"i
MÉTODO TEÓRICO-PRÁCTICO Y COMPENDIADO: para aprender, en brevísimo tiempo
r
POR
|nT0N10 fuLli Y ífüERRERO
-^'"'^ .
BARCELONA E&TABIECIMIESTO TIPOGRÁFICO DE LA GASA PROVISCIAL DE CABIDAD
Monte&legre, 1899.
núm.
5
...^..
MÉTODO TEÓRICO^PRÁCTICO Y COMPENDIADO: para aprender, en brevísimo tiempo
EL POR
^NTONIO füLíi Y güERfiERO
BARCELONA ESTABIECIMIENTÓ TlPOGllAílCO Bí LA CASA PllOV'lSCIAL DE CARIDAD
Montealegre, 1899.
núm.
5
€ 1
A
f*
O
n
í^^-Xr^OyC.^w"'^.
Señor
€stu.diant(£;_:
Poseo algunos idiomas y conozco ^nuchos^y, á la verdad^ coyifesar; que, varios de ellos, san muy pobres. Pero, lenguaje tan escueto como el tagálog, no conozco útr o ni creo que lo haya,. Es un j^ordiosero qué apenas logra cubrir su cuerpo (qué es un raquítico esqueleto! con cuatro informes harapos, y, algunos, todavía, prestados. La culpa no la tienen síís inventores; porque la civilización no nació y desarrolló en su ^:>ais, por los exclusivos esfuerzos de su potencia intelectual; sino que fué á •él importada por extranjeros, qué, desdeñando el idioma indígena, se expresaron siempre en el suyo propio, motivíindo; que los indios, viéndose precisados á cambiar el 'nombre de las cosas, para comprender y hacerse comprtU' der de los invasores, no se cuidaran de perfeccionar la. lengua qué aprendieran de sus padres, y. así ha quedado ella: vieja, flaca y haraposa. Sin embargo; no obstante su gran miseria, un buen übserv ador puede descubrir, en ese misero cuerpo, formas elegantes, y, en los raídos trapos qué, con dificultad, lo cubren^ indicios de buen material y delicado tejido; por lo que es de suponer; que, si no hubiese sido abandonado por los que le dieron el ser, hoy fuera todo un buen mozo, fuerte, rico y elegante, digno de alternar con sus 7nás quisquillosos colegas de aquende los añares,
hay que
.
I
Pobre* tagálog! sucedido
No ha
asi,
y aquí
lo
.
tiene V.; ¡hecho
una mi-
seria!
Tal cual
es, se lo pyresento.
Trátele V, con cariño y no 4xgradecido. ¡Animo y adelante!
Nota. -Haremos
el
le
menor uso posible
pesará; porque es
del tecnicismo gramatical.
muy
\
LECCIÓN PREPARATORIA
ALFABETO TAGALOG
VOCALES: a, e,
i, 'o,
u
Estas cinco vocales, se pronuncian
como en
caste-
llano.
La o y la ii, pueden usarse indistintamente, sin temor de que, por ello, resulte jamás alterado el significado de la palabra: esto es; que donde se vea escrito o, puede pronunciarse ii^ y vice-versa. .
CONSONANTES: b, c, ch, d, g, h,
1,
m,
n, ng, p, q, r, s,
t,
v,
y
C La c únicamente se escribe antes de a, o, u^ hiriendo estas tres vocales como' en castellano. Ch En realidad, esta letra no pertenece al alfabeto tagálog; porque sólo se ve escrita en palabras de origen extranjero, como: cha, palabra chínica que significa té (aunque, en chino, expresa tomar), Hiere las vocales como en castellano; pero cuando la palabra, á qué pertenece, entra en la composición de otra y queda la d, entre .dos vocales, entonces cambia esta d en r.
D
10
—
EJEMPLO: Na. Doón. Naroón.
Está. Allá.
Está allá
Donde se ve, que la d de doón ha cambiado en r, al formarse la palabra na-roón. Nunca, pues, debe pronunciarse (y, de consiguiente, tampoco escribirse) d^ sino r, entre dos vocales. Hay que hacer excepción de la palabra madaíz(aprisa), porque es muy común pronunciarla como queda escrita; si bien, muchas veces se dice (siguiendo la regla general), marali.
G
Esta consonante hiere las ciíjco vocales, como en castellano la misma letra las vocales a, o, ii: es decir; que jamás, en tagálog, hemos de pronunciar iiiere
las sílabas
La
ge., gi,
g, al final
como je, ji,
sino
como giie, gui. como c ( ó k).
de dicción, es fuerte
H
Esta letra suena como J, pero muy suave. Es h de los andaluces, lá de los alemanes, ingleses, etc.
la
Ng Esta consonante compuesta, es lá de más difícil pronunciación en el lenguaje que nos ocupa. No tiene el sonido de nuestra ñ, ni tampoco la doble pronunciación de 7i'g: es como si, en francés, al pronunciar el monosílabo en, dejáramos caer el sonido nasal sobre la vocal qué siga. Es (y quizá así se comprenda mejor) una g qué parte, no de la cámara posterior de la boca, sino de las fosas nasales. Ya se verá como representaríamos, nosotros, dicha consonante.
Q
Sólo se escribe antes de e, i, y suena como k. Véase lo que queda observado respecto á d: no empero, de regla tan general.
T
es,
___
11
___
Las consonantes, sobre las qué 'ninguna observación queda hecha, pronúncianse como en castellano.
Nunca una consonante
hiere á otra, ni dos ó
más
vocales forman diptongo.
Ejemplos: Bulaclac (ñor), no debe pronunciarse hulahulac-lac (y téngase en esto mucho cuidado). Gauá (trabajar), no' es gáii-a, ni ga-tid, sino ga-u-á. A excepción, pues, de las reglas apuntadas en esta lección preparatoria, debe pronunciarse el tagálog, tal como se hallará escrito en este Método. Los naturales, cuando hablan, dan á su voz una entonación particular, como si estuvieran reprochándose mutuamente, pero con dulzura. Y todo con voz de semifalsete, abriendo apenas la boca, como si, formadas las palabras por el pensamiento, ellas, por si solas, salieran, por hoca y nariz, sin esfuerzo alguno por parte del clac, sino:
que habla. Esto no obstante, ya se comprenderá; que el qué hable en tagálog, será comprendido de los naturales, aunque lo haga con la entonación de un mariyio inglés
mandando
tina maniobra.
Para que, en determinados casos, resulten más suaves y armoniosas las frases, se suele añadir, á las palabras acabadas en vocal (pero que.no terminan la frase), las letras ng, y á las que terminan en n, la letra g solamente.
EJEMPLOS: 1.«
¿Qué?
Nombre. ¿Qué nombre?
¿Ano? Ngalán, ¿,A7ió~ng
ngalán9
—n— 2."
Inahin,
*
Gallina.
Manóc.
Gallo.
Y.
At.
Pollo.
Sisiu.
manóc
Inahin-g,
Gallina, gallo y pollo.
Otras veces se interpone una
at sisiu.
t,
EJEMPLO: Sa pagca.
Porque. No.
Porque
Híndí,
Sa pagca,
no.
t,
hindi.
Esto es, señor estudiante, cuanto, respecto á pronunciación, tengo á enseñarle. Pero, antes de acabar esta lección, le ruego, encarecidamente,
me
pequeña digresión, para exponer aquí
el
permita una alfabeto
qué
creo debería usarse para la escritura tagala. Y no lo eche en saco roto, que de algún provecho ha deresultar
para V.
ALFABETO TAGALOG, MODIFICADO
VOCALES: Esenciales:
Accidentales:
En
efecto, la e
a,
i,
u.
e, o.
no suena nunca en tagálog, y
si
sucede,
es en palabras castellanas ó de origen castellano, y en muchos casos, cambian los indígenas la e en i.
aún Por
ejemplo: por candela, dicen candila; por sombrero, sombliro, etc., etcétera.
— d3 — Laláqe y baháe, son dos palabras tagalas, que hemos como acabamos de escribirlas; pero que jamás hemos oido pronunciar de ese modo; sino
visto escritas tal
que bien claro dicen
los naturales: laláqi (varón), habái
(mujer ó hembra).
No hay duda que
la o, es sonido que emite el indio menudo; pero téngase presente (y esto es regla sin excepción) que jamás se altera el significado de una palabra por cambiar la o en t^ y viceversa. Lo que nos induce á creer, que, en su origen, las vocales qué bastaron á formar el lenguaje tagálog, fueron
tagalo,
y
tres: a,
¿,
muy
á
u.
CONSONANTES: b, d, g,
Esenciales:
j,
la
1,
m,
n, p, r, s,
t.
nkg.
Compuesta:
Omitimos
k,
ch, v.
Accidentales:
c,
porque k
llena,
mucho
mejor, su co-
metido. la h por j, porque con sólo observar que ha de pronunciar muy suave, todo español comprenderá, inmediatamente, la verdadera pronunciación de
Cambiamos
se
esta letra en tagálog.
Introducimos la k, porque ella, sola, cumple con las funciones de la c y de la g. Y esta es la razón porque suprimimos también la g. La y, teniendo igual sonido que la i, es también completamente inútil que vaya á aumentar el número de consonantes. Damos el calificativo de accidental, á la ch, por lo que de ella ya dijimos en el otro alfabeto; y como la v se halla en idéntico caso, forma la otra consonante accidental
de nuestro alfabeto.
Sí,
señor.
La v tampoco
es letra tagala. Si se la ve
figurar es en palabras castellanas, y aun, casi siempre,
^ no pronuncian
-U
los indios v
,
-^^
sino
h,
como: vaso:
baso,
et-
cétera.
Proponemos que la ng se transforme en nkg, porque, en realidad, este es su mecanismo. Procúrense pronunciar en un solo sonido las consonantes nkg, por el orden en que están colocadas, y se obtendrá la verdadera pronunciación de la letra ng, qué figura en el otro alfabeto. Ensáyese en la palabra mánkga, separando las silabas de este modo: mánkg-a. En resumen: para nosotros, el alfabeto tagálog se
compone
de:
1
Letras: 20
Vocales:
5.
.
(
3 esenciales 2 accidentales. hc^ esenciales,
J
[Consonantes: 15/ 2 accidentales, (
Por supuesto (y entiéndalo
1
compuesta.
así el estudiante), que, escribiremos este Método, valiéndonos del alfabeto que hasta hoy se ha venido y viene usando, ó sea: el qué hemos colocado en primer término.
nosotros,
-ocOOOoo—
LECCIÓN
El, la, lo.
I
Ang.
Como se ve, el tagálog no tiene más que un artículo^ para los tres géneros: masculino, femenino y neutro. Los, las.
Manga,
Ang manga.
sirve para formar el plural de los
cuando van
sin artículo, y, tecede el artículo definido.
nombres, ang manga, cuando les an-
EJEMPLOS: Hombre. Hombres. Los hombres.
Manga táuo. Ang manga táuo.
Mujer.
Baháy.
Mujeres. Las mujeres.
Manga haháy. Ang manga haháy
Táiio. (pr.: táo,)
VOCABLOS: Tinápay.
Pan. Carne. Pescado.
Laman.
Gallo.
Mande.
Gallina.
Inahín.
Pollo.
Sisiu.
Isdá,
Huevo.
Itloc (pr.: it-lóc.)
Tortilla.
Marúya.
Sal.
Asín.
Azúcar. Manteca. Grasa.
Támis. Taha. Lináh.
'
^
16 Leche.
Gatas.
Miel.
PolóL Langís. Suca,
Aceite.
Vinagre. Vino.
Álac.
Agua.
Tühig. Saháo.
Caldo.
Rancho.
'
Halonán EJERCICIOS:
(Conviene que
el
libreta, para escribir
estudiante esté provisto de una
en
ella los ejercicios,) I
El pan. — El agua. — El vino. — La leche. — Lamiel.---La carne.— Elpescado. — El aceite. —La manteca. — Lagrasa. ^
—El
— La sal.— Los huevos. — Las — — El azúcar. — Pollos. — Gallinas. — Gallos.—Los pollos. — Las gallinas. — Los gallos. — El rancho. vinagre.
El caldo.
tortillas.
17
LECCIÓN
Tú.
Acó. Ycáo, ca.
Él, ella.
Siyá.
Nosotros, as. Vosotros, as.
Tayo, cami. Cayó.
Ellos, ellas.
Silá.
Yo.
TÚ, es
II
icáo,
.
cuando va solo ó antes de verbo.
EJEMPLO: Hindí Nagadlam. Hindí icáo nagadlam.
No. Sabes.
Tú no ü, es ca,
sabes.
después de verbo.
EJEMPLO:
Tú
Nagadlam
sabes.
Nosotros, es: tdyo,
ca.
cuando van incluidos
los
que ha-
blan y los que escuchan.
EJEMPLO: Nosotros
vamos
á Manila.
Nosotros, es camí,
Nagyaydo táyo sa Maynila.
cuando son excluidos
los
que es-
cuchan.
EJEMPLO: Nosotros iremos y vosotros
no
iréis.
Magyaydo camí cayó magyaydo.
at
hi7idí
— Haber ó
tener.
18
Mayroón, may.
Excepción hecha de las frases negativas, el pronombre personal se coloca, generalmente, después del verbo.
EJEMPLOS: Yo Tú
Mayroón
tengo. tienes
acó.
Mayroóíica.
«
Mayroón Mayroón Mayroón Mayroón
Él tiene.
Nosotros tenemos. Vosotros tenéi§. Ellos tienen.
Ser ó estar.
Na,
siyd.
táyo (ó camíj. cayó. silá.
y, ay.
.
Los verbos auxiliares haber, tener, ser y estar, no son en tagálog, tales verbos; porque las expresiones: mayroón, may, na, y, ay, etc., no son conjugables. Además, generalmente, se omiten en la conversación.
EJEMPLOS: Mabúting ang tinápay. Maráming acóng gauá. Tengo mucho que hacer. Lo que traducido literalmente, dice: Bueno el pan, Mucho yo hacer. Donde se ve; que quedan suprimidos los verbos es y tengo. El pan es bueno.
Otras veces, usan tener por estar, y otras traducen estar por tener.
EJEMPLOS: Está enfermo. May saq;ít. Es decir: Tiene enfermedad. Tengo la sal. Na sa aqín ang asín. Esto es: Está en mí la sal.
—
—
d9
Hay.
May,
No haber. No tener. No ser. No estar.
Ualá,
Obsérvese que uald no'es una frase negativa, sino un verbo negativo (en cuanto hemos llamado verbos á máyroón, may, na, y, ay, etc.); por lo tanto, hay que posponerle los pronombres personales.
EJEMPLOS: Yo no
tengo.
TJalá acó.
Tú no
tienes.
TJaláng ca.
Nosotros no estamos. Vosotros no estáis.
Ualdng siyá. Uaíáng tdyo (ó camij. Ualdng cayó.
Ellos no son.
Ualdjig sild.
Él no es.
Sí.
Oó.
No. Señor.
Hindí, di huag. Pó.
Sí,
y
señor.
Oó, pó. Hindi, pó.
No, señor.
Las frases interrogativas no sufren alteración.
EJEMPLOS: ¿Mayroón ca? ¿Mayroón cayong asín?
¿Tienes? ¿Tenéis sal?
Repárese, que, aun cuando en castellano se supriman pronombres personales, en tagálog no se suprimen nunca.
los
Á menudo se pregunta
se coloca, antes del si
se tiene, ó
que
nombre de
la
cosa que
se afirma ó niega tener, la
—
20
—
partícula nct (ó na7ig. V. la lee. prep.) que corresponde á la preposición de.
EJEMPLOS: ¿Mayroón ca nang
¿Tienes vino? No tengo vino. Tengo agua.
Ualá acóng nang
álac"}
álac.
Mayroón acó nang túhig. dijéramos: ¿Tienes de vino? No tengo de vino. Tengo de agua.
Que
es
como
si
Bagáy cayá.
Acaso, por ventura.
Estas palabras: cayá y haga, se usan frases interrogativas; por lo
diante, se
mucho en
que conviene qué,
acostumbre á hacer uso de
las
el estu-
ellas.
EJEMPLOS: Tienes miel, en casa?
Tienen pescado, en casa?
Mayroón ca, bagá, nang polót na sa báhay? ¿Mayroón sild^ cayá, nang isdá na sa háliay'^
EJERCICIOS:
n
—
—
—
Hay pan? Si, señor.— No, señor. No hay pan. Hay agua?— Sí, señor. No, señor.— No hay agua.— Tienes carne? — Tengo carne.— No tengo carne. Tiene
—
— — manteca? —Sí, señor, tiene manteca. No, señor, no tiene manteca. —Vosotros tenéis las gallinas. — No; nosotros tenemos los gallos.— Ellos tienen los pollos. — Tenéis tortilla?— Tenemos huevos. — Tenéis grasa? — No, señor, tenemos manteca. — Hay caldo?--Hay rancha, señor. — Hay aceite, en casa? — No hay aceite, en casa. — Tienes gallos, en casa?— señor, tengo gallos, gallinas y pollos, en casa. — No, señor, no tengo gallos, (él)
Sí,
en casa.
—
2-1
LECCIÓN
III
Antes de nom.
ó ver.
Después de nom. ó ver.
Mi; es mió, a.
Aqin.
co.
Tu; es tuyo, a. Su; es de él, ó ella. Nuestro; es nuestro, a. Vuestro; es vuestro, a, Su; es de ellos, ó ellas.
lyó^
mo.
Caniyá,
niyá.
Atín, ámin,
nátin^námin.
Inyóy
ninyó.
Canilá,
nílá.
(Para la primera persona del plural, téngase presente de la 2/ lección: ámin y námin, son; para cuando se excluye á los que escuchan).
la regla
EJEMPLOS; para antes de nombre.
Mi pan.
Aqin
Tu
lyong álac. Caniyáng laman. Atin, (ó ámin) polót. Inyó sahao.
vino.
Su carne (de él). Nuestra miel. Vuestro caldo. Su grasa (de ellos).
tinápay.
Canilá
lináb.
Acostúmbrase, empero,- á decir, en tagálog: Ang aqin tmapay^ ang iyong álac, ang canilá laman, etc.; como si en castellano dijéramos: El mi pan, el tu vino, la su carne^ etc. Conviene, pues, al estudiante, que practique ese
modo de
decir.
EJEMPLOS; para después de nombre.
De mi gallo. De tu gallina.
Sa manioc co. Sa inahin mo.
De De De De
Sa Sa
su (de él) pollo. nuestra agua. vuestra sal. su (de ellos) azúcar.
sisiu niyá.
tuhig nátin (ó
námin).
Sa asm ninyó. Sa támis nilá.
Estudíese bien, cuanto acabamos de apuntar.
A, con, de, en, por. para, etc.
De
igual
vos: me,
manera
te, se, le,
f
mí.
1
tí.
1
sí, él.
Sa áqin. Sa iyó. Sa caniyá.
\
nos.
Sa
átin^ sa
1
vos.
inyó.
f
sí, ellos.
Sa Sa
se expresan los
nos, os, se y
ánim.
canild.
pronombres posesi-
les.
Después de verbo, en forma pasiva (qué ya veremos adelante), es muy general decir: mo, en lugar de:
mas
sa iyó,
EJEMPLOS: Dar.
Dawe/'íúámí/las gallinas.
Bigay, Ihígay mo. Ihigay m.o, sa áqin, ang
Los gallos son para
7nánga inahin. Ang, manga manóCy
Da
tú.
ti.
y,
sa
isclá
sa
iyó.
No tenéis pescado páranosotros?
Ualáng cayó nang .
ánim?
^
Conmigo.
Sa áqin.
Contigo.
«Sa hjó.
VOCABLOS: Mesa (para comedor). Plato.
Dülang. Upoán. Pingan.
Plato sopero.
Pingan na malucong.
Silla,
asiento.
—
—
23
Cuchillo. Cuchillo de cocina.
Campü. Sundán.
Cuchara.
Sandóc.
Botella.
Bote,
Vaso. Taza, copa. Cántaro.
Baso,
Banga.
Jarro.
Inuynáii.
Espejo.
Jabón. Baúl, arca. Zuecos.
Salamin, Catmn. Sabón. Gabán. Baqiá,
Tijeras.
Gimtíng.
Tagayán.
Cepillo.
Carayüm,
Aguja. 'Hilo, algodón. Algodón en rama. Seda.
Si7iulíd.
Búlete
Palahibo nang tupa. Prinsa.
Lana. Plancha.
Pagqü.
era. Vela;,
.
Sutlá.
Candila,
candela.
Cabo de
Opús nang candila.
vela.
Yesca. Eslabón.
Lólog^ lulóg ó liilüg.
Es
Cay,
Bínalún.
de...
EJERCICIOS: líl
— Tienes su plato? —Tengo tu Tienes mi —No tengo su plato (de —Tenéis nuestro cuchillo? — No tenemos vuestro cuchillo; tenemos su 'cuchara (de — La botella es para mí. — El vaso es para —La — Danos (da tú á nosotros) cántaro y copa es para silla?
silla.
él).
tí.
ellos).
el
él.
dales (á ellos) el jarro.— Dales
para ellos.—Dame
el
jabón.— No tengo jabón
baul.-^Donde están
la
aguja y las
-24 — y la cera, el algodo|i en rama y la lana? ¿Y las agujas?— Las cera y el hilo están aquí. agujas son nuestras y, por vosotros, no tenemos seda. Es suya (de ellas) la plancha? No, la plancha es vuesTienes mi vela? No, señor; tengo el cabo de vela^ tra. de ella. Tienes tu yesca?— Sí, señor; tengo mi yesca,
tijeras, el hilo
—
—La
—
y, el
—
eslabón, es del
—
—
hombre que
—ocOOOoo-
está conmigo.
—
—
25
LECCIÓN IV Que, qué.
Ano, paanó,
'
at,
na,
tan solo de todas estas maneras puede expreen tagálog, que (ya sea conjunción ya sea pronombre) sino que, aun, en muchos casos, se suprime.
Y no
sarse,
EJEMPLO: Maráming acong gaud. Qué, traducido literalmente, dice: Mucho yo hacer.
Tengo mucho que hacer.
A71Ó? paanó? Paanó?
Que?
De que manera?
Alín? Sino?
Cual? que? Quien? De quien? Porqué? Porque.
Niño? ¿Canino? Bdqit? Pagca, sa pagca^
Donde? isaán?
A donde? En donde?
)
Donde está? A dónde está? En donde está?
)
\Nasaán? )
Aquí, acá, en este lugar.
t
Dito, di7ii.
etcétera.
Ahí, en ese
sitio ó lugar.
Allí, allá, etc.
Diydn, Doón,
Está aquí. Está ahí. Está allá.
Narito,
Este, a, 0.
nüo. lydn^ niydn. laón.
Ese, a, 0. Aquel, aquella,
Nariydn, Naroon. Ito,
o.
t.
26
Dame. Que es
— Dalhín
mo
sa áqin,
El pescado.
Anóng iyán? Ang isdá.
De quien
Canínong ang isdá?
Es tuyo, aquel pan.
At ¿canínong yaón tinápay yaón? Na sa iyó.^ y aún tinápay
eso?
es el pescado? Este pescado es mío. Y, aquel pan ¿de quien es?
Ang
isdá nitong
aij
sa áqin.
yaón,
modo de repetir los pronombres demostrativos, colocando el nombre entre los dos pronombres (ó sea el mismo pronombre repetido) es muy usual, entre los Este
tagalos, y muy elegante por cierto (A lo qué á mí me parece).
Véanse
menos, es
lo
los siguientes:
EJEMPLOS: De quien
es este gallo?
¿Caninong
manóc
itong
nito?
Ese gallo es de aquel hom-
Ang manóc
iyán^ y,
yadn
táong yaón.
bre.
VOCABLOS: Comida, vianda. Oomer. La comida. Almuerzo. Cena. Fresco, ca.
Pan
fresco
.
Tostar,
Pan
tostado.
Ulam, Cáin, Ang pagcáin,
Baháo,
Hapónan. Sariua Sariuáng tinápay, Busá. Tinápay binusá. Sopas,
Sopas. Arroz. Sopa de arroz Sopa de pan.
Bígds. Sopas
Rebanada, tajada.
Cagáyat.
nang
higa».
Sopas nang tinápay,
—
27 Subo.
Bocado. Asadara. Almejas. Aves, pájaros. Mollejas de ave.
Bitbitdn.
Haláan, Ibón,
Balonb alonan.
Sesos.
Jütac,
Yema
Harina de arroz. de huevo. Clara de huevo.
Bóroc.
Cerdo.
Angputl, Báboy.
Carne de cerdo.
Laman nang
Carne, ó pescado, adobado. Encurtidos. Tasajo.
Qilauin,
Achara, Tapa.
Escamas.
Calisqis.
Galapóng.
Té.
Cha.
Chocolate.
Sicolate.
Arroz, á medio cocer.
Inín.
babóy
Arroz cocido.
Cá7lÍ7l,
Fruta.
Bunga.
Fruta verde. Fruta madura. Legumbres.
Bunga na hiláo. Bunga na hinóg. Guldy.
EJERCICIOS: IV fresco. — Dame pan fresco.— Dame aquel — Dame comida, — Dame almuerzo. — Donde está la comida?—Dame la cena.— Donde está arroz? — Dame sopa de arroz. — De quien son estas almejas? — Esas almejas son mías. — Donde están los pájaros?, porque los pájaros son nuestros y no tuyos. — Los pájaros están en mi casa. — Dame esa carne de cerdo y aquel pescado adobado. — Que es esto?— Eso es harina de arroz. —Y de quien es?— Esta harina de arroz es de aquella
Dame pan pan tostado.
el
la
el
el
mujer qué tiene aquellas aves.— ¿Porque está ahí esa
—
28
—
tiene arroz cocido. — ¿Porque no —Porque no tengo leche. —Y porque no hay leche?—Porque está aquí chocolate. — ¿Cual chocolate? — El chocolate que este hombre tiene. — Tienes comida en tu casa? — No, señor; no tengo vianda en mi casa.—Tienes fruta en tu casa?— señor; tengo fruta en mi casa. —Donde está la fruta?— Aquí está fruta.— Esta fruta ¿es fruta madura? — No, señor; es fruta verde. —Y ¿porque es fruta verde?—Porque no hay fruta madura. — Que son aquellas escamas de allá?— Aquellas
mujer?—Porque no
esta aquí el té?
el
Si,
la
son las escamas de este pescado.
-^»000000—
29
LECCIÓN V
HUMEROS CARDINALES, ORDINALES Y COLECTIVOS
CARDINALES: Uno. Dos. Tres,
Cuatro. Cinco.
1
Ysa.
2
Dalauá,
3 4
Apat.
Tatló.
5
Lima.
Seis.
6
Anhn.
Siete.
7
Pitó.
Ocho. Nueve.
8
9 10
Diez.
Once. Doce.
11
12 13 d4 15 16
Trece. Catorce.
Quince. Dieziseis. Diezisiete.
17
Dieziociio.
Veinte.
18 19 20
Veintiuno.
21
Treinta.
30
Diezinueve.
Treintiuno Cuarenta. Cincuenta. Sesenta.
.
31
40 50 60
Ualó,
Siyám. Sang póo ó pono Láhin isa. Láhin dalauá.
(pr. po¡.
LdUyitatió,
Láhin dpat. Láhin lima, Láhin ánim. Láhin pitó. Láhin xialó, Láhin siyám. Dalauang póo. Dalauang póo,
t,
Tatlong póo, Tatlong póo,
isa.
t,
Apat na póo.
Limang póo. Anim na ¡jóo.
isa.
— Es
decir;
-
30
que póo viene á
guiente: anteponiendo á póo
De consiun número cualquiera de
significar decena.
unidades, tendremos el numei-o de decenas correspondiente á diez niiiltipUcado por el número de unidades,
EJEMPLO: Ocho.
Ualó,
Ualóng póo.
Ochenta.
Repárese que del 11 al 19, ambos inclusive, se dice: Labin, en lugar de Sang póo .
Sang
es contracción de Isang.
100
Ciento. Mil.
'
Diez rnil. Cien mil.
Un
1
1,000
10,000 100,000 )
millón.
1.000,00C
)
Sang daán. Isang
libo.
.Tsa7ig lacsa.
Iota,
Sang póong yola.
ORDINALES: Primero. Segundo.
1.^
Naóna.
«2.t)
Icalauá,
Tercero.
3;^
Icatló,
Cuarto.
4.^
Icápat,
Icalima. Icánim.
Quinto.
5.''
Sexto,
6/
Séptimo. Octavo.
7."
Icapitó,
8.^>
Icaualó.
Noveno. Décimo. Undécimo. Duodécimo,
9" 10.^ 11.''
etc.
12.0
Icasiyam, Icasangpóo, Icaláhing isa. Icalabing dalauá, etc.
expuesto para comprender; que los números ordinales se forman: añadiendo ica á los cardinales. La única excepción es naóna; porque \^ diferencia en icalauá é icatló están poca, que no la creemos suficiente para separarlos de la regla general. Y aun naóna, nos huele á palabra exótica. Cambióse la o en u (como ya hemos dicho que puede hacerse) y se verá lo que resulta: Na- una. Basta
lo
y
—
31
—
COLECTIVOS:
Y
De uno en uno.
Isa isa.
De dos en dos. De tres en tres.
Dalauá dalaud. Tatló tatló,
el núforma el colectivo. Pasando, empero, de diez, lo que se repite es: la palabra ó número de unidades qué indican la decena, v. gr.: De once en once. Labí-íabing isa. De quince en quince. Labi-labing lima. De veinte en veinte, etc. Dalauá dalauang póo, etc.
así
sucesivamente. Doblando, ó repitiendo,
mero cardinal,
se
Pares.
Tocól.
Nones. Mucho.
Gansál.
Marami,
Poco. Todo. Público. Sociedad, Junta.
Caonti,
Láhat Háyag.
Casamáhan Catiponan,
EJERCICIOS:
Escríbanse, en letras, las cantidades siguientes:
13— 14-15— 16--17— 18— 19—22— 23— 24—25-- 26— 27 —28—29—32-33—44-45-56—57-68—69—70—80— 90-500—5,000-50,000—500,000, etc. Fórmense (y escríbanse en letras) los números ordinales: 13."— 14.*^— 15."— 16."— 17."—18.°— 19.°— 20."— 30." 40."— 50."-~60.", etc. De cuatro en cuatro. De cinco en cinco. De seis en seis. De siete en siete. De ocho en ocho. De nueve en nueve. De diez en diez, etc.
—
—
—
— —
— —
32
LECCIÓN VI
DE LOS VERBOS
Los verbos; es decir: tagalos, es:
la
conjugación de los verbos
im verdadero fantoche, Y no me pida
V.,
señor estudiante, la explicación de este fenómeno: ya se la daráa los mismos indios. Ahora, lo que á V le conviene, es: estudiar, sesuda y detenidamente, cuanto, respecto á la conjugación de los verbos, voy á exponer. Hay, en tagáiog, dos maneras de conjugar los verbos: en ACTIVA y en pasiva. No hay regla fija, para señalar, con exactitud, cuando se ha de usar la forma pasiva ó cuando la activa. La práctica es el único maestro que sabe enseñarlo. No obstante, procuraré dar algunas reglas, qué pondrán, al estudiante, en situación de poder usar, una y otra forma, con propiedad. La conjugación en activa, puede hacerse de dos modos, ó formas: en mag y en uní. Los verbos en pasiva, tienen la formación en in, pag, ó pag-in. (No hay que espantarse, que todo esto es: mucho ruido y pocas nueces] .
Principiaremos por conjugar los
—
33
—
VERBOS EN ACTIVA
Formación en
MAG
Raíz del verbo Estudiar,
MODO
Aral.
INFINITIVO
TIEMPOS Presente: Estudiar. Mag-áral, Pasado: Haber estudiado. * Nacapag-áral. Futuro: Haber d^ estudiar. Mag-a-áraL Gerundio: Estudiando. Capag-áraL
MODO INDICATIVO TIEMPO PRESENTE
Yo estudio.
Tú
estudias.
Él, ó ella, estudia.
Nosotros estudiamos. Vosotros estudiáis. Ellos estudian.
Nag-a^áral acó. Nag-a-áral ca. Nag-a-áral siyá. Nag-a-áral táyo ¡ó cami). Nag-a áral cayó. Nag-a-áral silá,
PASADO IMPERFECTO
Yo estudiaba. Tú estudiabas.
Nag-a-áral acó. Nag-a-áral ca.
Él estudiaba, etc.
Naga-áral
En una que
el
siyá, etc.
palabra: este pasado, tiene igual conjugación
presente, (Lo
que no deja de ser una ganga).
—
34
—
PASADO SIMPLE
Yo
estudié.
Tú
estudiaste.
Nag-áral acó. Nag-áral ca.
Él estudió.
Nag-'áral siyá,
Nosotrífe estudiamos.
Nag^áral
Vosotros estudiasteis. Ellos estudiaron.
Nag-^dral cayó.
Esto
Nag-áral
táyo.
silá.
pasado simple, se forma como
es: el
él
pasado im-
perfecto (ó sea: como el presente); pero sin repetir la primera silaba de la raíz,
PASADO COlfíPÜESTO
Yo habia estudiado. Tú habías estudiado. Él había estudiado. Nosotros habíamos estu-
Nacapag-dral acó. Nacapag-dral ca. Nacapag-dral siyd. Nacapag-dral
diado.
tdyo.
Vosotros habíais estudiado. Nacapag-dral cayó. Nacapag-dral sild. Ellos habían estudiado. Véase, pues, que, este j^asado com^puesto, tiene idéntica estructura
que
el
pasado de
infinitivo.
Por
lo tanto,
es fácil comprender; que, lo que los indios dicen, al for-
mar
el
pasado compuesto, de indicativo,
es:
Yo haber
estudiado, tú haber estudiado^ él haber estudiado, etc.
(suponiendo
la
conjugación de este verbo).
FUTURO SIMPLE
Yp Tú
estudiaré.
estudiarás.
Él estudiará. Nosotros estudiaremos. Vosotros estudiareis. Ellos estudiarán.
Mag-a-dral acó. Mag-a-dral ca. Mag-a-dral siyd. Mag-a-dral tdyo /ó camij. Mag-a-dral cayó. Mag-a^dral sild.
— De consiguiente;
35
—
este futuro simple de indicativo, es
completamente igual que
el
futuro de infinitivo)
FUTURO COMPUESTO Maca- ár al Maca-áral Maca-árat
Yo habré estudiado. Tú habrás estudiado. Él habrá estudiado. Nos. habremos estudiado. Vos. habréis estudiado.
es,
^
ca.
siyá.
Maca' ár al táyo (6 camij. Maca- ár al cayó.
Ellos habrán estudiado.
Maca,
acó.
Maca-dral
silá.
pues, el signo del futuro comp, de indicai.
MODO SUBJUNTIVO TJEMPO PRESENTE ^yo estudie.
.
tú estudies.
i
Cu7i mag-áral acó.
Cun mag-dral
ca.
Gomo, siJél estudie. Cu7i mag-áral siyá. cuando \ nos. estudiemos. Cuyi mag-áral táyo [6 camijvos, estudiéis.
í
.ellos estudien.
Cun mag-dral cayó. Cun "¡nag-áral silá.
Luego, el presente de subjuntivo^ se forma como el presente de infinitivo, anteponiéndole, empero, la palabra cun.
PASADO IMPERFECTO r
i
Yo estudiara, tú estudiaras. él
estudiara.
Como, si. I nos. estudiara cuando
Cun nag^a-áral acó, Cun nag-a-dral ca. Cun nag-a-áral siyá.
^
Cun nag-a-áral táyo, cami. Cun nag-a-áral cayó. ellos estudiaran. Cun 7iag a-áral silá. mos.
vos. estudiarais.
—
36
—
el pasado imperfecto de subjunmenos, que el pasado imperfecto de indicativo) solo que, al de subjuntivo, hay que anteponerle el monosílabo cun.
Resulta, pues; que,
tivo, es, ni
mas
ni
PASADO PERFECTO ^'yo
haya estudiado. Nang nag-áral
tú hayas estudiado él
Como,
haya estudiado.
nos.
hayamos
Nang Nang
acó.
nag-áral ca, nag-áral siyd.
es-
I
si,
<
tudiado.
Nang nag-áral
táyo^ camí.
Nang nag-dral
cayó,
Nang nag-áral
silá.
cuando! vos. hayáis estudiado. ellos
hayan estu-
diado.
De consiguiente; anteponiendo nang, de indicativo^ tendremos formado
fecto
al el
pasado perpasado per-
fecto de subjuntivo.
PASADO COMPUESTO yo hubiera estudiado. Nang nocapág-áralacó. tú hubieses estudiado. Nang nacapág-áral ca, Nang nacapág-áral siyd él haf»ría estudiado. Gomo, Inos. hubiéramos estu Nang nacapág - áral táyOy camí. si, diado / cuando vos. habríais estu diado, Nang nacapág- á^^ al cayó ellos hubiesen estu diado. Nang nacapág-áral silá 1
Es
el
mismo pasado compuesto de
lleva antepuesta la partícula nañg.
hidicaíivOj solo
que
37
—
FUTURO (simple Ó COMPUESTO) '
Cii7i
macapág-áral
acó.
Cuii macapág-áral ca,
Gomo, cuando,
si, etc.,
I
Cun macapág-áral siyá, Cun macapág-áral tayo, camí. Cun macapág-áral cayó.
yo estudiare, ó hu,
biere estudiado, etc. ^
silá.
MODO IMPERATIVO Estudie yo. Estudia tú. Estudie él.
Estudiemos nosotros. Estudiad vosotros. Estudien ellos.
Luego;
el
imperativo y
Mag-áral acó. Mag-áral ca, Mag-áral siyá, Mag-áral táyo, cami. Mag-áral cayó. Mag-áral silá. el 2^'^'Gsente
de
Í7ifinitivo^
son
una misma cosa, para los tagalos; únicamente que, en ei imperativo^ hay que posponer, al verbo, el pronombre personal correspondiente.
Entienda
el
estudiante, que, cun y nang, tienen
el
mismo significado, y que, por lo tanto, puede colocar nang donde pusimos cun, y vice-versa. Los tiempos,* del modo suhjimtivo, no quedarán alterados por esto.
38
LECCIÓN VII
•
RESUMEN DE LA ANTERIOR
El mejor modo de resumir la lección anterior, parecido ser el siguiente:
Supongamos
me
ha
la raíz del verbo:
Comer,
Caín.
TIEMPOS presentes: El de infinitivo, se forma anteponiendo
Mag
á
la raiz,
EJEMPLO: Comer.
Mag-cáiyi.
M, de Mag, en N, resulprimera silaba de la raíz,
El de indicativo^ cambia la "tando:
Nag, y
se repite la
•
EJEMPLO: Nag-ca-cáin
Yo como.
El de subjuntivo, se forma: como biendo^ antes^ la palabra
el
acó.
de infinitivo escri-
Cun ¿^Nang.
EJEMPLO: Guando yo coma.
Cun* mag-cáin acó.
,
—
39
-
TIEMPOS pasados: El de infinitivo^ se forma: anteponiendo^ á palabra ausiliar Nacapag.
la raíz, la
EJEMPLO: Nacapag- cáin
Haber comido.
El de indicativo j simple, se forma: como del
mismo Modo, no
.
el
presente
repitiendo, empero, la primera si-
laba de la raíz,
EJEMPLO: Yo comí.
Nag-cáin
acó.
El de indicativo, compuesto, tiene idéntica construcel de infinitivo,
ción que
EJEMPLO: Yo había comido.
Nacap>ag'Cáin acó.
El de subjuntivo, se forma de la misma manera que el pasado simple de indicativo, precedido de Nang ó Cun.
EJEMPLO: Cuando yo haya comido.
Cun nag-cáin
acó,
Y con solo añadir, al pasado de infinitivo (6 pasado, compuesto, de indicativo], Cun ó Nang, tendremos el pasado- compuesto de subjuntivo .
EJEMPLO: Si
yo hubiese comido.
Nang nacapag-cáin
acó.
— 40 ~ TIEMPOS futuros: El de infinitivo, se forma: como el presente del mismo Modo, repitiendo, ademas^ la primera sílaba de la raíz,
EJEMPLO: Haber de comer.
Mag-ca-cdin.
El de indicativo, simple, es: completamente igual al anterior [6 infinitivo),
EJEMPLO: Yo comeré.
Mag-ca-cáinacó,
Para formar el futuro compuesto de que anteponer, Maca, á la raíz,
indicativo,
hay
EJEMPLO: Yo habré comido.
Y Cun
Maca-cáin
con solo anteponer^ á ó Nang), tendremos:
la raíz, el
acó,
Macapag (después de
futuro de subjuntivo,
EJEMPLO: Si
Nang macapag-cáin
yo comiera.
acó,
IMPERATIVO El imperativo, se forma: como
el
presente de infinitivo,
seguido de pronombre personal.
EJEMPLO:
Gome
tú!
Mag-cáin
ca.
—M— GERUNDIO Para formar
el
gerundio^ hay que anteponer Capág, á
la raíz del verbo.
EJEMPLO: Comiendo.
Capág-cáin.
Eso es todo, amigo estudiante. Ahora conviene; que conjugue Y., escribiéndolos en la libreta ad hoc, los siguientes verbos:
Comer.
Cdin.
Bailar.
Sayáo. Lavó.
Jugar.
Comprendido cuanto acabamos de explicar, resta á exponer, respecto á verbos, será
lo
que
sumamente fá-
de aprender. Por eso aconsejamos, al buen estumayor provecho); que no pase á la lección siguiente, sin tener, antes, esta bien estudiada. cil
diante (para su
-ocOOOoo—
—
/í2
LECCIÓN VIII VERBOS EN ACTIVA
ÜM
Formación en
Exceptuando algunos tiempos del Modo infinitivo, la conjugación en Um, es idéntica á lá de Mag: co7i la diferencia de que, en donde pusimos MB^g^ hemos de poner Um.
Vamos
á verlo.
Ynúm.
Raíz del verbo Beber.
MODO Presente: Beber. Pasado:, Haber bebido. Futuro: Haber de beber. Gerundio: Bebiendo.
INFINITIVO Úm^-inúm.
Naca-inúm, Y-inúm, Ca-inúm.
Corriente: ¿que diferencias se notan, entre el infinitivo en
En
Um y el
Modo
mismo Modo en Mag?
Um
ninguna; porque de Mag, como corresponde. 2.^ En el pasado y el gerundio, se ve; que queda suprimida la sílaba pag. 3.^ Que en el futuro^ que le correspondía Um, el tal se ha quedado en el tintero (y jvaya V. á saber i.'
ocupa
el
tiempo presente,
el sitio
Um
porque!).
MODO INDICATIVO Pres.: •
Yo bebo. Yo u^u' bebía.
r» Pas. imp.:
-XT
'
,
^^
.
.
,
}üm-t-tni(m.
Pas. simp.:
Yo
43
—
Um-inúm
bebí.
Pas. comp.: Yo había bebido. Füt. simp.: Yo beberé.
acó>
Naca-inúm
Y-inúm
acó,
acó.
Fut. comp.: Yo habré bebido Maca-im/m acó,
MODO SUBJUNTIVO Present.:
como yo beba.
Pas. imp.: Si yo bebiera.
Pas. simp.:
.
um-inúm
Cien
acó.
]\ang um-i-inúm acó.
Guando yo haya
Cun iim-inúm
bebido. Pas. comp.: Si yo hubiese bebido.
acó,
Nang naca-inúm
acó.
Futuro: Guando yo bebiere. Cim maca-inúm acó.
IMPERATIVO
Bebe Véase, pues,
si,
tu.
Uni-múm
exceptuadas
ca.
las diferencias del
Modo
de subjuntivo^ qué también pierde el pag, (por lo qué resulta igual al futuro compuesto de indicativo), no se rige, la conjugación en Um, por las mismas reglas que la conjugación en Mag. infinitivo
y
lá del futuro
Exactamente
las
mismas.
OBSERVACIONES: En los tiempos: presente^ pasado imperfecto y pa1 * sado simple, de indicativo, acostumbrase á intercalar ng, entré la n y la de Um.
m
EJEMPLOS: Yo bebo. Yo bebía. Tu bebiste.
'
}
j
rr M U-ng-miinum ••
^
ü-ng-minúm
acó.
ca.
—u— Guando
2/
la raíz del
nante, la partícula
y
la
um,
verbo principia por conso-
se coloca entre la consonante
vocal que lá siga.
EJEMPLO: Raíz del vert^ Escribir Escribe tú.
Súlat.
S-um-ülat
ca.
Acabe V. de conjugar, por completo, los verbos:' Beber- Ynum y Escribir-Sulat. Fuera pereza.
Um
Me pregunta V. ¿en qué verbos ha de usar y en qué otros Mag? Pues, mire V.: hará V. uso de Mag, cuando le dé la gana, y de Um, cuando mejor le parezca. Nadie le regañará á V. por esto. No ha visto V. lenguaje de mas buena pasta^ que el Tagálog. (¡Por eso es tan pobre!
el
¡Es la fatalidad de los buenos!) Sin embargo; generalmente se hace uso de imperativo de casi todos los verbos.
Um,
para
EJEMPLOS: Ven. Márchate. Sube. Baja.
Entrad. Salid; etc.
Pumarito ca. Umalis ca.
Pumanhic ca (pr, pumanic]. Pmnanuóg ca. Pumásog cayó. Lumabás cayó; etc.
—
45 --
LECCIÓN IX
DE LOS YERBOS EN PASIVA Son varias, las maneras de conjugar los verbos pasifundadas sobre una base, cual es: lá del modelo de conjugación, qué nos ha servido, para conjugar los verbos en activa (ó activos). Todo estriba en añadir, (ya sea antes, ya después) una partícula ó sílaba; qué, por supuesto, es distinta, en cada una de las formas en pasiva, de las que hemos usado en las en activa. Pero, los tiempos de cada modo, siguen la misma regla, ó reglas, en todas las conjugaciones de los verbos tagalos, así sean activos como vos (ó en pasiva); pero todas
pasivos.
Sirven para sílabas:
in,
formación de
la
pag
los
verbos en pasiva, las
ó pag... in.
Hay alguna otra variedad; pero, su importancia, no merece la pena de fatigar, demasiado, la memoria del voluntarioso estudiante. Ya las introduciremos en los diálogos, para que se noten. Principiaremos por
la
Conjugación en YN. Ptaíz del
verbo Temer.
MODO Presente: Ser temido.
Tacdt.
INFINITIVO Tacóí-in.
Hay que fijarse en esto. Así como mag y um (signos de la forma activa) los colocamos antes de la raíz, el signo in, de la forma pasiva, se coloca después de la raíz.
,
^
46
—
Pasado: Haber sido temido.
Napág-tacót,
Es el mismo pasado de infinitivo, de la conjugación en Mag, solo que ha perdido (quizás sin saber como ni cuando) la sílaba ca. Fut.:
Haber de ser temido.
Véase
lo
Ta-tacóUn,
que hemos observado, respecto del tiempo
presente,
Gerun.: Siendo temido.
Es
el
Capagca4acót,
.
Mag;
gerundio^ de la conjugación en
sino que
halló la sílaba ca, perdida por el tiempo pasado y se
quedado con ella. (Acción nada loable. Pero, en
fin, allá
ha
se las haya).
MODO INDICATIVO Presente: Es temido por mí. -j T» r^ X Pas. imp.: Era temido por mi. •
)
}
'
Hola!
que con
Eh el
^.
1-tn-a-tacot co.
)
aquí, que, con elin, sucede, exactamente, lo
um:
que cuando
es á saber;
la raíz del verbo
princip^ia por consonante, iu, se coloca entre la conso-
nante y
la vocal
qué
lá siga.
Buen descubrimiento. Prosigamos. Pres.:
Es temido ^por -r,
,
ti.
Pres.:
^ Pas.
.
Es temido por T.
i^n
.
ti.
él,
-1
imp.: Era temido por
Pres.: Es temido por nos..
-.
^
•
\T'in-a4acot mo.
,
.
Pas. imp.: Era temido por
j
]rr ,.
el.
-.
^
•
•
'
yT-tn-a-tacot siya.
j
]^.
,
,,
...
,
.
\T-in'a4acotnaí%n,namin, -j T^ X Pas. imp.: Era temido por nos.) j^
.
'
47 Pres.: Es temido por vos. T-in-a-tacót 7iinyó, Pas. imp.: Era temido por vos.
Pres.: Es temido por ellos
Pas. imp. Era temido por ellos. :
Y,
dígame
iT-in-a-tacól nilá. 5
V., señor estudiante;
estos tiempos (pre-
sente y pasado imperfecto, de indicativo) ¿no son los
mismos que ya conocimos en el verbo en activa, de formación en um? Vaya si son los mismos! Únicamente, que han cambiado el collar um por el collar in .
Pues, todo lo que sigue, goza de igual semejanza. Y teniendo en cuenta, las alteraciones que sufren los tiempos del Modo infinitivo; para aplicarlas, debidamente, á otros tiempos, de otros modos, qué son sus correspondientes, y que el futuro compuesto, de iridicafÁvo, hace Mapag, en lugar de Maca, ya esta V. al cabo de la calle, respecto á la conjugación por pasiva en in. Acabaremos, empero, de apuntar los modos y tiempos qué faltan; para la conjugación del verbo Tacót. Y, á fm de que se comprenda mejor, el jiro que sufre la frase, al pasar de activa á ptasiva, escribiremos las dos fornias en castellano.
Sigue
el:
MODO INDICATIVO EN activa:
EN pasiva:
Pasado simple: Yo Fué mí.
temí.
temido
por T-in-acóty co.
Pasado comp..Yo Habia sido temido habia temido. por mí. Napag-tacót, co. Fut. simp.: Yo te- Será temido por meré. mí. Ta-tacót^in co. Fut.comp.: Yo ha- Habrá sido temibré temido. do por mí. Mapag -tacót co. .
48
MODO SUBJUNTIVO: Guando yo Guando sea temido por mí. Cim tacót-in co. tema. Pas. imp.: Si yo Si fuera temido Na ng í- in - a - 1 a por mí cót co. temiera: Pas, simp.: Gomo Gomo haya' sido yohayatemido. temido por mí. Clin t'in-acót co. Pas. comp.: Si yo Si hubiese sido te- Nang napag-tacót mido por mí. hubiese temido co. Fut.: Guando yo Guando hubiere sido temido por Cun niapag - lacót hubiese temido. Pres.:
mí.
co.
MODO IMPERATIVO: Teme
Sea temido por
tu.
ti.
1
Tacót-in mo.
I
Sírvase repasar lo apuntado en esta lección y comTacót (en su libreta)/y, ade-
plete V. ia conjugación de
mas, conjugue (también por escrito) en verbo Hacer; su raíz: Gauá.
el
la
misma forma^
49
X
LECCIÓN
Conjugación en PAG...IN PoDga V. atención á lo que vamos á decir y sabrá V. conjugar, inmediatamente, en Pekin(digo!);en pag...in. La conjugación en pag...in, es completamente igual á la conjugación en in. Solo que, á los tiempos quQ corresponde in, se ha de añadir pag; pero, este pag, ha de ir siempre antepuesto á la raíz del verbo, aun en los tiempos eyi-qué in va pospuesto; y cuando, á in,le corresponde colocarse delante, se lo pai^ticipa á pag; pero* pag se hace el sueco y no y
,
,
abandona el sitio que se le ha señalado. Entonces va in y ¡paf! se coloca en medio de pag y se quedan, los dos, antepuestos á la raíz, confundidos, en esta forma: pinag. •*
(P-in-ag.)
Aquí lo tiene V. explicado. ¿Quien, sabiendo conjugar en in, no conjugará, enseguida, en pag...in? Y vea V. .como es exacto puanto acabamos, de decir. •
Raíz del verbo 'Alcanzar.
MODO
Abdt.
INFINITIVO:
Napag-ahót:
Fut.:
Ser alcanzada Haber sido alcanzado. Haber de ser alcanzado.
Ger.:
Siendo alcanzado.
Capagca-ábót,
Pres.:
Pas.:
*
.
.
Pag-ahót-in, Pag-a-ahót-in.
— MODO Pres.:
.
50
'
*
INDICATIVO:
Es alcanzado por
mí.'
)
r^
¡P^nag-a-abot
Pas. imp.: Era alcanzado por mí. Pas. simp.: Fué alcanzado, por mí.
co.
Pínag-ahot-co,
Pas, comp.: Había sido alcanzado, etc. Fitt. simp.: Será alcanzado por mí. Fut.comp.: Habrá sido alcanzado, por
Napag^ahotco. Pag-a-abot-in co.
Mapag-ahot
mi, etc.
co.
etcé'terá.
:
MODO IMPERATIVO:
Sea alcanzado por
ti.
*
•
Pag-ahot-in mo.
Ejercítese el estudiante, completando la anterior con-
jugación y conjugando, ademas en
Bmcar.
Su
raí^:
pag...in el verbo
Hanáp:
Ahórá precisa observar una cosa, y es; que, estas formas pasivas, son muy comunes en' la conversación tagala. Los indios tienen gran predileccióXi por ell^s y las usan con muchísima elegancia. Por esto aconsejamos, al estudia'nte, que las practique solicita y juiciosamente.
•
—
51
LECCIÓN XT
Completaremos esta parte de nuestro Método, diciendo dos palabras respecto á verbos reflexivos y verbos impersonales.
VERBOS REFLEXIVOS: Poco hay que decir sobre esta cla$e de verbos. Todo consiste; en: hacer recaer, la acción del verbo,
gado como ya se tiene aprendido).
so??re la
(conju-
persona qué
habla ó de lá qué. se habla.
EJEMPLOS:
Me Me Me
lavé. •
Mag-ho-hogas sa dqin. Capag-hogas sa áqin,
lavaré.
Lavándome. •
Nag-hogás saáquin [dqin). Nag-ho-hogas sa áquinfáqinj
•
lavó. '
Nag-damítsa caniyd. Nag-dá-ramit sa caniyd. Mag-da-ramit sa caniyd. Capag-damit sa caniyd.
Vistióse.
Vístese.
.
Ves tirase. Se está vistiendo.
En
los
demás
casos, se omite la particularidad ó cir-
cunstancia reflexiva. .•
EJEMPLOS: Irse.
Me voy: yo voy.
Ynmaydo
•
acó,
ó,
Yáo.
magyaydo
(Puede decirse, también: yumaydo na
acó:
acó.)
esto
es:
•;— Morirse,
52.— IfatáJ^.
;
Te mueres: Magmamcitay Acostarse,
ca.
Es decir: tu mueres.
Higa.
^
Se acuesta: Maghihigá slyd. Traducción: Enfadarse,
él acuesta.
Gálit.
Nos enfadamos: Gumagalit
tdyo: ósea:
Enfadémonos.
Aua.
Compadecerse,
Os compadecéis: Ma^aatíá cayó: igual
á: vosotros
com-
padecéis.
Lula.
Marearse.'
Se marean: Lumuuld sik; lo .mismo que: ellos marean^ Y. así todo cuanto, en verbos reflexivos, pueda ocurrirse.
VERBOS IMPERSONALES: Los verhbs impersonales, siguen las mismas reglas de conjugación; suprimiendo, como es natural, los pro-
nombres
personales".
EJEMPLOS: Relampaguear. Relampaguea.
Quirlát.,(qirlat).
Cumiqirlat. *
•
(Véase aquí la conveniencia de cambiar las consonante^ c y g,^ por k, como proponemos en el alfabeto modificado. Entonces diriamos: Relampaguear: Kirlat, Relampagueando: /üam/íiríat) Llover. Llovió,
Ülán. Uraulán.
.53
Anochecer^ oscurecer.
Ma'guulán. Dilim.
Cuando haya anochecido.
Cún magdilim.
Lloverá,
Y
asir
sucesivamente.
.En todo idioma, la parte
mas pesada de su
estudio
es la conjugación de los verbos. Por esto he procurado
hacer, lá de la co^ijugación tagala, algo amena. Si no lo
he logrado, cúlpese á mi graQia .(que espoca y mala) no á mis deseos (qué son muchos y buenos). Aparte de que, los verb'os tagalos, nada tienen de difícil. Parecenlo al leerlos; pero, estudiados, resultan la cosa
mas
fácil del
mundo
,
YOGABLOS: Traer.
Dala,
Camisa.
Dáro.
Pantalón; Pañuelo.
SauáL. Panyó.
Las ligas. Los zapatos. Las chinelas. Peine ó peineta. Abanico. Paraguas. Los broches. Los pendientes.
Bitie.
Un
rosario.
Los pañales.
Ang 'Ang
chapín. sinilas.
Sucláy.
.
Papáy. Payo. Cauít.
Ang
hiedo.
Ysang cuintas, Ang lampín.
Excepción hecha.de las apuntadas, nómbrense en casdemás prendas de vestir
tellano, las
—
54
—
EJERCICIOS: VI
—
—
Donde están mis camisas? Qué camisas? Las cuatro camisas qué tienes en tu casa. En mi casa, hay tres pantalones y (Joce pañuelos. Traeme los pañuelos, pantalones y camisas que tienes en tu casa. —Estos zapatos no son miós, Esas chinelas son de aquella mujer, qué ha bebido tres.vasos de agua. Las chinelas no son suyas; son suyas las ligas que están aquí. Y esta peineta ¿de quien es?— La peineta y el abanico, son de la mujer que se marea. Trae acá ese paraguas. ¿Gual?-^Aguel.— ¿Quien eres tu?— ¿Que quieres?— Un Sube. Entra. Ven. Aquí están los pendienrosario. ¿De Estos pañales no son tuyos. Márchate. tes. quien son estos broches? Mios. -^Escribe, bebe .y már-
— —
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
chate.
-oeOOOoc—
—
55
LECCIÓN XII
Para sustantivar un verbo, basta anteponer Pag- á su raíz. .
•
•
EJEMPLOS:
Andar.
Lácad.
El andar.
jUig pag-lacad.
Bígay.
Dar. Él dar. Saludar.
•
Ang
jpag-bigaij.
Batí,
Sa
Del saludar.
pag-hati.
.
Lo qué, antes de verbo, se traduce: jyor epverho sustantivado y el pronombre personal requerido, '
EJEMPLOS: ,
Ang
Lo qué yo pueda. Lo qué tu gastas. Lo qué él ordenó. Esto
es:
Ang pag-gotós
El poder mío. El gastar
Otras veces, sin dejar
pone
el
verbo on
el
aqin pag-pangyari.
Ayig pag-gogól mo.
el
tuí/o.
niyá.
El mandato suyo.
carácter de sustantivo, se le corresponde.
modo y tiempo que
EJEMPLOS: Lo qué yo pueda. Lo qué tu gastas. Lo qué él ordenó.-
Ang aqin macacayá, Ang naggogól mo, Ang pinagg otos niyá,
•
.
•
'
—
.
56
—
Es decir: Mi habré podido. El gastas tuyo. El ordenó suyo (ó El fué ordenado por él).
Todo
esto parece enredado
y confuso; pero
se practique, él estudiante, en este
con cuanta facilidad se deshace
el
modo de
eri
cuanto
decir, verá
enredo y desaparece *
la. confusión'.
;
.
Tengase siempre presente; que, lo qué^ requiere el verbo sustantivado y hágase de la manera qué convenga.
En las frases negativas, el pronombre personal se coloca antes del verbo. *
'
*
.
EJEMPLOS:
No le encuentro. No te conozco. No os admito. •
Hindí acó nagqiqitá sa.caniyá, Hindi acó nagqiqílala niyó. Hiiag acó tumatangap ninyó.
VOCABLOS: Plata.
Pilac,
Cristal, vidrio.
Buhóg,
Un
Isang, pananamit,
trage. ,
pagdaramít.
El delantal.
Ang
Sortija.
Singsing
Saya de seda.
Sayang
Venir.
P arito.
Buscar. Ayer.
Handp.
Hoy. Mañana.
Ngayón.
IJj^^pues, luego.
Nada.
No
sé.
¡Ay de
tí!
tupis. .
sUtld.
'
'
Cahápon. Bucás.
'
'^
Mamayá. Anomán. Ayauán. ¡Ah'd mol
Mientras.
Satnantala.
Muy.
Totóo.
•
— 57 — Pues. Nadie. Perezoso, a.
•
•
Cu7i gayón.
•
Isamán. Catamarán,
EJERCICIOS: '
VII
—
¿Que haces- aquí? Estoy haciendo (hago) tres camisas.—¿Hiciste los dos pantalones de este hombre? No: él ordenó que hiciéramos cuatro pañuelos, y mañana estaran hechos. Haz lo que puedas hoy. Ayer hice los rosarios de aquella- mujer.~^¿Que rosarios? Los rosa-
—
—
—
rios
—Ven aquí y harás
de plata;
lo
— cristal. — Los
"que yo te ordene.
— —
Los rosarios han de ser (hechas) de haré después. ¿Donde están los delantales y mi trage? No sé. ¿Y la saya de seda? La saya de seda no la tengo: está en tu casa. Busca la sortija, mientras yo busco las ligas. No las encuentro: las buscaré después. Eres muy perezosa. ¿Quien ha venido (ó vino)? Un hombre. ¿Quien es ese hombre? No le conozco. ¿Quien marchó ayer? Na'die. ¿Quien marchará mañana?— No sé. ¡Ay de ti!— ¿Porque? Porque, mientras yo trabajo, tu subes y bajas, entr'as y sales y no haces nadk. Yo trabajo, pues hago camisas, pañuelos y pan-
—
—
— —
—
—
—
talones.
—
—
—
—
— —
—
— —
—
58
—
LECCIÓN XIII
Si el estudiante fija toda su atención,
logrará tal adelanto, en
el
lo que vamos 16/ inclusive,
en
á exponer, desde esta lección hasta la
conocimiento del lenguage
qué nos ocupa, que ha de quedar, él mismo, maravillado. Hay, en tág'álog, palabras qué llamaremos: radicales, qué sufriendo la adisión de. una sílaba al principio ó de una sílaba al fin, ó de una al principio y otra al fin, ó de dos al principio, etc., etc., etc., de tal modo van adquiriendo significaciones distintas, que pueden desempeñar casi todas las partes dé la oración. Así es, que, él que se penetre de cuales son estas sílabas y de como afectan á las radicales, para trasformarias en: adjetivos, sustantivos^ verhos^ adverbios^ etc., poseerá la clave de poder dominar, con prontitud,, la trama del lenguage. •
"
Vamos
allá.
Princi'piaremos por las radicales qué, sufriendo la adición de Ma, cd principio, se transforman en adjetivos, Y que, adicioyiandoles Ca, al principio y an al fm, pasan
á ser sustantivos; ó sea: .vados,
los
mismos adjetivos sustanti-
.
EJEMPLOS: (Generalmente, cuando la radical termina por •vocal y hay que añadirle an, se coloca li entre las dos vocales) Radical de Bueno, Hombre bueno (adjet.).
Búti. Ma-buti táo
La bondad
Ang
ca-huti-h-an,
Baít
ó
(simlant.).
Rad.. de 3Ialo.
La maldad
(sustant.).
Ang
(ó lalaqi).
Sama.
ca-bait-an ó casa-ma
h-an.
,
-- 59
Mujer mala
'
Md'baitó ma-samahaháy Laqi. Ma-laqi báhay
(adjet.)
Rad. de Grande, Gasa grande (adjet.). EX grandor (sustant.). R.ad. de Pequeño, Gasa pequefía. La pequenez. liad, ele Largo,
,
Ang
Ma-Uit háhay.
Ang
Corto.
Igsi.
Cuchillo corto. La cortedad.
Mq-igsi ca^npit,
Ang
Rad. áe Ancho.
Ang
de Frío.
Agua
fría.
dulaiig, ,
caliente.
R.ad.
,
Ca-lapar-an Ynit. Tubig na ma-init,
El calórico,
La
ca-igsi-h-an
Lápad. Ma-lapad
Mesa ancha. Anchura^ latitud, Rad. de Caliente, i\.gua
ca-Uit-an.
Haba. Ma-hahd campít. Ang ca-habá-an,
longitud,
Rad. áQ
ca-íagi-h-an,
Liit.
Guchillo largo.
La
.
ca-init-an,
Lamig. Tiíbíg na ma-lamig,
Ang
frialdad.
ca-lafuig-an.
Guando, en tagálog, se-coloca el adjetivo después del sustantivo, suele interponerse, entre los dos, la partícula na, como acaba de verse en los dos ejemplos anteriores.
• .
Hay algunas
gué no sufren alteración paro como:
radicales,
pasar á ser adjetivos; Rancio. Guadrado.
ó anta,
Hueco, vacío.
Guá,
Azul.
Bungáo-
Bermejo. Yerde, Amarillo^ lo los colores:
Ala
Parisucat,
etc."
mismo
Baldo, Halontíyán,
se dice: diláo
que madiláo. Pero
—
60
*
Blanco. Negro.
— Púti,
Ytím.
Encarnado, rojo Pula,
ó rubio.
Siguen
la regla
general.
EJEMPLOS: Camisa blanca,
Mdiputi haro.
Pantalón negro. Cabello rubio.
Meijjuld buhoc.
Máiíim saual,
Practíquese el estudiante^ en la formación de adjetivos y sustantivos, con las siguientes: .
.
Radicales: '
Lapod
de
Espeso,
a.
Lindo
))
Claro, a.
Aninag
»
Transparente.
Láctico
))
Tibio, a.
Labo
))
Alat Tabsing
))
»
•
Tads
))
Alto, a.
Bigat
»
Pesado,
Gdan
»
Ligero, a;
a.
Bílog
))
Redondo,
Diqit
))
Bonito,
Gandd
))
Tibdy Tigds
))
))
Lambót
))
Hermoso,
»
Dulce.
Amargo,
Asim
))
Agrio,
Nípis
2)
Delgado,
Talim
y>
Agudo,
)) '
))
a,
Duro, a. Blando, a.
))
touit]
a.
•Fuerte, sólido,
Páit
Tuuit (ó
a.
a.
Tamis
Qipót
•
Turbio, a. Salado, a. Salobre.
a.
a.
a.
a.
Angosto, a. Derecho, recto,
a.
- 61
Logtod Luco
de
— Torcido, a.
Cóncavo,
a.
Pantay
Plano, a.
Linis
Limpio, a,
Diimi
Sucio,
Gaspá Taha SáHip
Basto, áspero, Desabrido, a. Gustoso, a.
Háganse estos
a.
ejercicios en la Libreta y en esta forraa:
(Adj.
Hermoso.
liso, a.
a.
iSust.
Hermoso: La hermosura:
Magandá. Ang cagandáhan.
Extráiganse las radicales (y fórmense, con ellas, bres ndjetivos, de los sustantivos siguientes:
Caüangan.
Necesidad. Miseria, pobreza.
CasalataUy caducarían,
Sufrimiento.
Cahirapan. Capaitan,
*
Amargura.
Camaruhan,
Deshonra. Vanidad.
Capalaluan. Calibugan,
Lujuria. Avaricia.
Caramotan,
Ira, colera.
Cagalítan,'
Envidia. Osadía.
Capang ahasan, -Calanguhan. .Calüuhan. Carahasan. (*)
•
Traición. Tiranía.
Engaño.
(*)
Caingiian,
Embriaguez.
Carayáan. (*) Caruagan, (*) Catapangan,
.
Cobardía. Valentía.
Tengase presente
halla entre dos vocales.
•
Caloóban,
Voluntad. Obediencia.
(*)
nom-
Capintuhúan.
lo
que tenemos dicho, respecto á
d,
cuando
se
—
62
LECCIÓN XIV
Sobre
de an,
la adición
al final'
de dicción.
Haciendo terminar en an el nombre de una cosa, se el nombre de otra qué la contiene. Es decir; que a*ñadiendo an, al nombre del contenido-^ se forma: el nombre del continente.
forma:
EJEMPLOS: La
Bilangó,
Preso:
Centinela
Bantáy.
Guardia Huésped:
Bilangó'-'an.
cárcel:
Garita \
Atalaya Posada:
Tulüy -an. Campanario: Bating-an.
Tulüy.
Campana:
Bating,
Arroz:
Bigás,
Siembra:
Halamán.
Arrocería: Huerta, viña,
Bigás-ayi. •
Halaman-an.
etc.:
Ilueda:
Giltng
Tramo:
Ilagdán.
Rata, ratón:
Daga,
Humo:
Molino, noria Giling-an. Ilagdan-an. Dag-an. (*) Ratonera:
.
:
Escalera:
Chimenea:
AS(K
Ceniza:
•
Ahó\
•
Carbón:'
üling.
Carbonera:
Asín,
Salero: al
Asú-h-an. Abü-h-an.
,
Cenicero:
Sal:
Otras veces es: ca, debe añadir;se.
Bantáy -an.
•
üling -an
.
Asín-an.
principio y an, al
fin, lo
que
EJEMPLOS: Yerba: Abrojo: Zarza: (*)
En
Cugon.
Yerbazal:
Ca-cugon-an.
Abrojal:
Ca-tiníc-an.
Zarzal:
Ca-saplsut-an
'
Tinic.
Sapisut. estos casos se
suprime
liria a.
—
63
LECCIÓN
XV
Exposición de radicales verbos, qué, por la simple adición de ma ó ca...aii, sufren alteración en su significado.
.
Acompañar: 'Sama. Compañero,
Ma-sama. Ca-sama-h-an.
socio:
•
Sociedad:
.Matar:
Patciy.
Muerto:
Ma-patáy.
La muerte:
Ang Pecar:
Pecador, culpable: Guipa, pecadOj delito: .
Finalizar:
ca-matciy-an.
Sala.
Ma-sala. Ca-sala-h-an,
Tapús,
Acabado, concluido:
Ma-tapús.
Fin, final:
CaAapüs-an, Querer:
YUg.
Amigo, querido:
Ma-ihig.
Amistad, cariño:
Ca-ihig-dn..,
Gomo
se ve, la raíz del verbo sirve de radical. Aiitepo-
niendole-ma,
transforma en adjetivo, y, añadiéndole y an, al fin, queda el verbo sustantivado. ni menos, lo que sucede con las radicales
.se
ca, al principio,
(Es, ni
de
mas
la lección XIII).
•
-- 64
— *
•
Haciendo terminar^ en an; forma el nombre de la cosa qué
raíz de
la
sirve
para
un
verbo, se
la acción del
verbo.
•
EJEMPLOS: Hasq.
Afilar:
.
.
.
Piedra de lar:
Acostarse:
.
Higa,
.
.
.
Sentarse:
Upó.,
Orinar:
Yhi
Lavarse: Bañarse:
Hinaiiá.,
P aligo..
Colar:
Sala.
Oír misa:
Simba.
Beber:
Ynúm,
.
.
,
.
afi-
Hasá^an Higá-an. asiento Upó-an.
Gama,
.
Silla,
.
Orinal:
.
.
.
catre:
.
Lavamanos:
Yhi-an. Ilinau-an
.'
.
.
Bañera:
Paligo-an.
.
.
Galadera:
.
Iglesia:
Sala-an Simbá'h-an
Vaso, jarro:
Ynum-an.
.
.
.
,
—
Q5
LECCIÓN XVI nombre de una cosa, se le antepone mag, mas primera silaba del nombre^ esto es; que, después de mag, resulte repetida la i/ sílaba de la palabra que sigue, nombraremos: al sicgeto qué interviene^ ó co^nercia, Si, al
la
con
el obgeto,
EJEMPLOS: Vino:
Alac.
Vinatero:
Sal:
Asín,
Salinero:
Mag
Gamút.
Curandero:
Mag-ga-ga-
Escrito:
Súlat,
Escribano,
Cuenta:
Bilang.
Contador:
Mag-bi-bilang
Baliuas, ca- Mercader:
Mag-ba-bali" uás mag-ca-
Cura (de curar):
müt. escribiente:
Mag-sU'Suldt,
Género, artículo:
•
lacál.
,
calacál.
Piedra:
Bato.
Vendedor de piedras:
Mag -ba-bató
Zacate:
Bamó,
Zacatero:
Mag-da-damó
Mina:
Buldng,
Minero:
Mag-du-du-
Pan:
Tinápay.
Panadero:
Mag 'ti-^ tiná-
Remo:
Gaód, Uling
Fvemero:
Carbonero:
Mag-ga-gaód, Mag-U' uling.
Aguador:
Mag-tU'tübig,
,
láng.
pay.
Carbón: Agua:
Cuándo sugeto qué
.
Túbig,
esto sucede con los verbos^ entonces indica: el
desempeña
la acción del verbo.
—
66
EJEMPLOS: Desollar:
Anit,
Desollador:
Mag-a-anit.
Tasar:
Halaga.
Tasador:
Mag-ha-hala-
Traficar:
Lacó.
ga.
Cobrar:
Trancante: Pahicis, sin- Cobrador:
Mag-la-lacó.
Mag-pa-pabuis, mag-si-
gil.
singil.
Buhú. Saca
Fundidor: Labrador:
Gaud. Lagar i.
Jornalero:
Aserrar:
Tornear:
Lálic.
Tornero:
Coser:
Tahí.
Fundir: Labrar: Hacer, trabajar:
.
Aserrador
Mag-hO'hohü. Mag^sa-sáca. Mag-ga-gauá. :
Mag -la-lagari.
Sastre, cos•
Fiar:
Sácop.
Mag-la-lalíc.
turera:
Fiador:
Mag-ta-tahi. Mag-sa-sacóp.
Alto aquí, señor estudiante. H^sta tanto no quede V. bien impuesto de cuanto hemos apuntado, en esas lecciones (desde la XIII hasta la XVI, ambas inclusive), sirvase no pasar á enterarse de la qué sigue.
67
ÚLTIMA LECCIÓN
1.°
Ya hemos
dicho; que,
ral, se
antepone
(al
para la formación del plunombre, en singular), manga ó ang
'"tnanga,
2/ Para distinguir el género de persona ó de los animales, cuyo nombre es común á ambos sexos, se pone, después del nombre: lalaqi, para el varón ó macho y bapara la mujer ó hembra. Guando el nombre (de animal) va solo, sin alguno de estos calificativos, es; que se trata del macho, ó bien: de animales, entre los qué, tienen nombre distinto, las hem^ héij,
hras, de los ^nachos.
EJEMPLOS: •
Perro.
,
Perra. ^
Aso, Aso7ig babáy (pr.: babaye).
confunda aso con asd. Asó, Carnero. Oveja. Cabrón. Cabra.
Palomo. Paloma. Caballo.
Yegua, Vaca.
Buey. Toro. Gallo.
Gallina.
significs
Tupa.
Tupáng babáy. Cambing na lalaqi. Cambing na babay. Calapati.
Calapati babáy. Cabayo. Cabayong babáy. Bacang babay.
Bacang capón (exepcion), Bacang hindi capón Manóc Ynahin.
3.^
El tratamiento de usted, se traduce, en tagálog^ que se usa la segunda persona del plural, en lugar de la tercera del singular, qué corresponde á usted. por: vos. Así es;
EJEMPLOS: Usted es buen amigo. Usted trabaja mucho, señor.
el
.
cayó.
Pumdsoc cayó.
Entre usted.
En
Mahúting caíbigan cayo. Marami^ pó^^W^ nag-gagauá.
Vade-mecum
Filipino (citado en nuestro Prefa-
cio) suele verse traducido, el usted,
por cayó pó, y para una nota qué dice: (kEl R. P. Fr. Sebastian Totanes, dice {en lapag. i7 de su Gramática); que, en este caso, (Suba V.), no debe itsarse el pd; sÍ7i embargo, en la práctica es muy usual y
justificar tal traducción, bay,
cor r lente.
en
él,
y>
Entendámonos, señor de Abella. El R. P. Fr. Sebastian Totanes, tiene muchísima razón, al decir; que, usted, debe traducirse por cayó y no por cayó po. Porque, si bien es exacto, lo que V. dice; que, en la practicajes muy usual y corriente decir: pó cayó, es; porque es corriente ,
y muy usual, entre los indios, decir: usted señor, en vez de F., á secas.
EJEMPLOS: Suba Suba
usted, usted, señor,
Pumanhíc cayó. Pumanhíc pó cayó..
Y, esta'última frase, es, de las dos, la mas usada, entre los naturales. Es, también, muy común oir decir, á los indígenas: Icáo pó ó ca pó: qué quiere significar: lísíec?; pero que dice: Tu, señor.
•
—
-
69
EJEMPLO: Queda
Icáo na pó ang hahala.
á la discreción de usted.
No se preocupe V., señor estudiante, por todo eso.. Rara vez tendrá V. necesidad, al hablar el tagálog, de dar tratamiento alguno qué pase de 4.''
tu.
Antes de nombre propio^ como: Juan, Pedro,
dro, Pascual, etc., se coloca la partícula
Isi-
si.
EJEMPLOS: Juan! Ven aquí!
Si Juan! Piimarito cal
Donde
Nasaán
está Pedro?
Quien viene? Pascual, señor.
si Pedro? Sino nagpaparito? Si Pascual, pó.
Las preposiciones: de, eyi,jpara. por, dichos nombres, se traducen por: ni,
etc.,
antes de
EJEMPLO: De quien es eso? De Jaime, señor.
ISino niyan? l^i
Jaime, pó.
o."" El aumentativo, se forma (ó puede formarse) de varias maneras; pero, las dos. principales, son: repitiendo la primera silaba de la radical, ó bien, repitiendo
la
palabra entera.
EJEMPLOS: Bonísimo. Hermosísima.
Ma-bu-büti.
Magadang magandá.
6.° Para dar mayor fuerza de expresión, á las frases afirmativas ó negativas^sebace uso del monosílabo 7iga, (qué no tiene equivalente, en castellano).
—
—
70
EJEMPLOS: Es buena
Mabúti, bagá, ang háhay?
la casa?
Oó pó, mahúti nga. Másala ca. Ualá nga, pó! ualá má-
Si señor, es buena.
Tu No
tienes la culpa.
señor! no soy culpable!
sala acó! 1,"
Para llamar á alguien, en
las formas: ¡eh!, ¡tu!,
[oye!, etc., Usan, los indios, las expresiones: ¡ale! ¡oy!
La primera, para las mujeres y, para los hombres, la segunda. También se dice: ¡mama! para estos últimos; pero no es tan general.
EJERCICIOS VIII
—
—
Bonito cordero. No es Cordero, es una oveja. Y, aquello ¿que es? ¿buey ó toro? Es una vaca,— Es muy grande. ¿Cuantos palomos tienes? En mi casa tengo:
—
— —
—
—¿Hay perro en —Es V. Escri-
veinticinco palomos y treinta palomas. tu casa? Tengo un perro y una perra.
bano?— No, señor; soy Contador. — Entre V. en mi casa. —No puedo entrar, señor. —Porqué? —Porque voy á casa carbón? — En la de Juan, zacatero. — Donde está panadero?— carbonera, señor. — ¿Vino señor. — ¿Cuantos panes trajo? — No señor. — Pues ¿que haces aquí?— ¡Anda aprisa! y di á Juan; que venga enseguida. —¿Quien es aquel que sube? — Es Pedro, señor. — Oye, Pedro, ven aquí.— ¿Es bueno ese caballo blanco? — Bonísimo, señor. — Llama á aquella mujer. — ¡Eh! — ¿Que señor; quiere V., señor?— Entra. — ¿Eres costurera?— soy costurera. — ¿Quieres hacerme camisas?— ¿Cuantas quiere V., señor? — Me harás: ocho camisas y dos pantalones. — No sé hacer pantalones, señor. — Puestos hará una sastre. — Anda; vete ya. el
el
el
Sí,
sé,'
Sí>,
__ 71
—
CLAVE DE LOS EJERCICIOS
I
Ang tinápay. — Ang túbig» —Ang álac. — Ang gatas. — Ang pólot. — Ang laman. — Angisdá. — Ang langís. — Ang taba.— Ang lináb. Ang suca. — Ang asín. — Ang manga itlog (ój ang itlog). Ang manga maruya. — Ang sabáo. — Ang tamis. — Manga sisíu. Manga inahín. — Manga maAng manga inahín. — Ang nóc. — Angmanga sisíu. manga manóc. Ang halom*án.
—
— —
—
II
¿May tinápay?— Oó,
— ¿May
túbig?
— Oó,
— Ualá, pó. — Ualáng tinapay. — Hindí, pó. — Ulang túbig.—
pó,
pó.
—
—
¿Mayroón ca nang laman? Mayroón acó nang laman. Ualá acó nang laman. ¿Mayroón siyá nang taba?— Oó^ Hindí, pó, ualá siyá nang pó, mayroón siyá nang taba. ¿Mayroón cayó, ang manga inahín? Huag, ang taba, manga manóc mayroón camí. Mayroón silá angmanga ¿Mayroón cayóng, bagá, nang maruya? Mayroón sisíu. camí manga itlog (ó nang itlog). ¿Mayroón ca, bagá, nang lináb? Ualá, pó, mayroón acó nang taba. ¿May sabáo? May nang halonán, pó. ¿May nang l^ngis na' sa báhay?— Ualá nang langís na sa -báhay.-— ¿Mayroón Hindí, pó, ualá, ca, bagá, manga manóc na sa báhay? pó, acó manga manóc na sa báhay.
—
— —
—
—
— —
—
—
—
—
—
—
—
72
—
ITI
—
Mayroón ca, bagá, aqing upoan? Mayroón acó iyong upoan. ¿Mayroón ca, bagá, ang pingan sa caniyá?— Ualá acó ang caniyá pingan. ¿Mayroón cayong ámin campit? Hindí camí mayroón ang inyong campit; mayroón camí caniláng sandóc. Ang boteng, y, sa
—
— — — aquin. — Ang basong, sa iyó. — Ang tagayan, y, sa caniyá. — Ybigay mo sa ánim ang banga at ibigay mo, sa canilá^ ang inutaán. —Ybigay mo sa canilá nang sabún. —Ualá acó nang sabún sa canilá. —Ybigay mo sa aqin ang cabán. — ¿Nasaán ang carayúm at guting, ang siñuat ang patquit, ang bulac at ang palahibo nang tupa? — Narito ang patquit at ang sinulid. —¿At ang manga carayum? — Ang manga carayum, y, sa anim sa inyó, ualá camí nang sutlá. — ¿Na sa canilá ang prinsa?— Hindí, ang prinsa, sa amin. —¿Mayroón ca, y,
líd
at,
y,
bagang, aqin candila?— Hindí, pó; mayroón acó ang opús nang candila sa caniyá. ¿Mayroón ca, bagá, ang iyong lulóg? Oó, pó; mayroón acóng aqin lulóg, at ang binalón cay ang lalaqui (ó, táo) sino na sa aqin.
—
—
IV
—
Dalhin mo, sa áqin, nang sariaang tinápay. Dalhin mq, sa áqin, ang sariuang tinápay.-— Dalliin mo, sa áquin, yaón tinápay binusa yaón. Dalhin mo, sa áquin, ang pagcáin.^ Dalhin mo, sa áqin, ang baháo (ó, alDalhin mo, sa aqin, muilso). ¿Nasaán ang pagcáin? anghaponan.—¿Nasaán ang bigás?— Dalhin mo,sa aqin, nang sopas nang bigás. —¿Ganinong itong haláan nito? — Yyán haláan niyán, ay, sa aqin. ¿Nasaán ang manga
—
— —
—
—
ang manga ibón, ay, sa anim at hindí sañyó. Ang manga ibón, na sa aqin báhay.— Ybigay mo, sa aqin, iyán laman nang babóy at ang ¿At qilauín yaón. ¿Ano ito?-~ Niyán, y, galapóng. canino?— Ytong galapóng na sa babáy yaón, sino raayibón?, sa pagca,
— —
t,
—
—
73
—
—
roón ang manga ibonyaón. ¿Baqit,iyangbabáy,riarito? t, ualang siyá nang cánin. ¿Baqit hindí narito ang cha? Sa pagca; t, ualang acó nang gatas. ¿A.t baqit ualang gatas? Sa pagca, t, narito ang sicolate. ¿Alín sicolate? Ang sicolate na mayroón itong táong nito. ¿Mayroón ca, bagá, nang ulárn na sa báhay sa iyó? Hindí, pó, ualang acó nang ulám na sa aqin báhay. Na sa báhay mo ¿mayroón ca nang bunga, cayá? Oó^ pó, na sa aquin báhay mayroón acó nang bunga.¿— ¿Nasaán ang bunga? Narito ang bunga. ¿Bunga na hinóg ang bungang ito?--Hindí pó; bunga na hiiao (ó mura). ¿At baqit bunga na hiláo? Sa pagca, t, ualang bunga na hinóg. ¿Ano ang calisqis yaón? Yaón, y, ang calisquis nang itong isdá nito.
— Sa pagca, —
—
—
—
—
— —
—
—
—
—
—
—
—
—
—
V
— Labin ápat. — Labin iimá. —Labin ánim. —Labin ualó. — Labin siyám. —Dalauang — Dalauang po, pong dalauá. — Dalauang pong anim. — ápat. — Dalauang pong lima. — Dalauang po, —Dalauang po, ualó. —Dalauang Dalauang pong pong siyam. — TaÜongpong dalauá. — Tatlong pong — Apat ñapo, ápat. — Apat na pong lima. — Limang — x\nim na po, ualó. po, ánim. — Limang pong —Anim na pong siyam. —Pitong póo.-— Ualong póo. — — Limang Siyám na póo. — Limang daán.— Limang — lacsa. Limang vota.— Labin
— Labin
tatló.
pitó.
tatló.
t,
t,
pitó.
t,
tat-
ló.
t,
t,
pitó.
t,
libo.
Ycalabing tatló. — Ycalabing ápat. —Ycalabing lima. — Ycalabing ánim. — Ycalabing pitó. —Ycalabing ualó. — Ycalabing siyám.. — Ycalauang póo. —Ycatlong póo. — Ycapat na póo. — Ycalimang póo. — Ycasang daán. — Ycasang libo. —Ycasang lacsa. —Ycasang yota. — Yca-
sang pong yota.
—
— —
Apat ápat,—-Lima lima. Anim ánim. Pitó pitó. Ualó ualó.— Siyám siyám. Sang pong sang póo. Lima limang daán. Lima limang yota.
—
.
— —
VI
¿Nasaán ang aqin manga báro?"¿Anó manga baro? —Sa ápat bárong mayroón ca na sa báhay niyó. Na sa aqin báhay may: tatlong sauál at labin dalauang panyó.— Dalhin mo, sa aqin, ang manga panyó,*[ianga sauál at manga baro mayroón ca na sa báhay niyó. Ang chapín nito, hindí sa aqin. Ang sinihis nito, na sa babáy yaón na naginúm tatlong baso na túbig.— Ang sinilas hindí sa caniyá; ang bintic narito na sa caniyá. At ¿caninong itong sucláy nito?— Ang sucláy at ang papay, na sa babáy sino lungmulalá siyá. Dalhin mo ¿Sino ca? diñi, iyang payong niyan,--¿Alín? Yaón.
—
—
—
—
— —
—
mo? —Ysang cuintas. — Pumanhíc ca. — — Pumarito (parito ó paparito) ca. — Narito ang hicáo. —Yumayáo ca.— Ang lampín nito, ualang niyó. — ¿Caninong ang cauít nito?* — Sa aqin. — Sumulat
— ¿Ano
ibig
Pumasóc
ca.
ca.
uminum
ca at
pumaroón
ca.
¥11
¿Ano naggagauá ca díni?— Naggaguá acó ta,tlóng báro. ca ang dalanang sauál nang itong táong nito?— Hindi: pinagutós sa caniyá, maggauá tayong apat na panyóng at, bucás, may nacapaggauá. Gumauá ca ang iyon pangyarí ngayón. Gahápon naggauá acó ang cuintas nang yaóng babáy yaón. ¿Alín cuintas? Ang cuintas nang pilac. ^Paparito (ó pumarito) ca at maggaguá ca ang aqin magutos sa niyó.— Ang cuintas may maggaguá nang bubóg (ó bien: Ang cuintas nacapaggauá, etc.).—Mamayá maggagauá acong siyá.— ¿Nasaán ang manga tapis at ang pananamít (pagdaramít) co?— Ayauan.— ¿At ang sayang sutlá?--Ualáng acó
—¿Naggauá
—
—
—
— —
.
-
—
75
—
ang sayang sutlá: na sa bahay mo. Maghanáp ca (ó, hanapin mo) ang sinsíng, samantala pinaghanap co ang bintíc. Hindí acó nagsasalubong siyá: maghahanap acó mamayá. Ycáo, y, totóong (ó, maraming) catamarán. ¿Sino nagparito? Ysang táuo. ¿Sino niyang táuo? Hindí acó nagqiqilala siyá. ¿Sino umalis (nagyaon, etc.) cahapon? Ysaman. ¿Sino magparoón bucás? Ayauán. ¡Aba mol— ¿Baqit? Sa pagca samantala nagauá acó, icáo nagpapanhic, nagnanaug, nagpapasóc, naglalabás at hindí icáo naggagaua anoman. Naggagaua (ó nagagauá) acó, cun ngayón nagagauá acó manga bárong/manga panyóng at manga
— — —
—
—
—
— — —
—
—
—
—
saual. VIII
—
Mariqit tupa na lalaqi. Hindí na lalaqi, na isang tupa na babáy. At ¿ano yaón? ¿bacang capón ó bacang hindí capón? Ysang bacang babáy. Ay totóong malaqi. ¿Ylang manga calapati mayroon ca?~Mayroón acó, na sa báhay, dalauang pong hmá calapati at tatlong póo calapati babáy. ¿May isang aso na sa báhay. niyó? Mayroón acó isang aso at isang ásong babáy. ¿May magsusulat cayó? HindJ pó, may magbibilang acó, pó. Pumasóc cayó na sa aqin báhay. Hindí acó pumasóc^ pó. ¿Baqit? Sa pagca, t, yayaóngacó nasa báhay ni Juan, ang magdadamó. ¿Nasaán ang uling? —Na sa ulingan, pó, ¿Nagparito ang raagtitinápay? Oó, pó.— ¿Ylang manga tinápay nagdaláng siyá? Ayauán, pó. Cun gayón ¿ano nagagauá ca dini? ¡Sulu at madaií (ó maralí) ca! at sabihin mo, na si Huan (Juan), pumarito siyá ngayón. ¿Sino yaón capagpanhíc?— May si Pedro, pó. Oy! si Pedro!, pumarito ca. ¿Mabuti ang maputing cabayong nito? Mabuting mabuti, pó. Tumauag ca yaón babáy yaón. ¡Ale! ¿Anong ibíg cayó, pó? Pumasóc ca. ¿Ycáo áy magtatahí (ó mananahí)? Oó, pó, acó, y, mananahí. ¿Ybig mo maggaua sa áquin manga báro?--¿Ylang nagiibig cayó, pó?
—
—
—
—
—
— —
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
— —
—
— —
— Magagaua ca
76
sa áquin ualóng
— bárong
at
dalauáng sauál.
— Hindí acó, pó, nagaálam ang paggauang sauál, pó. — Gun gayón, paggagauin
silá na isang sastre (ó nahí na lalaqi).-~Sulung; pumaroón na ba.
No
estaría
mana-
demás, amigo estudiante, que diera
V.
un
repasito, á todo lo expuesto hasta aquí, antes de pa-
sar á la
PARTE SEGUNDA.
—ooOOOjo—
—
77
PARTE SEGUNDA Esta parte, de nuestro Método, está dedicada, única y exclusivamente, á coleccionar términos; á fin de que, almacenándolos, el estudiante, en su memoria, pueda, con orgullo, demostrar y ostentar (ante indios y ante castilas)
que estudió, con provecho
la
primera Parte.
FRASES ADVERBIALES, ADVERBIOS, CONJUNCIONES, INTERJECCIONES, ETC.
A A
cada rato. cada uno. Acaso? Por ventura? Acerca.
Maya,
t,
niáya.
Tumbas ó sa hanat Cayá? Bagá? Hingil,
Ademas.
Tangí saroón,
A
Y hay o.
doble, al doble.
Al extremó. Al lado.' A la otra, de
A
la otra parte.
la par.
Algo. Alguien.
Sa dido. Sa siping, Sa ihayo. Agapdy,
Anomdn. •
Algún día. Alguna vez, de cuando en cuando. Algunos. Al instante, ahora mismo. Al momento.
Sinomán, Balang á^ao,
Maminsán - minsan, Ylán,
Ngayón din, Agád,
isa,
78
—
Allá voy.
Doón acó paroón,
Amen.
Siyá nauá.
Anda,
Hayo,
vé.
Antes.
suliing.
Mima, canina, Sa ona.
Antiguamente. Apenas.
Bihira, cahirapan,
Apropósito, adrede.
Tiqis (Cuidado con añadir:
Así como... Atrás.
Gayón din 7iamán,., Licod,
A A
Saháy, Magcábila.
miquis).
una, juntos. una y otra parte
Aunque.
Sucdajig, fsticddj.
;Ay, ay! (de espanto).
¡Aba, aba!
¡Ay! (de dolor).
¡Arayí {ó ¡aruyl). ¡Aba mol
¡Ay de
tí!
Basta.
Sücat,
Basta ya.
Súcat na. Maigi, Mag-ca-cagayón
Bien.
Bien puede
ser.
Bueno que. Cada.
Touí.
Caso de que...
Cun halinbauá
Cerca.
Maldpit.
Gomo,
Como
igual.
yo.
Ga-acó.
Parang,
Contra.
Ldban.
otro.
Tabi.
Sa
iba.
Cualquier cosa. Cualquiera, quienquiera. Cuanto? Cuanto, a, os, as. Cuantas veces?
Ano7nán. Sinomdn.
Debajo.
Sa
De
Dápit,
esta, parte.
na.
Páris^ capáris.
Como, del mismo modo.^ Con permiso.
Con
.
Hári nga.
Magcanó? Gaa^ió? Ylan.
Macailan? ilalim.
—
79
-
De repente.
Bigld,
Desde. Después. De suerte que...
Magmulá.
Donde
Saán man.
Mamayá] pagcatapús, Anójja,
quiera.
El mas corto. El mas largo. El mejor. El mejor de todos.
Lalóng maigsí, Lalong 'inahahá. Lalo, .
Encima.
En medio, al medio. En verdad. Eso es, cierto Es verdad.
í,...
.
t,
higít.
Lalo sa
láliat,
Sa ibabáu. Sa gitná. At toíóong nayan. Siydnga, O ó nga.
Hasta.
Na pa sa.,, Saán tungo. Hangán,
Hasta donde? Hasta que no...
Mangan saán? Hangan di,.,
Hacia...
Hacia donde?
sa coto-
totóo,
Lejos, lejano.
Malayo,
Luego. Mas.
Mamayá, mayá-mayá.
Mientras. Muchas' veces.
Samantala.
Mucho. Mucho,
Maháha
Lalo,
a, os, as.
Muy... Muy de maimna. Nada.
Nada absolutamente. Nada mas. Nadie.
No basta. No mas que... No sé. No sea que ,.
Mar alas. .
Marámi. Totóo.
Pagcaumutimaga Ualá,
Ualang ualá, Laáng. » Ysmnán. Hindí sapát, Lániang.
Ayauan. Bacdy maca.
.
—
80
—
Nunca.
Callan nian.
Ojalá!
Otro, a, os, as.
Nauá! Sa lili, muli, Yba yaon.
Para, por, etc.
Sa, na, ni,
Para que?
Anó9
Particularmente. Pero. Por cuanto. Por la parte de...
Bucód. Datapim, nguni.
Por más ó menos.
Hámac ;
Otra vez.
ulí,
etc,
Palibhasáy.
Ddco, hiimigit
cumiil-
ang,
Por poco. Porque sino...
Miintic,
At
Clin hindi,
sa pagca,
hindi.
Por si acaso. Por si ó por no Por vida de...
Puede
Sa acalá; cung sacali, Pasumala. Pagcundang án
.
.
Marahil. Cun gayón, At cun hindi.
ser.
Pues.
Que
sino.
Si acaso.
Sacali,
Siempre.
Cailanmán.
Según
Diyata.
eso.
Nauag.
Sin. Si Si
no es que... no fuera.
Sábal.
Cun
hindi.
Sobre...
Dáhil
Sobre que? Solamente.
Sa anong dahil? Bucod.
También. Tampoco. Tan solo.
Namdn. •
Un
a, os,
que. poco. lo
Din.
Lámang,
Todavía, aun.
Todo Todo
sa,.,
as.
Pa, pa, ha. Láhat, Tungol. Naiig caiinti, sandali.
t,
__ 81
Un poco mas. Una vez. Vueltas de acá y de Y.
Ya.
— Cauntipa, Minsán.
allá.
^
Ulíc ulic,
AL Na na y
&a,
na
qitá.
—
82
—
LISTA DE VERBOS
Ablandar. Abrazar. Abrigarse.
Lamhót.
Abrir.
Bucás. Bendisión,
Yácap Cómot
Absolver.
Acabar (lo que se consume) Acabar (lo que se hace). Acabar de llegar.
.
.
Ubós.
Tapús, yarí. Bago,
Acercar, acercarse.
Lápit.
Acompañar.
Sama.
Acostarse, acostar. Acusar. Advertir.
Higa, Siimbong.
Afeitar.
Gapás,
Afirmar. Agugerear. Ahogarse. Alcanzar,
Patotóo.
Alzar.
Amanecer. Amarrar. Andar. Anochecer. Anunciar. Añadir.
Apagar
(el fuego).
Apartar, apartarse.
Aprender, estudiar.
Tanda, áhit.
Butas.
Lunod, Abot. Táas, húhat.
ümaga. Tali,
Lacad. Dilim. Haijag.
Dugtóng, Subo. Hiualáy, Aval,
Apretar.
Ypit.
Arreciar.
Lacas.
83 Asar.
Jháo
Asomar, asomarse. Ayudar.
Lobas,
.
Tulong. Sayáo,
Bailar.
Bajar (las escaleras). 'Bajar (lo qué está en alto). Bañar, bañarse. Barrer. .
Bautizar.
PanaÓQf naug, Bahá. Paligu,
ligo,
Ualis,
Binyag.
Beber.
Ynúm,
Bendecir. Bostezar. Bucear. Buscar. Caer, caerse.
Bindisión. Ilicab.
Lirip^ manlilirip.
Hanáp. Hulog. Sulugsog. Tahimic. Pagód. Canta, auit,
Calafatear. Gallar, callarse.
Cansar, cansarse. Cantar. Cavar. Cazar. Cercar.
Surol. Maril,
Bacod,
Cerrar.
Piniú.
Certificar.
Pag
ó pagcartotóo. Níngil.
Cobrar. Cocer. Cojer.
Luto, Huli,
Cohabitar.
Sala ó magcasala, maqia-
Colgar.
Sabit,
Comer. Componer, componerse.
Cdin.
pit.
Comprar
(y vender)
•
Yamén, BUL
Conocer.
Quilala.
Contar. Convenir, conformarse. Correr.
Ayón,
Bilang,
Tacbó.
samót,
84 Cortar (con
tijeras).
— Giipit.
Crecer.
Cuidar.
Laqi, Bahala, alaga.
Cumplir.
Tupád.
Dar.
Bigay. Tugtog, Saysay.
Dar
(horas, golpes, etc.). *
Declarar. Decir.
Sahiy nica.
Depositar.
Palagdy, lagáy.
Derretir.
Buho [¡Bobo!J. Túnau
Desatar.
Talastas.
Derramar.
•
.
Hingá^ pahingá.
Descansar. Descortezar.
Bachac.
.
Hubad, Álaniy paalam.
Desnudar, desnudarse. Despedir, despedirse. ¿espertar, despertarse.
Gising,
Destapar.
Bücás.
Desterronar (tierra) Detener, detenerse. Dormir. Echar, tirar. Embarcar, embarcarse.
Buhaghagin,
Embargar. Emborracharse. Empezar. Empujar. Encender (luz). Encender (fuego) Encerrar (animales). Encerrar (personas). Encontrar. Enderezar. Enfadarse, incomodarse.
'
TigiL Tulog, Alis.
Sacáy, Ylit,
Langó. Muía. '
Tulac. Suso. Diqit.
Culóng.
Bucód. Salubong, Tuuit\ touid. Galit.
Ensanchar.
Lamig. Luág.
Ensillar.
Siyahán.
Enfriar.
85 Entender.
Málay.
Entrar. Entibiar.
Malacuco,
Envolver.
Bálot.
Es'conder, esconderse.
Tago. Hinfay.
Pasoc,
Esperar.
Mdniíhan, Ayon,
Establecerse. Estar conforme. Estar ocupado. Estornudar.
Abala. Bahín,
Fiar.
Utan'g,
Forzar, violentar. Forzar, obligar.
.
áco.
Dahás. Pilit,
Freir.
Hugas. Sanglay,
Frotar, friccionar.
Hilod.
Fregar.
.
Garantir.'
Tihay..
Gastar.
Gugoly gasta.
Gobernar (embarcacfón).
Hiili.
Gritar.
Sigaó.
Guardar Guardar
(algo).
Tagu
(vijilancia).
Bantay.
Guiar» Gustar (al paladar). Gustar (á los otros sentidos). Habitar (en la población). Habitar (en la casa). Hablar. Hacer. Hacer luna.
Pangona. Lasáp. Tiqim.
Hayan, tira. Bahay, tira. Pangusapy nica Gauá. Magbuan.
ijacerse.
Uro.
Herir, herirse.
Sugat.
Hervir.
Ciiló.
Hincharse. Hospedarse.
Pamagá.
Igualar, aplanar.
Pantáy. Limbag.
Imprimir.
.
Tira.
86 Ir,
marchar.
YáOy paroón.
•
Ir á, ó, hacia, etc.
Tungo, tana sa
Irse.
Alis,
Jugar.
Lavó, Saháy,
Juntar.
Panumpá. Hucóm*
Jurar.
Jurar, sentenciar.
Lastimar, lastimarse. Lastimarse, compadecerse.
Sáqit
Lavar (r*opa). Lavar (cualquier otra'cosa.)
Pipi,
Leer.
Hugas. Basa. Búhat,
.
Levantar. Levantarse (de Limar. Limpiar.
Llamar
Aua.
la
cama).
(á voces).
Bangon. Qiqil.
Pahid, paglinis. Tauag,
Llegar.
Dating.
Llenar. Llevar, transportar. Llorar.
Hatid.
Llover.
Uldn,.
Machacar. Madrugar. Majar.
Bughog, dúrog. Aga, paága. Bayo.
Mamar.
Suso.
Mandar, ordenar. Marearse (en tierra). Marearse (por mar).
Hilo.
Mascar.
Mascar buyo.
Puno.
Tan gis,
iydc.
Utos.
Luid.
Ngoyd. Nganga.
Matar. Mear.
Patdy.
Medir (longitudes). Medir (capacidades).
Sucat.
Mejorar.
Galing.
Mentir.
Sinongaling,
Yhi.
Tdcal.
87
—
Meter.
Suot, suut.
Mirar, ver. Mojarse.
Moler.
Tingin, Basa, Bayo,
Mtjntar.
Sacay sa cahayo,
Morder. Morirse.
qíta.
Cagat. •
Matáy,
Mostrar, enseñar.
Turo.
Multiplicar.
Damihan.
Nacer (personas y animales).
Nacer (plantas). Nadar. Negar. Navegar. Obedecer. Observar. Ofender.
Pangando. Tubo,-
Languy
.
Cailá,
Layag, paglalayág Sunód. TJari,
Galit.
Ofrecer.
Alay, alóc,
Oler.
Amoy.
Olvidar.
Limot,
Ordenar. Ordeñar. Oscurecer.
Gatas,
Düim.
Oir.
Dingig.
Pagar.
Bayad.
Utos.
•
Parar, pararse.
líinto.
Parir.
Pangando.
Pecar.
Sala.
Pedir.
Hingi.
Pegar. Peinar, peinarse. Pensar.
Hampds,palo.
Panimdim,
Perder (en lucha ó juego).
Talo.
Suclay,
Perder, perderse.
üald.
Perderse (una cosa). Perdonar.
Nasirá. Tauad.
isip.'
.
88
Permanecer. Pesar (con balanzas).
Tira,
Timbáng, Palacaya^ mamalacaya.
Pescar.
Picar (aves). Picar (reptiles, insectos). Poder. Poner. Ponerse. Pregonar. Preguntar. Preñar.
Cagat.
Pangyari. Lagay, palagay. Lubog, Tauag, Tanóngj
Prestar.
Mahuntis. Utáng,
Probar, ensayar. Quebrar. Quejarse.
Basag. Daing, (¡Aruyl),
Ticman.
Quemar.
^unóg, paso,
Querer. Quitar /quitarse.
Alís,
Rallar.
Curcury ctircod.
Rapar,
Yhíg.
afeitar.
Ahit,
Rascar, rascarse." Recibir.
•
Tuca.
*
.
Recojer. Refregar.
Regar.
•
.
'
Cámot, Tangap. Sambót, Cuscos. Dilig.
Reir.
Táua.
Relampaguear.
Quirlat.
Remar. Remendar.
Gaud.
Renegar, negarse.
Ngalit.
Tagpi.
Reñir.
Galit,
Repartir.
Bahagi.
Repetir.
*
ülit.
Resbalar. Respirar.
Dulas,
Responder. Reventar.
Sagót. Putóc.
Hingá.
'
ligpit.
89 Revolcarse. Rezar. Robar.
Guio-
Pangyarí, dasal Lúpig, nacau.
Romper (cuerda, sogas). Romper {loza, cristal). Romper (madera, caña). Romper (tela, estofas).
Patíd.
Roncar.
Hilíc.
Basdg. Balí.
Punit.
.
Salar.
AsÍ7^,
Saber.
Alam, dimong.
Sacar.
Cuha, timba. Ldsdp.
Saborear. Sacudir.
Pagpag,
Salir.
Lahds.
Saltar.
Liicsó.
Saludar. Secar. Segar. Seguir.
Batí.
Tuyo, Gapas. Tuloy.
Tanim.
Sembrar. Sentarse.
'
—
'
Upó,
Señalar, indicar.
Tanddan.
Servir.
Duloty lingcod.
Soltar.
Bithi,
Soplar.
Hihip.
Subir (escaleras). Subir (algo). Sudar.
PanhíCo Acyat [ac-yatj.
Taladrar, agujerear. Talar.
Tapar Tardar. Tasar. Techar.
Temblar. Temer. Tender.
Pauis, Bútas, Sigd,
Taqip, cuniot. .
Laun. Halaga. Buhóng. Panginig, Tácot.
Bilad.
90
May
Tener. apetito.
í
Tener
— y
mayroón.
)
<
gana.
yGutom^
(
hambre.
j
Tener sed.
TJháo.
Teñir.
Tina,
Tirar.
Ilagis.
Tocar.
Tugtog,
Tomar.
Cuha,
Toser.
Ubó. Busa,
Tostar.
Trabajar.
Gauá. (
Traer ó llevar.
aqui.
dito, dini. i
< (
Tributar.
ahí.
Dala
allá.
\
diyan.
{
doón.
Buis.
Trillar.
Giic fgui-ic].
Usurpar.
Lupig,
Vaciar.
Uhú.
Vadear.
Taiiir.
Velar.
Lámay,
Vencer, ganar. Vender.
Nalo.
Venir.
Pangali, parito.
Bili.
Ver, mirar.
Qita.
Vestir, vestirse. Visitar.
Damit, Bálao.
Vivir, habitar.
Buhay, tiráhan.
Vogar, remar. Volar.
Gdody paggáod. Lipád.
Volcar. Volver.
Matauh
hihis.
.
Oui, hdlic,
Vomitar.
Suca.
Zozobrar.
Guitld.
'
—
91
VOCABULARIO I
Ang hühay.
La vida.
Una
Ysang tauo,
persona.
El hombre.
Ang
Hombre, varón, macho. La mujer.
Ang
ó táo,
táo.
Lalaqi.
Mujer, hembra.
bahdy,
Babáy, Matandd,
Viejo, a.
Joven.
Bata, binatd,
La vejez. La juventud.
Ang catanddan. Ang cahatdan.
Soltero, joven.
Bagong
táo; ualang asaua, Dalága; ualang asaua.
Soltera, joven.
Casado, a. Viudo, a. Niño, a, muchacho, Niño de teta. Huérfano, a. Hermafrodita.
Mayasaua. Bao, Bata, Sangól, pasusohin.
a.
Ulila,
Binabáy,
n Cuerpo humano.
Catauan lupa.
El cuerpo. Cabeza.
Ang catauan.
Cabello.
Buhoc. Aiig uhan.
Las canas. Las sienes. Las orejas. Cara. Frente.
Las cejas. Los párpados.
Ulo,
Ang pilipisan. Ang tainga. Mucha (pr.: múkaj. Nóo.
Ang
qiláy.
Búhong nang mata.
•
-
92
Las pestañas. Los ojos. Niña de los ojos. Las mejillas.
Püic mata,
Ang mata, Balintatáo,
Angpisngi.
Nariz.
Ylong,
Los bigotes.
Ang
Boca. Labios.
Bibig,
Dientes.
Ngipin. Pangil, Bagang,
Colmillos.
Muelas. Encías.
Lengua/ La úvula (ó campanilla). Gamanta.
misay,
Lahi,
.
Guüaguid
[gilágid].
Lila,
Ang
cuntíl.
Lalmnunan, III
El brazo. Los codos.
Ang Ang Ang Ang Ang Ang
Antebrazo.
Bias nang hraso,
Muñeca. Mano.
Galang-galangán Camáy, *
Dedos. Las uñas. Mano derecha.
Ang
El cuello.
Los hombros. Las espaldas. Los sobacos.
Mano
izquierda.
liig [li-ig]»
balicat. licód, qiliqili,
hraso. sico.
Balíri,
cucó,
Canang camáy, Caliuang camáy.
El pecho. Los pechos. El corazón.
Ang dibdih, Ang suso, Ang puso,
Talle, cintura.
Bayauang.
El trasero. Los muslos.
Ang Ang
x>uit,
hita.
.
—
93 Pantorrillas.
Binti.
GaniMas. Los pies.
Blas nang Ang paá,
Empeine.
Bubong nang paá, Bucong-hucong nang paá, Talampacan,
Tobillo.
Planta del
pié.
hintí,
IV
Estómago.
Sicmura,
Vientre, barriga.
Tián,
Los intestinos, tripas. Hígado.
Ang
El pelo (del cuerpo). Vello, lana. Piel, círtis.
Balát,
Sudor. El lagrimaL Las lágrimas.
Pauís.
La
saliva.
Los mocos. Orina.
Excrementos.
Tay
Bilis.
Sangre.
Apdó, Dugo.
Las venas, arterias. Los nervios.
Ang Ang
Articulaciones.
,
Ang daloyang 'luha Ang luha. Ang lurá. Ang uhog, YhL
.
•
(taye).
.
ugat. litid,
Ang punong catauan. Ang bulbuL Ang bayag, Ang báhay-bata.
El útero ó matriz.
V El alma.
A7ig calulouá,
El pensamiento.
Ang panindim, isip, Ang caramdaman.
Los sentidos.
.
Casiicasúan.
Las partes (sexuales). El pelo de las partes. Los testículos. '
bituca.
Atáy, Balahibo. Balahibo.
—
.
94
gusto, sabor.
Ang mata, tingin, Ang dingig, Ang amoy. Ang lasáp,
tacto.
Afig tugtog, hipo,
mirar. oir, escuchar.
Ang quita, Ang dingig, Ang pagamoy (pag-amoy). Ang lasap, Ang tugtog, tugtog -an.
La
vista.
El oido.
El El El El El El El El
—
olfato.
oler.
gustar. tocar.
(Se hablará con
mas propiedad,
en lugar de: la
oleTy el tocar,
si
se usa: el mirar, el
vista, el olfato, el tacto).
VI
Los parientes, parentela. Los mayores y viejos.
La
familia.
Abuelo, Padre. Madre.
a.
,
Yná, Ande, Bugtong na ande.
Hijo, a.
Unigénito. Primogénito, Hijo menor. Nieto,
a.
a.
Tataranieto,
Panganay, Bungsü, Apó, •
a.
Biznieto,
Ang caanácan, Ang manga magugúlan, Ang caanácan, Nunó Ama,
a.
Hermano. Hermana.
Apó Apó
sa tuhod. sa talampacan,
Capatid,
Capatid na haháy.
Hermano mayor.
Cuya, caca, panganay,
Efermana mayor.
Ati,
Tío, padastro.
Amdin,
Tía, madastra.
Ali.
Suegro, a. Consuegro,
Bianan, a.
Baisan^ balay.
—
95
Manugang na lalaqi Manugang na babáy.
Yerno.*
Nuera, Cuñado. Cuñada. Concuñados. Marido, esposo,
Bayáo,
Hipag
Ang
Asaua,
a.
Hijo natural (de adulterio). Hijo natural (de solteros).
Padrino. Madrina. Ahijado, a.
Primo,
Ande sa lupa. Ande sa ligdo. Ynaamá. Yniind.
Ynaanac,
Pmsan,
a.
Primo hermano,
.
hilas.
Pinsan buo.
a.
Sobrino, sobrina.
Pamanquin.
Gemelos.
Cambal.
Descendiente. Compatriota, paisano. El prójimo
Cainapólian,
Cahahayán,
Ang capua
tao.
vn Enfermedad, dolor, Un enfermo.
etc.
Ulcera, herida, cortadura,
Quemadura. Grano. Vefruga. ^ Panadizo. Chinchón, bulto. Hinchazón. Papera.
Saqit.
Ysang ^naysaqit. Sugat, Paso. Butlig,pigsá. Culugú.
.
Tunga. Bucol,
Mamaga. Baiqi.
Cicatriz.
Piclat.
Herpes. Sarna.
Buni,
Sarpullido.
Bungang
Sarampión.
Tigdas.
Viruela.
Bulutong,
Gális.
árao.
—
96 --
Catarro, constipado.
SaloL Lason, Sipón
Tos.
übó.
Ronquera.
Pamamaos,
Asma.
Bica.
Peste, epidemia.
Envenenamiento.
*
.
VIII
Yntermitentes, calenturas. Escalofrío.
Pulso. Vabido, mareo.
Lagnat, Talagnau, ngiqi. Sanhi, Hilo.
Vómito.
Suca,
Diarrea.
Bululos,
Entumcimiento. Calambre.
Pángalo,
iti.
Polícat,
Hipo. Jaqueca.
Saqít sa nóo, saqit sa ulo,
Catarata.
Bilig.
Ciego,
Bulag, Cahulagan,
Sinóc.
Ceguera. Tuerto.
Bulag sa isang'^matd,
Bizco.
Duling.
Sordo. Sordera.
BÍ7igi.
Mudo. Mudez.
Pipi,
Cabingihan, ^
Capipihan,
Cojo.
Pilay.
La
Ang
cojera.
Loco.
Vlol.
La locura. Enano.
Ang
Jorobado, joroba.
capilayan, caulolan,
Pandac,
Manco.
Cuba. Qimaó,
Tullido.
Lumpó.
El alivio, la salud.
Ang ginháua.
* .
97
—
Curarse, medicina.
Gmnút,
La muerte.
Ang camatayan. IX
Bostezo.
Hicah,
Sueño, dormirse. Un sueño.
Tulog,
Pesadilla.
Bangungut^ panagínip
Boca arriba.
Tihaya.
Boca abajo.
Dapd. Ysang
Ysang
Un
ronquido. Miedo.
Un
tuca.
hilig.
Pagtacot,
Risa.
Ysang síyáo, Yyac panangis, Táua.
El sudor.
Áng pauis,
Cansancio.
Pagodj ngalay,
grito.
Llanto.
y
Cosquillas.
Qilüi.
Despertar.
Gísing:
La voz. La palabra. El semblante.
Ang tingig, Ang íiica. Ang mucha
Feo.
Ha lay'.
Bonito.
Mariqit.
Flaco.
Gordo.
(mukd).
Payat,
Mataba,
i
Delicado.
Píhican,
Chicjuito.
Maliit.
X Pais, patria, pueblo.
Ciudad, población grande. Castillo, fuerte, fortaleza.
Báyan. Cahayanan, Muog,
Casas.
Manga
Edificio.
Malaqing háhay.
háhay.
,
-- 98
Las
La
—
Ang manga daán. Ang daán.
calles.
calle.
*
Nayon, Parían, Ysang tulay. Tindahan,
Barrio. Plaza, mercado.
Un puente, Tiendas, tienda. Puerta.
Pintó.
Ventana. Reja de hierro. Reja de madera. Pared, muro^ etc.
Dungaíian. Salang bacal, Salang cdhoy.
Gasa, hogar, vivienda. El piso bajo, los bajos. El umbral. Pozo.
Báhay.
Cuta.
Ang silong, Ang tayoam, Bahin. Cacanan,
Cuadra. El escusado.
Ang ciimun, panahihan. Ang pagsasaingan.
La cocina.
Hagdan, hagdánan.
Escalera.
El suelo de cañas. El techo. La azotea de cañas. El tejado. El comedor.
La
caída,
Ang sahig. Ang itdas.
.
Batalan.
Ang huhungan. Ang palacáin.
un cuarto.
Ysang
Choza.
silid.
iBárong 'hárong
XI
Gama,
catre.
Silla, asiento.
Almohada. Sábana. Estera, petate. Estera ordinaria.
Hihigan.
Upóan. Onan. Cnmot, Banig.
Mosquitero, pabellón.
Bancuan. Cidamhó.
Cesto.
Bnsló.
.
— Espuerta, capaso.
Un
costal.
Fogón.
99 Batidang, Ysang hayóng. Calan dapog, j
Dupó, agipó. Baga.
Tizón. Brasa, ascua. Chispa.
Alipato.
Llama, llamarada-.
Liah, alah.
Resplandor.
Banáag.
Incendio. Hollin.
Súnog. Agiü.
Cazo, sartén, etc.
Caiiali,
Puchero, olla. Mortero, almirez. Caldera.
Palayóc, Lusong, liisongan.
Tinaja.
Caua, Tapayan,
Cuído, balde.
Tinihd.
Agua Agua
Tuhig na malmnig. Tiibig na malacuco^ mala-
fría.
tibia.
hinigd»
Agua
caliente.
,
Tuhig na mainit.
Artesa, batea.
Batía,
Escoba. Paraguas. Rodilla, trapo de cocina. Cuerda, cordel.
Payon. Basáhan,
Bramante.
Pisig,
Ualis.
Liihíd.
Cortaplumas.
mecate. Bating -h atingían Tinterohan, Borhoran, saldan. Panasd, navasa,
Pluma de Pluma de
Plumang hag-uis, Pagpag nang bacal.
Campanilla. Tintero.
Salvadera. ave. acero.
Papel.
Un
pliego.
Papel de oro, ó plata. Papel dorado. Papel plateado.
,
Papel, calatas,
Ysang hanig,
P alará, Palarang gintó, Palarang pilac,
.
100
Una estampa. Regla. Línea, raya.
Ysang taláan, Pagguguhit,
Mobiliario.
Casancapan.
Remuda, cambio.
Cahalip.
Guhit.
xn Dignidad.
Calac-han,
Profesión, oficio.
Cagagaonan nang
táo; ca-
titngculan,
Ocupación. Rey. Reina. Reyezuelo. •
Caahalahan. Ilári.
Háring habay, Ilariharian,
Rey no.
Caharian.
El Principal,
Maginó
La
Principalia,
Noble. La nobleza.
Ang
"
o,
Caginoolian,
Maginó
o;
may dan gal
Ang Caginoohan; cadangalan.
El juez, ó alcalde mayor.
Ang
Fiscal.
Fiscal.
Abogado, intercesor.
Pintacasi,
hiicom.
Intérprete.
Diilohasa.
Testigo.
Sacsi,
Un
propio, correo.
Mandadero. Peón de jornalero. Herrero. Carpintero.
Ysang sugo.
ütusan. Upahan. Panday.
Alfarero.
Anluagi. Papalayog.
Pescador. Carnicero.
Mamatay nang
Comadrona.
Hilot.
Mangingisdd.
Fabricante de ñipas.
Ma'inauid.
Cultivador.
Manunubo.
haca.
lOJ
Cochero.
Cochero.
Ayudante de cuadra.
Sota.
Lacayo, criado niño.
Bata.
Criado,
Alila.
á.
Sirviente.
Linead.
Esclavo, siervo. Cocinero.
Alipin.
Costurera, sastre.
Magsasaing Manayiahi.
Ama
Sisiua.
de leche.
Portero,
.
Bayitay sa pintó
á.
XIII
El Criador.
Omnipotente
,
Todopode
roso.
Ang Maeagagauá
sa Láhat.
Maeapangyayari
sa Láhat.
-
Glorificador, Glorioso.
Macaluloiialhati.
Salvador, Redentor.
Manunuhos. Manumiríng,
Profeta.
La Cruz de N. La Iglesia.
S.
Ang Cutos. Ang símháhan.
Bautizo.
Biniag,
Confirmación.
Cumpil. Binyagan,
Cristiano, bautizado.
Cristiandad.
Caeristianohan.
La
Ang panajiampalataya.
Un
fé.
sacerdote.
Padre cura. Hisopo.
La
pila del bautismo.
Pila de agua bendita.
Y8 ang Po.re, Amáng Cura. Pamusie: pang-iúsic. Paghihinyagan. Benditahan.
La limosna.
Ang Ang
Boda. Cadáver.
Babaysáany Bancay.
El ayuno.
sipa, colasión.
limos. easal.
—
102
—
Ataúd.
Cabaon,
Entierro.
Lihin,
(El acto de ir un sacerdote, por el (cadáver, á la casa del difunto, con ciriales, lo expresan los indios con la
palabra: Dapit). Idolatría.
Paganito.
ídolo.
Anito,
Pecador.
Macasalauan. Hinatulan,
Condenado. El demonio. Impostura. Enemigo.
Ang
dimonio. Bintang,
Caáuay,
Ang pagnanasa nang Ang opasala. Ang sumpá.
La codicia. La murmuración. La maldición.
di ari
XIV Homicidio.
Pagpatay.
Parricidio.
Pagpatay sa ama, sa iná. Pagpatay sa capatid, Pagpatay sa sangoL Pagpatay sa saríli,
Fraticidio. Infanticidio.
Suicidio.
Bandido. Ladrón. Pirata, corsario.
Hombre de mala vida. Hombre de malas costumbres.
Jugador. Borracho. La usura.
Los
celos.
El amor.
Tulisan,
Magnanacáo, Marnangá^ 'tnamamangá, Táong masama ang búhay.
Tauong inasama7ig Palasugál,
iigali,
Lasing, Ang patuho.
Ang
pangiimhulo, hughó.
Ang
sinta.
pani^
103
Amante.
Masintahin.
La burla. La vergüenza.
Ang Ang
hiro.
hiyá,
Disgusto, fastidio.
Ynip.
La aflicción. La dicha. La costumbre.
Capíghatiayí,
El trabajo. Pereza.
Ang gauá.
Ang palad. Ang
iigali.
Catamarán. Cahaháang lóoh,
Humildad.
Ang galang^ Ang pagca-aua
El respeto. La caridad. Sabiduría.
Actividad, diligencia.
Casipagan
La memoria. La curiosidad.
Ang ala- ala. Ang casiisian, Ang calmisan. Mar ang al.
La
sa capuá
Carunungan,
limpieza.
Solemne. Solemnidad. Proclama^, bando.
Car ang alan. Catauagan.
Vigente.
Calacarán.
La
El castigo.
Ang catouiran, Ang pulionan,
Justicia,
Hucom.
El juramento. La verdad.
Ang panimiimpcL Ang catotóohan^ catotooha-
justicia.
nan.
XV Las armas. Trabuco, Espada. Vaina.
fusil,
Espadón
corto.
Ang eScopeta.
sandata.
Baril. Calis. ,
Calohan. Talihon.
PuñaL
Yuá.
Alfange.
Tahdc.
•
catapatan.
104 El
Ang
filo.
Lanza^ pica.
talim.
Sihat.
Flecha, saeta.
Palasó.
Hacha, segar. Adarga, rodela.
Palacol,
Empuñadura, mango.
PulóJian.
Palo, porra, garrote.
Pamalo
Bastón, cayado. Navaja. Navaja, para espolones de
Tucod; tuncod.
Calasag.
(?);
hamhó.
Navasa.
gallos.
Tari,
Camjñt, sundang. QiqiL
Cuchillo.
Lima. Tenazas. Taladro, punzón. Escoplo, formón
Panipít.
Pamutas. Pait.
Martillo,
Pang-pncpuc,
Mazo
Palacol na cáhuy.
(de madera).
Palanca.
Aspiqi, panuncal.
Sierra.
Lagar y,
Yunque.
Palihan,
Llave.
Susi,
Cerradura, candado.
Candar o.
Clavo.
Paco.
Ang Ang
El arco.
La cuerda
del arco.
húsog. dilis.
Caluhan nang palasó.
Carcaj.
Cota de malla, peto. La guerra. Guerrero. Bofetada. Puntapié.
Baluti.
Ang
haca.
Mapagháca, Tanipal. Sicad.
•
XVI Los animales. Rebaño, manada, enjambre.
,
Ang manga hayop. Caban,
105
Mono,
Matsing (Chongo). Carabao Guya.
a.
Carabao, búfalo. Becerro de Carabao.
.
Venado.
Usa, sungayan.
Perro
Aso.
.
Aso na habay.
Perra.
Cachorro, perrito,
Tuta,
a.
Baboy damó,
Jabalí.
Cerdo.
Baboy,
Lechon. Gato montes. Gato doméstico. Ratón rata. Caimán. Culebra (en general).
Biic.
AlamicL
Pus a. Daga.
Buaya. Alias.
Saud.
Serpiente boa. Víbora.
TJlupóng.
Lagarto casero, chacón.
TuC'CO.
Lagartija.
Boíiqí,
Cien-pies.
Aliipihan.
Cucaracha. Araña. Chinche.
Gagambá,
Ypis.
Surot.
Piojo.
Cuto
Mosca. Mosquito. Moscardón.
Langáo. Lamoc.
.
Bayigáo, bangyáo.
Cigarra.*
Culiglíg.
Abeja.
Poc-yotan.
Colmena. Langosta (insecto). • Hormigas. Mariposa. Luciérnaga, gusano de Ballena.
Bahay pocyotan. Bálang. Langani. Par ó -par ó. AlUaptap. DamboJialá,
Camarón.
Ilipon.
luz.
106
XVII
Ang parang.
El campo. Bosque. Árbol, leña.
Gúhat. Cáhoy,
Árbol frutal. Tronco.
Puno.
Rama.
Sanga. Dáhon.
Hoja. Fruta.
Fruta verde. Fruta madura.
Un
Pono.
Bunga, Bungang Bungang Ysang
racimo.
híláo,
buig.
Cedro.
Caíanlas,
Limón.
Dayap. Luchan; suha. Dalandan.
Naranjo. Naranja. Coco. Plátanos.
Niyog. Sagin.
Guayabas.
Bagabas.
Cidras.
Sigras,
Mangas. Retoño, cogollo.
Mangas. Pacuan. Labon, sulol.
Gajo.
Liha, capilin.
Sandía, melón.
La
Ang
flor.
Espina (de
mura.
hinog.
vejetal).
Tierno, verde. Arbusto, mata, planta. Haz de leña. Tres haces. Palmera, palmas. Hojas de palma. Ñipa. Bejuco. Caña. ,
bulaclac.
Tinic.
Mura. Pananim^ tanim. Caragayan, cáhuy. Tailong pangcó. Niyogan. Palaspas. Sasa; pauid. .
Yantoc.
Cauayan.
107 -Cañaveral.
Gaña dulce.
Caiiayanan. Tubo.
XVIII El prado. Sementera, predio. Una hacienda.
Ang dámuhan.
Cultivador. Tierra labrada.
Buqid. Ysang ari. Súho; saca. Magsusuhó; magsasacá. Linang,
Plantío.
Pananim.
Cosecha.
Ani, pagani. Ang uháy.
Cultivar.
La espiga, mies. Siega.
Guipas,
La
Ang
trilla.
Granero. El molino.
giic.
tambubung.
Balí,
Ang
giliyigan,
Carro, carreta. Salvado, afrecho. Alpiste, mijo.
Pagulong. Dardc:
Cerca, empalizada. El riego. Yerba, zacate, Hortigas. La hiedra. Malvas.
Halambat, bacod,
Baila.
Ang dilig, Bamó, Lipa,
Ang
hagin,
Cidotaulotan,
Hongos. Paja de arroz.
Bayami;
Saúco.
Alagáo,
Ajonjolí.
Linga. Gulosiman,
Verdolagas. Azafrán.
Cabiití.
giniicán,
Bildo,
Gengibre.
Luya,
Hortaliza.
Halaman.
Legumbres.
Gulay, Talong,
Berenofenas.
-
—
108
Pimientos pequeños. Pimienta.
Sili,
Cebollas.
Lasuna, sibuyas.
Ajos.
Bauan. Camote
Batatas, patatas.
Paínintá.
.
XIX
El agua. El aire. El cielo. El sol (el día). La luna (el mes).
Ang scmg-Uhutan Ang lupa. Ang tlibig. Ang hangin. Ang langit. Ang círao. Ang hoan, ó hitan.
Estrella.
Bituin.
El Mundo.
La
tierra.
'
Lucero.
Tala,
Cometa. Nube.
Biilalacáo.
Viento.
Hangin,
Remolino.
üliulí, alin-puyo.
Papayiri\ ulap.
Torbellino.
Ypuipü.
Relámpago. Rayo. Trueno. Huracán. Tormenta. Tempestad.
Qirlat.
Lintic.
Culog.
Bágio,
Lluvia.
Unos, Sigua, Ulan.
Tinieblas.
Dilim.
Brisa.
Amihan. Bugsü nang ulan.
Chaparrón. Inundación. Arco-iris.
Luz
del día.
Bahá. Bahaghari. Liuanag.
Resol.
Banáag nang
Niebla.
Alapáap.
árao,
—
109
—
Rocío.
Hamog,
Frío.
Lamig^ gináo,
Calor.
Ynit,
Vapor. Terremoto. Calma. Calma de calor.
Alimóom, Lindol.
Tanipay. Alísóas,
XX Ang Ang Ang
El norte. El sur. El mar.
Navegación^ navegar.
Embarcación (en
general).
Barco (de alto bordo). Lancha, bote, canoa.
Un
chinchorro.
hilaga.
hahagat. dágat.
Paglalayag, Sasaqian,
Daon, Bangcá. Ysang ¡jocot.
Brea.
Sahing,
Vela.
Layag. Gaod.
Remo.
pammnancá
Timón.
Ugil.
Brújula.
Paraluman.
Gobernar (una embarcación).
IIulL
Práctico.
Dulohasa,
La popa. La proa.
Ang huli. Ang dóon.
Tomar
Sumadsad,
puerto.
Bocina.
Boya. Sonda. Las olas.
La
corriente.
Cabo.
Tmnhuli. Luían, timhnlan. Panasog, panaroc.
Ang
alón.
Ang-agos.
Hangá,
Isla.
Polo,
Costa.
Babay dágat.
— no Ensenada,
Loóc.
.cala.
Playa.
Balangpásig,
Arena.
Buhangin, TahL Bóongan.
Ribera.
Fondeadero. Tierra alta. Tierra baja. Pescar. La pesca.
Baciiod,
Banus. Mamalacayia.
Ang palacaya; pangingisdá,
Vivero (criadero de peces). Cebo, carnada. Gaña de pescar. Anzuelo. El pescado, el pez.
Baclad. Pdin, Baliuasan. Binouit,
Ang
isdá.
XXI Monte.
Bundoc. Cahundocan Gulod nang bundoc,
Montaña.
,
Cordillera.
Barranco.
Talabis,
Abismo.
Calalimlaliman,
Senda, vereda.
Agtas; salosoy.
Camino.
Baán, LasangaUy cahulusan,
Carretera. Polvo. Llano.
Alicahóc.
Desierto.
Ylang.
Pantay] capatagan,
Rio.
Barra, boca de Arroyo. Lago, laguna.
Ylog. rio.
Uauct^ sahá.
Ylog na munti, hátis, Bagatan, silangan,
Manantial.
Binuhncalan', buccd,
Un
Ysang aagusan, Banao,
raudal.
Charco. Lodo.
Pútic,
—
111
—
Lodazal.
Lab-lab,
Agua salada. Agua dulce, potable. Una mina. Mina rica.
Alatna túbig, Túhig na inum,
Metal, mineral.
Ysang dúlangayí, Pacayan. Bacal. (En realidad, no hay
Oro.
Gintó,
Plata.
Pilac,
Hierro.
Bacal. Tinga.
equivalente).
Plomo.
Tinga puii.
Estaño.
Cobre (y
Vidrio, cristal.
Tansó. Patalim. Bubog.
La
Ang
latón).
Acero. cal.
ápog.
Azufre. El alumbre. Cornerina. Piedra pómez. Piedra de amolar, ó afilar. Piedra. Pedregal. Carbón de piedra, ó mine-
Sangaua^ sanyaiía.
raL Piedra imán. Piedras preciosas.
Uling na bato. Batobaláni.
Ang
tanas.
Cabig-in,
Bug a. Ilasáayi.
Bato.
Mabató.
Marfil.
Mityá. Garing.
Hueso.
Butó.
Nácar.
Bingá.
xxn El tiempo.
Ang panahon.
Primavera y verano. Otoño é invierno.
Tagárao.
La
Ang
canícula.
Tagtilan; taglamig. tagbaigsi; tag^init.
142
Buen tiempo.
Mabiiting pcmalwn,
Mal tiempo.
Masamang pdnahon,
Llueve.
ümuulan.
No
Ilindí iimuulan,
llueve.
Anochece ya. Hace luna. Ya amanece.
Duniidilím na. Nagbuhiian.
Umiiumaga na. Bucang liuanag.
Alba.
Al romper
la
mañana.
Paghiihiicang liuanag.
La mañana.
Ang
Medio 'día. La tarde.
Tanghdli.
.
El anochecer.
tí
maga.
Ang hdpon, Ang taqip dilím,
Noche.
Gahé,
Media noche. Todo el día. La hora.
Hdting gahé.
El día
(el sol).
La semana. El mes (la luna). Año. El año anterior. El mes pasado. La semana pasada.
Tres días ha. Anteayer. Ayer.
Anoche. Hoy. Mañana. Pasado mañana. Dentro de tres días.
Maghdpon.
Ang horas. Ang drao. Ang lingo. Ang huan.
*
Taon.
Ang camataon. Ang camabuan, Ang camalíngó. Ca'ínatatló.
Camadalaiid. Caliapon.
Cagabé.
Ngayon. Biicas.
Macadalaud. Macatatló.
De aquí á diez dias. La semana que viene. El mes entrante.
Macapouó.
El año próximo.
Ang macatdon.
Ang
macalingó.
JÍng macahuan.
113
XXIII
Moneda, dinero.
Salapi.
Un Un
Ysang bilis, Ysang enalta,
ochavo. cuarto.
Cuartillo de real (5 ctos.).
Dalauang cualta. Ysang alíu.
Medio
Sicaualó,
Dos cuartos.
Un Un
real.
real.
Sieapat,
real
y cuartillo. Real y medio. Dos reales. Dos reales y medio.
Dalauangamas
Tres reales.
Taílong hahági,
Medio peso
(4 rs fts.).
Cahati.
Sapaha.
Ysang
salapi,
Cinco reales, etc.
Limang
Un
Ysang piso.
peso.
,
Sieapat sicaualó.
sieapat^ ele,
Diez reales.
Sangtael,
Peso y medio.
Tatlong salapi,
Dos pesos. Dos pesos y medio.
Dalauang pisos, Limang salapi.
Tres pesos,
Tatlong pisos ,
etc.
etc.
(Desde tres pesos en adelante, no hay que hacer
que traducir
•
el castellano).
Medidas. Pesos. Cavan (25gantas).
Manga
La ganta.
Ang
Media ganta.
Una chupa.
Cagitná. Ysang gatang.
Media chupa.
CalaJiating gaíang,
Un
cuarto de chupa.
sucat,
Timhangan, Cahan, saíop.
Apatdn.
El rasero.
Ang
Balanzas.
Talara,
caliis,
•
Romana.
Sinantáuan.
Los pesos.
Ang thnbangan.
mas
—
114
Fiel de la balanza.
Manapat na
La medida
Ang panupaty
Mitad. La braza. Una braza. La vara.
Calahati,
Un palmo. Un dedo. Un pedazo. Un puñado. Un paso.
Ysang dancal. Ysang daliri. Ysang cahiua, Ysang caracot, Ysang hachang,
La
Ang pagitan.
distancia.
Diferencia.
pagsucat.
dipd, dípáhan.
Ysang dipá,
Ang
hará, harasan,
Caibahan,
Mura.
Caro. Barato.
Caudal
Ang
talará,
.
Cantidad. Contar, cuenta. Gasto. Dote. '
Diezmo. Pago, pagamento. Derecho. Tributo. Deuda, cargo.
Bienes (de fortuna). Trato.
Plazo.
Garantía. Certificación.
Mahal. Tapa. Magcano. Bilang.
GugoL Pasunód. Sangcapóo, Bayad, Matouid, Buis.
ütang, Pagaariy pag-aari, Palagay. Taning, Catihayan. Pagcatolóo.
Surtido.
Laman,
Recaudación, cobranza.
Pagininhil. Pa-niningiL
Obligación, deber.
Dapat.
Responsable.
Dapat na managot nanagot],
Encargo. Cumplido.
Bilin.
Puspos,
(óy
pa-
-
115 ~>
Buling lili. Mahirap [polohej.
Atrasado. Pobre. Dinero. Portador.
Salapi.
%
Magdarala.
XXIV Culayy hibú.
Color.
Encarnado, Bermejo.
Mapidá,
rojo.
Baldo,
Düáo, madiláo.
Amarillo. Blanco.
maputi. Mapusiyáo, Madilim, Maitim.
Piití^
.
*
Pálido.
Oscuro. Negro. Verde. Azul. Sonido, son.
Halonüyan. Bungáo. Tugtug.
Guitarra.
Gitara, viuela.
Flauta.
Bangsi. Saydo,
Bailar.
Ang
El baile. Jugar.
Eljuego.
Un
juguete.
•
.
.
Ysang laróan.
.
Pelota de bejuco.
Correr.
La
Sipa, '
Tachó.'
Ang tachó. MamariL Ang mamar ü,
carrera.
Cazar.'
La
saydo, bailutian.
Laró, 'Ang laró.
caza.
•
mangaso..
Montar.
Sacay sa cabayo.
La equitación.
Ang
Nadar.
Languy. '
sacay sa cobayo.
"La natación.
Ang languy.
Bucear. Un buzo.
Maglilirip.
Principio. Fin.
Ysang maglilirip, maninisid Pono, puno. Catapusdn,
116
—
FRASES DIALOGADAS
Quédate aqui. Quédate á comer. Quédate en casa.
Diioca, Dito ca na cumáin. '.
Mátira ca na sa háhai/. Tayo na sa háhay. Tayo cumáin. Tayo matúlog, Masamá ang lacad natin, Gahi na, Tanghálina, ümaga pa,
Vamos á casa. Vamos á comer. Vamos á dormir. Vamos mal. Es tarde ya. Es temprano.* Estamos lejos; nos mucho. Estamos cerca; nos •
.
falta
Malayo pq ha
Malapit na tayo.
poco.
No puede
tayo.
falta
ser; es imposible.
ITíndí nagyayari.
Esplicate.
Ysaysay mo.
No
Ayao
quiero.
Es preciso. Te lo advierto.
acó.
Cailangan.
Ang piyiagiaiandd
co sa iyó;
pinatadáan.
En el termino; dentro Que quieres? Préstame; fíame. El tanto por ciento. Al mes, ó cada mes. Cuanto quieres? Si quieres.
Estas conforme? Entre nosotros.
Hace tiempo Esta tarde.
que...
de...
Sahmh
na...
Ana ang
íbig
mo?
mo acó; pa" utangin mo acó.
Pagutaiigin
Ang hunos
sa halang daan.
Buan-buan. Gaanó ang ihig mo? Clin nagiibig, ca; cun mo.
Umaayon
ca?
Ndmin. Malouat na, y^... Ngayón hápon .
ihig
—
117
A
la tarde, por la tarde. Está listo? Gracias á Dios!
Sa hápon.
"
Yccri
Quien eres?
No
te
na?
Auá-nang
Dio,s!
Sino ca? Hindi acó
conozco.
nagqiqilala sa
iyó,
Alcanza aquella
Abuting
silla.
mo ang upoang
doón.
Óyeme bien.
Dingig
' .
mo
acó
nang ma^
ito,
sa báhay ni
huti.
Lleva esto á casa de, Vi-
Dalhin mo,
cente.
Bísente.
Vuelve cuando ponga.
el
sol
se
Pagluhog nang árao, ay, humalic ca,
Doón acó paroroón, Cumustá cal Cumustáy ha, ang asaua mo?
Allá voy. ,
Gomo Gomo
estás?
está tu esposa.
Estoy bueno, señor, y ¿V.? á Dios gra-
Ya estoy bueno, cias.
'
-
.
Mahuti, pó, ^at cayó? .
•
Mabuti na acó sa auá nang Dios.
enfermo? " Cumustá ang maysaqit? Va empeorando. Liingmuluhha na. Va mejorando. Gumagaling na.
Gomo
lo
pasa
el
Dales recuerdos, ó rias.
Adiós, abur.
memoCumustá sa Adiós.
canild.
— 118 B.IÁI,OGOS I
Eh!,
cochero!; acér-
tu!,
cate.
Conoces una buena fonda?
Oy! cochero!; liimapit ca» Nagqiqilala ca nang isang
mahuimg ponda? Si,
Oó^pó,
señor.
Como te llamas? León, señor. A donde vas?
Anóng ngalan mo? Si León, pó, Saan ca paparoón?
Voy á un i^ecado, Ya iras luego.
señor.
Cuanto
por
*
quieres
varme
Un
lle-
Magcanó ang
á.,.?
peso, señor.
muy muy
Es Es
Ynotu.san acó, pó...
Magyayao ca na mamayá,
caro.
barato; señor.
Pues, andando. A donde iremos, señor? Hasta el hotel de Europa.
ibig wo, sa maghatid sa aqin sa..,? Ysang piso, pó, Ay totóong máhal, Ay totóong mura, pó.
Cun gayong,
sulung.
Saan'paparoon iayOy póf flangan ang Hotel sa Europa.
Sabes donde está <(La
la
fonda
Catalana»?
Nagaalam
ca,
bagá,
saán ang ponda
ccLa
na Ca^
talanai)? Si,
señor: está en Manila.
Bueno: vamos
Anda
allá.
aprisa.
na sa Maynila, pó, Mahuti'.nagyayáo iayodoón Oó, pó:
Magmadalí
ca,
Derecho.
Matouid,
A la A la
Sa cánan (¡Mano!). Sa calilla (¡Silla!),
derecha. izquierda.
Vuelve, vuelta.
Arrímate aqui.
Bumalic ca. Lumápit ca dito.
.
—
119
Para, párate. No te detengas Sigue por la calle de...
Huminto
Huag
.
Tumulóy ca sa daan nang Alin dadn nito9
Qué calle es esta? La calle de...
Ang dadn
Sigamos este camino. Cual es mas corto de
ca,
camagtigil, . .
nang,..
Magtulóy tayo sa dadn
ito.
los
dos? Este es
Alin ang maígsi sa dalaud? Yto ang lalong mahahá,
Está lejos, todavía?
Yaon ang lalong maigsiMalayo pa ba? Maldpii na,
mas largo. Aquel es mas corto. Ya está cerca. No corras. Hay mucho lodo!
Huag cang tnmacbó. May maraming putic!
,
Porque te paras? Porque hemos llegado ya.
Baqit humihinto ca? Sapagca^ t, dumating tayo
Aqui está
na, nagdati tayong na. Narito ang ponda, pó.
la
fonda, señor.
II
Tengo
Na-gugutom
apetito.
Me muero
acó,
Na-mamatay
de hambre.
acó
nang gu-
tom,
Coma
Cumdin cayó anoman. Yari na ang pagcdin? Yíagay mo ang pagcdÍ7i.
V. algo.
Está lista la comida? Sirve la comida. La comida está en la mesa.
Na sa lani'esa ang pagcdin. Umupó cajó dini.
Siéntese V. aqui. V., señor, á la derecha.
Coloqúese V. en
el
medio.
Qué quiere V. comer? Cualquier cosa. Comeré sopa y, después, pollo asado.
Cayóy pó^ sa cdnan. .
Umupó
ca, pó, sa-gitnd,
Anong ibig cayó cdnin? Anomanv
.
Magcacdin acó nang sopas aty mamaydj nang sisiu
na
ihdo.
120
-
Magdidot ca sa castila.
Sirve al señor.
Coma V. de lo gordo, qué Cümáin es mas sabroso.
cayó nang taba, at
masar áp.
lalong
Limpia esa cuchara. La comida está sabrosa.
Ybígay 7710 sa aqin nang sariuañg carne. Magdalá ca nang isangpingang malinis. Pahiran mo iyan sandoc. Masaráp ang pagcáin,
Está sosa esta comida.
Mataháng
Traeme
Dalhin
Dame
de
lo
magro.
Trae un plato limpio.
la sal.
itong pagcáin,
mo
sa
aqin
ang
asín.
•
Maalat itong pagcg.in. Uualá man cayong cumáin; hihircí cayong cmnáin. Cum^áin na acó. Cumáin cayong anóman pa,
Esta comida está salada. Apeuas come V.
Yo ya comí.
Coma V. algo mas. Un poco mas.
Caúnti pa,
Estoy harto. Basta ya.
Busug na
Tengo
Na-iiuháo acó. Ysang basong túhlg. Dalhin .m.0 sa aqin nang
sed.
Un yaso de agua. Dame vino.
álac.
Sirve vino y anda vivo.
Hazme
acó,
Sucoi na,
*
Ygaud
té.
.
Magdulot ca nang alac •magmadali ca. m.o acó
giimauá,
Aqui
está el té, señor. Este té no. tiene azúcar.
nang
at
cha'?
etc.
ang cha, pó. Ualang támis itong cha na
JÑ arito
ito.
Trae el azúcar y endúlzalo mas.
Magdala ca ang támis tamisang
at
pa,
Súcat.
Basta.
Saca todo eso de
mo
ahí.
Alisin
mo
iyan láhat diyan.
121 Si viene alguien, di
que no Clin paparito sinoman, sar hííiin mo na ualá acó sa
estoy en casa.
.
báhay. Mahuti, pó.
Bien, señor.
IIÍ
Tengo sueño. Me voy á dormir.
Nagtutiicá acó,
A
Anong oras
Yao acó nang matidog. magJnhigá
que- hora se acostará V.?
cayó?
No tengo sueño.
A
dormir todo
Ilindi acó nagtutucá.
mundo.
Dispierta ya, dormilón!
Magtulog nc^ang láhat. Magising ca na^magtuiulo-
Estoy despierto, señor. Levántate al momento.
Nagising, pó, acó, Bumangon cang agad.
el
ginl
Buenos
Hay
días, señor.
reloj
en casa?
'
Mahúting árao, pó: May reíos dito sa háhay?
Si, señor.
Oó, pó,
Que hora Que hora
Anong oras cayá? Anong oras na?
será? es?
Es la una. Son cerca de las tres. Son las cinco. Las ocho dadas. Dieron las nueve.
A launa na. Mulápit na ang lastres.
A
lafeinco na.
Pasadas na ang Tumiigtog
na,
lasoclio.
ang
las-
nuebe.
Traeme
el
chocolate y un
vaso de aQ:ua fresca.
Dalhin '
mo
late at
sa áqin
ang sico-
isang hasong túbig
na malamig. Aquí
está
señor.
el
chocolate,
Narito ang sicolate, pó.
— 122 Bueno. Luego irás á buscar un caiTuage,para las diez, ¿entiendes?
Mayá-mayd mana maghanap
Mahuti.
gaalis ca
nang isdng carualie, na sa lasdies ¿ah? Oó^pó.
señor.
Sí,
IV
Qué tiempo hace? Hace J3uen tiempo. Hace mal tiempo. Relampaguea. Está tronando. Temes á los truenos? Yo solo temo á los rayos y á los terremotos.
Paanó ang panahon? Mahuti ang 'panahoñ?
Masama ang panahon. Cumiqiríat,
Nagcuciilog; cumuculog. Natatacot ca^ hagá^ sdculog?
Nagtatacot acóy laman, sa lintig ai sa lindol.
Y yo
también. Mira á ver si llueve.
No
llueve, señor.
cayá. Hindí, pó, umuúlan, pó.
Umuulan^
Llueve.
No
At acó ñaman. ,Cumiqita ca cun umuúlany
salga V., porque se va
Huag cayong
á mojar.
Lloverá todo
el día?
um^alis^
at
mabahasa cayó. Maguulan, haga, maghapon9
Está cayendo un chaparron.
El viento arrecia.
Bugsú-hugsó ang ulang, Lumalacas ang hangin.
Puede que esto termine en huracán!
Mcirahil
hagio
Me
parece que no.
na itong m^ayoui
!
Sácala acó,
y, hindi.
sa
— Por si ó por no, en casa.
123
-
me quedo Pasumalá,
magtitirá acó^
dito sa háhay,
A qué
Anong oras magcacáin
hora se come?
ca-
mi?
A
Satunhdli, pó.
las 12, señor.
Bueno: vete ya y no te olvides de mi encai'go ¿oyes?
yumdo ea na at hindí icáo calimiUan ang biling co^ ¿ah2 Hindi acó^ pó, maglilimot, Mahicti:
•
*
No me
olvidaré, señor.
pó.
Tumachó
Corre, que es tarde ya.
cá, sa
pagca tan-
hali na.
V Si Ysidro! {SiSidro!),
Isidro!
Señor!,
Donde
estas?
Estoy aquí, señor! Entra. Necesito que
un
'
.
Conozco uno, señor. Pues, dile que venga. Está abajo.
Que suba. Aquí 'está. Buenas tardes, señor. Acércate.
llamas?
ca.
busques
joven.
te
ca?
Narito acóypó!
criado.
Gomo
(¡ñolI),
Pumásoc
me
Joven ó viejo?
Un
Senyol!
Nasaan
Cailangan cong isang alila hanapin sa iyó (ó, mo). Bata at matandá? Ysang bata, Nagqiqilaia, pó^ acó na isaCung ayón, sahihin mo sa caniyáy pumarito siyá. Na sa ibabá.
Pumanhic
siyá.
Narito siyá.
Magandang hápon, pó. Lumapit ca, Anong ngalan mo?
—
124
Me llamo
Mauricio, señor.
Que edad
tienes?
.
eres?
Soy deTacloban. allí un amigo mío: don E. M. y M. ¿Le conociste?
Ang ngalan
co, pó, y, MaurisiOj pó. Ylan ca nang taon?
si
Balauang póongtaon. Tagd saan ca? Tagá Tacloban acó.
Veinte años.
De donde
~
•
Hay
'
Mayisang caihigari co doon: don E. M, M, ¿Nagqilala ca sa caniyá?
señor. Es
Si,
un
bello su-
Oó, pó, Mabuting tdo,
geto.
Has servido ya? Si,
Naglincod ca na ba?
señor.
Oó, pó.
Saan naglincod
Donde has servido?
He
ca^
servido, seis meses, en
Cañacáo.
Gomo
*
se llamaba tu
amo?
Naglincod acó, dnim na buan, na sa Canyacáo. A'nong ngalan nang pangi-
de A.
Ang ngalan nang pangi-
noon mo? Se llamaba: don
S. S.
noon
cOjy,
don
S. S. de A.
También fué amigo mió. ¿Le servias cuando muYsang 'caibigan
rió?
co,
ñaman-
¿Nag'-lilincod ca sa cani-
yá;
Porque te despidió? Porque un amigo 'suyo fué á España.
nang nagmatay
Hindí, pó, Baqit pinagalis
No, señor.
mo?
se
Sa pagea,
t,
sa caniyá
Pobre señor!
siyá?
isang caibigan na pa sa Es-
panya, Ca-aua-auayig
cctstilaí
125
VI .
Magcanó ang
Cuanto quieres por mes?
ibig
mo, sa
isang bomi? Seis pesos, señor.
Anhn na pisos,
Sabes cocinar bien?
Marunong cang niaglulong magalin? Magsasaing
Soy cocinero. Sabes guiar caballos?
acó,
Marunong ca ynugpasulungaji sa
No, señor. Bah! Te daré cuatro pesos mes. Estas conforme?
manga
cahayol
Hindí, pó.
Aba? al
Oopohan quita nang ápat na pisos buan buan.
¿Umaayon Aprenderás á vestirme y a tener mucho cuidado con la
pó.
ca?
•
Magaaral ca ang pagdara^ mit sa dqin at alagaan mong mabiiti ang damit
ropa ¿eh?
.
;„ah?
Yo siempre cuido bien
las
cosas de mis amos, señor.
Binahahala
co,
cailaman, sa sa aqin
manga anoman 'pahginóon^ pó,
Bueno: pues ven desde mañana.
Mabiiti:
ca
cnn gayón, parito
magmida
bucas.
Buscaras 'una buena casa y barata; y como soy re-
me enseñaras las calles ¿eh? cien llegado,
Maghahanap buti
at
acó isang nía-
onurang.
báhay;
cun bago acong dito, niagtuturo ca sa dqin ang at,
manga dadn ¿ah?
.
.
126 Mabutiy pó. Acó, y, paalam, senyol. Matira ca oía sa báhay, Maglagay ca dini nang
Está bien, señor. Me despido de V. Quédate en casa ya.
Pon agua
aqui.
tuhig.
Dame
el
Quita
el
sombrero. polvo á esos za-
Aqin na ang sunxbliro.
mo ang yan chapín.
patos,
Alisin
Aqui están
alicaboc
ni'-
los zapatos lim-
Narito
pios.
na ang chapín na
malinis.
Saca un pantalón blanco, una camisa y una to-
Muha
balla.
ca isang mapuii sa-
ual, ísang bar o at isang
toalla.
Aqui ésta todo, señor.
Narito sa
Corriente. Yete ya.
Mabutí,
lahat, pó,
Yumao
ca na.
VII ¡Eh! (á
una mujer).
¡Ale!
Sabes hablar castellano?
Papar lio ca, Lumapít ca. Magupó ca dini [ó dito). Anong ibig rnong ínumín? Anong ngalan mo9 Mayroong cang ílang taon? Tajása-an ca? Marunong ca bagá maguí'
Eres casada?
May asaua
Que es lo que vendes? Vendo flores, señor?
Ano ang
Ven
acá.
Acércate. Siéntate aqui.
Que quieres beber?
Cómo
te
llamas?
Cuantos años tienes?
De donde
.
eres?
cang casilla?
Y
esto ¿que es?
cal
nagbibilí
mo?
Nagbíbili, pó, acó bulaclac.
At anóng
ito"!
manga
.
—
127
Telas, alhajas y juguetes.
Manga damit, alahas manga laman.
Sabes lavar? Sabes coser?
Marunong ca maglalabá? Marunong cang magna-
Sabes hacer camisas?
Marunong
ai
nahi? ca
magauá nang
m,anga haro^ Marcaras estos pañuelos.
Las camisas bien almidonadas ¿eh?
Magmamarcalian panyong ifo.
Ang manga
ca ang
haro m^ahuti at matigas
ang almidol Eres buena partera? Te vas ya? Espera un poco.
A donde
vas.
Adiós: hasta otra vez.
¿ah? Ycdo ay m,ahuting
hilóte
Yayáo ca na ba? Magintay ca sandali, Saan ca paparoon? Adiós: hangayí sa uU,
f
128
ICATLONG SÜLAT
TERCERA CARTA
NI
DE
PRÓSPERO
PRÓSPERO
Mi
Caibig-ihig at cagalang'-
muy querida y respe-
galang cong iná: Tínangap
table madre:
ang iiiinamatamis cong súlat ninyó^ at nang aquin pong basahiny ay naluhihay na totóo ang aqin
su,
cOy jjó,
He
para mi,
recibido
muy
grata
(dulce) carta, y, al leerla, se entristeció mi ánimo.
caloohan,
Ginugimayyi'gunam co maigi ang laman ,
póng.
nang iyong súlat nag huhulay-hulay ^
ciing ano,
gaua
•
í,.
at pi^ co, pó,
anong guiña-
co rito sa
Maynila; at
sa líala acong naalamang masaínang ginagaua co. rito a'y iniisip co pó ¿cung sino cayá ang baiiii ó maopasdlang tauong nacasira nang inyó, pong, mahal na capayapaan nang looby nang pagbabalita sa inyOj nang manga sinongalin at nialing balita 5
at
,
ualá
7naisip,
na
bintang an; totóo
pó, acong sucat cong pag-
rin^
ca^yá, pó,
an sabihin
ayig
co sa inyó.
Reflexiono mucho sobre contenido de su carta y examino cuales son mis actos aquí, en Manila, y el
no hallando ^ada malo en mi c-onductaTOienso ¿quien podra ser eí/lombre chismoso y calumniador que fué á destruir su apreciable tranquilidad de espíritu,
contándola esas false-
dades, dándola tan calumniosas ^loticias?; y no se me ocurre íiadie, no atino
en quien pueda ser. Así, pues, la verdad es la qué la
voy á
decir.
*
129 Acój p()y nanay, ay nalang ginagaua ditong ma-
sama^
at
ngayo
ang ugali i,
,
co^
pó^
masama
hindi
sa daü, cundí, acola acó,
maigí pa, pó, sa roon, i, ngayón,
íy
palihJiasa, pó,
ay iuniatalas
'
talas
ang
aqin pag-iisip, at lumili' náO'lináo ang aqin pong bait^ at
Yo,
señora
mamá, no
hago aquí nada malo, y tampoco mis costumbres son peores, mas bien me parecen mejores, que antes; pues ahora aguzase mi ingenio y mi inteligencia se aclara, y sé distinguir lo malo, lo que sucedía antes.
bueno de
lo
no
me
naqiqilala co, pó,
ngayon ang mvgalin at ang masama^ na datí-dati di co, póy nabahatíd^
Ang pag-aaral ay
El estudio es todo
siyd
pong, pinag sisipagan^ at ualá, po, acong ihang calihangan, cundí ang paglacad-lücad, na níaminsanco.
manga paseo at sa manga calzada, pagcatapús nang aqing manga minsan^ sa
mi
afán y no tengo mas diversiones que recorrer, de
cuando en jcuando, paseos y
calles,
después de cum-
plidas mis obligaciones.
obligación.
Cayá, pó, ipinamaman-'
Y, por lo tanto, la su-
mama, no
dé eré-
hic co, pó, sa inyó nana?/,
plico,
na houag bagá manualá
dito á las habladurías de
manga
cayó sa
nang manga
sahi^sabi
tauo,
cadalasan, pó^
i,
na ang
naninira
nang purí nang capona tauo,gaua lamang nang canüang capanaghilian ó casamaan nang ugali, ó nang canüang cahang alan silá
la
gente, que, con frecuencalumnia al prójimo,
cia
movida por la envidia, por sus malas costumbres ó por su ignorancia.
,
cay'á,
Ypag
-
pacomustá
,
pó
,
ninyó acó cay tatay at cay
Dará V. mis recuerdos á papá y á Pili y á todos los
.
— Pili,
at sa láhat nayig ca-
maganac
at caqilala natin,
at mag-ulos, po, cayó nang halang na sa iyong mabahajig lincod at masintahing ancle ^
na
130
—
parientes y conocidos nuesy mande cualquier cosa á su humilde servidor tros,
y amante hijo
próspero baticot
si
PROSPERO BATICOT
(Fr.M.L.BJ
Hemos terminado, señor estudiante. Doyle las mas expresivas gracias, por la asiduidad y notable atención con qué me ha, escuchado hasta aquí y por el amable esmero con qué ha seguido V., siempre, mis indicaciones. No le quepa á V. duda alguna (como á mí me sucede), que habrá quien me ponga de vuelta y media, por lo imperfecto de mi trabajo. Pero yo confío mi defensa á V. (y
Haga
perdóneme esta libertad). V. que se depositen, en un
platillo
de balanza,
que haya V. obtenido de mi Método, y, en el otro, ia importancia de los defectos que se le atribuyan... y verá V. como, los impugnadores, se callan. las utilidades
«Y, sobre* todo (les dice V.); para nosotros (los bago), siempre resulta,el señor (Aunque suprima V. el señor, no importa) Julius Miles, miles de veces mas útil queV. V.; puesto que, sabiendo poco, todo ese poco nos dio* y V.*V., sabiendo mucho, nada nos dieron». Con- lo cuál, les pone V. un punto en la^boca, qué, ni la operación que sufrió el nudo Gordiano, bastara á deJarla libre, para ocuparse de mi modesta obra. Y, por todo ello, le quedará sumamente agradecido
BARCELONA Y
NOVIEMfíRBl Dfí 1887.
1.31
ÍNDICE PARTE PRIMERA LECCIÓN PREPARATORIA Alfabeto tagálog.— Pronunciación. —Alfabeto tagálog, modificado.—Di visión de las vocales. —Di-
visión de los consonantes.
— Resumen
LECCIÓN
9
I
Del artículo definido.— Plural de los nombres.
—
Ejemplos.— Vocablos.— Ejercicios..
LECCIÓN
15
II
—
Pronombres personales. Alteraciones que sufren.— Verbos ausiliares. — Ejemplos.— Ejercicios.
LECCIÓN
III
Pronombres posesivos.-— Antes de nombre ó verDespués de nombre ó verbo. Ejemplos.
bo.
17
—
—
Vocablos. — Ejercicios
—
21
LECCIÓN IV Pronombres tivos.
blos.
— Ejercicios
—
Pronombres demostrade lugar.— Ejemplos. -^Voca-
relativos.
—Adverbios
25
-^ 132 --
LECCIÓN V Página
Números cardinales. — Números ordinales."— Números colectivos. — Ejercicios .
29
De ios verbos. — Maneras de conjugaren tagálog. — Formas en activa. — Formas en pasiva.— Activa en Mag. — Conjugación. ,
32
Resumen do Ja anterior. Formación de los Tiempos presentes. Id. de los Tiempos pasados, BelGerundio, Id. délos Futuros,— Dellmperativo,
38
*.
LECCIÓN VI
LECCIÓN vn
—
—
—
LECCIÓN
—
VIII
Activa en Um.— Su afinidad con la conjugación en Mag. En qué difieren. Donde se coloca Um, cuando la radical del verbo principia por consonante.—-En qué casos se ha de usar Mag y en qué Ejemplos otros Um.
—
—
—
42
LECCIÓN IX
—
Modos varios de conjugar los verbos por pasiva. —-Cuales son los prinDecios verbos en pasiva,
cipales.
— Conjugación en In
LECCIÓN X
.45 .
Conjugación en Pag... in.— Semejanza con conjugación en in.—Diferencias?
la
......
49
—
133
—
LECCIÓN XI Página
Verbos reflexivos.-*Y.erbos impersonales. cablos.
—Ejercicios. ....
LECCIÓN
— Vo51
XÍI
Modo de sustantivar los verbos,— Lo qué, antes de verbo. Del pronombre personal, en las frases negativas. Ejemplos. Vocablos.— Ejercicios.
— —
—
LECCIÓN
,
55
XIII
Significaciones distintas qué adquieren las. palabras, por la adición de monosílabos al principio
ó
ñn dé
la
radicaL—káición de ma,
al principio.
— Adición de ca principio y an — Que sucede termina, radical, por vocal y hay que añadirle an. — Que sucede cuando se coloca adjetivo después del sustantivo,— Aá¡GÜYOs excepcionales. — Ejercicios. al fin.
al
la
si
el
.
:
58
LECCIÓN XIV An,
me
la
al final
a de an.
—En que casos se supri— Ejemplos
de dicción.
62
LECCIÓN XV Exposición de radicales verbos y de los cambios que, en su significación, sufren, por la adición de ma ó ca...aii. Transformación del verbo en nombre sustantivo, Qué resulta, añadiendo an á la raíz de un verbo.— Ejemplos
— —
63
—
134
—
LECCIÓN XVI Pá|3ji^f».
Lo que resulta anteponiendo mag á un nombm y repitiendo su primera silaba,—^Lo que sucede si Ejemplos. es verbo en lugar de nombre,
—
.
•
65
ÚLTIMA LECCIÓN
—
Sobre el género de los nombres. De los tratamientos: usted Y señor.-— De los nombres propios.
—
—
Gomo se forman los adjetivos aumentativos. Fuerza de expresión en las frases afirmativas. Para, en. alta voz, llamar á hombres y á mujeres,
—
— Ejercicios
Clave de los Temas ó
Ej-ercicios.-.
*.....
67
..*,,.,
71
PARTE SEGUNDA Frases adverbiales, adverbios, conjunciones,
in-
terjeccioríes, etcétera
77
Lista de verbos por orden alfabético
82
Vocabulario Frases dialogadas Diálogos Carta
....:.,. »
•
FIN
...
91
116 118 128
—
135
RECTIFICACIÓN Impreso, ya, casi todo el material de esta obrita, se enterado, de que, ademas de la gramática citada en el Prefacio, hay alguna otra publicada; y que, en la
me ha
actualidad, se esta dando á la prensa; para,
breve ver
la luz pública,
muy
en
un Diccionario Hispano-Ta-
gálog.
Mas
vale así.
3,
911,
CATAPUSAN
Esta obra es propiedad del autor, quien se reserva todos los dere* chos que la ley le concede.
f.'*
-'-xmA.
ꤒi''^,
;^»r:^j'. '^H^í::^%'íl¿>w
THE UNIVERSITY OF MICHIGAN
DATE DUE
UNIVERSITY OF MICHIGAN
111
9015 O 775 5292