Tel Quel I Teorijska Psihoanaliza

Univerzitet umetnosti u Beogradu Teorija umetnosti i medija Politike recepcije

TEL QUEL I TEORIJSKA PSIHOANALIZA

student: Cvetković Irena

Beograd, 2009.

profesori: dr. Vesna Mikić Nikola Dedić

“ 1965. Julia Kristeva arrives in Paris and attends Barthe’s seminar. Sollers and Baudry attend Lacan’s seminar. Sollers meets Lacan.”1

Delovanje Tel Quel-a je obeležila analiza ideoloških, metodoloških i estetskih aspekata društva kroz mnoštvo tekstova izdavanih u okviru revije u kojoj su se, kako je konačni podnaslov: Litterature/Philosophie/Science/Politique/Art sadržao, mogli naći raznorodni tekstovi. Među ovim tekstovima nalaze se i tekstovi koji ukazuju na interesovanje uredništva i saradnika za teorijski pristup psihoanalitičkom teorijskom nasleđu. Ako se uzme u obzir da njihovo delovanje definiše i stav izražen u Solersovoj izjavi da su saradnici Tel Quel-a bili teoretičari i teroristi u isto vreme, i ako bi se napravio osvrt na političko delovanje izraženo kroz mnoge tekstove, dijalektički materijalizam i saradnju sa komunističkom partijom (PCF) a zatim i maoistička uverenja može se lako doći do pitanja na tlu oblasti psihoanalize kao nauke koja može ponuditi metode i teorije za dalju analizu ili odgovore vezane za ideološke strukture koje su im bile jedan od predmeta interesovanja. Isto polje psihoanalize, nalazi se na putu teorijske analize jezika, odnosno književnosti, filma i neverbalnih umetnosti, kojima su se bavili od prvog do poslednjeg broja. U daljem tekstu date su neke od glavnih odlika teorije psihoanalize koje su neki članovi, odnosno urednici Tel Quel-a izneli u svojim tekstovima.

1

The tel Quel Reader, str.11

2

Na Tel Quel-ovu psihoanalitičku teoriju je najveći uticaj imalo delo Žaka Lakana (Jacques Lacan), iako su Julija Kristeva (Julia Kristeva), Filip Solers (Phillip Sollers), Žan Luj Bodri (Jean-Louis Baudry), Marslin Plejne (Marceline Pleynet) podjednako objavljivali i radove bazirane na Frojdovoj (Freud) psihoanalitičkoj teoriji kao i tekstove koji su referirali na druge tekstove nastale u krugu saradnika Tel Quel-a.

teorija označitelja Teorija koju teoretičari Tel Quel-a prihvataju jeste Lakanova teorija označitelja bazirana na Sosirovom (Saussure) konceptu znaka kao osnovne jedinice jezika koji je sastavljen iz dva elementa: konceptualnog elementa (the signified) i fonološkog elementa (the signifier), koji su povezani neraskidivom vezom i u međuzavisnom su položaju. Lakan ovaj neraskidiv odnos proglašava nestabilnim, nefiksiranim i izvodi inverziju u kojoj označitelj ima prednost nad označenim (O/o). Označitelj zastupa subjekt za drugog označitelja. On ima diferencijalnu prirodu, ne otkriva svoje značenje jednostavno. Označitelj vodi ka drugom označitelju u označiteljskom lancu. Označitelj stvara značenje. Ako se uzme, za primer, da je označitelj reč a označeno koncept, ovde sledi da reč daje pristup konceptu. Reč vodi ka drugoj reči u lingvističkom lancu. Prema Lakanu, nesvesno je konstruisano kao jezik, a jezik je sastavljen od označitelja.

teorija subjekta U “Subject in process” Julija Kristeva iznosi sopstvenu teoriju, polazeći od Lakanove teorije subjekta. U tekstu Kristeva preispituje Lakanovu psihoanalitičku teoriju baziranu na podeljenom subjektu i povezuje promene, različita iskustva subjekta sa promenama samog jezika smatrajući da je subjekt nestalan po svojoj prirodi, da je u stalnoj promeni, kretanju, odnosno - u procesu (en procès).

3

Prema Lakanu, subjekt je podeljena jedinica nerazdvojiva od manjka, nedostatka (manque) koji uvek postoji i zbog kojeg je subjekt u večitoj potrazi (quet) za nemogućim. Dok god je subjekt deo jednog društva on je pod zakonom Jednog (Nom-du-père), zakonom koji predstavljaju zatvorene ideološke strukture, koji ga oblikuju kroz društvene cenzure. Na ovaj način, subjekt je fiksiran, on zavisi od odnosa sa zakonom i svaka dinamika ili unutrašnji konflikt subjekta je onemogućen. Subjekt je uvek fiksiran kastracijom i odnosom prema Drugom (l’Autre)2. Prva od svih, majka zauzima ulogu Drugog. Kastracija nastaje onda kada dete shvata da postoji nedostatak u Drugom, da Drugo nije celovito. Pored frustracije3 i privacije4, kastracija5 je jedan od tri oblika nedostatka objekta (manque de l’objet). Kod Lakana, u slučaju oba pola, kastracija se ne odnosi na realni organ vec na imaginarni Phallus, i rezultat je Edipovog kompleksa. U preedipalnoj fazi, dete opaža da majka želi nešto drugo, osim njega samog, što je imaginarni Phallus, i ono pokušava da to bude majci. U poslednjoj fazi, realni otac pokazuje da on zaista ima Phallus i dete je primorano da odustane od pokušaja da ono to bude. Lakan smatra da jedino prihvatanjem kastracije subjekt može dostići nivo psihičke normalnosti, u psihopatološkom, kao i u smislu seksualnog identiteta. Kristeva smatra da subjekt, znak ili jezik u označiteljskom procesu bivaju raščlanjeni jer proces napada svaku stabilnu jedinicu i svaku strukturu koja u sebi sadrži cenzure, tako da subjekt nije fiksiran, on je u stalnoj promeni, kretanju. Kristeva ga predstavlja semiotičkom horom (semiotic chora), preuzevši od Platona termin χωρα koji označava prostorno kretanje u kojem se forma realizuje kroz kontradikcije i mešanja. Slično plešućem telu (grčko khoreia) koje stvara beskonačan označiteljski lanac pokreta, tako

2

L’Autre, sa velikim A, predstavlja simbolički poredak. L’Autre, a ne subjekt, prema Lakanu, je mesto na kojem se konstituiše govor. Govor je van svesne kontrole pa je nesvesno diskurs Drugog. Lakan iznosi i da je za oba pola uvek žena ta koja je l’Autre, kako muškarcu, tako i sebi samoj. 3 Imaginarni nedostatak realnog objekta 4 Realni nedostatak simboličkog objekta 5 Simbolički nedostatak imaginarnog objekta

4

semiotička hora ima beskrajan potencijal stvaranja označitelja. Proces subjekta je u toj semiotičkoj hori i ona je mesto u kojem subjekt jeste, i može da bude.

model psihoseksualnog razvoja Kristeva je svojom teorijom naročito doprinela teoriji rodnih identiteta, razvijajući sopstvene modele koji su odstupali od Frojdovih i Lakanovih. U svom modelu psihoseksualnog razvoja, sledeći Lakanov, u potrazi je za manje falocentričnim modelom. U njemu postavlja majčinski, ženski uticaj na značajnije mesto u razvitku subjekta. U modelu psihoseksualnom razvoju deteta Kristeva uvodi niz izmena u odnosu na Lakanov model. U prvom stadijumu razvitka deteta, koji traje do šestog meseca, kada je ono pod navalom osećanja i potreba, Kristeva uvodi pojam the chora (kako naziva ovaj stadijum). Lakanovo mišljenje je da dete tokom tih prvih meseci najbliže čisto materijalnom postojanju, odnosno onome što on naziva The Real, i smatra da je dete tada pod najvećim uticajem nagona smrti i života, kao i da je ono u stanju u kojem ne može da razlikuje sebe od majke. U stadijumu koji sledi (međustadijum koji definiše prelazak iz the chora u the mirror stage) u periodu od četvrtog do osmog meseca života, počinje razdvajanje od majke. Kristeva ovom stadijumu pridaje značaj u formiranju lingvističkog kod čoveka, u formiranju značenja i smisla. Povezuje ga sa the abject6 smatrajući da strah od vraćanja u predjezički stadijum determiniše dete u ovom periodu, jer ono pamti strah i užas (horror) koje je tada osećalo. Abjection stvara uslov za nastanak narcizma, odnosno prelazak u the mirror stage, u kojoj se, prema Kristevoj, Ego formira upravo kroz odnos, odnosno konflikt sa abject-om koji je, zapravo, narcisistička kriza. 6

abject opisuje nešto odbačeno, odvratno, što odgovara hrvatskoj reči zazorno koja označava nešto preteće za sve jer svojom prirodom izmiče bilo kakvom definisanju, simbolizaciji, remeti identitet i red jer ne poštuje pravila.

5

Zatim nastupa stadijum koji, prema Lakanovom modelu, traje do četvrte godine u kojem je dete još udaljenije od the Real (čiste materijalnosti stvari, Realno) time što je stupilo u lingvistički sistem. Svaki prodor Realnog ono od sada počinje da oseća kao traumatični događaj. Kristeva ovome dodaje da je lingvističko, odnosno jezik, ustvari fetiš koji treba da popuni nedostatak nastao u odnosu sa nagonima, Realnim i abject-om.

psihoanalitička teorija filma Polazeći od koncepta stadijuma ogledala (stade de miroir), kao fundamentalnog aspekta strukture subjektivnosti, Žan-Luj Bodri kroz teoriju aparatusa7 analizira odnos posmatrača i filma. U svoja dva eseja objavljena tokom sedamdesetih godina 8 ističe uticaj institucija i instrumenata na proizvodnju filma. Prema Lakanu, ova faza kod dece traje od šestog do osamnaestog meseca života, kada se prepoznaju u ogledalu. Iako počinje u najranijem periodu razvitka čoveka kada počinje mentalni razvitak i formiranje ega, ovaj stadijum utiče na otuđenje subjekta od sebe samog, što je posledica nerazumevanja (méconnaissance) i neusklađenosti nerazvijene koordinacije udova deteta sa već dovoljno razvijenom percepcijom. Dete sebe u ogledalu vizuelno percipira kao celinu dok mu se javlja suprotni telesni osećaj fragmentiranost tela (corps morcelé). Ova suprotnost u detetu stvara rivalstvo prema slici koja je njegov odraz. Da bi umirilo agresivnu tenziju koja je nastala, dete se poistovećuje sa slikom, stvara idealno Ja, odnosno idealan Ego koji je pojednostavljena forma njega samog što je trenutak formiranja ega.

7

Teorija aparatusa je filmska teorija sedamdesetih godina po kojoj se medij obrađuje prema materijalnoj ili tehničkoj bazi, pozicioniranjem korisnika (posmatrača) kao i nesvesnih želja, teksta i konteksta filma kao i prema proizvodnji značenja koju medij ostvaruje. 8

Ideological Effects of the Basic Cinematographic Apparatus i The Apparatus: Metaphysical Approaches to the Impression of Reality in Cinema

6

U psihoanalitičkoj teoriji filma, kod Bodrija, polazi se od analogije u kojoj dete jeste gledalac filma, dok je filmsko platno površina ogledala kojim posmatrač može sebe da identifikuje kao celoviti ego. Privid sopstvene svemogućnosti posmatrač ostvaruje poistovećivanjem sebe sa kamerom koja nema prostorna ni vremenska ograničenja u okviru filmskog sveta. Iako pasivan, posmatrač ima osećaj nadmoćnosti nad slikama ispred sebe koji je stvoren prividom da sve može videti a da, pri tom, on sam nije viđen. Isti princip se nalazi u radu Luja Altisera (Louis Althousser), po kojoj ideologija individue tretira kao subjekte kojima nudi samo privid učestvovanja u sopstvenom iskustvu (životu). Na isti način film poziva posmatrača da prihvati iluziju sopstvene moći prikrivajući njegovu pasivnost i nemoć.

psihoanaliza i književnost Počevši od Filipa Solersa, preko Marslin Plejnea, Kristeve i Bodrija, Tel Quel se bavi pitanjem jezika: jezika i pisanja, znaka i referenci, označitelja i označenog, identiteta i odbačenog, subjekta i individualizma, individualizma i sistema, kao i nizom drugih pitanja koja su blisko povezana sa teorijom psihoanalize.Tel Quel je počeo kao literarni časopis, pa su sa početka objavljivani tekstovi bili uglavnom vezani za literaturu. Polazeći od Lakanove teze da je nesvesno strukturirano kao jezik, subjekat postaje nosilac pisma, a nesvesni tekstovi postaju paralelni književnim, odnosno teorijskim tekstovima.Tel Quel je književnost smatrao za subverzivnu praksu koja dovodi u pitanje kapitalistički sistem vrednosti i tekstovima je vršio kritiku ideologije buržoaskog društva. Za saradnike Tel Quel-a tekst je bio oružje revolucionarne borbe.9 Ova transgresivnost teorijske prakse Tel Quel-a se razlikovala od načina vođenja borbe u Parizu 1968. godine, pa je dovela i do kratkotrajne saradnje sa Komunističkom Partijom Francuske, a zatim do skretanja interesovanja na maoizam. 9

“Suština Tel Quel-ovske psihoanalize počiva na razlikovanju neuroze i perverzije: neuroza je analogna potiskivanju, i kao takva, nalazi se nasuprot perverziji.Neuroza je inherentna (buržoaskom) društvu koje, kroz insistiranje na statičnim, binarnim, znakovima, tj-kulturnim sistemima (ideologijama), teži da kontroliše (potisne, uguši) permutativnost i transgresivnost pisma. Pisanje, tekstualna, jezička praksa jeste upravo zato oblik perverzije” (cit.Dedić, Nikola, Utopijski prostori umetnosti i teorije posle 1960-e, str.128)

7

Filip Solers, kroz mnoge svoje tekstove, analizira frojdovsku psihoanalitičku teoriju, tražeći odgovore vezane za literaturu, dok je Kristeva temeljno izučavala psihoanalizu i bavila se Lakanovom teorijom da bi postavila pitanja suštinska za današnje rodne studije i teoriju identiteta. Tretirajući književno delo kao tekst, Kristeva analitičko-lingvističkim pristupom razvija tipologiju tekstualne označiteljske prakse baziranu na logici, da bi pokazala dinamiku označiteljskog procesa. Uvodi koncepte feno-teksta i geno-teksta. Feno-tekst (phéno-text) je koncept koji se odnosi na formu, odnosno pojavnost teksta, njegovu konkretnu manifestaciju u materijalnom i komunikativnom obliku. U njemu se nalazi formula (formula) koja generiše značenja u određenom kontekstu, onemogućavajući nastanak konačnog značenja. Geno-tekst (géno-text) je mesto mogućih označiteljskih procesa pre nego što se formulom daju kroz feno-tekst. Označiteljski proces Kristeva predstavlja kao paragramatički sistem. U tekstu Towards a Semiology of Paragrams, poetski jezik tretira kao sistem komplementaran svakodnevnom jeziku. Svaki tekst je u korelaciji sa drugim tekstovima, on je mozaik sačinjen od citata i deo je drugih tekstova. Knjiga referira na drugu knjigu ili je referenca druge knjige. Kroz ovaj odnos označitelj postaje dualna jedinica, a tekst je sistem mnogostrukih veza. Kristeva ovaj dinamični sistem naziva paragramatička mreža u kojoj je svaki deo početak i kraj označiteljskog procesa. Svaki označitelj referira na drugog označitelja. Ovim su označitelji u poetskom jeziku uvek u pokretu, njihove vrednosti nisu fiksirane, I čine strukturu paragrama.

zaključak

8

Tel Quel, pored Situacionističke internacionale, pokret je koji je ponudio tekst kao oblik društvene borbe i određene modele za analizu tada aktuelnih događaja na društvenom i kulturnom planu, pre svega Francuske i Evrope, ali i šire. Tel Quel je kao oblik društvene borbe izabrao stalnu literarnu, odnosno teorijsku, konfrontaciju sa sistemom, kroz tekstove u reviji. Kroz dubinsku analizu literature, preko izvođačkih umetnosti, slikarstva, ostvarena je hibridnost teorija koje se prostiru preko psihoanalize, semiotike, lingvistike, filozofije, sociologije, politike. Psihoanalitička teorija članova Tel Quel-a nije homogena, iako se oslanjaju na srodne tekstove. Svako od njih je, u skladu sa sopstvenim interesovanjima, primenjivao psihoanalitički diskurs na pitanja kojima se bavi. Rezultat koji danas imamo, jeste niz novih teorija baziranih na psihoanalizi Frojda i Lakana, koje su u oblastima različitih nauka.

9

Literatura: 1. David Bordwell, David,Noël Carroll, Post theory: Reconstructing Film Studies, http://books.google.com/books?id=ZUr4pRBZUcEC&dq=post+theory+bordwell&printse c=frontcover&source=bn&hl=en&ei=49JySrXiKIWsjAeL5OynBg&sa=X&oi=book_res ult&ct=result&resnum=4#v=onepage&q=&f=false , ac.jun. 2009. 2. Dedić, Nikola, Utopijski prostori umetnosti i teorije posle 1960-e, 3.Evans, Dylan, an introductory dictionary of lacanian psychoanalysis, http://www.pdfcoke.com/doc/12929770/an-introductory-dictionary-of-lacanianpsychoanalysis-dylan-evans, 4. Žižek, Slavoj, Znak/označitelj/pismo, http://www.pdfcoke.com/doc/9726888/Slavoj-Zizek-Znak-Oznacitelj-Pismo , ac. jul 2009 5. Kauppi, Niilo, The Making of an Avant-Guarde:Tel Quel http://books.google.com/books?id=fOGZ8Mh3DwwC&printsec=frontcover&dq=tel+que l&source=gbs_similarbooks_r&cad=3_1, ac. jun, 2009. 6. Kordić, Radoman, Psihoanalitički diskurs, Naučna knjiga, Beograd, 1997. 7. Kristeva, Julia, Moci užasa, Naprijed, Zagreb,1989. 8. Kristeva, Julia, Semeiotike : recherches pour une sémanalyse, Seuil, Paris, 1969. 9. Lakan, Žak, Spisi, Prosveta, Beograd, 1983. 10. Lakan, Žak, Četiri temeljna pojma psihoanalize, Naprijed, Zagreb, 1986. 11. . http://www.pileface.com/sollers/sommaire.php3, ac. jul, 2009.

10

12. Rosen, Philip(edit.), Narrative, Apparatus, Ideology, Columbia University Press, New York, 1986. 13. Kristeva, Julija, Revolucija poetskog jezika, Treći program, Radio Beograd, br. 50, leto 1981. 14. Ffrench, Patrick, The Time of Theory: A History of Tel Quel (1960-1983), Clarendon Press, Oxford, 1995. 15. Ffrench, Patrick, Roland-François Lack, The Tel Quel Reader, Routledge, London, 1998. 16. Šuvaković, Miško, Diskurzivna analiza, Univerzitet umetnosti u Beogradu, Beograd, 2006. 17.

Šuvaković, Miško, Pojmovnik suvremene umjetnosti, Horetzky, Zagreb, Vlees & Beton, Ghent, 2005.

11