Tagalo.pdf

  • Uploaded by: Minerva
  • 0
  • 0
  • November 2019
  • PDF

This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA


Overview

Download & View Tagalo.pdf as PDF for free.

More details

  • Words: 19,400
  • Pages: 144
"i

MÉTODO TEÓRICO-PRÁCTICO Y COMPENDIADO: para aprender, en brevísimo tiempo

r

POR

|nT0N10 fuLli Y ífüERRERO

-^'"'^ .

BARCELONA E&TABIECIMIESTO TIPOGRÁFICO DE LA GASA PROVISCIAL DE CABIDAD

Monte&legre, 1899.

núm.

5

...^..

MÉTODO TEÓRICO^PRÁCTICO Y COMPENDIADO: para aprender, en brevísimo tiempo

EL POR

^NTONIO füLíi Y güERfiERO

BARCELONA ESTABIECIMIENTÓ TlPOGllAílCO Bí LA CASA PllOV'lSCIAL DE CARIDAD

Montealegre, 1899.

núm.

5

€ 1

A

f*

O


n

í^^-Xr^OyC.^w"'^.

Señor

€stu.diant(£;_:

Poseo algunos idiomas y conozco ^nuchos^y, á la verdad^ coyifesar; que, varios de ellos, san muy pobres. Pero, lenguaje tan escueto como el tagálog, no conozco útr o ni creo que lo haya,. Es un j^ordiosero qué apenas logra cubrir su cuerpo (qué es un raquítico esqueleto! con cuatro informes harapos, y, algunos, todavía, prestados. La culpa no la tienen síís inventores; porque la civilización no nació y desarrolló en su ^:>ais, por los exclusivos esfuerzos de su potencia intelectual; sino que fué á •él importada por extranjeros, qué, desdeñando el idioma indígena, se expresaron siempre en el suyo propio, motivíindo; que los indios, viéndose precisados á cambiar el 'nombre de las cosas, para comprender y hacerse comprtU' der de los invasores, no se cuidaran de perfeccionar la. lengua qué aprendieran de sus padres, y. así ha quedado ella: vieja, flaca y haraposa. Sin embargo; no obstante su gran miseria, un buen übserv ador puede descubrir, en ese misero cuerpo, formas elegantes, y, en los raídos trapos qué, con dificultad, lo cubren^ indicios de buen material y delicado tejido; por lo que es de suponer; que, si no hubiese sido abandonado por los que le dieron el ser, hoy fuera todo un buen mozo, fuerte, rico y elegante, digno de alternar con sus 7nás quisquillosos colegas de aquende los añares,

hay que

.

I

Pobre* tagálog! sucedido

No ha

asi,

y aquí

lo

.

tiene V.; ¡hecho

una mi-

seria!

Tal cual

es, se lo pyresento.

Trátele V, con cariño y no 4xgradecido. ¡Animo y adelante!

Nota. -Haremos

el

le

menor uso posible

pesará; porque es

del tecnicismo gramatical.

muy

\

LECCIÓN PREPARATORIA

ALFABETO TAGALOG

VOCALES: a, e,

i, 'o,

u

Estas cinco vocales, se pronuncian

como en

caste-

llano.

La o y la ii, pueden usarse indistintamente, sin temor de que, por ello, resulte jamás alterado el significado de la palabra: esto es; que donde se vea escrito o, puede pronunciarse ii^ y vice-versa. .

CONSONANTES: b, c, ch, d, g, h,

1,

m,

n, ng, p, q, r, s,

t,

v,

y

C La c únicamente se escribe antes de a, o, u^ hiriendo estas tres vocales como' en castellano. Ch En realidad, esta letra no pertenece al alfabeto tagálog; porque sólo se ve escrita en palabras de origen extranjero, como: cha, palabra chínica que significa té (aunque, en chino, expresa tomar), Hiere las vocales como en castellano; pero cuando la palabra, á qué pertenece, entra en la composición de otra y queda la d, entre .dos vocales, entonces cambia esta d en r.

D

10



EJEMPLO: Na. Doón. Naroón.

Está. Allá.

Está allá

Donde se ve, que la d de doón ha cambiado en r, al formarse la palabra na-roón. Nunca, pues, debe pronunciarse (y, de consiguiente, tampoco escribirse) d^ sino r, entre dos vocales. Hay que hacer excepción de la palabra madaíz(aprisa), porque es muy común pronunciarla como queda escrita; si bien, muchas veces se dice (siguiendo la regla general), marali.

G

Esta consonante hiere las ciíjco vocales, como en castellano la misma letra las vocales a, o, ii: es decir; que jamás, en tagálog, hemos de pronunciar iiiere

las sílabas

La

ge., gi,

g, al final

como je, ji,

sino

como giie, gui. como c ( ó k).

de dicción, es fuerte

H

Esta letra suena como J, pero muy suave. Es h de los andaluces, lá de los alemanes, ingleses, etc.

la

Ng Esta consonante compuesta, es lá de más difícil pronunciación en el lenguaje que nos ocupa. No tiene el sonido de nuestra ñ, ni tampoco la doble pronunciación de 7i'g: es como si, en francés, al pronunciar el monosílabo en, dejáramos caer el sonido nasal sobre la vocal qué siga. Es (y quizá así se comprenda mejor) una g qué parte, no de la cámara posterior de la boca, sino de las fosas nasales. Ya se verá como representaríamos, nosotros, dicha consonante.

Q

Sólo se escribe antes de e, i, y suena como k. Véase lo que queda observado respecto á d: no empero, de regla tan general.

T

es,

___

11

___

Las consonantes, sobre las qué 'ninguna observación queda hecha, pronúncianse como en castellano.

Nunca una consonante

hiere á otra, ni dos ó

más

vocales forman diptongo.

Ejemplos: Bulaclac (ñor), no debe pronunciarse hulahulac-lac (y téngase en esto mucho cuidado). Gauá (trabajar), no' es gáii-a, ni ga-tid, sino ga-u-á. A excepción, pues, de las reglas apuntadas en esta lección preparatoria, debe pronunciarse el tagálog, tal como se hallará escrito en este Método. Los naturales, cuando hablan, dan á su voz una entonación particular, como si estuvieran reprochándose mutuamente, pero con dulzura. Y todo con voz de semifalsete, abriendo apenas la boca, como si, formadas las palabras por el pensamiento, ellas, por si solas, salieran, por hoca y nariz, sin esfuerzo alguno por parte del clac, sino:

que habla. Esto no obstante, ya se comprenderá; que el qué hable en tagálog, será comprendido de los naturales, aunque lo haga con la entonación de un mariyio inglés

mandando

tina maniobra.

Para que, en determinados casos, resulten más suaves y armoniosas las frases, se suele añadir, á las palabras acabadas en vocal (pero que.no terminan la frase), las letras ng, y á las que terminan en n, la letra g solamente.

EJEMPLOS: 1.«

¿Qué?

Nombre. ¿Qué nombre?

¿Ano? Ngalán, ¿,A7ió~ng

ngalán9

—n— 2."

Inahin,

*

Gallina.

Manóc.

Gallo.

Y.

At.

Pollo.

Sisiu.

manóc

Inahin-g,

Gallina, gallo y pollo.

Otras veces se interpone una

at sisiu.

t,

EJEMPLO: Sa pagca.

Porque. No.

Porque

Híndí,

Sa pagca,

no.

t,

hindi.

Esto es, señor estudiante, cuanto, respecto á pronunciación, tengo á enseñarle. Pero, antes de acabar esta lección, le ruego, encarecidamente,

me

pequeña digresión, para exponer aquí

el

permita una alfabeto

qué

creo debería usarse para la escritura tagala. Y no lo eche en saco roto, que de algún provecho ha deresultar

para V.

ALFABETO TAGALOG, MODIFICADO

VOCALES: Esenciales:

Accidentales:

En

efecto, la e

a,

i,

u.

e, o.

no suena nunca en tagálog, y

si

sucede,

es en palabras castellanas ó de origen castellano, y en muchos casos, cambian los indígenas la e en i.

aún Por

ejemplo: por candela, dicen candila; por sombrero, sombliro, etc., etcétera.

— d3 — Laláqe y baháe, son dos palabras tagalas, que hemos como acabamos de escribirlas; pero que jamás hemos oido pronunciar de ese modo; sino

visto escritas tal

que bien claro dicen

los naturales: laláqi (varón), habái

(mujer ó hembra).

No hay duda que

la o, es sonido que emite el indio menudo; pero téngase presente (y esto es regla sin excepción) que jamás se altera el significado de una palabra por cambiar la o en t^ y viceversa. Lo que nos induce á creer, que, en su origen, las vocales qué bastaron á formar el lenguaje tagálog, fueron

tagalo,

y

tres: a,

¿,

muy

á

u.

CONSONANTES: b, d, g,

Esenciales:

j,

la

1,

m,

n, p, r, s,

t.

nkg.

Compuesta:

Omitimos

k,

ch, v.

Accidentales:

c,

porque k

llena,

mucho

mejor, su co-

metido. la h por j, porque con sólo observar que ha de pronunciar muy suave, todo español comprenderá, inmediatamente, la verdadera pronunciación de

Cambiamos

se

esta letra en tagálog.

Introducimos la k, porque ella, sola, cumple con las funciones de la c y de la g. Y esta es la razón porque suprimimos también la g. La y, teniendo igual sonido que la i, es también completamente inútil que vaya á aumentar el número de consonantes. Damos el calificativo de accidental, á la ch, por lo que de ella ya dijimos en el otro alfabeto; y como la v se halla en idéntico caso, forma la otra consonante accidental

de nuestro alfabeto.

Sí,

señor.

La v tampoco

es letra tagala. Si se la ve

figurar es en palabras castellanas, y aun, casi siempre,

^ no pronuncian

-U

los indios v

,

-^^

sino

h,

como: vaso:

baso,

et-

cétera.

Proponemos que la ng se transforme en nkg, porque, en realidad, este es su mecanismo. Procúrense pronunciar en un solo sonido las consonantes nkg, por el orden en que están colocadas, y se obtendrá la verdadera pronunciación de la letra ng, qué figura en el otro alfabeto. Ensáyese en la palabra mánkga, separando las silabas de este modo: mánkg-a. En resumen: para nosotros, el alfabeto tagálog se

compone

de:

1

Letras: 20

Vocales:

5.

.

(

3 esenciales 2 accidentales. hc^ esenciales,

J

[Consonantes: 15/ 2 accidentales, (

Por supuesto (y entiéndalo

1

compuesta.

así el estudiante), que, escribiremos este Método, valiéndonos del alfabeto que hasta hoy se ha venido y viene usando, ó sea: el qué hemos colocado en primer término.

nosotros,

-ocOOOoo—

LECCIÓN

El, la, lo.

I

Ang.

Como se ve, el tagálog no tiene más que un artículo^ para los tres géneros: masculino, femenino y neutro. Los, las.

Manga,

Ang manga.

sirve para formar el plural de los

cuando van

sin artículo, y, tecede el artículo definido.

nombres, ang manga, cuando les an-

EJEMPLOS: Hombre. Hombres. Los hombres.

Manga táuo. Ang manga táuo.

Mujer.

Baháy.

Mujeres. Las mujeres.

Manga haháy. Ang manga haháy

Táiio. (pr.: táo,)

VOCABLOS: Tinápay.

Pan. Carne. Pescado.

Laman.

Gallo.

Mande.

Gallina.

Inahín.

Pollo.

Sisiu.

Isdá,

Huevo.

Itloc (pr.: it-lóc.)

Tortilla.

Marúya.

Sal.

Asín.

Azúcar. Manteca. Grasa.

Támis. Taha. Lináh.

'

^

16 Leche.

Gatas.

Miel.

PolóL Langís. Suca,

Aceite.

Vinagre. Vino.

Álac.

Agua.

Tühig. Saháo.

Caldo.

Rancho.

'

Halonán EJERCICIOS:

(Conviene que

el

libreta, para escribir

estudiante esté provisto de una

en

ella los ejercicios,) I

El pan. — El agua. — El vino. — La leche. — Lamiel.---La carne.— Elpescado. — El aceite. —La manteca. — Lagrasa. ^

—El

— La sal.— Los huevos. — Las — — El azúcar. — Pollos. — Gallinas. — Gallos.—Los pollos. — Las gallinas. — Los gallos. — El rancho. vinagre.

El caldo.

tortillas.

17

LECCIÓN

Tú.

Acó. Ycáo, ca.

Él, ella.

Siyá.

Nosotros, as. Vosotros, as.

Tayo, cami. Cayó.

Ellos, ellas.

Silá.

Yo.

TÚ, es

II

icáo,

.

cuando va solo ó antes de verbo.

EJEMPLO: Hindí Nagadlam. Hindí icáo nagadlam.

No. Sabes.

Tú no ü, es ca,

sabes.

después de verbo.

EJEMPLO:



Nagadlam

sabes.

Nosotros, es: tdyo,

ca.

cuando van incluidos

los

que ha-

blan y los que escuchan.

EJEMPLO: Nosotros

vamos

á Manila.

Nosotros, es camí,

Nagyaydo táyo sa Maynila.

cuando son excluidos

los

que es-

cuchan.

EJEMPLO: Nosotros iremos y vosotros

no

iréis.

Magyaydo camí cayó magyaydo.

at

hi7idí

— Haber ó

tener.

18

Mayroón, may.

Excepción hecha de las frases negativas, el pronombre personal se coloca, generalmente, después del verbo.

EJEMPLOS: Yo Tú

Mayroón

tengo. tienes

acó.

Mayroóíica.

«

Mayroón Mayroón Mayroón Mayroón

Él tiene.

Nosotros tenemos. Vosotros tenéi§. Ellos tienen.

Ser ó estar.

Na,

siyd.

táyo (ó camíj. cayó. silá.

y, ay.

.

Los verbos auxiliares haber, tener, ser y estar, no son en tagálog, tales verbos; porque las expresiones: mayroón, may, na, y, ay, etc., no son conjugables. Además, generalmente, se omiten en la conversación.

EJEMPLOS: Mabúting ang tinápay. Maráming acóng gauá. Tengo mucho que hacer. Lo que traducido literalmente, dice: Bueno el pan, Mucho yo hacer. Donde se ve; que quedan suprimidos los verbos es y tengo. El pan es bueno.

Otras veces, usan tener por estar, y otras traducen estar por tener.

EJEMPLOS: Está enfermo. May saq;ít. Es decir: Tiene enfermedad. Tengo la sal. Na sa aqín ang asín. Esto es: Está en mí la sal.





d9

Hay.

May,

No haber. No tener. No ser. No estar.

Ualá,

Obsérvese que uald no'es una frase negativa, sino un verbo negativo (en cuanto hemos llamado verbos á máyroón, may, na, y, ay, etc.); por lo tanto, hay que posponerle los pronombres personales.

EJEMPLOS: Yo no

tengo.

TJalá acó.

Tú no

tienes.

TJaláng ca.

Nosotros no estamos. Vosotros no estáis.

Ualdng siyá. Uaíáng tdyo (ó camij. Ualdng cayó.

Ellos no son.

Ualdjig sild.

Él no es.

Sí.

Oó.

No. Señor.

Hindí, di huag. Pó.

Sí,

y

señor.

Oó, pó. Hindi, pó.

No, señor.

Las frases interrogativas no sufren alteración.

EJEMPLOS: ¿Mayroón ca? ¿Mayroón cayong asín?

¿Tienes? ¿Tenéis sal?

Repárese, que, aun cuando en castellano se supriman pronombres personales, en tagálog no se suprimen nunca.

los

Á menudo se pregunta

se coloca, antes del si

se tiene, ó

que

nombre de

la

cosa que

se afirma ó niega tener, la



20



partícula nct (ó na7ig. V. la lee. prep.) que corresponde á la preposición de.

EJEMPLOS: ¿Mayroón ca nang

¿Tienes vino? No tengo vino. Tengo agua.

Ualá acóng nang

álac"}

álac.

Mayroón acó nang túhig. dijéramos: ¿Tienes de vino? No tengo de vino. Tengo de agua.

Que

es

como

si

Bagáy cayá.

Acaso, por ventura.

Estas palabras: cayá y haga, se usan frases interrogativas; por lo

diante, se

mucho en

que conviene qué,

acostumbre á hacer uso de

las

el estu-

ellas.

EJEMPLOS: Tienes miel, en casa?

Tienen pescado, en casa?

Mayroón ca, bagá, nang polót na sa báhay? ¿Mayroón sild^ cayá, nang isdá na sa háliay'^

EJERCICIOS:

n







Hay pan? Si, señor.— No, señor. No hay pan. Hay agua?— Sí, señor. No, señor.— No hay agua.— Tienes carne? — Tengo carne.— No tengo carne. Tiene



— — manteca? —Sí, señor, tiene manteca. No, señor, no tiene manteca. —Vosotros tenéis las gallinas. — No; nosotros tenemos los gallos.— Ellos tienen los pollos. — Tenéis tortilla?— Tenemos huevos. — Tenéis grasa? — No, señor, tenemos manteca. — Hay caldo?--Hay rancha, señor. — Hay aceite, en casa? — No hay aceite, en casa. — Tienes gallos, en casa?— señor, tengo gallos, gallinas y pollos, en casa. — No, señor, no tengo gallos, (él)

Sí,

en casa.



2-1

LECCIÓN

III

Antes de nom.

ó ver.

Después de nom. ó ver.

Mi; es mió, a.

Aqin.

co.

Tu; es tuyo, a. Su; es de él, ó ella. Nuestro; es nuestro, a. Vuestro; es vuestro, a, Su; es de ellos, ó ellas.

lyó^

mo.

Caniyá,

niyá.

Atín, ámin,

nátin^námin.

Inyóy

ninyó.

Canilá,

nílá.

(Para la primera persona del plural, téngase presente de la 2/ lección: ámin y námin, son; para cuando se excluye á los que escuchan).

la regla

EJEMPLOS; para antes de nombre.

Mi pan.

Aqin

Tu

lyong álac. Caniyáng laman. Atin, (ó ámin) polót. Inyó sahao.

vino.

Su carne (de él). Nuestra miel. Vuestro caldo. Su grasa (de ellos).

tinápay.

Canilá

lináb.

Acostúmbrase, empero,- á decir, en tagálog: Ang aqin tmapay^ ang iyong álac, ang canilá laman, etc.; como si en castellano dijéramos: El mi pan, el tu vino, la su carne^ etc. Conviene, pues, al estudiante, que practique ese

modo de

decir.

EJEMPLOS; para después de nombre.

De mi gallo. De tu gallina.

Sa manioc co. Sa inahin mo.

De De De De

Sa Sa

su (de él) pollo. nuestra agua. vuestra sal. su (de ellos) azúcar.

sisiu niyá.

tuhig nátin (ó

námin).

Sa asm ninyó. Sa támis nilá.

Estudíese bien, cuanto acabamos de apuntar.

A, con, de, en, por. para, etc.

De

igual

vos: me,

manera

te, se, le,

f

mí.

1

tí.

1

sí, él.

Sa áqin. Sa iyó. Sa caniyá.

\

nos.

Sa

átin^ sa

1

vos.

inyó.

f

sí, ellos.

Sa Sa

se expresan los

nos, os, se y

ánim.

canild.

pronombres posesi-

les.

Después de verbo, en forma pasiva (qué ya veremos adelante), es muy general decir: mo, en lugar de:

mas

sa iyó,

EJEMPLOS: Dar.

Dawe/'íúámí/las gallinas.

Bigay, Ihígay mo. Ihigay m.o, sa áqin, ang

Los gallos son para

7nánga inahin. Ang, manga manóCy

Da

tú.

ti.

y,

sa

isclá

sa

iyó.

No tenéis pescado páranosotros?

Ualáng cayó nang .

ánim?

^

Conmigo.

Sa áqin.

Contigo.

«Sa hjó.

VOCABLOS: Mesa (para comedor). Plato.

Dülang. Upoán. Pingan.

Plato sopero.

Pingan na malucong.

Silla,

asiento.





23

Cuchillo. Cuchillo de cocina.

Campü. Sundán.

Cuchara.

Sandóc.

Botella.

Bote,

Vaso. Taza, copa. Cántaro.

Baso,

Banga.

Jarro.

Inuynáii.

Espejo.

Jabón. Baúl, arca. Zuecos.

Salamin, Catmn. Sabón. Gabán. Baqiá,

Tijeras.

Gimtíng.

Tagayán.

Cepillo.

Carayüm,

Aguja. 'Hilo, algodón. Algodón en rama. Seda.

Si7iulíd.

Búlete

Palahibo nang tupa. Prinsa.

Lana. Plancha.

Pagqü.

era. Vela;,

.

Sutlá.

Candila,

candela.

Cabo de

Opús nang candila.

vela.

Yesca. Eslabón.

Lólog^ lulóg ó liilüg.

Es

Cay,

Bínalún.

de...

EJERCICIOS: líl

— Tienes su plato? —Tengo tu Tienes mi —No tengo su plato (de —Tenéis nuestro cuchillo? — No tenemos vuestro cuchillo; tenemos su 'cuchara (de — La botella es para mí. — El vaso es para —La — Danos (da tú á nosotros) cántaro y copa es para silla?

silla.

él).

tí.

ellos).

el

él.

dales (á ellos) el jarro.— Dales

para ellos.—Dame

el

jabón.— No tengo jabón

baul.-^Donde están

la

aguja y las

-24 — y la cera, el algodo|i en rama y la lana? ¿Y las agujas?— Las cera y el hilo están aquí. agujas son nuestras y, por vosotros, no tenemos seda. Es suya (de ellas) la plancha? No, la plancha es vuesTienes mi vela? No, señor; tengo el cabo de vela^ tra. de ella. Tienes tu yesca?— Sí, señor; tengo mi yesca,

tijeras, el hilo



—La



y, el



eslabón, es del





hombre que

—ocOOOoo-

está conmigo.





25

LECCIÓN IV Que, qué.

Ano, paanó,

'

at,

na,

tan solo de todas estas maneras puede expreen tagálog, que (ya sea conjunción ya sea pronombre) sino que, aun, en muchos casos, se suprime.

Y no

sarse,

EJEMPLO: Maráming acong gaud. Qué, traducido literalmente, dice: Mucho yo hacer.

Tengo mucho que hacer.

A71Ó? paanó? Paanó?

Que?

De que manera?

Alín? Sino?

Cual? que? Quien? De quien? Porqué? Porque.

Niño? ¿Canino? Bdqit? Pagca, sa pagca^

Donde? isaán?

A donde? En donde?

)

Donde está? A dónde está? En donde está?

)

\Nasaán? )

Aquí, acá, en este lugar.

t

Dito, di7ii.

etcétera.

Ahí, en ese

sitio ó lugar.

Allí, allá, etc.

Diydn, Doón,

Está aquí. Está ahí. Está allá.

Narito,

Este, a, 0.

nüo. lydn^ niydn. laón.

Ese, a, 0. Aquel, aquella,

Nariydn, Naroon. Ito,

o.

t.

26

Dame. Que es

— Dalhín

mo

sa áqin,

El pescado.

Anóng iyán? Ang isdá.

De quien

Canínong ang isdá?

Es tuyo, aquel pan.

At ¿canínong yaón tinápay yaón? Na sa iyó.^ y aún tinápay

eso?

es el pescado? Este pescado es mío. Y, aquel pan ¿de quien es?

Ang

isdá nitong

aij

sa áqin.

yaón,

modo de repetir los pronombres demostrativos, colocando el nombre entre los dos pronombres (ó sea el mismo pronombre repetido) es muy usual, entre los Este

tagalos, y muy elegante por cierto (A lo qué á mí me parece).

Véanse

menos, es

lo

los siguientes:

EJEMPLOS: De quien

es este gallo?

¿Caninong

manóc

itong

nito?

Ese gallo es de aquel hom-

Ang manóc

iyán^ y,

yadn

táong yaón.

bre.

VOCABLOS: Comida, vianda. Oomer. La comida. Almuerzo. Cena. Fresco, ca.

Pan

fresco

.

Tostar,

Pan

tostado.

Ulam, Cáin, Ang pagcáin,

Baháo,

Hapónan. Sariua Sariuáng tinápay, Busá. Tinápay binusá. Sopas,

Sopas. Arroz. Sopa de arroz Sopa de pan.

Bígds. Sopas

Rebanada, tajada.

Cagáyat.

nang

higa».

Sopas nang tinápay,



27 Subo.

Bocado. Asadara. Almejas. Aves, pájaros. Mollejas de ave.

Bitbitdn.

Haláan, Ibón,

Balonb alonan.

Sesos.

Jütac,

Yema

Harina de arroz. de huevo. Clara de huevo.

Bóroc.

Cerdo.

Angputl, Báboy.

Carne de cerdo.

Laman nang

Carne, ó pescado, adobado. Encurtidos. Tasajo.

Qilauin,

Achara, Tapa.

Escamas.

Calisqis.

Galapóng.

Té.

Cha.

Chocolate.

Sicolate.

Arroz, á medio cocer.

Inín.

babóy

Arroz cocido.

Cá7lÍ7l,

Fruta.

Bunga.

Fruta verde. Fruta madura. Legumbres.

Bunga na hiláo. Bunga na hinóg. Guldy.

EJERCICIOS: IV fresco. — Dame pan fresco.— Dame aquel — Dame comida, — Dame almuerzo. — Donde está la comida?—Dame la cena.— Donde está arroz? — Dame sopa de arroz. — De quien son estas almejas? — Esas almejas son mías. — Donde están los pájaros?, porque los pájaros son nuestros y no tuyos. — Los pájaros están en mi casa. — Dame esa carne de cerdo y aquel pescado adobado. — Que es esto?— Eso es harina de arroz. —Y de quien es?— Esta harina de arroz es de aquella

Dame pan pan tostado.

el

la

el

el

mujer qué tiene aquellas aves.— ¿Porque está ahí esa



28



tiene arroz cocido. — ¿Porque no —Porque no tengo leche. —Y porque no hay leche?—Porque está aquí chocolate. — ¿Cual chocolate? — El chocolate que este hombre tiene. — Tienes comida en tu casa? — No, señor; no tengo vianda en mi casa.—Tienes fruta en tu casa?— señor; tengo fruta en mi casa. —Donde está la fruta?— Aquí está fruta.— Esta fruta ¿es fruta madura? — No, señor; es fruta verde. —Y ¿porque es fruta verde?—Porque no hay fruta madura. — Que son aquellas escamas de allá?— Aquellas

mujer?—Porque no

esta aquí el té?

el

Si,

la

son las escamas de este pescado.

-^»000000—

29

LECCIÓN V

HUMEROS CARDINALES, ORDINALES Y COLECTIVOS

CARDINALES: Uno. Dos. Tres,

Cuatro. Cinco.

1

Ysa.

2

Dalauá,

3 4

Apat.

Tatló.

5

Lima.

Seis.

6

Anhn.

Siete.

7

Pitó.

Ocho. Nueve.

8

9 10

Diez.

Once. Doce.

11

12 13 d4 15 16

Trece. Catorce.

Quince. Dieziseis. Diezisiete.

17

Dieziociio.

Veinte.

18 19 20

Veintiuno.

21

Treinta.

30

Diezinueve.

Treintiuno Cuarenta. Cincuenta. Sesenta.

.

31

40 50 60

Ualó,

Siyám. Sang póo ó pono Láhin isa. Láhin dalauá.

(pr. po¡.

LdUyitatió,

Láhin dpat. Láhin lima, Láhin ánim. Láhin pitó. Láhin xialó, Láhin siyám. Dalauang póo. Dalauang póo,

t,

Tatlong póo, Tatlong póo,

isa.

t,

Apat na póo.

Limang póo. Anim na ¡jóo.

isa.

— Es

decir;

-

30

que póo viene á

guiente: anteponiendo á póo

De consiun número cualquiera de

significar decena.

unidades, tendremos el numei-o de decenas correspondiente á diez niiiltipUcado por el número de unidades,

EJEMPLO: Ocho.

Ualó,

Ualóng póo.

Ochenta.

Repárese que del 11 al 19, ambos inclusive, se dice: Labin, en lugar de Sang póo .

Sang

es contracción de Isang.

100

Ciento. Mil.

'

Diez rnil. Cien mil.

Un

1

1,000

10,000 100,000 )

millón.

1.000,00C

)

Sang daán. Isang

libo.

.Tsa7ig lacsa.

Iota,

Sang póong yola.

ORDINALES: Primero. Segundo.

1.^

Naóna.

«2.t)

Icalauá,

Tercero.

3;^

Icatló,

Cuarto.

4.^

Icápat,

Icalima. Icánim.

Quinto.

5.''

Sexto,

6/

Séptimo. Octavo.

7."

Icapitó,

8.^>

Icaualó.

Noveno. Décimo. Undécimo. Duodécimo,

9" 10.^ 11.''

etc.

12.0

Icasiyam, Icasangpóo, Icaláhing isa. Icalabing dalauá, etc.

expuesto para comprender; que los números ordinales se forman: añadiendo ica á los cardinales. La única excepción es naóna; porque \^ diferencia en icalauá é icatló están poca, que no la creemos suficiente para separarlos de la regla general. Y aun naóna, nos huele á palabra exótica. Cambióse la o en u (como ya hemos dicho que puede hacerse) y se verá lo que resulta: Na- una. Basta

lo

y



31



COLECTIVOS:

Y

De uno en uno.

Isa isa.

De dos en dos. De tres en tres.

Dalauá dalaud. Tatló tatló,

el núforma el colectivo. Pasando, empero, de diez, lo que se repite es: la palabra ó número de unidades qué indican la decena, v. gr.: De once en once. Labí-íabing isa. De quince en quince. Labi-labing lima. De veinte en veinte, etc. Dalauá dalauang póo, etc.

así

sucesivamente. Doblando, ó repitiendo,

mero cardinal,

se

Pares.

Tocól.

Nones. Mucho.

Gansál.

Marami,

Poco. Todo. Público. Sociedad, Junta.

Caonti,

Láhat Háyag.

Casamáhan Catiponan,

EJERCICIOS:

Escríbanse, en letras, las cantidades siguientes:

13— 14-15— 16--17— 18— 19—22— 23— 24—25-- 26— 27 —28—29—32-33—44-45-56—57-68—69—70—80— 90-500—5,000-50,000—500,000, etc. Fórmense (y escríbanse en letras) los números ordinales: 13."— 14.*^— 15."— 16."— 17."—18.°— 19.°— 20."— 30." 40."— 50."-~60.", etc. De cuatro en cuatro. De cinco en cinco. De seis en seis. De siete en siete. De ocho en ocho. De nueve en nueve. De diez en diez, etc.







— —

— —

32

LECCIÓN VI

DE LOS VERBOS

Los verbos; es decir: tagalos, es:

la

conjugación de los verbos

im verdadero fantoche, Y no me pida

V.,

señor estudiante, la explicación de este fenómeno: ya se la daráa los mismos indios. Ahora, lo que á V le conviene, es: estudiar, sesuda y detenidamente, cuanto, respecto á la conjugación de los verbos, voy á exponer. Hay, en tagáiog, dos maneras de conjugar los verbos: en ACTIVA y en pasiva. No hay regla fija, para señalar, con exactitud, cuando se ha de usar la forma pasiva ó cuando la activa. La práctica es el único maestro que sabe enseñarlo. No obstante, procuraré dar algunas reglas, qué pondrán, al estudiante, en situación de poder usar, una y otra forma, con propiedad. La conjugación en activa, puede hacerse de dos modos, ó formas: en mag y en uní. Los verbos en pasiva, tienen la formación en in, pag, ó pag-in. (No hay que espantarse, que todo esto es: mucho ruido y pocas nueces] .

Principiaremos por conjugar los



33



VERBOS EN ACTIVA

Formación en

MAG

Raíz del verbo Estudiar,

MODO

Aral.

INFINITIVO

TIEMPOS Presente: Estudiar. Mag-áral, Pasado: Haber estudiado. * Nacapag-áral. Futuro: Haber d^ estudiar. Mag-a-áraL Gerundio: Estudiando. Capag-áraL

MODO INDICATIVO TIEMPO PRESENTE

Yo estudio.



estudias.

Él, ó ella, estudia.

Nosotros estudiamos. Vosotros estudiáis. Ellos estudian.

Nag-a^áral acó. Nag-a-áral ca. Nag-a-áral siyá. Nag-a-áral táyo ¡ó cami). Nag-a áral cayó. Nag-a-áral silá,

PASADO IMPERFECTO

Yo estudiaba. Tú estudiabas.

Nag-a-áral acó. Nag-a-áral ca.

Él estudiaba, etc.

Naga-áral

En una que

el

siyá, etc.

palabra: este pasado, tiene igual conjugación

presente, (Lo

que no deja de ser una ganga).



34



PASADO SIMPLE

Yo

estudié.



estudiaste.

Nag-áral acó. Nag-áral ca.

Él estudió.

Nag-'áral siyá,

Nosotrífe estudiamos.

Nag^áral

Vosotros estudiasteis. Ellos estudiaron.

Nag-^dral cayó.

Esto

Nag-áral

táyo.

silá.

pasado simple, se forma como

es: el

él

pasado im-

perfecto (ó sea: como el presente); pero sin repetir la primera silaba de la raíz,

PASADO COlfíPÜESTO

Yo habia estudiado. Tú habías estudiado. Él había estudiado. Nosotros habíamos estu-

Nacapag-dral acó. Nacapag-dral ca. Nacapag-dral siyd. Nacapag-dral

diado.

tdyo.

Vosotros habíais estudiado. Nacapag-dral cayó. Nacapag-dral sild. Ellos habían estudiado. Véase, pues, que, este j^asado com^puesto, tiene idéntica estructura

que

el

pasado de

infinitivo.

Por

lo tanto,

es fácil comprender; que, lo que los indios dicen, al for-

mar

el

pasado compuesto, de indicativo,

es:

Yo haber

estudiado, tú haber estudiado^ él haber estudiado, etc.

(suponiendo

la

conjugación de este verbo).

FUTURO SIMPLE

Yp Tú

estudiaré.

estudiarás.

Él estudiará. Nosotros estudiaremos. Vosotros estudiareis. Ellos estudiarán.

Mag-a-dral acó. Mag-a-dral ca. Mag-a-dral siyd. Mag-a-dral tdyo /ó camij. Mag-a-dral cayó. Mag-a^dral sild.

— De consiguiente;

35



este futuro simple de indicativo, es

completamente igual que

el

futuro de infinitivo)

FUTURO COMPUESTO Maca- ár al Maca-áral Maca-árat

Yo habré estudiado. Tú habrás estudiado. Él habrá estudiado. Nos. habremos estudiado. Vos. habréis estudiado.

es,

^

ca.

siyá.

Maca' ár al táyo (6 camij. Maca- ár al cayó.

Ellos habrán estudiado.

Maca,

acó.

Maca-dral

silá.

pues, el signo del futuro comp, de indicai.

MODO SUBJUNTIVO TJEMPO PRESENTE ^yo estudie.

.

tú estudies.

i

Cu7i mag-áral acó.

Cun mag-dral

ca.

Gomo, siJél estudie. Cu7i mag-áral siyá. cuando \ nos. estudiemos. Cuyi mag-áral táyo [6 camijvos, estudiéis.

í

.ellos estudien.

Cun mag-dral cayó. Cun "¡nag-áral silá.

Luego, el presente de subjuntivo^ se forma como el presente de infinitivo, anteponiéndole, empero, la palabra cun.

PASADO IMPERFECTO r

i

Yo estudiara, tú estudiaras. él

estudiara.

Como, si. I nos. estudiara cuando

Cun nag^a-áral acó, Cun nag-a-dral ca. Cun nag-a-áral siyá.

^

Cun nag-a-áral táyo, cami. Cun nag-a-áral cayó. ellos estudiaran. Cun 7iag a-áral silá. mos.

vos. estudiarais.



36



el pasado imperfecto de subjunmenos, que el pasado imperfecto de indicativo) solo que, al de subjuntivo, hay que anteponerle el monosílabo cun.

Resulta, pues; que,

tivo, es, ni

mas

ni

PASADO PERFECTO ^'yo

haya estudiado. Nang nag-áral

tú hayas estudiado él

Como,

haya estudiado.

nos.

hayamos

Nang Nang

acó.

nag-áral ca, nag-áral siyd.

es-

I

si,

<

tudiado.

Nang nag-áral

táyo^ camí.

Nang nag-dral

cayó,

Nang nag-áral

silá.

cuando! vos. hayáis estudiado. ellos

hayan estu-

diado.

De consiguiente; anteponiendo nang, de indicativo^ tendremos formado

fecto

al el

pasado perpasado per-

fecto de subjuntivo.

PASADO COMPUESTO yo hubiera estudiado. Nang nocapág-áralacó. tú hubieses estudiado. Nang nacapág-áral ca, Nang nacapág-áral siyd él haf»ría estudiado. Gomo, Inos. hubiéramos estu Nang nacapág - áral táyOy camí. si, diado / cuando vos. habríais estu diado, Nang nacapág- á^^ al cayó ellos hubiesen estu diado. Nang nacapág-áral silá 1

Es

el

mismo pasado compuesto de

lleva antepuesta la partícula nañg.

hidicaíivOj solo

que

37



FUTURO (simple Ó COMPUESTO) '

Cii7i

macapág-áral

acó.

Cuii macapág-áral ca,

Gomo, cuando,

si, etc.,

I

Cun macapág-áral siyá, Cun macapág-áral tayo, camí. Cun macapág-áral cayó.

yo estudiare, ó hu,

biere estudiado, etc. ^


silá.

MODO IMPERATIVO Estudie yo. Estudia tú. Estudie él.

Estudiemos nosotros. Estudiad vosotros. Estudien ellos.

Luego;

el

imperativo y

Mag-áral acó. Mag-áral ca, Mag-áral siyá, Mag-áral táyo, cami. Mag-áral cayó. Mag-áral silá. el 2^'^'Gsente

de

Í7ifinitivo^

son

una misma cosa, para los tagalos; únicamente que, en ei imperativo^ hay que posponer, al verbo, el pronombre personal correspondiente.

Entienda

el

estudiante, que, cun y nang, tienen

el

mismo significado, y que, por lo tanto, puede colocar nang donde pusimos cun, y vice-versa. Los tiempos,* del modo suhjimtivo, no quedarán alterados por esto.

38

LECCIÓN VII



RESUMEN DE LA ANTERIOR

El mejor modo de resumir la lección anterior, parecido ser el siguiente:

Supongamos

me

ha

la raíz del verbo:

Comer,

Caín.

TIEMPOS presentes: El de infinitivo, se forma anteponiendo

Mag

á

la raiz,

EJEMPLO: Comer.

Mag-cáiyi.

M, de Mag, en N, resulprimera silaba de la raíz,

El de indicativo^ cambia la "tando:

Nag, y

se repite la



EJEMPLO: Nag-ca-cáin

Yo como.

El de subjuntivo, se forma: como biendo^ antes^ la palabra

el

acó.

de infinitivo escri-

Cun ¿^Nang.

EJEMPLO: Guando yo coma.

Cun* mag-cáin acó.

,



39

-

TIEMPOS pasados: El de infinitivo^ se forma: anteponiendo^ á palabra ausiliar Nacapag.

la raíz, la

EJEMPLO: Nacapag- cáin

Haber comido.

El de indicativo j simple, se forma: como del

mismo Modo, no

.

el

presente

repitiendo, empero, la primera si-

laba de la raíz,

EJEMPLO: Yo comí.

Nag-cáin

acó.

El de indicativo, compuesto, tiene idéntica construcel de infinitivo,

ción que

EJEMPLO: Yo había comido.

Nacap>ag'Cáin acó.

El de subjuntivo, se forma de la misma manera que el pasado simple de indicativo, precedido de Nang ó Cun.

EJEMPLO: Cuando yo haya comido.

Cun nag-cáin

acó,

Y con solo añadir, al pasado de infinitivo (6 pasado, compuesto, de indicativo], Cun ó Nang, tendremos el pasado- compuesto de subjuntivo .

EJEMPLO: Si

yo hubiese comido.

Nang nacapag-cáin

acó.

— 40 ~ TIEMPOS futuros: El de infinitivo, se forma: como el presente del mismo Modo, repitiendo, ademas^ la primera sílaba de la raíz,

EJEMPLO: Haber de comer.

Mag-ca-cdin.

El de indicativo, simple, es: completamente igual al anterior [6 infinitivo),

EJEMPLO: Yo comeré.

Mag-ca-cáinacó,

Para formar el futuro compuesto de que anteponer, Maca, á la raíz,

indicativo,

hay

EJEMPLO: Yo habré comido.

Y Cun

Maca-cáin

con solo anteponer^ á ó Nang), tendremos:

la raíz, el

acó,

Macapag (después de

futuro de subjuntivo,

EJEMPLO: Si

Nang macapag-cáin

yo comiera.

acó,

IMPERATIVO El imperativo, se forma: como

el

presente de infinitivo,

seguido de pronombre personal.

EJEMPLO:

Gome

tú!

Mag-cáin

ca.

—M— GERUNDIO Para formar

el

gerundio^ hay que anteponer Capág, á

la raíz del verbo.

EJEMPLO: Comiendo.

Capág-cáin.

Eso es todo, amigo estudiante. Ahora conviene; que conjugue Y., escribiéndolos en la libreta ad hoc, los siguientes verbos:

Comer.

Cdin.

Bailar.

Sayáo. Lavó.

Jugar.

Comprendido cuanto acabamos de explicar, resta á exponer, respecto á verbos, será

lo

que

sumamente fá-

de aprender. Por eso aconsejamos, al buen estumayor provecho); que no pase á la lección siguiente, sin tener, antes, esta bien estudiada. cil

diante (para su

-ocOOOoo—



/í2

LECCIÓN VIII VERBOS EN ACTIVA

ÜM

Formación en

Exceptuando algunos tiempos del Modo infinitivo, la conjugación en Um, es idéntica á lá de Mag: co7i la diferencia de que, en donde pusimos MB^g^ hemos de poner Um.

Vamos

á verlo.

Ynúm.

Raíz del verbo Beber.

MODO Presente: Beber. Pasado:, Haber bebido. Futuro: Haber de beber. Gerundio: Bebiendo.

INFINITIVO Úm^-inúm.

Naca-inúm, Y-inúm, Ca-inúm.

Corriente: ¿que diferencias se notan, entre el infinitivo en

En

Um y el

Modo

mismo Modo en Mag?

Um

ninguna; porque de Mag, como corresponde. 2.^ En el pasado y el gerundio, se ve; que queda suprimida la sílaba pag. 3.^ Que en el futuro^ que le correspondía Um, el tal se ha quedado en el tintero (y jvaya V. á saber i.'

ocupa

el

tiempo presente,

el sitio

Um

porque!).

MODO INDICATIVO Pres.: •

Yo bebo. Yo u^u' bebía.

r» Pas. imp.:

-XT

'

,

^^

.

.

,

}üm-t-tni(m.

Pas. simp.:

Yo

43



Um-inúm

bebí.

Pas. comp.: Yo había bebido. Füt. simp.: Yo beberé.

acó>

Naca-inúm

Y-inúm

acó,

acó.

Fut. comp.: Yo habré bebido Maca-im/m acó,

MODO SUBJUNTIVO Present.:

como yo beba.

Pas. imp.: Si yo bebiera.

Pas. simp.:

.

um-inúm

Cien

acó.

]\ang um-i-inúm acó.

Guando yo haya

Cun iim-inúm

bebido. Pas. comp.: Si yo hubiese bebido.

acó,

Nang naca-inúm

acó.

Futuro: Guando yo bebiere. Cim maca-inúm acó.

IMPERATIVO

Bebe Véase, pues,

si,

tu.

Uni-múm

exceptuadas

ca.

las diferencias del

Modo

de subjuntivo^ qué también pierde el pag, (por lo qué resulta igual al futuro compuesto de indicativo), no se rige, la conjugación en Um, por las mismas reglas que la conjugación en Mag. infinitivo

y

lá del futuro

Exactamente

las

mismas.

OBSERVACIONES: En los tiempos: presente^ pasado imperfecto y pa1 * sado simple, de indicativo, acostumbrase á intercalar ng, entré la n y la de Um.

m

EJEMPLOS: Yo bebo. Yo bebía. Tu bebiste.

'

}

j

rr M U-ng-miinum ••

^

ü-ng-minúm

acó.

ca.

—u— Guando

2/

la raíz del

nante, la partícula

y

la

um,

verbo principia por conso-

se coloca entre la consonante

vocal que lá siga.

EJEMPLO: Raíz del vert^ Escribir Escribe tú.

Súlat.

S-um-ülat

ca.

Acabe V. de conjugar, por completo, los verbos:' Beber- Ynum y Escribir-Sulat. Fuera pereza.

Um

Me pregunta V. ¿en qué verbos ha de usar y en qué otros Mag? Pues, mire V.: hará V. uso de Mag, cuando le dé la gana, y de Um, cuando mejor le parezca. Nadie le regañará á V. por esto. No ha visto V. lenguaje de mas buena pasta^ que el Tagálog. (¡Por eso es tan pobre!

el

¡Es la fatalidad de los buenos!) Sin embargo; generalmente se hace uso de imperativo de casi todos los verbos.

Um,

para

EJEMPLOS: Ven. Márchate. Sube. Baja.

Entrad. Salid; etc.

Pumarito ca. Umalis ca.

Pumanhic ca (pr, pumanic]. Pmnanuóg ca. Pumásog cayó. Lumabás cayó; etc.



45 --

LECCIÓN IX

DE LOS YERBOS EN PASIVA Son varias, las maneras de conjugar los verbos pasifundadas sobre una base, cual es: lá del modelo de conjugación, qué nos ha servido, para conjugar los verbos en activa (ó activos). Todo estriba en añadir, (ya sea antes, ya después) una partícula ó sílaba; qué, por supuesto, es distinta, en cada una de las formas en pasiva, de las que hemos usado en las en activa. Pero, los tiempos de cada modo, siguen la misma regla, ó reglas, en todas las conjugaciones de los verbos tagalos, así sean activos como vos (ó en pasiva); pero todas

pasivos.

Sirven para sílabas:

in,

formación de

la

pag

los

verbos en pasiva, las

ó pag... in.

Hay alguna otra variedad; pero, su importancia, no merece la pena de fatigar, demasiado, la memoria del voluntarioso estudiante. Ya las introduciremos en los diálogos, para que se noten. Principiaremos por

la

Conjugación en YN. Ptaíz del

verbo Temer.

MODO Presente: Ser temido.

Tacdt.

INFINITIVO Tacóí-in.

Hay que fijarse en esto. Así como mag y um (signos de la forma activa) los colocamos antes de la raíz, el signo in, de la forma pasiva, se coloca después de la raíz.

,

^

46



Pasado: Haber sido temido.

Napág-tacót,

Es el mismo pasado de infinitivo, de la conjugación en Mag, solo que ha perdido (quizás sin saber como ni cuando) la sílaba ca. Fut.:

Haber de ser temido.

Véase

lo

Ta-tacóUn,

que hemos observado, respecto del tiempo

presente,

Gerun.: Siendo temido.

Es

el

Capagca4acót,

.

Mag;

gerundio^ de la conjugación en

sino que

halló la sílaba ca, perdida por el tiempo pasado y se

quedado con ella. (Acción nada loable. Pero, en

fin, allá

ha

se las haya).

MODO INDICATIVO Presente: Es temido por mí. -j T» r^ X Pas. imp.: Era temido por mi. •

)

}

'

Hola!

que con

Eh el

^.

1-tn-a-tacot co.

)

aquí, que, con elin, sucede, exactamente, lo

um:

que cuando

es á saber;

la raíz del verbo

princip^ia por consonante, iu, se coloca entre la conso-

nante y

la vocal

qué

lá siga.

Buen descubrimiento. Prosigamos. Pres.:

Es temido ^por -r,

,

ti.

Pres.:

^ Pas.

.

Es temido por T.

i^n

.

ti.

él,

-1

imp.: Era temido por

Pres.: Es temido por nos..

-.

^



\T'in-a4acot mo.

,

.

Pas. imp.: Era temido por

j

]rr ,.

el.

-.

^





'

yT-tn-a-tacot siya.

j

]^.

,

,,

...

,

.

\T-in'a4acotnaí%n,namin, -j T^ X Pas. imp.: Era temido por nos.) j^

.

'

47 Pres.: Es temido por vos. T-in-a-tacót 7iinyó, Pas. imp.: Era temido por vos.

Pres.: Es temido por ellos

Pas. imp. Era temido por ellos. :

Y,

dígame

iT-in-a-tacól nilá. 5

V., señor estudiante;

estos tiempos (pre-

sente y pasado imperfecto, de indicativo) ¿no son los

mismos que ya conocimos en el verbo en activa, de formación en um? Vaya si son los mismos! Únicamente, que han cambiado el collar um por el collar in .

Pues, todo lo que sigue, goza de igual semejanza. Y teniendo en cuenta, las alteraciones que sufren los tiempos del Modo infinitivo; para aplicarlas, debidamente, á otros tiempos, de otros modos, qué son sus correspondientes, y que el futuro compuesto, de iridicafÁvo, hace Mapag, en lugar de Maca, ya esta V. al cabo de la calle, respecto á la conjugación por pasiva en in. Acabaremos, empero, de apuntar los modos y tiempos qué faltan; para la conjugación del verbo Tacót. Y, á fm de que se comprenda mejor, el jiro que sufre la frase, al pasar de activa á ptasiva, escribiremos las dos fornias en castellano.

Sigue

el:

MODO INDICATIVO EN activa:

EN pasiva:

Pasado simple: Yo Fué mí.

temí.

temido

por T-in-acóty co.

Pasado comp..Yo Habia sido temido habia temido. por mí. Napag-tacót, co. Fut. simp.: Yo te- Será temido por meré. mí. Ta-tacót^in co. Fut.comp.: Yo ha- Habrá sido temibré temido. do por mí. Mapag -tacót co. .

48

MODO SUBJUNTIVO: Guando yo Guando sea temido por mí. Cim tacót-in co. tema. Pas. imp.: Si yo Si fuera temido Na ng í- in - a - 1 a por mí cót co. temiera: Pas, simp.: Gomo Gomo haya' sido yohayatemido. temido por mí. Clin t'in-acót co. Pas. comp.: Si yo Si hubiese sido te- Nang napag-tacót mido por mí. hubiese temido co. Fut.: Guando yo Guando hubiere sido temido por Cun niapag - lacót hubiese temido. Pres.:

mí.

co.

MODO IMPERATIVO: Teme

Sea temido por

tu.

ti.

1

Tacót-in mo.

I

Sírvase repasar lo apuntado en esta lección y comTacót (en su libreta)/y, ade-

plete V. ia conjugación de

mas, conjugue (también por escrito) en verbo Hacer; su raíz: Gauá.

el

la

misma forma^

49

X

LECCIÓN

Conjugación en PAG...IN PoDga V. atención á lo que vamos á decir y sabrá V. conjugar, inmediatamente, en Pekin(digo!);en pag...in. La conjugación en pag...in, es completamente igual á la conjugación en in. Solo que, á los tiempos quQ corresponde in, se ha de añadir pag; pero, este pag, ha de ir siempre antepuesto á la raíz del verbo, aun en los tiempos eyi-qué in va pospuesto; y cuando, á in,le corresponde colocarse delante, se lo pai^ticipa á pag; pero* pag se hace el sueco y no y

,

,

abandona el sitio que se le ha señalado. Entonces va in y ¡paf! se coloca en medio de pag y se quedan, los dos, antepuestos á la raíz, confundidos, en esta forma: pinag. •*

(P-in-ag.)

Aquí lo tiene V. explicado. ¿Quien, sabiendo conjugar en in, no conjugará, enseguida, en pag...in? Y vea V. .como es exacto puanto acabamos, de decir. •

Raíz del verbo 'Alcanzar.

MODO

Abdt.

INFINITIVO:

Napag-ahót:

Fut.:

Ser alcanzada Haber sido alcanzado. Haber de ser alcanzado.

Ger.:

Siendo alcanzado.

Capagca-ábót,

Pres.:

Pas.:

*

.

.

Pag-ahót-in, Pag-a-ahót-in.

— MODO Pres.:

.

50

'

*

INDICATIVO:

Es alcanzado por

mí.'

)

r^

¡P^nag-a-abot

Pas. imp.: Era alcanzado por mí. Pas. simp.: Fué alcanzado, por mí.

co.

Pínag-ahot-co,

Pas, comp.: Había sido alcanzado, etc. Fitt. simp.: Será alcanzado por mí. Fut.comp.: Habrá sido alcanzado, por

Napag^ahotco. Pag-a-abot-in co.

Mapag-ahot

mi, etc.

co.

etcé'terá.

:

MODO IMPERATIVO:

Sea alcanzado por

ti.

*



Pag-ahot-in mo.

Ejercítese el estudiante, completando la anterior con-

jugación y conjugando, ademas en

Bmcar.

Su

raí^:

pag...in el verbo

Hanáp:

Ahórá precisa observar una cosa, y es; que, estas formas pasivas, son muy comunes en' la conversación tagala. Los indios tienen gran predileccióXi por ell^s y las usan con muchísima elegancia. Por esto aconsejamos, al estudia'nte, que las practique solicita y juiciosamente.





51

LECCIÓN XT

Completaremos esta parte de nuestro Método, diciendo dos palabras respecto á verbos reflexivos y verbos impersonales.

VERBOS REFLEXIVOS: Poco hay que decir sobre esta cla$e de verbos. Todo consiste; en: hacer recaer, la acción del verbo,

gado como ya se tiene aprendido).

so??re la

(conju-

persona qué

habla ó de lá qué. se habla.

EJEMPLOS:

Me Me Me

lavé. •

Mag-ho-hogas sa dqin. Capag-hogas sa áqin,

lavaré.

Lavándome. •

Nag-hogás saáquin [dqin). Nag-ho-hogas sa áquinfáqinj



lavó. '

Nag-damítsa caniyd. Nag-dá-ramit sa caniyd. Mag-da-ramit sa caniyd. Capag-damit sa caniyd.

Vistióse.

Vístese.

.

Ves tirase. Se está vistiendo.

En

los

demás

casos, se omite la particularidad ó cir-

cunstancia reflexiva. .•

EJEMPLOS: Irse.

Me voy: yo voy.

Ynmaydo



acó,

ó,

Yáo.

magyaydo

(Puede decirse, también: yumaydo na

acó:

acó.)

esto

es:

•;— Morirse,

52.— IfatáJ^.

;

Te mueres: Magmamcitay Acostarse,

ca.

Es decir: tu mueres.

Higa.

^

Se acuesta: Maghihigá slyd. Traducción: Enfadarse,

él acuesta.

Gálit.

Nos enfadamos: Gumagalit

tdyo: ósea:

Enfadémonos.

Aua.

Compadecerse,

Os compadecéis: Ma^aatíá cayó: igual

á: vosotros

com-

padecéis.

Lula.

Marearse.'

Se marean: Lumuuld sik; lo .mismo que: ellos marean^ Y. así todo cuanto, en verbos reflexivos, pueda ocurrirse.

VERBOS IMPERSONALES: Los verhbs impersonales, siguen las mismas reglas de conjugación; suprimiendo, como es natural, los pro-

nombres

personales".

EJEMPLOS: Relampaguear. Relampaguea.

Quirlát.,(qirlat).

Cumiqirlat. *



(Véase aquí la conveniencia de cambiar las consonante^ c y g,^ por k, como proponemos en el alfabeto modificado. Entonces diriamos: Relampaguear: Kirlat, Relampagueando: /üam/íiríat) Llover. Llovió,

Ülán. Uraulán.

.53

Anochecer^ oscurecer.

Ma'guulán. Dilim.

Cuando haya anochecido.

Cún magdilim.

Lloverá,

Y

asir

sucesivamente.

.En todo idioma, la parte

mas pesada de su

estudio

es la conjugación de los verbos. Por esto he procurado

hacer, lá de la co^ijugación tagala, algo amena. Si no lo

he logrado, cúlpese á mi graQia .(que espoca y mala) no á mis deseos (qué son muchos y buenos). Aparte de que, los verb'os tagalos, nada tienen de difícil. Parecenlo al leerlos; pero, estudiados, resultan la cosa

mas

fácil del

mundo

,

YOGABLOS: Traer.

Dala,

Camisa.

Dáro.

Pantalón; Pañuelo.

SauáL. Panyó.

Las ligas. Los zapatos. Las chinelas. Peine ó peineta. Abanico. Paraguas. Los broches. Los pendientes.

Bitie.

Un

rosario.

Los pañales.

Ang 'Ang

chapín. sinilas.

Sucláy.

.

Papáy. Payo. Cauít.

Ang

hiedo.

Ysang cuintas, Ang lampín.

Excepción hecha.de las apuntadas, nómbrense en casdemás prendas de vestir

tellano, las



54



EJERCICIOS: VI





Donde están mis camisas? Qué camisas? Las cuatro camisas qué tienes en tu casa. En mi casa, hay tres pantalones y (Joce pañuelos. Traeme los pañuelos, pantalones y camisas que tienes en tu casa. —Estos zapatos no son miós, Esas chinelas son de aquella mujer, qué ha bebido tres.vasos de agua. Las chinelas no son suyas; son suyas las ligas que están aquí. Y esta peineta ¿de quien es?— La peineta y el abanico, son de la mujer que se marea. Trae acá ese paraguas. ¿Gual?-^Aguel.— ¿Quien eres tu?— ¿Que quieres?— Un Sube. Entra. Ven. Aquí están los pendienrosario. ¿De Estos pañales no son tuyos. Márchate. tes. quien son estos broches? Mios. -^Escribe, bebe .y már-

— —

























chate.

-oeOOOoc—



55

LECCIÓN XII

Para sustantivar un verbo, basta anteponer Pag- á su raíz. .





EJEMPLOS:

Andar.

Lácad.

El andar.

jUig pag-lacad.

Bígay.

Dar. Él dar. Saludar.



Ang

jpag-bigaij.

Batí,

Sa

Del saludar.

pag-hati.

.

Lo qué, antes de verbo, se traduce: jyor epverho sustantivado y el pronombre personal requerido, '

EJEMPLOS: ,

Ang

Lo qué yo pueda. Lo qué tu gastas. Lo qué él ordenó. Esto

es:

Ang pag-gotós

El poder mío. El gastar

Otras veces, sin dejar

pone

el

verbo on

el

aqin pag-pangyari.

Ayig pag-gogól mo.

el

tuí/o.

niyá.

El mandato suyo.

carácter de sustantivo, se le corresponde.

modo y tiempo que

EJEMPLOS: Lo qué yo pueda. Lo qué tu gastas. Lo qué él ordenó.-

Ang aqin macacayá, Ang naggogól mo, Ang pinagg otos niyá,



.



'



.

56



Es decir: Mi habré podido. El gastas tuyo. El ordenó suyo (ó El fué ordenado por él).

Todo

esto parece enredado

y confuso; pero

se practique, él estudiante, en este

con cuanta facilidad se deshace

el

modo de

eri

cuanto

decir, verá

enredo y desaparece *

la. confusión'.

;

.

Tengase siempre presente; que, lo qué^ requiere el verbo sustantivado y hágase de la manera qué convenga.

En las frases negativas, el pronombre personal se coloca antes del verbo. *

'

*

.

EJEMPLOS:

No le encuentro. No te conozco. No os admito. •

Hindí acó nagqiqitá sa.caniyá, Hindi acó nagqiqílala niyó. Hiiag acó tumatangap ninyó.

VOCABLOS: Plata.

Pilac,

Cristal, vidrio.

Buhóg,

Un

Isang, pananamit,

trage. ,

pagdaramít.

El delantal.

Ang

Sortija.

Singsing

Saya de seda.

Sayang

Venir.

P arito.

Buscar. Ayer.

Handp.

Hoy. Mañana.

Ngayón.

IJj^^pues, luego.

Nada.

No

sé.

¡Ay de

tí!

tupis. .

sUtld.

'

'

Cahápon. Bucás.

'

'^

Mamayá. Anomán. Ayauán. ¡Ah'd mol

Mientras.

Satnantala.

Muy.

Totóo.



— 57 — Pues. Nadie. Perezoso, a.





Cu7i gayón.



Isamán. Catamarán,

EJERCICIOS: '

VII



¿Que haces- aquí? Estoy haciendo (hago) tres camisas.—¿Hiciste los dos pantalones de este hombre? No: él ordenó que hiciéramos cuatro pañuelos, y mañana estaran hechos. Haz lo que puedas hoy. Ayer hice los rosarios de aquella- mujer.~^¿Que rosarios? Los rosa-







rios

—Ven aquí y harás

de plata;

lo

— cristal. — Los

"que yo te ordene.

— —

Los rosarios han de ser (hechas) de haré después. ¿Donde están los delantales y mi trage? No sé. ¿Y la saya de seda? La saya de seda no la tengo: está en tu casa. Busca la sortija, mientras yo busco las ligas. No las encuentro: las buscaré después. Eres muy perezosa. ¿Quien ha venido (ó vino)? Un hombre. ¿Quien es ese hombre? No le conozco. ¿Quien marchó ayer? Na'die. ¿Quien marchará mañana?— No sé. ¡Ay de ti!— ¿Porque? Porque, mientras yo trabajo, tu subes y bajas, entr'as y sales y no haces nadk. Yo trabajo, pues hago camisas, pañuelos y pan-





— —







talones.









— —



— —



58



LECCIÓN XIII

Si el estudiante fija toda su atención,

logrará tal adelanto, en

el

lo que vamos 16/ inclusive,

en

á exponer, desde esta lección hasta la

conocimiento del lenguage

qué nos ocupa, que ha de quedar, él mismo, maravillado. Hay, en tág'álog, palabras qué llamaremos: radicales, qué sufriendo la adisión de. una sílaba al principio ó de una sílaba al fin, ó de una al principio y otra al fin, ó de dos al principio, etc., etc., etc., de tal modo van adquiriendo significaciones distintas, que pueden desempeñar casi todas las partes dé la oración. Así es, que, él que se penetre de cuales son estas sílabas y de como afectan á las radicales, para trasformarias en: adjetivos, sustantivos^ verhos^ adverbios^ etc., poseerá la clave de poder dominar, con prontitud,, la trama del lenguage. •

"

Vamos

allá.

Princi'piaremos por las radicales qué, sufriendo la adición de Ma, cd principio, se transforman en adjetivos, Y que, adicioyiandoles Ca, al principio y an al fm, pasan

á ser sustantivos; ó sea: .vados,

los

mismos adjetivos sustanti-

.

EJEMPLOS: (Generalmente, cuando la radical termina por •vocal y hay que añadirle an, se coloca li entre las dos vocales) Radical de Bueno, Hombre bueno (adjet.).

Búti. Ma-buti táo

La bondad

Ang

ca-huti-h-an,

Baít

ó

(simlant.).

Rad.. de 3Ialo.

La maldad

(sustant.).

Ang

(ó lalaqi).

Sama.

ca-bait-an ó casa-ma

h-an.

,

-- 59

Mujer mala

'

Md'baitó ma-samahaháy Laqi. Ma-laqi báhay

(adjet.)

Rad. de Grande, Gasa grande (adjet.). EX grandor (sustant.). R.ad. de Pequeño, Gasa pequefía. La pequenez. liad, ele Largo,

,

Ang

Ma-Uit háhay.

Ang

Corto.

Igsi.

Cuchillo corto. La cortedad.

Mq-igsi ca^npit,

Ang

Rad. áe Ancho.

Ang

de Frío.

Agua

fría.

dulaiig, ,

caliente.

R.ad.

,

Ca-lapar-an Ynit. Tubig na ma-init,

El calórico,

La

ca-igsi-h-an

Lápad. Ma-lapad

Mesa ancha. Anchura^ latitud, Rad. de Caliente, i\.gua

ca-Uit-an.

Haba. Ma-hahd campít. Ang ca-habá-an,

longitud,

Rad. áQ

ca-íagi-h-an,

Liit.

Guchillo largo.

La

.

ca-init-an,

Lamig. Tiíbíg na ma-lamig,

Ang

frialdad.

ca-lafuig-an.

Guando, en tagálog, se-coloca el adjetivo después del sustantivo, suele interponerse, entre los dos, la partícula na, como acaba de verse en los dos ejemplos anteriores.

• .

Hay algunas

gué no sufren alteración paro como:

radicales,

pasar á ser adjetivos; Rancio. Guadrado.

ó anta,

Hueco, vacío.

Guá,

Azul.

Bungáo-

Bermejo. Yerde, Amarillo^ lo los colores:

Ala

Parisucat,

etc."

mismo

Baldo, Halontíyán,

se dice: diláo

que madiláo. Pero



60

*

Blanco. Negro.

— Púti,

Ytím.

Encarnado, rojo Pula,

ó rubio.

Siguen

la regla

general.

EJEMPLOS: Camisa blanca,

Mdiputi haro.

Pantalón negro. Cabello rubio.

Meijjuld buhoc.

Máiíim saual,

Practíquese el estudiante^ en la formación de adjetivos y sustantivos, con las siguientes: .

.

Radicales: '

Lapod

de

Espeso,

a.

Lindo

))

Claro, a.

Aninag

»

Transparente.

Láctico

))

Tibio, a.

Labo

))

Alat Tabsing

))

»



Tads

))

Alto, a.

Bigat

»

Pesado,

Gdan

»

Ligero, a;

a.

Bílog

))

Redondo,

Diqit

))

Bonito,

Gandd

))

Tibdy Tigds

))

))

Lambót

))

Hermoso,

»

Dulce.

Amargo,

Asim

))

Agrio,

Nípis

2)

Delgado,

Talim

y>

Agudo,

)) '

))

a,

Duro, a. Blando, a.

))

touit]

a.

•Fuerte, sólido,

Páit

Tuuit (ó

a.

a.

Tamis

Qipót



Turbio, a. Salado, a. Salobre.

a.

a.

a.

a.

Angosto, a. Derecho, recto,

a.

- 61

Logtod Luco

de

— Torcido, a.

Cóncavo,

a.

Pantay

Plano, a.

Linis

Limpio, a,

Diimi

Sucio,

Gaspá Taha SáHip

Basto, áspero, Desabrido, a. Gustoso, a.

Háganse estos

a.

ejercicios en la Libreta y en esta forraa:

(Adj.

Hermoso.

liso, a.

a.

iSust.

Hermoso: La hermosura:

Magandá. Ang cagandáhan.

Extráiganse las radicales (y fórmense, con ellas, bres ndjetivos, de los sustantivos siguientes:

Caüangan.

Necesidad. Miseria, pobreza.

CasalataUy caducarían,

Sufrimiento.

Cahirapan. Capaitan,

*

Amargura.

Camaruhan,

Deshonra. Vanidad.

Capalaluan. Calibugan,

Lujuria. Avaricia.

Caramotan,

Ira, colera.

Cagalítan,'

Envidia. Osadía.

Capang ahasan, -Calanguhan. .Calüuhan. Carahasan. (*)



Traición. Tiranía.

Engaño.

(*)

Caingiian,

Embriaguez.

Carayáan. (*) Caruagan, (*) Catapangan,

.

Cobardía. Valentía.

Tengase presente

halla entre dos vocales.



Caloóban,

Voluntad. Obediencia.

(*)

nom-

Capintuhúan.

lo

que tenemos dicho, respecto á

d,

cuando

se



62

LECCIÓN XIV

Sobre

de an,

la adición

al final'

de dicción.

Haciendo terminar en an el nombre de una cosa, se el nombre de otra qué la contiene. Es decir; que a*ñadiendo an, al nombre del contenido-^ se forma: el nombre del continente.

forma:

EJEMPLOS: La

Bilangó,

Preso:

Centinela

Bantáy.

Guardia Huésped:

Bilangó'-'an.

cárcel:

Garita \

Atalaya Posada:

Tulüy -an. Campanario: Bating-an.

Tulüy.

Campana:

Bating,

Arroz:

Bigás,

Siembra:

Halamán.

Arrocería: Huerta, viña,

Bigás-ayi. •

Halaman-an.

etc.:

Ilueda:

Giltng

Tramo:

Ilagdán.

Rata, ratón:

Daga,

Humo:

Molino, noria Giling-an. Ilagdan-an. Dag-an. (*) Ratonera:

.

:

Escalera:

Chimenea:

AS(K

Ceniza:



Ahó\



Carbón:'

üling.

Carbonera:

Asín,

Salero: al

Asú-h-an. Abü-h-an.

,

Cenicero:

Sal:

Otras veces es: ca, debe añadir;se.

Bantáy -an.



üling -an

.

Asín-an.

principio y an, al

fin, lo

que

EJEMPLOS: Yerba: Abrojo: Zarza: (*)

En

Cugon.

Yerbazal:

Ca-cugon-an.

Abrojal:

Ca-tiníc-an.

Zarzal:

Ca-saplsut-an

'

Tinic.

Sapisut. estos casos se

suprime

liria a.



63

LECCIÓN

XV

Exposición de radicales verbos, qué, por la simple adición de ma ó ca...aii, sufren alteración en su significado.

.

Acompañar: 'Sama. Compañero,

Ma-sama. Ca-sama-h-an.

socio:



Sociedad:

.Matar:

Patciy.

Muerto:

Ma-patáy.

La muerte:

Ang Pecar:

Pecador, culpable: Guipa, pecadOj delito: .

Finalizar:

ca-matciy-an.

Sala.

Ma-sala. Ca-sala-h-an,

Tapús,

Acabado, concluido:

Ma-tapús.

Fin, final:

CaAapüs-an, Querer:

YUg.

Amigo, querido:

Ma-ihig.

Amistad, cariño:

Ca-ihig-dn..,

Gomo

se ve, la raíz del verbo sirve de radical. Aiitepo-

niendole-ma,

transforma en adjetivo, y, añadiéndole y an, al fin, queda el verbo sustantivado. ni menos, lo que sucede con las radicales

.se

ca, al principio,

(Es, ni

de

mas

la lección XIII).



-- 64

— *



Haciendo terminar^ en an; forma el nombre de la cosa qué

raíz de

la

sirve

para

un

verbo, se

la acción del

verbo.



EJEMPLOS: Hasq.

Afilar:

.

.

.

Piedra de lar:

Acostarse:

.

Higa,

.

.

.

Sentarse:

Upó.,

Orinar:

Yhi

Lavarse: Bañarse:

Hinaiiá.,

P aligo..

Colar:

Sala.

Oír misa:

Simba.

Beber:

Ynúm,

.

.

,

.

afi-

Hasá^an Higá-an. asiento Upó-an.

Gama,

.

Silla,

.

Orinal:

.

.

.

catre:

.

Lavamanos:

Yhi-an. Ilinau-an

.'

.

.

Bañera:

Paligo-an.

.

.

Galadera:

.

Iglesia:

Sala-an Simbá'h-an

Vaso, jarro:

Ynum-an.

.

.

.

,



Q5

LECCIÓN XVI nombre de una cosa, se le antepone mag, mas primera silaba del nombre^ esto es; que, después de mag, resulte repetida la i/ sílaba de la palabra que sigue, nombraremos: al sicgeto qué interviene^ ó co^nercia, Si, al

la

con

el obgeto,

EJEMPLOS: Vino:

Alac.

Vinatero:

Sal:

Asín,

Salinero:

Mag
Gamút.

Curandero:

Mag-ga-ga-

Escrito:

Súlat,

Escribano,

Cuenta:

Bilang.

Contador:

Mag-bi-bilang

Baliuas, ca- Mercader:

Mag-ba-bali" uás mag-ca-

Cura (de curar):

müt. escribiente:

Mag-sU'Suldt,

Género, artículo:



lacál.

,

calacál.

Piedra:

Bato.

Vendedor de piedras:

Mag -ba-bató

Zacate:

Bamó,

Zacatero:

Mag-da-damó

Mina:

Buldng,

Minero:

Mag-du-du-

Pan:

Tinápay.

Panadero:

Mag 'ti-^ tiná-

Remo:

Gaód, Uling

Fvemero:

Carbonero:

Mag-ga-gaód, Mag-U' uling.

Aguador:

Mag-tU'tübig,

,

láng.

pay.

Carbón: Agua:

Cuándo sugeto qué

.

Túbig,

esto sucede con los verbos^ entonces indica: el

desempeña

la acción del verbo.



66

EJEMPLOS: Desollar:

Anit,

Desollador:

Mag-a-anit.

Tasar:

Halaga.

Tasador:

Mag-ha-hala-

Traficar:

Lacó.

ga.

Cobrar:

Trancante: Pahicis, sin- Cobrador:

Mag-la-lacó.

Mag-pa-pabuis, mag-si-

gil.

singil.

Buhú. Saca

Fundidor: Labrador:

Gaud. Lagar i.

Jornalero:

Aserrar:

Tornear:

Lálic.

Tornero:

Coser:

Tahí.

Fundir: Labrar: Hacer, trabajar:

.

Aserrador

Mag-hO'hohü. Mag^sa-sáca. Mag-ga-gauá. :

Mag -la-lagari.

Sastre, cos•

Fiar:

Sácop.

Mag-la-lalíc.

turera:

Fiador:

Mag-ta-tahi. Mag-sa-sacóp.

Alto aquí, señor estudiante. H^sta tanto no quede V. bien impuesto de cuanto hemos apuntado, en esas lecciones (desde la XIII hasta la XVI, ambas inclusive), sirvase no pasar á enterarse de la qué sigue.

67

ÚLTIMA LECCIÓN

1.°

Ya hemos

dicho; que,

ral, se

antepone

(al

para la formación del plunombre, en singular), manga ó ang

'"tnanga,

2/ Para distinguir el género de persona ó de los animales, cuyo nombre es común á ambos sexos, se pone, después del nombre: lalaqi, para el varón ó macho y bapara la mujer ó hembra. Guando el nombre (de animal) va solo, sin alguno de estos calificativos, es; que se trata del macho, ó bien: de animales, entre los qué, tienen nombre distinto, las hem^ héij,

hras, de los ^nachos.

EJEMPLOS: •

Perro.

,

Perra. ^

Aso, Aso7ig babáy (pr.: babaye).

confunda aso con asd. Asó, Carnero. Oveja. Cabrón. Cabra.

Palomo. Paloma. Caballo.

Yegua, Vaca.

Buey. Toro. Gallo.

Gallina.

significs

Tupa.

Tupáng babáy. Cambing na lalaqi. Cambing na babay. Calapati.

Calapati babáy. Cabayo. Cabayong babáy. Bacang babay.

Bacang capón (exepcion), Bacang hindi capón Manóc Ynahin.

3.^

El tratamiento de usted, se traduce, en tagálog^ que se usa la segunda persona del plural, en lugar de la tercera del singular, qué corresponde á usted. por: vos. Así es;

EJEMPLOS: Usted es buen amigo. Usted trabaja mucho, señor.

el

.

cayó.

Pumdsoc cayó.

Entre usted.

En

Mahúting caíbigan cayo. Marami^ pó^^W^ nag-gagauá.

Vade-mecum

Filipino (citado en nuestro Prefa-

cio) suele verse traducido, el usted,

por cayó pó, y para una nota qué dice: (kEl R. P. Fr. Sebastian Totanes, dice {en lapag. i7 de su Gramática); que, en este caso, (Suba V.), no debe itsarse el pd; sÍ7i embargo, en la práctica es muy usual y

justificar tal traducción, bay,

cor r lente.

en

él,

y>

Entendámonos, señor de Abella. El R. P. Fr. Sebastian Totanes, tiene muchísima razón, al decir; que, usted, debe traducirse por cayó y no por cayó po. Porque, si bien es exacto, lo que V. dice; que, en la practicajes muy usual y corriente decir: pó cayó, es; porque es corriente ,

y muy usual, entre los indios, decir: usted señor, en vez de F., á secas.

EJEMPLOS: Suba Suba

usted, usted, señor,

Pumanhíc cayó. Pumanhíc pó cayó..

Y, esta'última frase, es, de las dos, la mas usada, entre los naturales. Es, también, muy común oir decir, á los indígenas: Icáo pó ó ca pó: qué quiere significar: lísíec?; pero que dice: Tu, señor.





-

69

EJEMPLO: Queda

Icáo na pó ang hahala.

á la discreción de usted.

No se preocupe V., señor estudiante, por todo eso.. Rara vez tendrá V. necesidad, al hablar el tagálog, de dar tratamiento alguno qué pase de 4.''

tu.

Antes de nombre propio^ como: Juan, Pedro,

dro, Pascual, etc., se coloca la partícula

Isi-

si.

EJEMPLOS: Juan! Ven aquí!

Si Juan! Piimarito cal

Donde

Nasaán

está Pedro?

Quien viene? Pascual, señor.

si Pedro? Sino nagpaparito? Si Pascual, pó.

Las preposiciones: de, eyi,jpara. por, dichos nombres, se traducen por: ni,

etc.,

antes de

EJEMPLO: De quien es eso? De Jaime, señor.

ISino niyan? l^i

Jaime, pó.

o."" El aumentativo, se forma (ó puede formarse) de varias maneras; pero, las dos. principales, son: repitiendo la primera silaba de la radical, ó bien, repitiendo

la

palabra entera.

EJEMPLOS: Bonísimo. Hermosísima.

Ma-bu-büti.

Magadang magandá.

6.° Para dar mayor fuerza de expresión, á las frases afirmativas ó negativas^sebace uso del monosílabo 7iga, (qué no tiene equivalente, en castellano).





70

EJEMPLOS: Es buena

Mabúti, bagá, ang háhay?

la casa?

Oó pó, mahúti nga. Másala ca. Ualá nga, pó! ualá má-

Si señor, es buena.

Tu No

tienes la culpa.

señor! no soy culpable!

sala acó! 1,"

Para llamar á alguien, en

las formas: ¡eh!, ¡tu!,

[oye!, etc., Usan, los indios, las expresiones: ¡ale! ¡oy!

La primera, para las mujeres y, para los hombres, la segunda. También se dice: ¡mama! para estos últimos; pero no es tan general.

EJERCICIOS VIII





Bonito cordero. No es Cordero, es una oveja. Y, aquello ¿que es? ¿buey ó toro? Es una vaca,— Es muy grande. ¿Cuantos palomos tienes? En mi casa tengo:



— —



—¿Hay perro en —Es V. Escri-

veinticinco palomos y treinta palomas. tu casa? Tengo un perro y una perra.

bano?— No, señor; soy Contador. — Entre V. en mi casa. —No puedo entrar, señor. —Porqué? —Porque voy á casa carbón? — En la de Juan, zacatero. — Donde está panadero?— carbonera, señor. — ¿Vino señor. — ¿Cuantos panes trajo? — No señor. — Pues ¿que haces aquí?— ¡Anda aprisa! y di á Juan; que venga enseguida. —¿Quien es aquel que sube? — Es Pedro, señor. — Oye, Pedro, ven aquí.— ¿Es bueno ese caballo blanco? — Bonísimo, señor. — Llama á aquella mujer. — ¡Eh! — ¿Que señor; quiere V., señor?— Entra. — ¿Eres costurera?— soy costurera. — ¿Quieres hacerme camisas?— ¿Cuantas quiere V., señor? — Me harás: ocho camisas y dos pantalones. — No sé hacer pantalones, señor. — Puestos hará una sastre. — Anda; vete ya. el

el

el

Sí,

sé,'

Sí>,

__ 71



CLAVE DE LOS EJERCICIOS

I

Ang tinápay. — Ang túbig» —Ang álac. — Ang gatas. — Ang pólot. — Ang laman. — Angisdá. — Ang langís. — Ang taba.— Ang lináb. Ang suca. — Ang asín. — Ang manga itlog (ój ang itlog). Ang manga maruya. — Ang sabáo. — Ang tamis. — Manga sisíu. Manga inahín. — Manga maAng manga inahín. — Ang nóc. — Angmanga sisíu. manga manóc. Ang halom*án.



— —



II

¿May tinápay?— Oó,

— ¿May

túbig?

— Oó,

— Ualá, pó. — Ualáng tinapay. — Hindí, pó. — Ulang túbig.—

pó,

pó.





¿Mayroón ca nang laman? Mayroón acó nang laman. Ualá acó nang laman. ¿Mayroón siyá nang taba?— Oó^ Hindí, pó, ualá siyá nang pó, mayroón siyá nang taba. ¿Mayroón cayó, ang manga inahín? Huag, ang taba, manga manóc mayroón camí. Mayroón silá angmanga ¿Mayroón cayóng, bagá, nang maruya? Mayroón sisíu. camí manga itlog (ó nang itlog). ¿Mayroón ca, bagá, nang lináb? Ualá, pó, mayroón acó nang taba. ¿May sabáo? May nang halonán, pó. ¿May nang l^ngis na' sa báhay?— Ualá nang langís na sa -báhay.-— ¿Mayroón Hindí, pó, ualá, ca, bagá, manga manóc na sa báhay? pó, acó manga manóc na sa báhay.



— —





— —















72



ITI



Mayroón ca, bagá, aqing upoan? Mayroón acó iyong upoan. ¿Mayroón ca, bagá, ang pingan sa caniyá?— Ualá acó ang caniyá pingan. ¿Mayroón cayong ámin campit? Hindí camí mayroón ang inyong campit; mayroón camí caniláng sandóc. Ang boteng, y, sa



— — — aquin. — Ang basong, sa iyó. — Ang tagayan, y, sa caniyá. — Ybigay mo sa ánim ang banga at ibigay mo, sa canilá^ ang inutaán. —Ybigay mo sa canilá nang sabún. —Ualá acó nang sabún sa canilá. —Ybigay mo sa aqin ang cabán. — ¿Nasaán ang carayúm at guting, ang siñuat ang patquit, ang bulac at ang palahibo nang tupa? — Narito ang patquit at ang sinulid. —¿At ang manga carayum? — Ang manga carayum, y, sa anim sa inyó, ualá camí nang sutlá. — ¿Na sa canilá ang prinsa?— Hindí, ang prinsa, sa amin. —¿Mayroón ca, y,

líd

at,

y,

bagang, aqin candila?— Hindí, pó; mayroón acó ang opús nang candila sa caniyá. ¿Mayroón ca, bagá, ang iyong lulóg? Oó, pó; mayroón acóng aqin lulóg, at ang binalón cay ang lalaqui (ó, táo) sino na sa aqin.





IV



Dalhin mo, sa áqin, nang sariaang tinápay. Dalhin mq, sa áqin, ang sariuang tinápay.-— Dalliin mo, sa áquin, yaón tinápay binusa yaón. Dalhin mo, sa áquin, ang pagcáin.^ Dalhin mo, sa áqin, ang baháo (ó, alDalhin mo, sa aqin, muilso). ¿Nasaán ang pagcáin? anghaponan.—¿Nasaán ang bigás?— Dalhin mo,sa aqin, nang sopas nang bigás. —¿Ganinong itong haláan nito? — Yyán haláan niyán, ay, sa aqin. ¿Nasaán ang manga



— —





ang manga ibón, ay, sa anim at hindí sañyó. Ang manga ibón, na sa aqin báhay.— Ybigay mo, sa aqin, iyán laman nang babóy at ang ¿At qilauín yaón. ¿Ano ito?-~ Niyán, y, galapóng. canino?— Ytong galapóng na sa babáy yaón, sino raayibón?, sa pagca,

— —

t,





73





roón ang manga ibonyaón. ¿Baqit,iyangbabáy,riarito? t, ualang siyá nang cánin. ¿Baqit hindí narito ang cha? Sa pagca; t, ualang acó nang gatas. ¿A.t baqit ualang gatas? Sa pagca, t, narito ang sicolate. ¿Alín sicolate? Ang sicolate na mayroón itong táong nito. ¿Mayroón ca, bagá, nang ulárn na sa báhay sa iyó? Hindí, pó, ualang acó nang ulám na sa aqin báhay. Na sa báhay mo ¿mayroón ca nang bunga, cayá? Oó^ pó, na sa aquin báhay mayroón acó nang bunga.¿— ¿Nasaán ang bunga? Narito ang bunga. ¿Bunga na hinóg ang bungang ito?--Hindí pó; bunga na hiiao (ó mura). ¿At baqit bunga na hiláo? Sa pagca, t, ualang bunga na hinóg. ¿Ano ang calisqis yaón? Yaón, y, ang calisquis nang itong isdá nito.

— Sa pagca, —









— —



















V

— Labin ápat. — Labin iimá. —Labin ánim. —Labin ualó. — Labin siyám. —Dalauang — Dalauang po, pong dalauá. — Dalauang pong anim. — ápat. — Dalauang pong lima. — Dalauang po, —Dalauang po, ualó. —Dalauang Dalauang pong pong siyam. — TaÜongpong dalauá. — Tatlong pong — Apat ñapo, ápat. — Apat na pong lima. — Limang — x\nim na po, ualó. po, ánim. — Limang pong —Anim na pong siyam. —Pitong póo.-— Ualong póo. — — Limang Siyám na póo. — Limang daán.— Limang — lacsa. Limang vota.— Labin

— Labin

tatló.

pitó.

tatló.

t,

t,

pitó.

t,

tat-

ló.

t,

t,

pitó.

t,

libo.

Ycalabing tatló. — Ycalabing ápat. —Ycalabing lima. — Ycalabing ánim. — Ycalabing pitó. —Ycalabing ualó. — Ycalabing siyám.. — Ycalauang póo. —Ycatlong póo. — Ycapat na póo. — Ycalimang póo. — Ycasang daán. — Ycasang libo. —Ycasang lacsa. —Ycasang yota. — Yca-

sang pong yota.



— —

Apat ápat,—-Lima lima. Anim ánim. Pitó pitó. Ualó ualó.— Siyám siyám. Sang pong sang póo. Lima limang daán. Lima limang yota.



.

— —

VI

¿Nasaán ang aqin manga báro?"¿Anó manga baro? —Sa ápat bárong mayroón ca na sa báhay niyó. Na sa aqin báhay may: tatlong sauál at labin dalauang panyó.— Dalhin mo, sa aqin, ang manga panyó,*[ianga sauál at manga baro mayroón ca na sa báhay niyó. Ang chapín nito, hindí sa aqin. Ang sinihis nito, na sa babáy yaón na naginúm tatlong baso na túbig.— Ang sinilas hindí sa caniyá; ang bintic narito na sa caniyá. At ¿caninong itong sucláy nito?— Ang sucláy at ang papay, na sa babáy sino lungmulalá siyá. Dalhin mo ¿Sino ca? diñi, iyang payong niyan,--¿Alín? Yaón.









— —



mo? —Ysang cuintas. — Pumanhíc ca. — — Pumarito (parito ó paparito) ca. — Narito ang hicáo. —Yumayáo ca.— Ang lampín nito, ualang niyó. — ¿Caninong ang cauít nito?* — Sa aqin. — Sumulat

— ¿Ano

ibig

Pumasóc

ca.

ca.

uminum

ca at

pumaroón

ca.

¥11

¿Ano naggagauá ca díni?— Naggaguá acó ta,tlóng báro. ca ang dalanang sauál nang itong táong nito?— Hindi: pinagutós sa caniyá, maggauá tayong apat na panyóng at, bucás, may nacapaggauá. Gumauá ca ang iyon pangyarí ngayón. Gahápon naggauá acó ang cuintas nang yaóng babáy yaón. ¿Alín cuintas? Ang cuintas nang pilac. ^Paparito (ó pumarito) ca at maggaguá ca ang aqin magutos sa niyó.— Ang cuintas may maggaguá nang bubóg (ó bien: Ang cuintas nacapaggauá, etc.).—Mamayá maggagauá acong siyá.— ¿Nasaán ang manga tapis at ang pananamít (pagdaramít) co?— Ayauan.— ¿At ang sayang sutlá?--Ualáng acó

—¿Naggauá







— —

.

-



75



ang sayang sutlá: na sa bahay mo. Maghanáp ca (ó, hanapin mo) ang sinsíng, samantala pinaghanap co ang bintíc. Hindí acó nagsasalubong siyá: maghahanap acó mamayá. Ycáo, y, totóong (ó, maraming) catamarán. ¿Sino nagparito? Ysang táuo. ¿Sino niyang táuo? Hindí acó nagqiqilala siyá. ¿Sino umalis (nagyaon, etc.) cahapon? Ysaman. ¿Sino magparoón bucás? Ayauán. ¡Aba mol— ¿Baqit? Sa pagca samantala nagauá acó, icáo nagpapanhic, nagnanaug, nagpapasóc, naglalabás at hindí icáo naggagaua anoman. Naggagaua (ó nagagauá) acó, cun ngayón nagagauá acó manga bárong/manga panyóng at manga

— — —







— — —









saual. VIII



Mariqit tupa na lalaqi. Hindí na lalaqi, na isang tupa na babáy. At ¿ano yaón? ¿bacang capón ó bacang hindí capón? Ysang bacang babáy. Ay totóong malaqi. ¿Ylang manga calapati mayroon ca?~Mayroón acó, na sa báhay, dalauang pong hmá calapati at tatlong póo calapati babáy. ¿May isang aso na sa báhay. niyó? Mayroón acó isang aso at isang ásong babáy. ¿May magsusulat cayó? HindJ pó, may magbibilang acó, pó. Pumasóc cayó na sa aqin báhay. Hindí acó pumasóc^ pó. ¿Baqit? Sa pagca, t, yayaóngacó nasa báhay ni Juan, ang magdadamó. ¿Nasaán ang uling? —Na sa ulingan, pó, ¿Nagparito ang raagtitinápay? Oó, pó.— ¿Ylang manga tinápay nagdaláng siyá? Ayauán, pó. Cun gayón ¿ano nagagauá ca dini? ¡Sulu at madaií (ó maralí) ca! at sabihin mo, na si Huan (Juan), pumarito siyá ngayón. ¿Sino yaón capagpanhíc?— May si Pedro, pó. Oy! si Pedro!, pumarito ca. ¿Mabuti ang maputing cabayong nito? Mabuting mabuti, pó. Tumauag ca yaón babáy yaón. ¡Ale! ¿Anong ibíg cayó, pó? Pumasóc ca. ¿Ycáo áy magtatahí (ó mananahí)? Oó, pó, acó, y, mananahí. ¿Ybig mo maggaua sa áquin manga báro?--¿Ylang nagiibig cayó, pó?











— —







































— —



— —

— Magagaua ca

76

sa áquin ualóng

— bárong

at

dalauáng sauál.

— Hindí acó, pó, nagaálam ang paggauang sauál, pó. — Gun gayón, paggagauin

silá na isang sastre (ó nahí na lalaqi).-~Sulung; pumaroón na ba.

No

estaría

mana-

demás, amigo estudiante, que diera

V.

un

repasito, á todo lo expuesto hasta aquí, antes de pa-

sar á la

PARTE SEGUNDA.

—ooOOOjo—



77

PARTE SEGUNDA Esta parte, de nuestro Método, está dedicada, única y exclusivamente, á coleccionar términos; á fin de que, almacenándolos, el estudiante, en su memoria, pueda, con orgullo, demostrar y ostentar (ante indios y ante castilas)

que estudió, con provecho

la

primera Parte.

FRASES ADVERBIALES, ADVERBIOS, CONJUNCIONES, INTERJECCIONES, ETC.

A A

cada rato. cada uno. Acaso? Por ventura? Acerca.

Maya,

t,

niáya.

Tumbas ó sa hanat Cayá? Bagá? Hingil,

Ademas.

Tangí saroón,

A

Y hay o.

doble, al doble.

Al extremó. Al lado.' A la otra, de

A

la otra parte.

la par.

Algo. Alguien.

Sa dido. Sa siping, Sa ihayo. Agapdy,

Anomdn. •

Algún día. Alguna vez, de cuando en cuando. Algunos. Al instante, ahora mismo. Al momento.

Sinomán, Balang á^ao,

Maminsán - minsan, Ylán,

Ngayón din, Agád,

isa,

78



Allá voy.

Doón acó paroón,

Amen.

Siyá nauá.

Anda,

Hayo,

vé.

Antes.

suliing.

Mima, canina, Sa ona.

Antiguamente. Apenas.

Bihira, cahirapan,

Apropósito, adrede.

Tiqis (Cuidado con añadir:

Así como... Atrás.

Gayón din 7iamán,., Licod,

A A

Saháy, Magcábila.

miquis).

una, juntos. una y otra parte

Aunque.

Sucdajig, fsticddj.

;Ay, ay! (de espanto).

¡Aba, aba!

¡Ay! (de dolor).

¡Arayí {ó ¡aruyl). ¡Aba mol

¡Ay de

tí!

Basta.

Sücat,

Basta ya.

Súcat na. Maigi, Mag-ca-cagayón

Bien.

Bien puede

ser.

Bueno que. Cada.

Touí.

Caso de que...

Cun halinbauá

Cerca.

Maldpit.

Gomo,

Como

igual.

yo.

Ga-acó.

Parang,

Contra.

Ldban.

otro.

Tabi.

Sa

iba.

Cualquier cosa. Cualquiera, quienquiera. Cuanto? Cuanto, a, os, as. Cuantas veces?

Ano7nán. Sinomdn.

Debajo.

Sa

De

Dápit,

esta, parte.

na.

Páris^ capáris.

Como, del mismo modo.^ Con permiso.

Con

.

Hári nga.

Magcanó? Gaa^ió? Ylan.

Macailan? ilalim.



79

-

De repente.

Bigld,

Desde. Después. De suerte que...

Magmulá.

Donde

Saán man.

Mamayá] pagcatapús, Anójja,

quiera.

El mas corto. El mas largo. El mejor. El mejor de todos.

Lalóng maigsí, Lalong 'inahahá. Lalo, .

Encima.

En medio, al medio. En verdad. Eso es, cierto Es verdad.

í,...

.

t,

higít.

Lalo sa

láliat,

Sa ibabáu. Sa gitná. At toíóong nayan. Siydnga, O ó nga.

Hasta.

Na pa sa.,, Saán tungo. Hangán,

Hasta donde? Hasta que no...

Mangan saán? Hangan di,.,

Hacia...

Hacia donde?

sa coto-

totóo,

Lejos, lejano.

Malayo,

Luego. Mas.

Mamayá, mayá-mayá.

Mientras. Muchas' veces.

Samantala.

Mucho. Mucho,

Maháha

Lalo,

a, os, as.

Muy... Muy de maimna. Nada.

Nada absolutamente. Nada mas. Nadie.

No basta. No mas que... No sé. No sea que ,.

Mar alas. .

Marámi. Totóo.

Pagcaumutimaga Ualá,

Ualang ualá, Laáng. » Ysmnán. Hindí sapát, Lániang.

Ayauan. Bacdy maca.

.



80



Nunca.

Callan nian.

Ojalá!

Otro, a, os, as.

Nauá! Sa lili, muli, Yba yaon.

Para, por, etc.

Sa, na, ni,

Para que?

Anó9

Particularmente. Pero. Por cuanto. Por la parte de...

Bucód. Datapim, nguni.

Por más ó menos.

Hámac ;

Otra vez.

ulí,

etc,

Palibhasáy.

Ddco, hiimigit

cumiil-

ang,

Por poco. Porque sino...

Miintic,

At

Clin hindi,

sa pagca,

hindi.

Por si acaso. Por si ó por no Por vida de...

Puede

Sa acalá; cung sacali, Pasumala. Pagcundang án

.

.

Marahil. Cun gayón, At cun hindi.

ser.

Pues.

Que

sino.

Si acaso.

Sacali,

Siempre.

Cailanmán.

Según

Diyata.

eso.

Nauag.

Sin. Si Si

no es que... no fuera.

Sábal.

Cun

hindi.

Sobre...

Dáhil

Sobre que? Solamente.

Sa anong dahil? Bucod.

También. Tampoco. Tan solo.

Namdn. •

Un

a, os,

que. poco. lo

Din.

Lámang,

Todavía, aun.

Todo Todo

sa,.,

as.

Pa, pa, ha. Láhat, Tungol. Naiig caiinti, sandali.

t,

__ 81

Un poco mas. Una vez. Vueltas de acá y de Y.

Ya.

— Cauntipa, Minsán.

allá.

^

Ulíc ulic,

AL Na na y

&a,

na

qitá.



82



LISTA DE VERBOS

Ablandar. Abrazar. Abrigarse.

Lamhót.

Abrir.

Bucás. Bendisión,

Yácap Cómot

Absolver.

Acabar (lo que se consume) Acabar (lo que se hace). Acabar de llegar.

.

.

Ubós.

Tapús, yarí. Bago,

Acercar, acercarse.

Lápit.

Acompañar.

Sama.

Acostarse, acostar. Acusar. Advertir.

Higa, Siimbong.

Afeitar.

Gapás,

Afirmar. Agugerear. Ahogarse. Alcanzar,

Patotóo.

Alzar.

Amanecer. Amarrar. Andar. Anochecer. Anunciar. Añadir.

Apagar

(el fuego).

Apartar, apartarse.

Aprender, estudiar.

Tanda, áhit.

Butas.

Lunod, Abot. Táas, húhat.

ümaga. Tali,

Lacad. Dilim. Haijag.

Dugtóng, Subo. Hiualáy, Aval,

Apretar.

Ypit.

Arreciar.

Lacas.

83 Asar.

Jháo

Asomar, asomarse. Ayudar.

Lobas,

.

Tulong. Sayáo,

Bailar.

Bajar (las escaleras). 'Bajar (lo qué está en alto). Bañar, bañarse. Barrer. .

Bautizar.

PanaÓQf naug, Bahá. Paligu,

ligo,

Ualis,

Binyag.

Beber.

Ynúm,

Bendecir. Bostezar. Bucear. Buscar. Caer, caerse.

Bindisión. Ilicab.

Lirip^ manlilirip.

Hanáp. Hulog. Sulugsog. Tahimic. Pagód. Canta, auit,

Calafatear. Gallar, callarse.

Cansar, cansarse. Cantar. Cavar. Cazar. Cercar.

Surol. Maril,

Bacod,

Cerrar.

Piniú.

Certificar.

Pag

ó pagcartotóo. Níngil.

Cobrar. Cocer. Cojer.

Luto, Huli,

Cohabitar.

Sala ó magcasala, maqia-

Colgar.

Sabit,

Comer. Componer, componerse.

Cdin.

pit.

Comprar

(y vender)



Yamén, BUL

Conocer.

Quilala.

Contar. Convenir, conformarse. Correr.

Ayón,

Bilang,

Tacbó.

samót,

84 Cortar (con

tijeras).

— Giipit.

Crecer.

Cuidar.

Laqi, Bahala, alaga.

Cumplir.

Tupád.

Dar.

Bigay. Tugtog, Saysay.

Dar

(horas, golpes, etc.). *

Declarar. Decir.

Sahiy nica.

Depositar.

Palagdy, lagáy.

Derretir.

Buho [¡Bobo!J. Túnau

Desatar.

Talastas.

Derramar.



.

Hingá^ pahingá.

Descansar. Descortezar.

Bachac.

.

Hubad, Álaniy paalam.

Desnudar, desnudarse. Despedir, despedirse. ¿espertar, despertarse.

Gising,

Destapar.

Bücás.

Desterronar (tierra) Detener, detenerse. Dormir. Echar, tirar. Embarcar, embarcarse.

Buhaghagin,

Embargar. Emborracharse. Empezar. Empujar. Encender (luz). Encender (fuego) Encerrar (animales). Encerrar (personas). Encontrar. Enderezar. Enfadarse, incomodarse.

'

TigiL Tulog, Alis.

Sacáy, Ylit,

Langó. Muía. '

Tulac. Suso. Diqit.

Culóng.

Bucód. Salubong, Tuuit\ touid. Galit.

Ensanchar.

Lamig. Luág.

Ensillar.

Siyahán.

Enfriar.

85 Entender.

Málay.

Entrar. Entibiar.

Malacuco,

Envolver.

Bálot.

Es'conder, esconderse.

Tago. Hinfay.

Pasoc,

Esperar.

Mdniíhan, Ayon,

Establecerse. Estar conforme. Estar ocupado. Estornudar.

Abala. Bahín,

Fiar.

Utan'g,

Forzar, violentar. Forzar, obligar.

.

áco.

Dahás. Pilit,

Freir.

Hugas. Sanglay,

Frotar, friccionar.

Hilod.

Fregar.

.

Garantir.'

Tihay..

Gastar.

Gugoly gasta.

Gobernar (embarcacfón).

Hiili.

Gritar.

Sigaó.

Guardar Guardar

(algo).

Tagu

(vijilancia).

Bantay.

Guiar» Gustar (al paladar). Gustar (á los otros sentidos). Habitar (en la población). Habitar (en la casa). Hablar. Hacer. Hacer luna.

Pangona. Lasáp. Tiqim.

Hayan, tira. Bahay, tira. Pangusapy nica Gauá. Magbuan.

ijacerse.

Uro.

Herir, herirse.

Sugat.

Hervir.

Ciiló.

Hincharse. Hospedarse.

Pamagá.

Igualar, aplanar.

Pantáy. Limbag.

Imprimir.

.

Tira.

86 Ir,

marchar.

YáOy paroón.



Ir á, ó, hacia, etc.

Tungo, tana sa

Irse.

Alis,

Jugar.

Lavó, Saháy,

Juntar.

Panumpá. Hucóm*

Jurar.

Jurar, sentenciar.

Lastimar, lastimarse. Lastimarse, compadecerse.

Sáqit

Lavar (r*opa). Lavar (cualquier otra'cosa.)

Pipi,

Leer.

Hugas. Basa. Búhat,

.

Levantar. Levantarse (de Limar. Limpiar.

Llamar

Aua.

la

cama).

(á voces).

Bangon. Qiqil.

Pahid, paglinis. Tauag,

Llegar.

Dating.

Llenar. Llevar, transportar. Llorar.

Hatid.

Llover.

Uldn,.

Machacar. Madrugar. Majar.

Bughog, dúrog. Aga, paága. Bayo.

Mamar.

Suso.

Mandar, ordenar. Marearse (en tierra). Marearse (por mar).

Hilo.

Mascar.

Mascar buyo.

Puno.

Tan gis,

iydc.

Utos.

Luid.

Ngoyd. Nganga.

Matar. Mear.

Patdy.

Medir (longitudes). Medir (capacidades).

Sucat.

Mejorar.

Galing.

Mentir.

Sinongaling,

Yhi.

Tdcal.

87



Meter.

Suot, suut.

Mirar, ver. Mojarse.

Moler.

Tingin, Basa, Bayo,

Mtjntar.

Sacay sa cahayo,

Morder. Morirse.

qíta.

Cagat. •

Matáy,

Mostrar, enseñar.

Turo.

Multiplicar.

Damihan.

Nacer (personas y animales).

Nacer (plantas). Nadar. Negar. Navegar. Obedecer. Observar. Ofender.

Pangando. Tubo,-

Languy

.

Cailá,

Layag, paglalayág Sunód. TJari,

Galit.

Ofrecer.

Alay, alóc,

Oler.

Amoy.

Olvidar.

Limot,

Ordenar. Ordeñar. Oscurecer.

Gatas,

Düim.

Oir.

Dingig.

Pagar.

Bayad.

Utos.



Parar, pararse.

líinto.

Parir.

Pangando.

Pecar.

Sala.

Pedir.

Hingi.

Pegar. Peinar, peinarse. Pensar.

Hampds,palo.

Panimdim,

Perder (en lucha ó juego).

Talo.

Suclay,

Perder, perderse.

üald.

Perderse (una cosa). Perdonar.

Nasirá. Tauad.

isip.'

.

88

Permanecer. Pesar (con balanzas).

Tira,

Timbáng, Palacaya^ mamalacaya.

Pescar.

Picar (aves). Picar (reptiles, insectos). Poder. Poner. Ponerse. Pregonar. Preguntar. Preñar.

Cagat.

Pangyari. Lagay, palagay. Lubog, Tauag, Tanóngj

Prestar.

Mahuntis. Utáng,

Probar, ensayar. Quebrar. Quejarse.

Basag. Daing, (¡Aruyl),

Ticman.

Quemar.

^unóg, paso,

Querer. Quitar /quitarse.

Alís,

Rallar.

Curcury ctircod.

Rapar,

Yhíg.

afeitar.

Ahit,

Rascar, rascarse." Recibir.



Tuca.

*

.

Recojer. Refregar.

Regar.



.

'

Cámot, Tangap. Sambót, Cuscos. Dilig.

Reir.

Táua.

Relampaguear.

Quirlat.

Remar. Remendar.

Gaud.

Renegar, negarse.

Ngalit.

Tagpi.

Reñir.

Galit,

Repartir.

Bahagi.

Repetir.

*

ülit.

Resbalar. Respirar.

Dulas,

Responder. Reventar.

Sagót. Putóc.

Hingá.

'

ligpit.

89 Revolcarse. Rezar. Robar.

Guio-

Pangyarí, dasal Lúpig, nacau.

Romper (cuerda, sogas). Romper {loza, cristal). Romper (madera, caña). Romper (tela, estofas).

Patíd.

Roncar.

Hilíc.

Basdg. Balí.

Punit.

.

Salar.

AsÍ7^,

Saber.

Alam, dimong.

Sacar.

Cuha, timba. Ldsdp.

Saborear. Sacudir.

Pagpag,

Salir.

Lahds.

Saltar.

Liicsó.

Saludar. Secar. Segar. Seguir.

Batí.

Tuyo, Gapas. Tuloy.

Tanim.

Sembrar. Sentarse.

'



'

Upó,

Señalar, indicar.

Tanddan.

Servir.

Duloty lingcod.

Soltar.

Bithi,

Soplar.

Hihip.

Subir (escaleras). Subir (algo). Sudar.

PanhíCo Acyat [ac-yatj.

Taladrar, agujerear. Talar.

Tapar Tardar. Tasar. Techar.

Temblar. Temer. Tender.

Pauis, Bútas, Sigd,

Taqip, cuniot. .

Laun. Halaga. Buhóng. Panginig, Tácot.

Bilad.

90

May

Tener. apetito.

í

Tener

— y

mayroón.

)

<

gana.

yGutom^

(

hambre.

j

Tener sed.

TJháo.

Teñir.

Tina,

Tirar.

Ilagis.

Tocar.

Tugtog,

Tomar.

Cuha,

Toser.

Ubó. Busa,

Tostar.

Trabajar.

Gauá. (

Traer ó llevar.

aqui.

dito, dini. i

< (

Tributar.

ahí.

Dala

allá.

\

diyan.

{

doón.

Buis.

Trillar.

Giic fgui-ic].

Usurpar.

Lupig,

Vaciar.

Uhú.

Vadear.

Taiiir.

Velar.

Lámay,

Vencer, ganar. Vender.

Nalo.

Venir.

Pangali, parito.

Bili.

Ver, mirar.

Qita.

Vestir, vestirse. Visitar.

Damit, Bálao.

Vivir, habitar.

Buhay, tiráhan.

Vogar, remar. Volar.

Gdody paggáod. Lipád.

Volcar. Volver.

Matauh

hihis.

.

Oui, hdlic,

Vomitar.

Suca.

Zozobrar.

Guitld.

'



91

VOCABULARIO I

Ang hühay.

La vida.

Una

Ysang tauo,

persona.

El hombre.

Ang

Hombre, varón, macho. La mujer.

Ang

ó táo,

táo.

Lalaqi.

Mujer, hembra.

bahdy,

Babáy, Matandd,

Viejo, a.

Joven.

Bata, binatd,

La vejez. La juventud.

Ang catanddan. Ang cahatdan.

Soltero, joven.

Bagong

táo; ualang asaua, Dalága; ualang asaua.

Soltera, joven.

Casado, a. Viudo, a. Niño, a, muchacho, Niño de teta. Huérfano, a. Hermafrodita.

Mayasaua. Bao, Bata, Sangól, pasusohin.

a.

Ulila,

Binabáy,

n Cuerpo humano.

Catauan lupa.

El cuerpo. Cabeza.

Ang catauan.

Cabello.

Buhoc. Aiig uhan.

Las canas. Las sienes. Las orejas. Cara. Frente.

Las cejas. Los párpados.

Ulo,

Ang pilipisan. Ang tainga. Mucha (pr.: múkaj. Nóo.

Ang

qiláy.

Búhong nang mata.



-

92

Las pestañas. Los ojos. Niña de los ojos. Las mejillas.

Püic mata,

Ang mata, Balintatáo,

Angpisngi.

Nariz.

Ylong,

Los bigotes.

Ang

Boca. Labios.

Bibig,

Dientes.

Ngipin. Pangil, Bagang,

Colmillos.

Muelas. Encías.

Lengua/ La úvula (ó campanilla). Gamanta.

misay,

Lahi,

.

Guüaguid

[gilágid].

Lila,

Ang

cuntíl.

Lalmnunan, III

El brazo. Los codos.

Ang Ang Ang Ang Ang Ang

Antebrazo.

Bias nang hraso,

Muñeca. Mano.

Galang-galangán Camáy, *

Dedos. Las uñas. Mano derecha.

Ang

El cuello.

Los hombros. Las espaldas. Los sobacos.

Mano

izquierda.

liig [li-ig]»

balicat. licód, qiliqili,

hraso. sico.

Balíri,

cucó,

Canang camáy, Caliuang camáy.

El pecho. Los pechos. El corazón.

Ang dibdih, Ang suso, Ang puso,

Talle, cintura.

Bayauang.

El trasero. Los muslos.

Ang Ang

x>uit,

hita.

.



93 Pantorrillas.

Binti.

GaniMas. Los pies.

Blas nang Ang paá,

Empeine.

Bubong nang paá, Bucong-hucong nang paá, Talampacan,

Tobillo.

Planta del

pié.

hintí,

IV

Estómago.

Sicmura,

Vientre, barriga.

Tián,

Los intestinos, tripas. Hígado.

Ang

El pelo (del cuerpo). Vello, lana. Piel, círtis.

Balát,

Sudor. El lagrimaL Las lágrimas.

Pauís.

La

saliva.

Los mocos. Orina.

Excrementos.

Tay

Bilis.

Sangre.

Apdó, Dugo.

Las venas, arterias. Los nervios.

Ang Ang

Articulaciones.

,

Ang daloyang 'luha Ang luha. Ang lurá. Ang uhog, YhL

.



(taye).

.

ugat. litid,

Ang punong catauan. Ang bulbuL Ang bayag, Ang báhay-bata.

El útero ó matriz.

V El alma.

A7ig calulouá,

El pensamiento.

Ang panindim, isip, Ang caramdaman.

Los sentidos.

.

Casiicasúan.

Las partes (sexuales). El pelo de las partes. Los testículos. '

bituca.

Atáy, Balahibo. Balahibo.



.

94

gusto, sabor.

Ang mata, tingin, Ang dingig, Ang amoy. Ang lasáp,

tacto.

Afig tugtog, hipo,

mirar. oir, escuchar.

Ang quita, Ang dingig, Ang pagamoy (pag-amoy). Ang lasap, Ang tugtog, tugtog -an.

La

vista.

El oido.

El El El El El El El El



olfato.

oler.

gustar. tocar.

(Se hablará con

mas propiedad,

en lugar de: la

oleTy el tocar,

si

se usa: el mirar, el

vista, el olfato, el tacto).

VI

Los parientes, parentela. Los mayores y viejos.

La

familia.

Abuelo, Padre. Madre.

a.

,

Yná, Ande, Bugtong na ande.

Hijo, a.

Unigénito. Primogénito, Hijo menor. Nieto,

a.

a.

Tataranieto,

Panganay, Bungsü, Apó, •

a.

Biznieto,

Ang caanácan, Ang manga magugúlan, Ang caanácan, Nunó Ama,

a.

Hermano. Hermana.

Apó Apó

sa tuhod. sa talampacan,

Capatid,

Capatid na haháy.

Hermano mayor.

Cuya, caca, panganay,

Efermana mayor.

Ati,

Tío, padastro.

Amdin,

Tía, madastra.

Ali.

Suegro, a. Consuegro,

Bianan, a.

Baisan^ balay.



95

Manugang na lalaqi Manugang na babáy.

Yerno.*

Nuera, Cuñado. Cuñada. Concuñados. Marido, esposo,

Bayáo,

Hipag

Ang

Asaua,

a.

Hijo natural (de adulterio). Hijo natural (de solteros).

Padrino. Madrina. Ahijado, a.

Primo,

Ande sa lupa. Ande sa ligdo. Ynaamá. Yniind.

Ynaanac,

Pmsan,

a.

Primo hermano,

.

hilas.

Pinsan buo.

a.

Sobrino, sobrina.

Pamanquin.

Gemelos.

Cambal.

Descendiente. Compatriota, paisano. El prójimo

Cainapólian,

Cahahayán,

Ang capua

tao.

vn Enfermedad, dolor, Un enfermo.

etc.

Ulcera, herida, cortadura,

Quemadura. Grano. Vefruga. ^ Panadizo. Chinchón, bulto. Hinchazón. Papera.

Saqit.

Ysang ^naysaqit. Sugat, Paso. Butlig,pigsá. Culugú.

.

Tunga. Bucol,

Mamaga. Baiqi.

Cicatriz.

Piclat.

Herpes. Sarna.

Buni,

Sarpullido.

Bungang

Sarampión.

Tigdas.

Viruela.

Bulutong,

Gális.

árao.



96 --

Catarro, constipado.

SaloL Lason, Sipón

Tos.

übó.

Ronquera.

Pamamaos,

Asma.

Bica.

Peste, epidemia.

Envenenamiento.

*

.

VIII

Yntermitentes, calenturas. Escalofrío.

Pulso. Vabido, mareo.

Lagnat, Talagnau, ngiqi. Sanhi, Hilo.

Vómito.

Suca,

Diarrea.

Bululos,

Entumcimiento. Calambre.

Pángalo,

iti.

Polícat,

Hipo. Jaqueca.

Saqít sa nóo, saqit sa ulo,

Catarata.

Bilig.

Ciego,

Bulag, Cahulagan,

Sinóc.

Ceguera. Tuerto.

Bulag sa isang'^matd,

Bizco.

Duling.

Sordo. Sordera.

BÍ7igi.

Mudo. Mudez.

Pipi,

Cabingihan, ^

Capipihan,

Cojo.

Pilay.

La

Ang

cojera.

Loco.

Vlol.

La locura. Enano.

Ang

Jorobado, joroba.

capilayan, caulolan,

Pandac,

Manco.

Cuba. Qimaó,

Tullido.

Lumpó.

El alivio, la salud.

Ang ginháua.

* .

97



Curarse, medicina.

Gmnút,

La muerte.

Ang camatayan. IX

Bostezo.

Hicah,

Sueño, dormirse. Un sueño.

Tulog,

Pesadilla.

Bangungut^ panagínip

Boca arriba.

Tihaya.

Boca abajo.

Dapd. Ysang

Ysang

Un

ronquido. Miedo.

Un

tuca.

hilig.

Pagtacot,

Risa.

Ysang síyáo, Yyac panangis, Táua.

El sudor.

Áng pauis,

Cansancio.

Pagodj ngalay,

grito.

Llanto.

y

Cosquillas.

Qilüi.

Despertar.

Gísing:

La voz. La palabra. El semblante.

Ang tingig, Ang íiica. Ang mucha

Feo.

Ha lay'.

Bonito.

Mariqit.

Flaco.

Gordo.

(mukd).

Payat,

Mataba,

i

Delicado.

Píhican,

Chicjuito.

Maliit.

X Pais, patria, pueblo.

Ciudad, población grande. Castillo, fuerte, fortaleza.

Báyan. Cahayanan, Muog,

Casas.

Manga

Edificio.

Malaqing háhay.

háhay.

,

-- 98

Las

La



Ang manga daán. Ang daán.

calles.

calle.

*

Nayon, Parían, Ysang tulay. Tindahan,

Barrio. Plaza, mercado.

Un puente, Tiendas, tienda. Puerta.

Pintó.

Ventana. Reja de hierro. Reja de madera. Pared, muro^ etc.

Dungaíian. Salang bacal, Salang cdhoy.

Gasa, hogar, vivienda. El piso bajo, los bajos. El umbral. Pozo.

Báhay.

Cuta.

Ang silong, Ang tayoam, Bahin. Cacanan,

Cuadra. El escusado.

Ang ciimun, panahihan. Ang pagsasaingan.

La cocina.

Hagdan, hagdánan.

Escalera.

El suelo de cañas. El techo. La azotea de cañas. El tejado. El comedor.

La

caída,

Ang sahig. Ang itdas.

.

Batalan.

Ang huhungan. Ang palacáin.

un cuarto.

Ysang

Choza.

silid.

iBárong 'hárong

XI

Gama,

catre.

Silla, asiento.

Almohada. Sábana. Estera, petate. Estera ordinaria.

Hihigan.

Upóan. Onan. Cnmot, Banig.

Mosquitero, pabellón.

Bancuan. Cidamhó.

Cesto.

Bnsló.

.

— Espuerta, capaso.

Un

costal.

Fogón.

99 Batidang, Ysang hayóng. Calan dapog, j

Dupó, agipó. Baga.

Tizón. Brasa, ascua. Chispa.

Alipato.

Llama, llamarada-.

Liah, alah.

Resplandor.

Banáag.

Incendio. Hollin.

Súnog. Agiü.

Cazo, sartén, etc.

Caiiali,

Puchero, olla. Mortero, almirez. Caldera.

Palayóc, Lusong, liisongan.

Tinaja.

Caua, Tapayan,

Cuído, balde.

Tinihd.

Agua Agua

Tuhig na malmnig. Tiibig na malacuco^ mala-

fría.

tibia.

hinigd»

Agua

caliente.

,

Tuhig na mainit.

Artesa, batea.

Batía,

Escoba. Paraguas. Rodilla, trapo de cocina. Cuerda, cordel.

Payon. Basáhan,

Bramante.

Pisig,

Ualis.

Liihíd.

Cortaplumas.

mecate. Bating -h atingían Tinterohan, Borhoran, saldan. Panasd, navasa,

Pluma de Pluma de

Plumang hag-uis, Pagpag nang bacal.

Campanilla. Tintero.

Salvadera. ave. acero.

Papel.

Un

pliego.

Papel de oro, ó plata. Papel dorado. Papel plateado.

,

Papel, calatas,

Ysang hanig,

P alará, Palarang gintó, Palarang pilac,

.

100

Una estampa. Regla. Línea, raya.

Ysang taláan, Pagguguhit,

Mobiliario.

Casancapan.

Remuda, cambio.

Cahalip.

Guhit.

xn Dignidad.

Calac-han,

Profesión, oficio.

Cagagaonan nang

táo; ca-

titngculan,

Ocupación. Rey. Reina. Reyezuelo. •

Caahalahan. Ilári.

Háring habay, Ilariharian,

Rey no.

Caharian.

El Principal,

Maginó

La

Principalia,

Noble. La nobleza.

Ang

"

o,

Caginoolian,

Maginó

o;

may dan gal

Ang Caginoohan; cadangalan.

El juez, ó alcalde mayor.

Ang

Fiscal.

Fiscal.

Abogado, intercesor.

Pintacasi,

hiicom.

Intérprete.

Diilohasa.

Testigo.

Sacsi,

Un

propio, correo.

Mandadero. Peón de jornalero. Herrero. Carpintero.

Ysang sugo.

ütusan. Upahan. Panday.

Alfarero.

Anluagi. Papalayog.

Pescador. Carnicero.

Mamatay nang

Comadrona.

Hilot.

Mangingisdd.

Fabricante de ñipas.

Ma'inauid.

Cultivador.

Manunubo.

haca.

lOJ

Cochero.

Cochero.

Ayudante de cuadra.

Sota.

Lacayo, criado niño.

Bata.

Criado,

Alila.

á.

Sirviente.

Linead.

Esclavo, siervo. Cocinero.

Alipin.

Costurera, sastre.

Magsasaing Manayiahi.

Ama

Sisiua.

de leche.

Portero,

.

Bayitay sa pintó

á.

XIII

El Criador.

Omnipotente

,

Todopode

roso.

Ang Maeagagauá

sa Láhat.

Maeapangyayari

sa Láhat.

-

Glorificador, Glorioso.

Macaluloiialhati.

Salvador, Redentor.

Manunuhos. Manumiríng,

Profeta.

La Cruz de N. La Iglesia.

S.

Ang Cutos. Ang símháhan.

Bautizo.

Biniag,

Confirmación.

Cumpil. Binyagan,

Cristiano, bautizado.

Cristiandad.

Caeristianohan.

La

Ang panajiampalataya.

Un

fé.

sacerdote.

Padre cura. Hisopo.

La

pila del bautismo.

Pila de agua bendita.

Y8 ang Po.re, Amáng Cura. Pamusie: pang-iúsic. Paghihinyagan. Benditahan.

La limosna.

Ang Ang

Boda. Cadáver.

Babaysáany Bancay.

El ayuno.

sipa, colasión.

limos. easal.



102



Ataúd.

Cabaon,

Entierro.

Lihin,

(El acto de ir un sacerdote, por el (cadáver, á la casa del difunto, con ciriales, lo expresan los indios con la

palabra: Dapit). Idolatría.

Paganito.

ídolo.

Anito,

Pecador.

Macasalauan. Hinatulan,

Condenado. El demonio. Impostura. Enemigo.

Ang

dimonio. Bintang,

Caáuay,

Ang pagnanasa nang Ang opasala. Ang sumpá.

La codicia. La murmuración. La maldición.

di ari

XIV Homicidio.

Pagpatay.

Parricidio.

Pagpatay sa ama, sa iná. Pagpatay sa capatid, Pagpatay sa sangoL Pagpatay sa saríli,

Fraticidio. Infanticidio.

Suicidio.

Bandido. Ladrón. Pirata, corsario.

Hombre de mala vida. Hombre de malas costumbres.

Jugador. Borracho. La usura.

Los

celos.

El amor.

Tulisan,

Magnanacáo, Marnangá^ 'tnamamangá, Táong masama ang búhay.

Tauong inasama7ig Palasugál,

iigali,

Lasing, Ang patuho.

Ang

pangiimhulo, hughó.

Ang

sinta.

pani^

103

Amante.

Masintahin.

La burla. La vergüenza.

Ang Ang

hiro.

hiyá,

Disgusto, fastidio.

Ynip.

La aflicción. La dicha. La costumbre.

Capíghatiayí,

El trabajo. Pereza.

Ang gauá.

Ang palad. Ang

iigali.

Catamarán. Cahaháang lóoh,

Humildad.

Ang galang^ Ang pagca-aua

El respeto. La caridad. Sabiduría.

Actividad, diligencia.

Casipagan

La memoria. La curiosidad.

Ang ala- ala. Ang casiisian, Ang calmisan. Mar ang al.

La

sa capuá

Carunungan,

limpieza.

Solemne. Solemnidad. Proclama^, bando.

Car ang alan. Catauagan.

Vigente.

Calacarán.

La

El castigo.

Ang catouiran, Ang pulionan,

Justicia,

Hucom.

El juramento. La verdad.

Ang panimiimpcL Ang catotóohan^ catotooha-

justicia.

nan.

XV Las armas. Trabuco, Espada. Vaina.

fusil,

Espadón

corto.

Ang eScopeta.

sandata.

Baril. Calis. ,

Calohan. Talihon.

PuñaL

Yuá.

Alfange.

Tahdc.



catapatan.

104 El

Ang

filo.

Lanza^ pica.

talim.

Sihat.

Flecha, saeta.

Palasó.

Hacha, segar. Adarga, rodela.

Palacol,

Empuñadura, mango.

PulóJian.

Palo, porra, garrote.

Pamalo

Bastón, cayado. Navaja. Navaja, para espolones de

Tucod; tuncod.

Calasag.

(?);

hamhó.

Navasa.

gallos.

Tari,

Camjñt, sundang. QiqiL

Cuchillo.

Lima. Tenazas. Taladro, punzón. Escoplo, formón

Panipít.

Pamutas. Pait.

Martillo,

Pang-pncpuc,

Mazo

Palacol na cáhuy.

(de madera).

Palanca.

Aspiqi, panuncal.

Sierra.

Lagar y,

Yunque.

Palihan,

Llave.

Susi,

Cerradura, candado.

Candar o.

Clavo.

Paco.

Ang Ang

El arco.

La cuerda

del arco.

húsog. dilis.

Caluhan nang palasó.

Carcaj.

Cota de malla, peto. La guerra. Guerrero. Bofetada. Puntapié.

Baluti.

Ang

haca.

Mapagháca, Tanipal. Sicad.



XVI Los animales. Rebaño, manada, enjambre.

,

Ang manga hayop. Caban,

105

Mono,

Matsing (Chongo). Carabao Guya.

a.

Carabao, búfalo. Becerro de Carabao.

.

Venado.

Usa, sungayan.

Perro

Aso.

.

Aso na habay.

Perra.

Cachorro, perrito,

Tuta,

a.

Baboy damó,

Jabalí.

Cerdo.

Baboy,

Lechon. Gato montes. Gato doméstico. Ratón rata. Caimán. Culebra (en general).

Biic.

AlamicL

Pus a. Daga.

Buaya. Alias.

Saud.

Serpiente boa. Víbora.

TJlupóng.

Lagarto casero, chacón.

TuC'CO.

Lagartija.

Boíiqí,

Cien-pies.

Aliipihan.

Cucaracha. Araña. Chinche.

Gagambá,

Ypis.

Surot.

Piojo.

Cuto

Mosca. Mosquito. Moscardón.

Langáo. Lamoc.

.

Bayigáo, bangyáo.

Cigarra.*

Culiglíg.

Abeja.

Poc-yotan.

Colmena. Langosta (insecto). • Hormigas. Mariposa. Luciérnaga, gusano de Ballena.

Bahay pocyotan. Bálang. Langani. Par ó -par ó. AlUaptap. DamboJialá,

Camarón.

Ilipon.

luz.

106

XVII

Ang parang.

El campo. Bosque. Árbol, leña.

Gúhat. Cáhoy,

Árbol frutal. Tronco.

Puno.

Rama.

Sanga. Dáhon.

Hoja. Fruta.

Fruta verde. Fruta madura.

Un

Pono.

Bunga, Bungang Bungang Ysang

racimo.

híláo,

buig.

Cedro.

Caíanlas,

Limón.

Dayap. Luchan; suha. Dalandan.

Naranjo. Naranja. Coco. Plátanos.

Niyog. Sagin.

Guayabas.

Bagabas.

Cidras.

Sigras,

Mangas. Retoño, cogollo.

Mangas. Pacuan. Labon, sulol.

Gajo.

Liha, capilin.

Sandía, melón.

La

Ang

flor.

Espina (de

mura.

hinog.

vejetal).

Tierno, verde. Arbusto, mata, planta. Haz de leña. Tres haces. Palmera, palmas. Hojas de palma. Ñipa. Bejuco. Caña. ,

bulaclac.

Tinic.

Mura. Pananim^ tanim. Caragayan, cáhuy. Tailong pangcó. Niyogan. Palaspas. Sasa; pauid. .

Yantoc.

Cauayan.

107 -Cañaveral.

Gaña dulce.

Caiiayanan. Tubo.

XVIII El prado. Sementera, predio. Una hacienda.

Ang dámuhan.

Cultivador. Tierra labrada.

Buqid. Ysang ari. Súho; saca. Magsusuhó; magsasacá. Linang,

Plantío.

Pananim.

Cosecha.

Ani, pagani. Ang uháy.

Cultivar.

La espiga, mies. Siega.

Guipas,

La

Ang

trilla.

Granero. El molino.

giic.

tambubung.

Balí,

Ang

giliyigan,

Carro, carreta. Salvado, afrecho. Alpiste, mijo.

Pagulong. Dardc:

Cerca, empalizada. El riego. Yerba, zacate, Hortigas. La hiedra. Malvas.

Halambat, bacod,

Baila.

Ang dilig, Bamó, Lipa,

Ang

hagin,

Cidotaulotan,

Hongos. Paja de arroz.

Bayami;

Saúco.

Alagáo,

Ajonjolí.

Linga. Gulosiman,

Verdolagas. Azafrán.

Cabiití.

giniicán,

Bildo,

Gengibre.

Luya,

Hortaliza.

Halaman.

Legumbres.

Gulay, Talong,

Berenofenas.

-



108

Pimientos pequeños. Pimienta.

Sili,

Cebollas.

Lasuna, sibuyas.

Ajos.

Bauan. Camote

Batatas, patatas.

Paínintá.

.

XIX

El agua. El aire. El cielo. El sol (el día). La luna (el mes).

Ang scmg-Uhutan Ang lupa. Ang tlibig. Ang hangin. Ang langit. Ang círao. Ang hoan, ó hitan.

Estrella.

Bituin.

El Mundo.

La

tierra.

'

Lucero.

Tala,

Cometa. Nube.

Biilalacáo.

Viento.

Hangin,

Remolino.

üliulí, alin-puyo.

Papayiri\ ulap.

Torbellino.

Ypuipü.

Relámpago. Rayo. Trueno. Huracán. Tormenta. Tempestad.

Qirlat.

Lintic.

Culog.

Bágio,

Lluvia.

Unos, Sigua, Ulan.

Tinieblas.

Dilim.

Brisa.

Amihan. Bugsü nang ulan.

Chaparrón. Inundación. Arco-iris.

Luz

del día.

Bahá. Bahaghari. Liuanag.

Resol.

Banáag nang

Niebla.

Alapáap.

árao,



109



Rocío.

Hamog,

Frío.

Lamig^ gináo,

Calor.

Ynit,

Vapor. Terremoto. Calma. Calma de calor.

Alimóom, Lindol.

Tanipay. Alísóas,

XX Ang Ang Ang

El norte. El sur. El mar.

Navegación^ navegar.

Embarcación (en

general).

Barco (de alto bordo). Lancha, bote, canoa.

Un

chinchorro.

hilaga.

hahagat. dágat.

Paglalayag, Sasaqian,

Daon, Bangcá. Ysang ¡jocot.

Brea.

Sahing,

Vela.

Layag. Gaod.

Remo.

pammnancá

Timón.

Ugil.

Brújula.

Paraluman.

Gobernar (una embarcación).

IIulL

Práctico.

Dulohasa,

La popa. La proa.

Ang huli. Ang dóon.

Tomar

Sumadsad,

puerto.

Bocina.

Boya. Sonda. Las olas.

La

corriente.

Cabo.

Tmnhuli. Luían, timhnlan. Panasog, panaroc.

Ang

alón.

Ang-agos.

Hangá,

Isla.

Polo,

Costa.

Babay dágat.

— no Ensenada,

Loóc.

.cala.

Playa.

Balangpásig,

Arena.

Buhangin, TahL Bóongan.

Ribera.

Fondeadero. Tierra alta. Tierra baja. Pescar. La pesca.

Baciiod,

Banus. Mamalacayia.

Ang palacaya; pangingisdá,

Vivero (criadero de peces). Cebo, carnada. Gaña de pescar. Anzuelo. El pescado, el pez.

Baclad. Pdin, Baliuasan. Binouit,

Ang

isdá.

XXI Monte.

Bundoc. Cahundocan Gulod nang bundoc,

Montaña.

,

Cordillera.

Barranco.

Talabis,

Abismo.

Calalimlaliman,

Senda, vereda.

Agtas; salosoy.

Camino.

Baán, LasangaUy cahulusan,

Carretera. Polvo. Llano.

Alicahóc.

Desierto.

Ylang.

Pantay] capatagan,

Rio.

Barra, boca de Arroyo. Lago, laguna.

Ylog. rio.

Uauct^ sahá.

Ylog na munti, hátis, Bagatan, silangan,

Manantial.

Binuhncalan', buccd,

Un

Ysang aagusan, Banao,

raudal.

Charco. Lodo.

Pútic,



111



Lodazal.

Lab-lab,

Agua salada. Agua dulce, potable. Una mina. Mina rica.

Alatna túbig, Túhig na inum,

Metal, mineral.

Ysang dúlangayí, Pacayan. Bacal. (En realidad, no hay

Oro.

Gintó,

Plata.

Pilac,

Hierro.

Bacal. Tinga.

equivalente).

Plomo.

Tinga puii.

Estaño.

Cobre (y

Vidrio, cristal.

Tansó. Patalim. Bubog.

La

Ang

latón).

Acero. cal.

ápog.

Azufre. El alumbre. Cornerina. Piedra pómez. Piedra de amolar, ó afilar. Piedra. Pedregal. Carbón de piedra, ó mine-

Sangaua^ sanyaiía.

raL Piedra imán. Piedras preciosas.

Uling na bato. Batobaláni.

Ang

tanas.

Cabig-in,

Bug a. Ilasáayi.

Bato.

Mabató.

Marfil.

Mityá. Garing.

Hueso.

Butó.

Nácar.

Bingá.

xxn El tiempo.

Ang panahon.

Primavera y verano. Otoño é invierno.

Tagárao.

La

Ang

canícula.

Tagtilan; taglamig. tagbaigsi; tag^init.

142

Buen tiempo.

Mabiiting pcmalwn,

Mal tiempo.

Masamang pdnahon,

Llueve.

ümuulan.

No

Ilindí iimuulan,

llueve.

Anochece ya. Hace luna. Ya amanece.

Duniidilím na. Nagbuhiian.

Umiiumaga na. Bucang liuanag.

Alba.

Al romper

la

mañana.

Paghiihiicang liuanag.

La mañana.

Ang

Medio 'día. La tarde.

Tanghdli.

.

El anochecer.



maga.

Ang hdpon, Ang taqip dilím,

Noche.

Gahé,

Media noche. Todo el día. La hora.

Hdting gahé.

El día

(el sol).

La semana. El mes (la luna). Año. El año anterior. El mes pasado. La semana pasada.

Tres días ha. Anteayer. Ayer.

Anoche. Hoy. Mañana. Pasado mañana. Dentro de tres días.

Maghdpon.

Ang horas. Ang drao. Ang lingo. Ang huan.

*

Taon.

Ang camataon. Ang camabuan, Ang camalíngó. Ca'ínatatló.

Camadalaiid. Caliapon.

Cagabé.

Ngayon. Biicas.

Macadalaud. Macatatló.

De aquí á diez dias. La semana que viene. El mes entrante.

Macapouó.

El año próximo.

Ang macatdon.

Ang

macalingó.

JÍng macahuan.

113

XXIII

Moneda, dinero.

Salapi.

Un Un

Ysang bilis, Ysang enalta,

ochavo. cuarto.

Cuartillo de real (5 ctos.).

Dalauang cualta. Ysang alíu.

Medio

Sicaualó,

Dos cuartos.

Un Un

real.

real.

Sieapat,

real

y cuartillo. Real y medio. Dos reales. Dos reales y medio.

Dalauangamas

Tres reales.

Taílong hahági,

Medio peso

(4 rs fts.).

Cahati.

Sapaha.

Ysang

salapi,

Cinco reales, etc.

Limang

Un

Ysang piso.

peso.

,

Sieapat sicaualó.

sieapat^ ele,

Diez reales.

Sangtael,

Peso y medio.

Tatlong salapi,

Dos pesos. Dos pesos y medio.

Dalauang pisos, Limang salapi.

Tres pesos,

Tatlong pisos ,

etc.

etc.

(Desde tres pesos en adelante, no hay que hacer

que traducir



el castellano).

Medidas. Pesos. Cavan (25gantas).

Manga

La ganta.

Ang

Media ganta.

Una chupa.

Cagitná. Ysang gatang.

Media chupa.

CalaJiating gaíang,

Un

cuarto de chupa.

sucat,

Timhangan, Cahan, saíop.

Apatdn.

El rasero.

Ang

Balanzas.

Talara,

caliis,



Romana.

Sinantáuan.

Los pesos.

Ang thnbangan.

mas



114

Fiel de la balanza.

Manapat na

La medida

Ang panupaty

Mitad. La braza. Una braza. La vara.

Calahati,

Un palmo. Un dedo. Un pedazo. Un puñado. Un paso.

Ysang dancal. Ysang daliri. Ysang cahiua, Ysang caracot, Ysang hachang,

La

Ang pagitan.

distancia.

Diferencia.

pagsucat.

dipd, dípáhan.

Ysang dipá,

Ang

hará, harasan,

Caibahan,

Mura.

Caro. Barato.

Caudal

Ang

talará,

.

Cantidad. Contar, cuenta. Gasto. Dote. '

Diezmo. Pago, pagamento. Derecho. Tributo. Deuda, cargo.

Bienes (de fortuna). Trato.

Plazo.

Garantía. Certificación.

Mahal. Tapa. Magcano. Bilang.

GugoL Pasunód. Sangcapóo, Bayad, Matouid, Buis.

ütang, Pagaariy pag-aari, Palagay. Taning, Catihayan. Pagcatolóo.

Surtido.

Laman,

Recaudación, cobranza.

Pagininhil. Pa-niningiL

Obligación, deber.

Dapat.

Responsable.

Dapat na managot nanagot],

Encargo. Cumplido.

Bilin.

Puspos,

(óy

pa-

-

115 ~>

Buling lili. Mahirap [polohej.

Atrasado. Pobre. Dinero. Portador.

Salapi.

%

Magdarala.

XXIV Culayy hibú.

Color.

Encarnado, Bermejo.

Mapidá,

rojo.

Baldo,

Düáo, madiláo.

Amarillo. Blanco.

maputi. Mapusiyáo, Madilim, Maitim.

Piití^

.

*

Pálido.

Oscuro. Negro. Verde. Azul. Sonido, son.

Halonüyan. Bungáo. Tugtug.

Guitarra.

Gitara, viuela.

Flauta.

Bangsi. Saydo,

Bailar.

Ang

El baile. Jugar.

Eljuego.

Un

juguete.



.

.

Ysang laróan.

.

Pelota de bejuco.

Correr.

La

Sipa, '

Tachó.'

Ang tachó. MamariL Ang mamar ü,

carrera.

Cazar.'

La

saydo, bailutian.

Laró, 'Ang laró.

caza.



mangaso..

Montar.

Sacay sa cabayo.

La equitación.

Ang

Nadar.

Languy. '

sacay sa cobayo.

"La natación.

Ang languy.

Bucear. Un buzo.

Maglilirip.

Principio. Fin.

Ysang maglilirip, maninisid Pono, puno. Catapusdn,

116



FRASES DIALOGADAS

Quédate aqui. Quédate á comer. Quédate en casa.

Diioca, Dito ca na cumáin. '.

Mátira ca na sa háhai/. Tayo na sa háhay. Tayo cumáin. Tayo matúlog, Masamá ang lacad natin, Gahi na, Tanghálina, ümaga pa,

Vamos á casa. Vamos á comer. Vamos á dormir. Vamos mal. Es tarde ya. Es temprano.* Estamos lejos; nos mucho. Estamos cerca; nos •

.

falta

Malayo pq ha

Malapit na tayo.

poco.

No puede

tayo.

falta

ser; es imposible.

ITíndí nagyayari.

Esplicate.

Ysaysay mo.

No

Ayao

quiero.

Es preciso. Te lo advierto.

acó.

Cailangan.

Ang piyiagiaiandd

co sa iyó;

pinatadáan.

En el termino; dentro Que quieres? Préstame; fíame. El tanto por ciento. Al mes, ó cada mes. Cuanto quieres? Si quieres.

Estas conforme? Entre nosotros.

Hace tiempo Esta tarde.

que...

de...

Sahmh

na...

Ana ang

íbig

mo?

mo acó; pa" utangin mo acó.

Pagutaiigin

Ang hunos

sa halang daan.

Buan-buan. Gaanó ang ihig mo? Clin nagiibig, ca; cun mo.

Umaayon

ca?

Ndmin. Malouat na, y^... Ngayón hápon .

ihig



117

A

la tarde, por la tarde. Está listo? Gracias á Dios!

Sa hápon.

"

Yccri

Quien eres?

No

te

na?

Auá-nang

Dio,s!

Sino ca? Hindi acó

conozco.

nagqiqilala sa

iyó,

Alcanza aquella

Abuting

silla.

mo ang upoang

doón.

Óyeme bien.

Dingig

' .

mo

acó

nang ma^

ito,

sa báhay ni

huti.

Lleva esto á casa de, Vi-

Dalhin mo,

cente.

Bísente.

Vuelve cuando ponga.

el

sol

se

Pagluhog nang árao, ay, humalic ca,

Doón acó paroroón, Cumustá cal Cumustáy ha, ang asaua mo?

Allá voy. ,

Gomo Gomo

estás?

está tu esposa.

Estoy bueno, señor, y ¿V.? á Dios gra-

Ya estoy bueno, cias.

'

-

.

Mahuti, pó, ^at cayó? .



Mabuti na acó sa auá nang Dios.

enfermo? " Cumustá ang maysaqit? Va empeorando. Liingmuluhha na. Va mejorando. Gumagaling na.

Gomo

lo

pasa

el

Dales recuerdos, ó rias.

Adiós, abur.

memoCumustá sa Adiós.

canild.

— 118 B.IÁI,OGOS I

Eh!,

cochero!; acér-

tu!,

cate.

Conoces una buena fonda?

Oy! cochero!; liimapit ca» Nagqiqilala ca nang isang

mahuimg ponda? Si,

Oó^pó,

señor.

Como te llamas? León, señor. A donde vas?

Anóng ngalan mo? Si León, pó, Saan ca paparoón?

Voy á un i^ecado, Ya iras luego.

señor.

Cuanto

por

*

quieres

varme

Un

lle-

Magcanó ang

á.,.?

peso, señor.

muy muy

Es Es

Ynotu.san acó, pó...

Magyayao ca na mamayá,

caro.

barato; señor.

Pues, andando. A donde iremos, señor? Hasta el hotel de Europa.

ibig wo, sa maghatid sa aqin sa..,? Ysang piso, pó, Ay totóong máhal, Ay totóong mura, pó.

Cun gayong,

sulung.

Saan'paparoon iayOy póf flangan ang Hotel sa Europa.

Sabes donde está <(La

la

fonda

Catalana»?

Nagaalam

ca,

bagá,

saán ang ponda

ccLa

na Ca^

talanai)? Si,

señor: está en Manila.

Bueno: vamos

Anda

allá.

aprisa.

na sa Maynila, pó, Mahuti'.nagyayáo iayodoón Oó, pó:

Magmadalí

ca,

Derecho.

Matouid,

A la A la

Sa cánan (¡Mano!). Sa calilla (¡Silla!),

derecha. izquierda.

Vuelve, vuelta.

Arrímate aqui.

Bumalic ca. Lumápit ca dito.

.



119

Para, párate. No te detengas Sigue por la calle de...

Huminto

Huag

.

Tumulóy ca sa daan nang Alin dadn nito9

Qué calle es esta? La calle de...

Ang dadn

Sigamos este camino. Cual es mas corto de

ca,

camagtigil, . .

nang,..

Magtulóy tayo sa dadn

ito.

los

dos? Este es

Alin ang maígsi sa dalaud? Yto ang lalong mahahá,

Está lejos, todavía?

Yaon ang lalong maigsiMalayo pa ba? Maldpii na,

mas largo. Aquel es mas corto. Ya está cerca. No corras. Hay mucho lodo!

Huag cang tnmacbó. May maraming putic!

,

Porque te paras? Porque hemos llegado ya.

Baqit humihinto ca? Sapagca^ t, dumating tayo

Aqui está

na, nagdati tayong na. Narito ang ponda, pó.

la

fonda, señor.

II

Tengo

Na-gugutom

apetito.

Me muero

acó,

Na-mamatay

de hambre.

acó

nang gu-

tom,

Coma

Cumdin cayó anoman. Yari na ang pagcdin? Yíagay mo ang pagcdÍ7i.

V. algo.

Está lista la comida? Sirve la comida. La comida está en la mesa.

Na sa lani'esa ang pagcdin. Umupó cajó dini.

Siéntese V. aqui. V., señor, á la derecha.

Coloqúese V. en

el

medio.

Qué quiere V. comer? Cualquier cosa. Comeré sopa y, después, pollo asado.

Cayóy pó^ sa cdnan. .

Umupó

ca, pó, sa-gitnd,

Anong ibig cayó cdnin? Anomanv

.

Magcacdin acó nang sopas aty mamaydj nang sisiu

na

ihdo.

120

-

Magdidot ca sa castila.

Sirve al señor.

Coma V. de lo gordo, qué Cümáin es mas sabroso.

cayó nang taba, at

masar áp.

lalong

Limpia esa cuchara. La comida está sabrosa.

Ybígay 7710 sa aqin nang sariuañg carne. Magdalá ca nang isangpingang malinis. Pahiran mo iyan sandoc. Masaráp ang pagcáin,

Está sosa esta comida.

Mataháng

Traeme

Dalhin

Dame

de

lo

magro.

Trae un plato limpio.

la sal.

itong pagcáin,

mo

sa

aqin

ang

asín.



Maalat itong pagcg.in. Uualá man cayong cumáin; hihircí cayong cmnáin. Cum^áin na acó. Cumáin cayong anóman pa,

Esta comida está salada. Apeuas come V.

Yo ya comí.

Coma V. algo mas. Un poco mas.

Caúnti pa,

Estoy harto. Basta ya.

Busug na

Tengo

Na-iiuháo acó. Ysang basong túhlg. Dalhin .m.0 sa aqin nang

sed.

Un yaso de agua. Dame vino.

álac.

Sirve vino y anda vivo.

Hazme

acó,

Sucoi na,

*

Ygaud

té.

.

Magdulot ca nang alac •magmadali ca. m.o acó

giimauá,

Aqui

está el té, señor. Este té no. tiene azúcar.

nang

at

cha'?

etc.

ang cha, pó. Ualang támis itong cha na

JÑ arito

ito.

Trae el azúcar y endúlzalo mas.

Magdala ca ang támis tamisang

at

pa,

Súcat.

Basta.

Saca todo eso de

mo

ahí.

Alisin

mo

iyan láhat diyan.

121 Si viene alguien, di

que no Clin paparito sinoman, sar hííiin mo na ualá acó sa

estoy en casa.

.

báhay. Mahuti, pó.

Bien, señor.

IIÍ

Tengo sueño. Me voy á dormir.

Nagtutiicá acó,

A

Anong oras

Yao acó nang matidog. magJnhigá

que- hora se acostará V.?

cayó?

No tengo sueño.

A

dormir todo

Ilindi acó nagtutucá.

mundo.

Dispierta ya, dormilón!

Magtulog nc^ang láhat. Magising ca na^magtuiulo-

Estoy despierto, señor. Levántate al momento.

Nagising, pó, acó, Bumangon cang agad.

el

ginl

Buenos

Hay

días, señor.

reloj

en casa?

'

Mahúting árao, pó: May reíos dito sa háhay?

Si, señor.

Oó, pó,

Que hora Que hora

Anong oras cayá? Anong oras na?

será? es?

Es la una. Son cerca de las tres. Son las cinco. Las ocho dadas. Dieron las nueve.

A launa na. Mulápit na ang lastres.

A

lafeinco na.

Pasadas na ang Tumiigtog

na,

lasoclio.

ang

las-

nuebe.

Traeme

el

chocolate y un

vaso de aQ:ua fresca.

Dalhin '

mo

late at

sa áqin

ang sico-

isang hasong túbig

na malamig. Aquí

está

señor.

el

chocolate,

Narito ang sicolate, pó.

— 122 Bueno. Luego irás á buscar un caiTuage,para las diez, ¿entiendes?

Mayá-mayd mana maghanap

Mahuti.

gaalis ca

nang isdng carualie, na sa lasdies ¿ah? Oó^pó.

señor.

Sí,

IV

Qué tiempo hace? Hace J3uen tiempo. Hace mal tiempo. Relampaguea. Está tronando. Temes á los truenos? Yo solo temo á los rayos y á los terremotos.

Paanó ang panahon? Mahuti ang 'panahoñ?

Masama ang panahon. Cumiqiríat,

Nagcuciilog; cumuculog. Natatacot ca^ hagá^ sdculog?

Nagtatacot acóy laman, sa lintig ai sa lindol.

Y yo

también. Mira á ver si llueve.

No

llueve, señor.

cayá. Hindí, pó, umuúlan, pó.

Umuulan^

Llueve.

No

At acó ñaman. ,Cumiqita ca cun umuúlany

salga V., porque se va

Huag cayong

á mojar.

Lloverá todo

el día?

um^alis^

at

mabahasa cayó. Maguulan, haga, maghapon9

Está cayendo un chaparron.

El viento arrecia.

Bugsú-hugsó ang ulang, Lumalacas ang hangin.

Puede que esto termine en huracán!

Mcirahil

hagio

Me

parece que no.

na itong m^ayoui

!

Sácala acó,

y, hindi.

sa

— Por si ó por no, en casa.

123

-

me quedo Pasumalá,

magtitirá acó^

dito sa háhay,

A qué

Anong oras magcacáin

hora se come?

ca-

mi?

A

Satunhdli, pó.

las 12, señor.

Bueno: vete ya y no te olvides de mi encai'go ¿oyes?

yumdo ea na at hindí icáo calimiUan ang biling co^ ¿ah2 Hindi acó^ pó, maglilimot, Mahicti:



*

No me

olvidaré, señor.

pó.

Tumachó

Corre, que es tarde ya.

cá, sa

pagca tan-

hali na.

V Si Ysidro! {SiSidro!),

Isidro!

Señor!,

Donde

estas?

Estoy aquí, señor! Entra. Necesito que

un

'

.

Conozco uno, señor. Pues, dile que venga. Está abajo.

Que suba. Aquí 'está. Buenas tardes, señor. Acércate.

llamas?

ca.

busques

joven.

te

ca?

Narito acóypó!

criado.

Gomo

(¡ñolI),

Pumásoc

me

Joven ó viejo?

Un

Senyol!

Nasaan

Cailangan cong isang alila hanapin sa iyó (ó, mo). Bata at matandá? Ysang bata, Nagqiqilaia, pó^ acó na isaCung ayón, sahihin mo sa caniyáy pumarito siyá. Na sa ibabá.

Pumanhic

siyá.

Narito siyá.

Magandang hápon, pó. Lumapit ca, Anong ngalan mo?



124

Me llamo

Mauricio, señor.

Que edad

tienes?

.

eres?

Soy deTacloban. allí un amigo mío: don E. M. y M. ¿Le conociste?

Ang ngalan

co, pó, y, MaurisiOj pó. Ylan ca nang taon?

si

Balauang póongtaon. Tagd saan ca? Tagá Tacloban acó.

Veinte años.

De donde

~



Hay

'

Mayisang caihigari co doon: don E. M, M, ¿Nagqilala ca sa caniyá?

señor. Es

Si,

un

bello su-

Oó, pó, Mabuting tdo,

geto.

Has servido ya? Si,

Naglincod ca na ba?

señor.

Oó, pó.

Saan naglincod

Donde has servido?

He

ca^

servido, seis meses, en

Cañacáo.

Gomo

*

se llamaba tu

amo?

Naglincod acó, dnim na buan, na sa Canyacáo. A'nong ngalan nang pangi-

de A.

Ang ngalan nang pangi-

noon mo? Se llamaba: don

S. S.

noon

cOjy,

don

S. S. de A.

También fué amigo mió. ¿Le servias cuando muYsang 'caibigan

rió?

co,

ñaman-

¿Nag'-lilincod ca sa cani-

yá;

Porque te despidió? Porque un amigo 'suyo fué á España.

nang nagmatay

Hindí, pó, Baqit pinagalis

No, señor.

mo?

se

Sa pagea,

t,

sa caniyá

Pobre señor!

siyá?

isang caibigan na pa sa Es-

panya, Ca-aua-auayig

cctstilaí

125

VI .

Magcanó ang

Cuanto quieres por mes?

ibig

mo, sa

isang bomi? Seis pesos, señor.

Anhn na pisos,

Sabes cocinar bien?

Marunong cang niaglulong magalin? Magsasaing

Soy cocinero. Sabes guiar caballos?

acó,

Marunong ca ynugpasulungaji sa

No, señor. Bah! Te daré cuatro pesos mes. Estas conforme?

manga

cahayol

Hindí, pó.

Aba? al

Oopohan quita nang ápat na pisos buan buan.

¿Umaayon Aprenderás á vestirme y a tener mucho cuidado con la

pó.

ca?



Magaaral ca ang pagdara^ mit sa dqin at alagaan mong mabiiti ang damit

ropa ¿eh?

.

;„ah?

Yo siempre cuido bien

las

cosas de mis amos, señor.

Binahahala

co,

cailaman, sa sa aqin

manga anoman 'pahginóon^ pó,

Bueno: pues ven desde mañana.

Mabiiti:

ca

cnn gayón, parito

magmida

bucas.

Buscaras 'una buena casa y barata; y como soy re-

me enseñaras las calles ¿eh? cien llegado,

Maghahanap buti

at

acó isang nía-

onurang.

báhay;

cun bago acong dito, niagtuturo ca sa dqin ang at,

manga dadn ¿ah?

.

.

126 Mabutiy pó. Acó, y, paalam, senyol. Matira ca oía sa báhay, Maglagay ca dini nang

Está bien, señor. Me despido de V. Quédate en casa ya.

Pon agua

aqui.

tuhig.

Dame

el

Quita

el

sombrero. polvo á esos za-

Aqin na ang sunxbliro.

mo ang yan chapín.

patos,

Alisin

Aqui están

alicaboc

ni'-

los zapatos lim-

Narito

pios.

na ang chapín na

malinis.

Saca un pantalón blanco, una camisa y una to-

Muha

balla.

ca isang mapuii sa-

ual, ísang bar o at isang

toalla.

Aqui ésta todo, señor.

Narito sa

Corriente. Yete ya.

Mabutí,

lahat, pó,

Yumao

ca na.

VII ¡Eh! (á

una mujer).

¡Ale!

Sabes hablar castellano?

Papar lio ca, Lumapít ca. Magupó ca dini [ó dito). Anong ibig rnong ínumín? Anong ngalan mo9 Mayroong cang ílang taon? Tajása-an ca? Marunong ca bagá maguí'

Eres casada?

May asaua

Que es lo que vendes? Vendo flores, señor?

Ano ang

Ven

acá.

Acércate. Siéntate aqui.

Que quieres beber?

Cómo

te

llamas?

Cuantos años tienes?

De donde

.

eres?

cang casilla?

Y

esto ¿que es?

cal

nagbibilí

mo?

Nagbíbili, pó, acó bulaclac.

At anóng

ito"!

manga

.



127

Telas, alhajas y juguetes.

Manga damit, alahas manga laman.

Sabes lavar? Sabes coser?

Marunong ca maglalabá? Marunong cang magna-

Sabes hacer camisas?

Marunong

ai

nahi? ca

magauá nang

m,anga haro^ Marcaras estos pañuelos.

Las camisas bien almidonadas ¿eh?

Magmamarcalian panyong ifo.

Ang manga

ca ang

haro m^ahuti at matigas

ang almidol Eres buena partera? Te vas ya? Espera un poco.

A donde

vas.

Adiós: hasta otra vez.

¿ah? Ycdo ay m,ahuting

hilóte

Yayáo ca na ba? Magintay ca sandali, Saan ca paparoon? Adiós: hangayí sa uU,

f

128

ICATLONG SÜLAT

TERCERA CARTA

NI

DE

PRÓSPERO

PRÓSPERO

Mi

Caibig-ihig at cagalang'-

muy querida y respe-

galang cong iná: Tínangap

table madre:

ang iiiinamatamis cong súlat ninyó^ at nang aquin pong basahiny ay naluhihay na totóo ang aqin

su,

cOy jjó,

He

para mi,

recibido

muy

grata

(dulce) carta, y, al leerla, se entristeció mi ánimo.

caloohan,

Ginugimayyi'gunam co maigi ang laman ,

póng.

nang iyong súlat nag huhulay-hulay ^

ciing ano,

gaua



í,.

at pi^ co, pó,

anong guiña-

co rito sa

Maynila; at

sa líala acong naalamang masaínang ginagaua co. rito a'y iniisip co pó ¿cung sino cayá ang baiiii ó maopasdlang tauong nacasira nang inyó, pong, mahal na capayapaan nang looby nang pagbabalita sa inyOj nang manga sinongalin at nialing balita 5

at

,

ualá

7naisip,

na

bintang an; totóo

pó, acong sucat cong pag-

rin^

ca^yá, pó,

an sabihin

ayig

co sa inyó.

Reflexiono mucho sobre contenido de su carta y examino cuales son mis actos aquí, en Manila, y el

no hallando ^ada malo en mi c-onductaTOienso ¿quien podra ser eí/lombre chismoso y calumniador que fué á destruir su apreciable tranquilidad de espíritu,

contándola esas false-

dades, dándola tan calumniosas ^loticias?; y no se me ocurre íiadie, no atino

en quien pueda ser. Así, pues, la verdad es la qué la

voy á

decir.

*

129 Acój p()y nanay, ay nalang ginagaua ditong ma-

sama^

at

ngayo

ang ugali i,

,

co^

pó^

masama

hindi

sa daü, cundí, acola acó,

maigí pa, pó, sa roon, i, ngayón,

íy

palihJiasa, pó,

ay iuniatalas

'

talas

ang

aqin pag-iisip, at lumili' náO'lináo ang aqin pong bait^ at

Yo,

señora

mamá, no

hago aquí nada malo, y tampoco mis costumbres son peores, mas bien me parecen mejores, que antes; pues ahora aguzase mi ingenio y mi inteligencia se aclara, y sé distinguir lo malo, lo que sucedía antes.

bueno de

lo

no

me

naqiqilala co, pó,

ngayon ang mvgalin at ang masama^ na datí-dati di co, póy nabahatíd^

Ang pag-aaral ay

El estudio es todo

siyd

pong, pinag sisipagan^ at ualá, po, acong ihang calihangan, cundí ang paglacad-lücad, na níaminsanco.

manga paseo at sa manga calzada, pagcatapús nang aqing manga minsan^ sa

mi

afán y no tengo mas diversiones que recorrer, de

cuando en jcuando, paseos y

calles,

después de cum-

plidas mis obligaciones.

obligación.

Cayá, pó, ipinamaman-'

Y, por lo tanto, la su-

mama, no

dé eré-

hic co, pó, sa inyó nana?/,

plico,

na houag bagá manualá

dito á las habladurías de

manga

cayó sa

nang manga

sahi^sabi

tauo,

cadalasan, pó^

i,

na ang

naninira

nang purí nang capona tauo,gaua lamang nang canüang capanaghilian ó casamaan nang ugali, ó nang canüang cahang alan silá

la

gente, que, con frecuencalumnia al prójimo,

cia

movida por la envidia, por sus malas costumbres ó por su ignorancia.

,

cay'á,

Ypag

-

pacomustá

,



,

ninyó acó cay tatay at cay

Dará V. mis recuerdos á papá y á Pili y á todos los

.

— Pili,

at sa láhat nayig ca-

maganac

at caqilala natin,

at mag-ulos, po, cayó nang halang na sa iyong mabahajig lincod at masintahing ancle ^

na

130



parientes y conocidos nuesy mande cualquier cosa á su humilde servidor tros,

y amante hijo

próspero baticot

si

PROSPERO BATICOT

(Fr.M.L.BJ

Hemos terminado, señor estudiante. Doyle las mas expresivas gracias, por la asiduidad y notable atención con qué me ha, escuchado hasta aquí y por el amable esmero con qué ha seguido V., siempre, mis indicaciones. No le quepa á V. duda alguna (como á mí me sucede), que habrá quien me ponga de vuelta y media, por lo imperfecto de mi trabajo. Pero yo confío mi defensa á V. (y

Haga

perdóneme esta libertad). V. que se depositen, en un

platillo

de balanza,

que haya V. obtenido de mi Método, y, en el otro, ia importancia de los defectos que se le atribuyan... y verá V. como, los impugnadores, se callan. las utilidades

«Y, sobre* todo (les dice V.); para nosotros (los bago), siempre resulta,el señor (Aunque suprima V. el señor, no importa) Julius Miles, miles de veces mas útil queV. V.; puesto que, sabiendo poco, todo ese poco nos dio* y V.*V., sabiendo mucho, nada nos dieron». Con- lo cuál, les pone V. un punto en la^boca, qué, ni la operación que sufrió el nudo Gordiano, bastara á deJarla libre, para ocuparse de mi modesta obra. Y, por todo ello, le quedará sumamente agradecido

BARCELONA Y

NOVIEMfíRBl Dfí 1887.

1.31

ÍNDICE PARTE PRIMERA LECCIÓN PREPARATORIA Alfabeto tagálog.— Pronunciación. —Alfabeto tagálog, modificado.—Di visión de las vocales. —Di-

visión de los consonantes.

— Resumen

LECCIÓN

9

I

Del artículo definido.— Plural de los nombres.



Ejemplos.— Vocablos.— Ejercicios..

LECCIÓN

15

II



Pronombres personales. Alteraciones que sufren.— Verbos ausiliares. — Ejemplos.— Ejercicios.

LECCIÓN

III

Pronombres posesivos.-— Antes de nombre ó verDespués de nombre ó verbo. Ejemplos.

bo.

17





Vocablos. — Ejercicios



21

LECCIÓN IV Pronombres tivos.

blos.

— Ejercicios



Pronombres demostrade lugar.— Ejemplos. -^Voca-

relativos.

—Adverbios

25

-^ 132 --

LECCIÓN V Página

Números cardinales. — Números ordinales."— Números colectivos. — Ejercicios .

29

De ios verbos. — Maneras de conjugaren tagálog. — Formas en activa. — Formas en pasiva.— Activa en Mag. — Conjugación. ,

32

Resumen do Ja anterior. Formación de los Tiempos presentes. Id. de los Tiempos pasados, BelGerundio, Id. délos Futuros,— Dellmperativo,

38

*.

LECCIÓN VI

LECCIÓN vn







LECCIÓN



VIII

Activa en Um.— Su afinidad con la conjugación en Mag. En qué difieren. Donde se coloca Um, cuando la radical del verbo principia por consonante.—-En qué casos se ha de usar Mag y en qué Ejemplos otros Um.







42

LECCIÓN IX



Modos varios de conjugar los verbos por pasiva. —-Cuales son los prinDecios verbos en pasiva,

cipales.

— Conjugación en In

LECCIÓN X

.45 .

Conjugación en Pag... in.— Semejanza con conjugación en in.—Diferencias?

la

......

49



133



LECCIÓN XI Página

Verbos reflexivos.-*Y.erbos impersonales. cablos.

—Ejercicios. ....

LECCIÓN

— Vo51

XÍI

Modo de sustantivar los verbos,— Lo qué, antes de verbo. Del pronombre personal, en las frases negativas. Ejemplos. Vocablos.— Ejercicios.

— —



LECCIÓN

,

55

XIII

Significaciones distintas qué adquieren las. palabras, por la adición de monosílabos al principio

ó

ñn dé

la

radicaL—káición de ma,

al principio.

— Adición de ca principio y an — Que sucede termina, radical, por vocal y hay que añadirle an. — Que sucede cuando se coloca adjetivo después del sustantivo,— Aá¡GÜYOs excepcionales. — Ejercicios. al fin.

al

la

si

el

.

:

58

LECCIÓN XIV An,

me

la

al final

a de an.

—En que casos se supri— Ejemplos

de dicción.

62

LECCIÓN XV Exposición de radicales verbos y de los cambios que, en su significación, sufren, por la adición de ma ó ca...aii. Transformación del verbo en nombre sustantivo, Qué resulta, añadiendo an á la raíz de un verbo.— Ejemplos

— —

63



134



LECCIÓN XVI Pá|3ji^f».

Lo que resulta anteponiendo mag á un nombm y repitiendo su primera silaba,—^Lo que sucede si Ejemplos. es verbo en lugar de nombre,



.



65

ÚLTIMA LECCIÓN



Sobre el género de los nombres. De los tratamientos: usted Y señor.-— De los nombres propios.





Gomo se forman los adjetivos aumentativos. Fuerza de expresión en las frases afirmativas. Para, en. alta voz, llamar á hombres y á mujeres,



— Ejercicios

Clave de los Temas ó

Ej-ercicios.-.

*.....

67

..*,,.,

71

PARTE SEGUNDA Frases adverbiales, adverbios, conjunciones,

in-

terjeccioríes, etcétera

77

Lista de verbos por orden alfabético

82

Vocabulario Frases dialogadas Diálogos Carta

....:.,. »



FIN

...

91

116 118 128



135

RECTIFICACIÓN Impreso, ya, casi todo el material de esta obrita, se enterado, de que, ademas de la gramática citada en el Prefacio, hay alguna otra publicada; y que, en la

me ha

actualidad, se esta dando á la prensa; para,

breve ver

la luz pública,

muy

en

un Diccionario Hispano-Ta-

gálog.

Mas

vale así.

3,

911,

CATAPUSAN

Esta obra es propiedad del autor, quien se reserva todos los dere* chos que la ley le concede.

f.'*

-'-xmA.

ꤒi''^,

;^»r:^j'. '^H^í::^%'íl¿>w

THE UNIVERSITY OF MICHIGAN

DATE DUE

UNIVERSITY OF MICHIGAN

111

9015 O 775 5292

More Documents from "Minerva"

October 2019 25
Tagalo.pdf
November 2019 26
October 2019 26
May 2020 28
May 2020 18
October 2019 26