej. Sektora finansowego w pa!stwach transformacji nie mo&na jeszcze uzna( za do ko!ca zreformowany, nawet w krajach – „liderach”, zarówno je&eli chodzi o reform$ bankowo'ci (nie do ko!ca zreformowane prawo, niedorozwini$ty kredyt dla sektora prywatnego itp.) jak i reform$ sektora pozabankowego, czyli rynków kapita"owych i pozabankowych instytucji finansowych (niska efektywno'( prawa w wi$kszo'ci krajów, p"ytko'( i niestabilno'( rynku, niska i w wielu krajach spadaj#ca kapitalizacja itp.). Instytucje finansowe nie tylko odgrywaj# istotn# rol$ w prywatyzacji i rozwoju sektora prywatnego jako ca"o'ci, lecz same staj# si$ obiektem przekszta"ce! w"asno'ciowych. Komercyjny filar sektora bankowego w 2007 r. w wi$kszo'ci krajów sk"ada" si$ ju& prawie w ca"o'ci z banków prywatnych, zazwyczaj kontrolowanych przez kapita" zagraniczny. G"$bokie zmiany w 2007 r. i w ci#gu ostatnich lat zachodzi"y natomiast w sektorze gie"d papierów warto'ciowych, gdzie obserwowano dwa trendy: prywatyzacji i jeszcze silniejszy trend w kierunku koncentracji technicznej i w"asno'ciowej, które doprowadzi"y do powstania dwóch grup - skandynawsko-ameryka!sko-ba"tyckiej i 'rodkowo-po"udnowo-europejskiej. Trendy te by"y spowodowane zarówno d#&eniem rz#dów pa!stw transformuj#cych si$ do przezwyci$&enia ogranicze! krajowych rynków kapita"owych, jak i ekspansj# „graczy” z gospodarek rozwini$tych na jeszcze „niezagospodarowane” segmenty rynków krajów postkomunistycznych. Rozpatruj#c efekty prywatyzacji w 2007 r. z perspektywy ko!ca 2008 r., nie mo&na abstrahowa( od 'wiatowego kryzysu finansowego. Szczególnie dotyczy to rekomendacji, które w innym wypadku mog"yby by( podobne to tych sprzed roku. Trudno'ci z formu"owaniem rekomendacji w chwili obecnej wynikaj# z tego, &e kryzys znajduje si$ dopiero w pocz#tkowym etapie i rozwija si$ wed"ug w du&ej mierze nowego, nie spotykanego wcze'niej scenariusza. Nie s# do ko!ca znane tak&e dzia"ania antykryzysowe, które zostan#

307 podj$te przez rz#dy nie tylko krajów transformacji, lecz równie& pozosta"ych pa!stw 'wiata, co jest szczególnie istotne ze wzgl$du na 'wiatowy charakter kryzysu i globalizacj$ procesów gospodarczych. Nie jest znana tak&e skuteczno'( podejmowanych dzia"a!. Mimo, &e wi$kszo'( gospodarek krajów transformacji do pewnego stopnia chroni swoista „renta zacofania”, czyli mniejsza, ni& w przypadku gospodarek najbardziej rozwini$tych, integracja ze 'wiatowymi procesami gospodarczymi, przede wszystkim finansowymi, 'wiatowy kryzys ju& uderzy" w sfery, istotne dla prywatyzacji i rozwoju sektora prywatnego - w wi$kszym stopniu w rynek kapita"owy, w mniejszym (przynajmniej na razie) - w rynek kredytu bankowego. W zwi#zku z tym nasuwaj# si$ nast$puj#ce, na razie wst$pne, refleksje co do „kryzysowej” polityki rz#dów krajów postkomunistycznych w dziedzinie prywatyzacji: 1. G"$boka bessa na gie"dach, ucieczka kapita"u z rynków krajów transformacji raczej oznacza konieczno'( wstrzymania si$ z prywatyzacj# przez gie"d$, przynajmniej do momentu ustabilizowania si$ sytuacji na rynkach. Sprzeda& akcji prywatyzowanych przedsi$biorstw przez gie"d$ obecnie doprowadzi"aby, z jednej strony, do bardzo silnego obni&enia ich kursu, a co za tym idzie, zmniejszonych wp"ywów do bud&etu, z drugiej za' do obj$cia znacznej cz$'ci tych akcji przez graczy przypadkowych, nie b$d#cych po&#danymi z punktu widzenia celów prywatyzacji. M.in. przez ró&norakie grupy interesów, które mog# skorzysta( z okazji taniego przej$cia maj#tku o du&ej potencjalnej warto'ci. Takie niebezpiecze!stwo wyst$puje zw"aszcza w Rosji i innych krajach WNP. 2. Spadek dochodów bud&etu z tytu"u wstrzymania prywatyzacji przez gie"d$ nale&a"oby rekompensowa( w sposób niezagra&aj#cy sektorowi przedsi$biorstw (np. unikaj#c zwi$kszenia odpisów od zysku przedsi$biorstw kontrolowanych przez pa!stwo). Nale&y zwróci( uwag$, &e wstrzymanie prywatyzacji przez gie"d$ mo&e tak&e zagrozi( realizacji reform „drugiej generacji”, m.in. emerytalnej - nale&a"oby w takim wypadku rozwa&y( inne, pozagie"dowe sposoby wspierania funduszy emerytalnych. 3. Wydaje si$, &e obecnie dzia"ania prywatyzacyjne maj# ograniczy( si$ g"ównie do: -

przedprywatyzacyjnych dzia"a! restrukturyzacyjnych i innych prac przygotowawczych;

-

pertraktacji z potencjalnymi inwestorami strategicznymi, najprawdopodobniej spoza sektora finansowego, którzy mieliby d"ugofalowe zamiary wobec nabywanej w"asno'ci, mniej podatni na bie&#c# koniunktur$ finansow#;

-

zawierania transakcji prywatyzacyjnych z zainteresowanymi nabywcami, je&eli rz#d jest usatysfakcjonowany warunkami transakcji (g"ównie b$dzie to dotyczy"o raczej ma"ych i 'rednich przedsi$biorstw).

308 By( mo&e, je'li oka&e si$, &e rynek finansowy przez d"u&szy czas nie b$dzie w stanie odzyska( stabilno'ci, odej'cie od prywatyzacji przez gie"d$ na rzecz sprzeda&y mienia pa!stwowego na rynku pozagie"dowym (przetargi, rokowania itp.) stanie si$ strategi# d"ugofalow#, zabezpieczaj#c# prywatyzacj$ przed zbyt du&ymi wahaniami koniunktury. 4. Szczególnie w obecnym okresie warto podejmowa( dzia"ania skierowane na przezwyci$&enie g"ównych bol#czek krajowego rynku kapita"owego - jego p"ytko'ci i, jak si$ okaza"o, zbyt niskiej renomy (cz$sto niezas"u&onej) w'ród 'wiatowych inwestorów portfelowych. W warunkach, kiedy zwi$kszenie poda&y akcji prywatyzowanych spó"ek nie jest wskazane, po&ytecznym by"oby wspieranie integracji gie"d z gie"dami europejskimi i ju& istniej#cymi grupami. Na

zako!czenie

jeszcze

jedna

refleksja

dotycz#ca

skutecznej

polityki

prywatyzacyjnej. W badaniach nad skutkami spowolnienia prywatyzacji, które sta"o si$ szczególnie widoczne w Polsce poczynaj#c od 2000 r., twierdzono, &e s# nimi wymierne koszty wyra&aj#ce si$ w znacznym (do kilku punktów procentowych) spowolnieniu tempa wzrostu PKB z powodu silnego zró&nicowania efektywno'ci przedsi$biorstw publicznych i firm prywatnych, wstrzymania restrukturyzacji, negatywnego oddzia"ywania po'redniego (poprzez otoczenie ekonomiczne) firm pa!stwowych na prywatne, obni&enie atrakcyjno'ci gospodarki dla inwestorów zagranicznych itp.39 Teraz mo&na doda( jeszcze jeden pot$&ny czynnik podnosz#cy koszty zbyt wolnej prywatyzacji - nie tylko w Polsce: niedostateczna waga przywi#zywana do niestabilno'ci procesów gospodarczych, niewystarczaj#ce wykorzystanie „okna mo&liwo'ci”, kiedy sytuacja na rynkach, szczególnie finansowych, by"a korzystna. Czyli po prostu przegapienie koniunktury.

39

Antczak M., Koszty spowolnienia prywatyzacji, w: B"aszczyk B. (red.), Koszty spowolnienia prywatyzacji, „Zeszyty BRE Bank – CASE” nr 70, Warszawa 2004.

309

ZAKO-CZENIE

W latach 1990-2007, spo'ród 8453 przedsi$biorstw pa!stwowych stanowi#cych wg danych GUS na dzie! 31 grudnia 1990 roku pocz#tkowy zasób podmiotów do prywatyzacji, obj$to procesami przekszta"ce! 5809 przedsi$biorstw (68,7%). W tym m.in.: 1619 skomercjalizowano, 2283 poddano prywatyzacji bezpo'redniej, a wobec 1907 wszcz$to likwidacj$ z przyczyn ekonomicznych. Prywatyzacj# po'redni# obj$to 384 jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa oraz ca"kowicie sprywatyzowano 301 spó"ek z pierwotnej puli 512 spó"ek uczestnicz#cych w Programie NFI. W wy&ej wymienionych zestawieniach nie zosta"y uj$te zlikwidowane, a nast$pnie przej$te przez Agencj$ Nieruchomo'ci Rolnych (d. Agencja W"asno'ci Rolnej Skarbu Pa!stwa) przedsi$biorstwa pa!stwowe gospodarki rolnej. W ci#gu 18 lat proces przekszta"ce! w"asno'ciowych przedsi$biorstw pa!stwowych stopniowo zmienia" swoj# struktur$ i znaczenie, zarówno pod wzgl$dem liczby podmiotów, sposobów realizacji jak i osi#ganych efektów. Grup$

spó"ek

Skarbu

Pa!stwa

poddanych

prywatyzacji

w

2007

roku

charakteryzowa"o du&e zró&nicowanie sytuacji ekonomiczno-finansowej. Najliczniejsz# grup$ stanowi"y spó"ki, których warto'( kapita"u podstawowego

przekracza"a 50 mln z", co

stanowi"o 70% ogó"u spó"ek prywatyzowanych w 2007 roku, by"y to g"ównie spó"ki nale&#ce do sektora energetycznego. Prywatyzacja bezpo'rednia obj$"a przedsi$biorstwa o znaczeniu regionalnym i lokalnym, których utrzymanie si$ na rynku wp"ywa na sytuacj$ gospodarcz# regionu i – w konsekwencji – na kondycj$ gospodarki, zw"aszcza w zakresie "agodzenia dysproporcji regionalnych. Z obserwacji sytuacji ekonomicznej spó"ek ju& ustabilizowanych jako podmioty komercyjne wynika, &e poza spó"kami sprzedanymi w ofercie publicznej, inwestorzy anga&uj# si$ w spó"ki perspektywicznie; w wi$kszo'ci inwestuj# zyski i podejmuj# realizacj$ wieloletnich programów modernizacyjnych. W

rozdziale

drugim

Raportu

przedstawiono

wybrane

mi$dzyregionalne

zró&nicowania sytuacji spo"eczno-gospodarczej w Polsce w korelacji z przebiegiem procesów przekszta"ce! w"asno'ciowych. Wskazano, poprzez porównanie kondycji ekonomicznej

310 polskich województw z regionami Unii Europejskiej, w jak trudnych warunkach zewn$trznych i wewn$trznych przebiega"y procesy przekszta"ce! w"asno'ciowych w Polsce w latach 1990-2007. Dokonano tak&e próby okre'lenia skali i tendencji mi$dzyregionalnych zró&nicowa! poziomu produktywno'ci polskich województw. Przedstawiono w uj$ciu przestrzennym i porównano stan zaawansowania i zrównowa&on# struktur$ tych przekszta"ce! pod wzgl$dem wyst$powania stosowanych „'cie&ek prywatyzacji” z wybranymi elementami sytuacji spo"eczno-gospodarczej województw. Przeprowadzona analiza pozwala na sformu"owanie wniosku, i& nie ma bezpo'rednich zwi#zków mi$dzy obserwowanymi symptomami polaryzacji rozwoju spo"eczno-gospodarczego polskich województw, a stosowanymi metodami przekszta"ce! w"asno'ciowych. Przedmiotem rozwa&a! podj$tych w rozdziale trzecim Raportu s# bie&#ce, krótkoterminowe relacje pomi$dzy procesem prywatyzacji a bud&etem pa!stwa, wynikaj#ce z faktu, &e dochody z mienia publicznego (zarówno bie&#ce dochody z mienia jak i przychody z jego sprzeda&y) ujmowane s# w bud&ecie pa!stwa bezpo'rednio wp"ywaj#c na wysoko'( poszczególnych jego elementów, natomiast koszty zwi#zane z realizacj# procesu prywatyzacji s# finansowane ze 'rodków gromadzonych na rachunkach specjalnie do tego celu powo"anych pa!stwowych funduszy celowych, zasilanych przychodami z prywatyzacji. Analizuj#c wp"yw na bud&et pa!stwa przekszta"ce! w"asno'ciowych zrealizowanych w danym roku, koncentrujemy si$ nie tyle na intensywno'ci dzia"a! prywatyzacyjnych, liczbie przeprowadzonych transakcji, wysoko'ci wynegocjowanych cen transakcyjnych, ale na wysoko'ci wp"ywów uzyskanych z transakcji prywatyzacyjnych i sposobów ich usytuowania w strukturze bud&etu pa!stwa (oraz w planach finansowych pa!stwowych funduszy celowych). Nie ka&da transakcja oznaczaj#ca rozpocz$cie lub kontynuacj$ zmiany struktury w"asno'ciowej prowadzi do uzyskania przez Skarb Pa!stwa bie&#cych wp"ywów pieni$&nych. W 2007 r., pomimo sprzyjaj#cych warunków makroekonomicznych, po raz kolejny nie uda"o si$ zrealizowa( zaplanowanych przychodów z prywatyzacji. Z zaplanowanej kwoty 3 mld z" Skarb Pa!stwa uzyska" 1,9 mld z", z czego – po dokonaniu obowi#zkowych odpisów na fundusze celowe – do bud&etu zosta"o przekazane 1,4 mld z". +rodki te s# zaliczane do przychodów bud&etowych, a od 2004 roku s# przeznaczone na finansowanie kosztów reformy emerytalnej. Uzyskane przychody z prywatyzacji pochodzi"y g"ównie z prywatyzacji po'redniej. Z tego typu transakcji Skarb Pa!stwa uzyska" wp"ywy wysoko'ci 1,5 mld z", z

311 czego zdecydowana wi$kszo'( (1,2 mld z") pochodzi"a z transakcji w ramach kontynuacji prywatyzacji, a tylko 280 mln z" z procesów wszcz$tych w roku 2007. By"o to nie tylko efektem spowolnienia w latach 2006-2007 przekszta"ce! w"asno'ciowych w gospodarce, ale tak&e w coraz wi$kszym stopniu wykorzystywania przy ich rozpoczynaniu takich form przekszta"ce!, które nie przynosz# bie&#cych wp"ywów pieni$&nych. Z 25 prywatyzacji rozpocz$tych w 2007 roku tylko 4 by"y zrealizowane poprzez sprzeda& akcji i skutkowa"y zwi$kszeniem przychodów z prywatyzacji w roku bie&#cym. Kolejnym aspektem prywatyzacji maj#cym wp"yw na bud&et pa!stwa jest polityka dywidendowa realizowana w spó"kach z udzia"em Skarbu Pa!stwa. Od kilku lat obserwujemy jej zaktywizowanie i zaostrzenie. Skarb Pa!stwa w znacznie wi$kszym stopniu si$ga do zysków wypracowanych w spó"kach, coraz cz$'ciej ustalaj#c stop$ wyp"at dywidendy przekraczaj#c# proponowan# przez zarz#d. Skarb Pa!stwa pobieraj#c dywidend$ realizuje – podobnie jak prywatni w"a'ciciele – przys"uguj#ce mu prawo do cz$'ci wygospodarowanego zysku. Wa&ne jest jednak, aby zindywidualizowany, wieloczynnikowy system oceny zdolno'ci spó"ek do wyp"aty dywidendy zabezpiecza" spó"ki realizuj#ce strategi$ rozwoju przed nadmiernym drena&em 'rodków finansowych. Pojawia si$ bowiem zagro&enie, &e nadmierna presja w kierunku maksymalizacji dochodów bud&etowych spowoduje niew"a'ciw# ocen$ przez Skarb Pa!stwa rzeczywistych potrzeb inwestycyjnych w spó"kach, zmuszaj#c je do nadmiernego zwi$kszania zad"u&enia w celu sfinansowania inwestycji lub odk"adania ich w czasie. W 2007 roku, podobnie jak rok wcze'niej, wp"ywy z tytu"u dywidend przekroczy"y przychody z prywatyzacji. Rok 2007 zaznaczy" si$ silnym wzrostem gospodarczym; w tych sprzyjaj#cych warunkach makroekonomicznych uda"o si$ w Polsce znacznie obni&y( deficyt bud&etowy, g"ównie w wyniku silnego wzrostu dochodów z tytu"u podatków. Pomimo niezrealizowania planowanych wp"ywów z prywatyzacji zmniejszone potrzeby po&yczkowe pa!stwa pozwoli"y te& obni&y( poziom d"ugu publicznego w relacji do PKB, cho( w uj$ciu nominalnym nast#pi" dalszy jego wzrost. W czwartym rozdziale Raportu przedstawiono g"ówne regulacje prawne dotycz#ce funkcjonowania

grup

kapita"owych

jako

efektu

transformacji

polskiego

sektora

energetycznego, jak równie& kondycj$ polskiej energetyki na tle innych krajów europejskich. Rok 2007 up"yn#" pod znakiem realizacji kolejnego etapu konsolidacji tego sektora, zgodnie z rz#dowym „Programem dla elektroenergetyki”. I tak, w styczniu tego roku dokonano wpisu do KRS podwy&szenia kapita"u zak"adowego spó"ki PGE ENERGIA S.A. z

312 siedzib# w Warszawie w wyniku wniesienia przez Skarb Pa!stwa 85% pakietów akcji 9 jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa powsta"ych w wyniku komercjalizacji. Natomiast w czerwcu 2007 roku dokonano rejestracji podwy&szenia kapita"u zak"adowego spó"ki ENERGIA S.A. z siedzib# w Gda!sku, do której wniesiono 85% pakiety akcji

dwóch

jednoosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa. W sierpniu i w grudniu 2007 roku dokonano kolejnej rejestracji podwy&szenia kapita"u zak"adowego spó"ki Energetyka Po"udnie S.A. (Tauron Polska Energia S.A.) z siedzib# w Katowicach, do której wniesiono 85%-owe pakiety pi$ciu jednosobowych spó"ek Skarbu Pa!stwa. W opracowaniu zawarto tak&e wyniki bada! przeprowadzonych w czterech ww. grupach kapita"owych, obejmuj#cych m.in. analiz$ efektów tej konsolidacji. Pi#ty rozdzia" Raportu po'wi$cony jest zagadnieniu standaryzacji metodyki analizy sytuacji przedsi$biorstwa w procesie jego prywatyzacji oraz postulowanym zasadom stosowania przez podmiot prywatyzuj#cy algorytmu decyzyjnego w tym procesie. Problem ten nie doczeka" si$ dotychczas jednoznacznego rozwi#zania. Postawione tutaj pytanie - czy prywatyzacja jest procesem, który posiada identyfikowalny algorytm decyzyjny, a przez to, czy mog# istnie( kryteria oceny efektywno'ci tego procesu, z punktu widzenia trzech jego uczestników:

podmiotu

prywatyzuj#cego,

podmiotu

prywatyzowanego

i

podmiotu

nabywaj#cego podmiot prywatyzowany od podmiotu prywatyzuj#cego, znajduje swoje rozwi#zanie w systematycznie dokonywanej rekonstrukcji za"o&e! algorytmu decyzyjnego procesu prywatyzacji i na tej podstawie próbie okre'lenia roli oraz wp"ywu na ten algorytm wniosków wynikaj#cych z wykonywanych w tym procesie analiz przedprywatyzacyjnych. Stopniowa analiza przes"anek roli i wymiaru poznawczego analizy sytuacji przedsi$biorstwa i jego zdolno'ci prywatyzacyjnej, definiowanie struktury i etapów procesu prywatyzacji w kontek'cie konceptualnych ram jego algorytmu decyzyjnego, a tak&e identyfikowanie wybranych implikacji analizy przedprywatyzacyjnej w poszukiwaniu celu jej wykonywania, stanowi punkt wyj'cia do sformu"owania zawartych w opracowaniu wniosków poznawczych. Opisywana w szóstym Rozdziale Raportu problematyka corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa jest jednoznacznie zwi#zana z nadzorem w"a'cicielskim, przed którym, w"a'nie ze wzgl$du na specyficzne cechy i funkcje w"a'ciciela jakim jest pa!stwo, stoj# powa&ne wyzwania.

313 W nadzorze tym wykorzystuje si$ cz$sto instrumenty w"a'ciwe dla prywatnych spó"ek kapita"owych. Instrumenty te nie zawsze jednak bior# pod uwag$ istotn# specyfik$ spó"ek z udzia"em pa!stwa, polegaj#c# przede wszystkim na próbach ingerencji politycznej w ich funkcjonowanie, swoistej „bierno'ci” w"a'ciciela, jego oddaleniu od bie&#cych problemów pojawiaj#cych si$ w spó"kach oraz rozmywaniu odpowiedzialno'ci za podejmowane decyzje, co wynika cz$sto ze skomplikowanych powi#za! pomi$dzy organami oraz poszczególnymi grupami udzia"owymi. Specyfika ta polega tak&e na wykraczaj#cej poza rynkowe regu"y ochronie przed czynnikami dyscyplinuj#cymi procesy mened&erskie, jakimi s# przej$cie oraz bankructwo; na skomplikowaniu procesów decyzyjnych w ramach struktury w"a'cicielskiej, której trzon stanowi Ministerstwo Skarbu Pa!stwa (MSP). Cele nadzoru w"a'cicielskiego sprawowanego przez pa!stwo mo&na podzieli( na te, które odnosz# si$ do gospodarki jako ca"o'ci, jak i na te odnosz#ce si$ bezpo'rednio do funkcjonowania Ministra Skarbu Pa!stwa jako reprezentanta Skarbu Pa!stwa i organu nadzoruj#cego funkcjonowanie spó"ek z jego udzia"em. Na t$ drug# grup$ sk"adaj# si$ cele okre'lone w wydanych przez Ministerstwo Skarbu Pa!stwa Zasadach nadzoru w!a"cicielskiego nad spó!kami z udzia!em Skarbu Pa'stwa oraz innymi pa'stwowymi osobami prawnymi. Corporate

governance

dotyczy

relacji

pomi$dzy

poszczególnymi

grupami

udzia"owymi w spó"ce oraz struktur, w których te relacje zachodz#. Na kszta"t systemu corporate governance spó"ek z udzia"em Skarbu Pa!stwa wp"ywa wiele elementów, z których ka&dy, cho( nie zawsze w równym stopniu, jest determinowany poprzez odpowiedni# regulacj$ prawn#. W opracowaniu przedstawiono model corporate governance wynikaj#cy z regulacji prawnych w spó"kach kapita"owych. Punktem odniesienia dla analizy siatki regulacyjnej spó"ek Skarbu Pa!stwa s# cele nadzoru w"a'cicielskiego nad tymi spó"kami. Autor wskazuje na wady poszczególnych rozwi#za! prawnych, które zwi$kszaj# ryzyko wyst#pienia sytuacji niepo&#danych z punktu widzenia gospodarki jako ca"o'ci, jak i negatywnie wp"ywaj#cych na efektywno'( mechanizmów nadzoru w"a'cicielskiego i przejrzysto'( tego procesu. Opracowanie mo&e stanowi( punkt wyj'cia do dalszych bada! dotycz#cych problematyki corporate governance w spó"kach Skarbu Pa!stwa, s"u&#cych wypracowaniu modelowych rozwi#za! w tym zakresie, bior#cych pod uwag$ specyficzne cele nadzoru w"a'cicielskiego sprawowanego przez pa!stwo, a tak&e otoczenie instytucjonalne tego rodzaju spó"ek.

314

Celem opracowania zawartego w siódmym rozdziale Raportu jest dokonanie oceny przebiegu i efektów polskiej prywatyzacji w szerokim rozumieniu, to znaczy g"ównie w aspekcie oddzia"ywania zmian prywatyzacyjnych na 'rodowisko ekonomiczne. Zasadnicze znaczenie ma tu "ad korporacyjny, jaki zosta" ukszta"towany w gospodarce. Jako zasad$ oceny autorzy przyjmuj# porównania mi$dzynarodowe. Odwo"anie si$ do do'wiadcze! innych krajów pozwala bowiem zwróci( uwag$ zarówno na niewykorzystane mo&liwo'ci, których realne istnienie potwierdzi"a praktyka innych krajów, jak i unikn#( zbytniej krytyki mo&liwych b"$dów, je'li stwierdzimy, &e wyst#pi"y powszechnie równie& gdzie indziej. Generalnie mo&na stwierdzi(, &e d"ugookresowe efekty prywatyzacji gospodarki polskiej s# pozytywne na tle porównawczym innych krajów by"ego bloku socjalistycznego. Dok"adniejsza analiza tego zagadnienia prowadzi do kilku szczegó"owych wniosków i rekomendacji, przedstawionych w opracowaniu. Poprywatyzacyjny "ad korporacyjny w Polsce zosta" uformowany prawid"owo. Natomiast sektor pa!stwowy w Polsce jest nadal nadmiernie rozbudowany. Spo'ród analizowanych 10 krajów transformacji, które sta"y si$ cz"onkami UE, zakres sektora pa!stwowego w Polsce jest jednym z 2–3 najwi$kszych. Doko!czenie prywatyzacji powinno zatem sta( si$ priorytetem dzia"a! rz#dowych. Aby polityka ta by"a skuteczna nale&y wspiera( j# akcj# edukacyjn#, poniewa& zrozumienie wagi konkurencyjnych rynków i prywatnej przedsi$biorczo'ci w Polsce pozostaje niewielkie, a st#d poparcie dla programu prywatyzacji jest chwiejne. W gospodarce polskiej korupcja nadal os"abia jako'( otoczenia gospodarczego, w tym równie& dobrych praktyk korporacyjnych, dzia"aj#c demotywuj#co. Skuteczna walka z korupcj# musi opiera( si$ nie tylko na efektywnych mechanizmach kontrolnych (w tej dziedzinie obserwujemy post$p), ale te& na dalszym ograniczaniu uci#&liwo'ci i arbitralno'ci dzia"a! regulacyjnych administracji wobec przedsi$biorstw. Ze znacz#cym nat$&eniem wyst$puje zjawisko, które mo&na okre'li( jako inn# form$ kapitalizmu politycznego. Chodzi mianowicie o to, &e zaniechanie prywatyzacji i dalsze istnienie przedsi$biorstw pa!stwowych (z regu"y jako monopolistów lub quasi-monopolistów) w takich bran&ach jak górnictwo, energetyka, koleje itp., w pewnym stopniu wywo"uje „paso&ytowanie” tych przedsi$biorstw kosztem innych bran&, pozosta"ej cz$'ci gospodarki i konsumentów.

315

Ostatni, ósmy rozdzia" Raportu po'wi$cono podstawowym problemom i wynikom prywatyzacji w krajach transformacji w 2007 r. oraz pokazaniu miejsca prywatyzacji w polityce gospodarczej omawianych krajów. Podstawowym wyzwaniem w kilku ostatnich latach jest prywatyzacja sektorów, bran& i poszczególnych przedsi$biorstw o charakterze strategicznym, które dot#d z wielu przyczyn by"y wy"#czone z przekszta"ce!. Rozpocz$cie b#d% przyspieszenie prywatyzacji tego obszaru sta"o si$ mo&liwe g"ównie dzi$ki bardziej pragmatycznym postawom rz#dów tych krajów, rezygnacji z podej'cia ideologicznego na rzecz ekonomicznego. W wymiarze ilo'ciowym mo&na mówi( o kontynuacji w 2007 r. trendów z lat ubieg"ych, za' w wymiarze jako'ciowym nale&y podkre'li( przej'cie praktycznie wszystkich tych krajów na metody i techniki prywatyzacji zapewniaj#ce przede wszystkim osi#gni$cie celów ekonomicznych. Szczególn# uwag$ zwrócono na szanse i zagro&enia zwi#zane z prywatyzacj# przez gie"d$. Autor tego rozdzia"u po'wi$ci" wiele uwagi uwarunkowaniom ekonomicznym i instytucjonalnym sprzyjaj#cym osi#ganiu celów prywatyzacji. Poza klimatem inwestycyjnym, specjaln# uwag$ zwróci" na rozwój rynków i instytucji finansowych, wci#& jeszcze odbiegaj#cych od standardów najbardziej rozwini$tych gospodarek rynkowych. W ostatnim okresie, a w tym w 2007 r. zachodzi"y g"$bokie zmiany w sektorze rynku kapita"owego, gdzie obserwowano dwa pozytywne trendy: prywatyzacji i mi$dzynarodowej konsolidacji. Podsumowuj#c przebieg prywatyzacji w 2007 r., autor okre'li" wyzwania stoj#ce przed prywatyzacj# w nast$pnych latach, szczególnie w 'wietle rysuj#cego si$ pod koniec 2007 r. za"amania koniunktury gospodarczej. Sformu"owa" tak&e wst$pne refleksje co do wa&niejszych aspektów „kryzysowej” polityki prywatyzacyjnej w krajach transformacji.

ANEKS STATYSTYCZNY

Przekszta!cenia w!asno"ciowe przedsi'biorstw pa(stwowych w 2007 roku

Tablice opracowano na podstawie danych MSP

SPIS

TRE$CI

Tablice Numer 1 Podj$te i zrealizowane procesy przekszta"ce! w"asno'ciowych pa!stwowych w poszczególnych latach.................................

Strona przedsi$biorstw

2 Przekszta"cenia przedsi$biorstw pa!stwowych w uk"adzie wojewódzkim .... 3 Przedsi$biorstwa pa!stwowe obj$te przekszta"ceniami w"asno'ciowymi wg sekcji i dzia"ów Polskiej Klasyfikacji Dzia"alno'ci ........................................

3 8

11

Wykresy Numer

Strona 1 Przedsi$biorstwa pa!stwowe obj$te przekszta"ceniami w"asno'ciowymi ......

4

2 Przedsi$biorstwa pa!stwowe wykre'lone z rejestru przedsi$biorców.............

4

3 Dynamika procesu przekszta"ce! w"asno'ciowych w latach 1990 – 2007 .....

5

4 Przedsi$biorstwa pa!stwowe obj$te procesem przekszta"ce! w"asno'ciowych wg metody prywatyzacji w poszczególnych latach ....................

6

5 Przedsi$biorstwa pa!stwowe obj$te procesem przekszta"ce! w"asno'ciowych wg metody prywatyzacji w latach 1990-2007 ..................... 6 Przedsi$biorstwa pa!stwowe funkcjonuj#ce w dniu 31.12.1990 r. i przedsi$biorstwa obj$te przekszta"ceniami w latach 1990-2007 wg województw ..............................................................................................

7

9

7 Przedsi$biorstwa pa!stwowe wg stanu na 31.12.2007 i przedsi$biorstwa pa!stwowe obj$te przekszta"ceniami wed"ug dróg prywatyzacji w województwach w latach 1990-2007 ............................................................

10

8 Przedsi$biorstwa pa!stwowe obj$te przekszta"ceniami wg sekcji PKD – stan na dzie! 31.12.2007 r...............................................................................

13

226

222

106

221

246

131

61

118

97

37

9

12

12

23

16

9

1126

821

528

512

541

425

314

297

303

258

134

100

83

98

84

32

62

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

25

6

6

10

6

21

32

21

18

16

44

24

26

36

47

23

22

6

4

pryw. po'rednia

1

0

5

1

5

obj$cie a/u w podwy&szonym kapit zak"

-

-

-

-

-

-

-

4

1

17

14

31

60

-

-

-

-

-

7

w ramach BPU

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

512

-

-

-

-

-

-

6

wnies.do NFI

0

0

0

0

0

1

0

1

7

8

0

0

0

0

0

0

0

0

8

79

54

93

120

87

77

70

80

76

9

kolejne Dz. III ust. zbycie a/u2 o kip

20

10

37

52

36

44

72

164

149

135

193

197

151

131

196

281

383

32

10

akceptacja MPW/MSP

13

24

38

57

41

67

63

152

150

145

164

204

139

184

269

302

179

3

11

wykre'l. z rej. przeds.

*ród"o: dane MSP

2/ - kontynuacja prywatyzacji poprzez zbycie kolejnego pakietu akcji/udzia"ów w spó"kach z cz$'ciowym udzia"em Skarbu Pa!stwa

Tablica nr 1

10

13

31

23

35

44

53

57

57

44

60

97

144

160

226

318

517

18

12

21

25

41

55

50

37

12

46

56

70

99

132

100

112

116

86

19

0

13

w tym brak sprzec. wykre'l. z rej. MPW/MSP przeds.

likwidacja w trybie art. 19 ust. o pp

1/ - dotyczy przedsi$biorstw pa!stwowych przekszta"conych w spó"ki przez MPW i MSP, w tym 117 spó"ek przej$tych od innych ministrów w 1997 r. w wyniku reformy centrum gospodarczego rz#du

32

3

41

2

91

1

(3+10+12)

OGÓ&EM

1990

ROK

PRZEDSI%BIORSTWA PA#STWOWE OBJ%TE PRZEKSZTA&CENIAMI prywatyzacja komercjalizacja1 bezpo"rednia w tym udost'pniono akcje/udzia!y w tym

PODJ%TE I ZREALIZOWANE PROCESY PRZEKSZTA&CE# W&ASNO$CIOWYCH PRZEDSI%BIORSTW PA#STWOWYCH W POSZCZEGÓLNYCH LATACH

Wykres nr 1

Wykres nr 1

Przedsi#biorstwa pa$stwowe obj#te przekszta!ceniami w!asno%ciowymi 32,8% 27,9%

39,3%

skomercjalizowane

pryw. bezpo"rednia

likwidacja z art.19

*ród"o: Tablica nr 1 Wykres nr 2

Przedsi#biorstwa pa$stwowe wykre%lone z rejestru przedsi#biorców

44,9%

33,1% 22,0%

skomercjalizowane

*ród"o: Tablica nr 1

spryw. bezpo"rednio

zlikwidowane z art.19

=

0

100

200

300

400

500

600

1990/91

*ród"o: Tabela nr 1

liczba p.p.

1992

1994

skomercjalizowane

1993

1995

1997

1998

1999

obj(te prywatyzacj# bezpo"redni#

1996

2000

2002

2003

likwidowane z art.19 ust. o pp

2001

PRZEDSI&BIORSTWA PA'STWOWE OBJ&TE PROCESEM PRZEKSZTA(CE' W(ASNO"CIOWYCH WG METODY PRYWATYZACJI W POSZCZEGÓLNYCH LATACH

2004

2005

2006

Wykres nr 4

2007

liczba p.p.

0

500

1000

1500

2000

2500

1992

1993

)ród$o: dane MSP

1995

skomercjalizowane

1994

* narastaj#co od pocz#tku prywatyzacji

1990/91

1996

1998

1999

obj(te prywatyzacj# bezpo"redni#

1997

2000

2002

2003 likwidowane z art.19 ust. o pp

2001

2004

2005

2006

PRZEDSI&BIORSTWA PA'STWOWE OBJ&TE PROCESEM PRZEKSZTA(CE' W(ASNO"CIOWYCH WG METODY PRYWATYZACJI W LATACH 1990-2007*

2007

Wykres nr 5

536

337

287

186

439

386

699

193

280

174

301

771

179

264

491

286

1 DOLNO+L2SKIE

2 KUJAWSKO-POMORSKIE

3 LUBELSKIE

4 LUBUSKIE

5 )ÓDZKIE

6 MA)OPOLSKIE

7 MAZOWIECKIE

8 OPOLSKIE

9 PODKARPACKIE

10 PODLASKIE

11 POMORSKIE

12 +L2SKIE

13 +WI3TOKRZYSKIE

14 WARMI-SKO-MAZURSKIE

15 WIELKOPOLSKIE

16 ZACHODNIOPOMORSKIE

*ród"o: dane MSP

5809

1+7+9

Ogó!em

POLSKA

Województwo: stan na dzie( 31.12.2007 1

58

125

31

64

289

76

35

88

65

184

114

117

38

62

90

183

1619

14

35

8

16

49

21

11

17

14

52

33

24

10

13

25

42

384

2

prywat. po"rednia

1

1

0

0

1

0

0

0

0

2

1

0

0

1

0

0

7

obj'cie a/u w podwy)szonym kapit. zak!. 3

13

44

9

14

122

12

10

32

18

38

38

33

18

19

29

63

512

4

wniesione do NFI

4

9

2

6

17

8

3

6

4

11

6

25

2

10

6

8

127

5

w ramach BPU

w tym udost'pniono akcje/udzia!y

komercjalizacja

0

3

1

0

2

1

0

1

1

3

0

3

0

0

1

1

17

6

Dzia! III ust. o kip

128

197

108

56

205

134

84

114

71

292

160

167

79

131

140

217

2283

7

akceptacja MPW/MSP

125

190

107

56

202

126

81

110

70

271

155

156

74

128

136

207

2194

8

w tym wykre"lone z rej.przeds.

prywatyzacja bezpo"rednia

PRZEDSI%BIORSTWA PA#STWOWE OBJ%TE PRZEKSZTA&CENIAMI

PRZEKSZTA&CENIA PRZEDSI%BIORSTW PA#STWOWYCH W UK&ADZIE WOJEWÓDZKIM

100

169

125

59

277

91

55

78

57

223

112

155

69

94

107

136

1907

9

brak sprzeciwu MPW/MSP

58

94

59

32

152

54

31

45

32

143

64

80

42

50

66

75

1077

w tym wykre"lone z rej.przeds. 10

likwidacja w trybie art. 19 ust. o pp

Tablica nr 2

PRZEDSI%BIORSTWA PA#STWOWE FUNKCJONUJ0CE W DNIU 31.12.1990R. I PRZEDSI%BIORSTWA WYKRE$LONE Z REJESTRU W LATACH 1990-2007 W WYNIKU PRZEKSZTA&CE# W&ASNO$CIOWYCH WED&UG WOJEWÓDZTW Wykres nr 6

POMORSKIE WARMI,SKO-MAZURSKIE PODLASKIE

ZACHODNIOPOMORSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE

MAZOWIECKIE

WIELKOPOLSKIE LUBUSKIE

&ÓDZKIE

LUBELSKIE

'WI+TOKRZYSKIE

DOLNO'L*SKIE OPOLSKIE 'L*SKIE

PODKARPACKIE MA&OPOLSKIE

liczba przeds. 1 100

przeds. pa!stw . w dn. 31.12.1990 przeds. w ykre"lone z rej. do 31.12.2007

PRZEDSI%BIORSTWA PA#STWOWE WG STANU NA 31.12.2007 I PRZEDSI%BIORSTWA PA#STWOWE OBJ%TE PRZEKSZTA&CENIAMI WG DRÓG PRYWATYZACJI W WOJEWÓDZTWACH W LATACH 1990-2007 Wykres nr 7

POMORSKIE WARMI,SKO-MAZURSKIE

PODLASKIE

ZACHODNIOPOMORSKIE

KUJAWSKO-POMORSKIE

MAZOWIECKIE

WIELKOPOLSKIE LUBUSKIE

&ÓDZKIE LUBELSKIE

DOLNO'L*SKIE

'WI+TOKRZYSKIE OPOLSKIE 'L*SKIE

PODKARPACKIE MA&OPOLSKIE

300

przeds.pa!stwowe skomercjalizowane pryw.bezpo"rednio likwidowane z art.19 ust.o p.p.

PRZEDSI%BIORSTWA PA#STWOWE OBJ%TE PRZEKSZTA&CENIAMI W&ASNO$CIOWYMI WED&UG SEKCJI I DZIA&ÓW POLSKIEJ KLASYFIKACJI DZIA&ALNO$CI Tablica nr 3 S E K C J A

D Z I A &

PRZEDSI%BIORSTWA OBJ%TE PRZEKSZTA&CENIAMI

STAN NA DZIE#: 31.12.2007 r.

A

ROLNICTWO, &OWIECTWO I LE$NICTWO 1 Rolnictwo, "owiectwo, "#cznie z dzia"alno'ci# us"ugow# 2 Le'nictwo, "#cznie z dzia"alno'ci# us"ugow#

B

RYBACTWO 5 Rybactwo, "#cznie z dzia"alno'ci# us"ugow#

C

GÓRNICTWO I KOPALNICTWO 10 Górnictwo w$gla kamiennego i brunatnego (lignitu); wydobywanie torfu 11 Wydobywanie ropy naftowej i gazu ziemnego, w"#czaj#c dzia"alno'( us"ugow# 14 Pozosta"e górnictwo i kopalnictwo

D 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 E

F

PRZETWÓRSTWO PRZEMYS&OWE Produkcja artyku"ów spo&ywczych i napojów Produkcja wyrobów tytoniowych W"ókiennictwo Produkcja odzie&y i wyrobów futrzarskich Produkcja skór wyprawianych i wyrobów ze skór wyprawianych Produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz korka (z wy"#czeniem mebli) .... Produkcja masy w"óknistej, papieru oraz wyrobów z papieru Dzia"alno'( wydawnicza, poligrafia i reprodukcja ... Wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej ... Produkcja wyrobów chemicznych Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych Produkcja wyrobów z pozosta"ych surowców niemetalicznych Produkcja metali Produkcja metalowych wyrobów gotowych z wyj#tkiem maszyn... Produkcja maszyn i urz#dze!, gdzie indziej nie sklasyfikowana Produkcja maszyn biurowych i komputerów Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, gdzie indziej nie ... Produkcja sprz$tu i urz#dze! radiowych, telewizyjnych ... Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych ... Produkcja pojazdów samochodowych, przyczep i naczep Produkcja pozosta"ego sprz$tu transportowego Produkcja mebli; dzia"alno'( produkcyjna, gdzie indziej nie... Zagospodarowanie odpadów

WYTWARZANIE I ZAOPATRYWANIE W ENERGI% ELEKTRYCZN0, GAZ , WOD% 40 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energi$ elektryczn#, gaz, par$ ... 41 Pobór, uzdatnianie i rozprowadzanie wody BUDOWNICTWO 45 Budownictwo

prywatyzacja likwidacja z art. 19 ust. o pp

Ogó!em komercjalizacja bezpo'rednia

5809

1619

2283

1907

113 108 5

6 1 5

12 12

95 95

5 5

2 2

110

45

33

32

23

12

2

9

3 84

1 32

31

2 21

2582 461 8 175 91 55

1090 211 8 103 33 21

839 162

653 88

29 27 13

43 31 21

113 45 78 11 137 37 293 62 140 450 29 73 44 66 33 38 123 20

25 21 22 9 79 22 83 49 54 181 1 44 22 24 21 25 32

48 19 39 2 51 9 93 7 45 146 26 18 11 24 10 6 44 10

40 5 17 7 6 117 6 41 123 2 11 11 18 2 7 47 10

91 85 6

85 79 6

3 3

3 3

1009 1009

145 145

514 514

350 350

3 3

PRZEDSI%BIORSTWA PA#STWOWE OBJ%TE PRZEKSZTA&CENIAMI W&ASNO$CIOWYMI WED&UG SEKCJI I DZIA&ÓW POLSKIEJ KLASYFIKACJI DZIA&ALNO$CI Tablica nr 3 S E K C J A

G

H

D Z I A &

PRZEDSI%BIORSTWA OBJ%TE PRZEKSZTA&CENIAMI

STAN NA DZIE#: 31.12.2007 r.

HANDEL HURTOWY I DETALICZNY; NAPRAWA POJAZDÓW SAMOCHODOWYCH, MOTOCYKLI ORAZ ARTYKU&ÓW U,YTKU OSOBISTEGO I DOMOWEGO 50 Sprzeda&, obs"uga i naprawa pojazdów samochodowych i motocykli ... 51 Handel hurtowy i komisowy z wyj#tkiem handlu pojazdami ... 52 Handel detaliczny z wy"#czeniem sprzeda&y pojazdów samochodowych ... HOTELE I RESTAURACJE 55 Hotele i restauracje

I 60 61 62 63 64

TRANSPORT; GOSPODARKA MAGAZYNOWA I &0CZNO$1 Transport l#dowy; transport ruroci#gowy Transport wodny Transport lotniczy Dzia"alno'( wspomagaj#ca transport; dzia"alno'( zwiazana z turystyk# Poczta i telekomunikacja

J

PO$REDNICTWO FINANSOWE 65 Po'rednictwo finansowe z wyj#tkiem ubezpiecze! i funduszów... 66 Ubezpieczenia i fundusze emerytalno-rentowe bez gwarantowanej...

K

OBS&UGA NIERUCHOMO$CI, WYNAJEM I DZIA&ALNO$1 ZWI0ZANA Z PROWADZENIEM INTERESÓW Obs"uga nieruchomo'ci Wynajem maszyn i urz#dze! bez obs"ugi oraz wypo&yczanie ... Informatyka Dzia"alno'( badawczo-rozwojowa Dzia"alno'( gospodarcza pozosta"a

70 71 72 73 74 L

ADMINISTRACJA PUBLICZNA I OBRONA NARODOWA; OBOWI0ZKOWE UBEZPIECZENIA SPO&ECZNE I POWSZECHNE UBEZPIECZENIE ZDROWOTNE

prywatyzacja likwidacja z art. 19 ust. o pp

Ogó!em komercjalizacja bezpo'rednia

713

57

396

260

75 595

13 42

32 352

30 201

43

2

12

29

27 27

8 8

13 13

6 6

468 355 8 1

113 74 4 1

186 150 3

169 131 1

103 1

33 1

33

37

5 4 1

5 4 1

599 10 151 30 27 381

26 1 3

262 7 29 12 1 213

311 2 119 18 17 155

9 13

75 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowi#zkowe ...

3 3

3 3

M

EDUKACJA 80 Edukacja

2 2

2 2

N

OCHRONA ZDROWIA I POMOC SPO&ECZNA 85 Ochrona zdrowia i pomoc spo"eczna

26 26

26 26

O

DZIA&ALNO$1 US&UGOWA, KOMUNALNA, SPO&ECZNA I INDYWIDUALNA, POZOSTA&A 90 Odprowadzanie i oczyszczanie 'cieków 92 Dzia"alno'( zwi#zana z kultur#, rekreacj# i sportem 93 Dzia"alno'( us"ugowa pozosta"a

56 1 16 39

11 1 10

*ród"o: dane MSP

25

20

4 21

2 18

*ród"o: Tablica nr 3

Wykres nr 8