Sot

I. Thaân nhieät Thaân nhieät laø nhieät ñoä cuûa cô theå, sinh ra do quaù trình oxy hoaù vaät chaát trong cô theå. Thaân nhieät ñöôïc chia thaønh 2 loaïi : nhieät ñoä trung taâm vaø nhieät ñoä ngoaïi vi. - Nhieät ñoä trung taâm laø nhieät ñoä cuûa caùc cô quan noäi taïng naèm saâu beân trong cô theå. Caùc cô quan naøy sinh nhieät maïnh vaø ít bò aûnh höôûng bôûi moâi tröôøng beân ngoaøi, do ñoù luoân cao hôn so vôùi nhieät ñoä ngoaïi vi. Nhieät ñoä trung taâm aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán toác ñoä chuyeån hoaù cuûa teá baøo, cô quan. Nhieät ñoä trung taâm ñöôïc ño ôû moät soá vò trí sau : Tröïc traøng

36,5 – 37,5°C

Döôùi löôõi

36 – 37°C

Naùch

36,2 - 37°C

- Nhieät ñoä ngoaïi vi laø nhieät ñoä cuûa phaàn toå chöùc bao boïc phía ngoaøi cô theå. Nhieät ñoä ngoaïi vi deã bò aûnh höôûng bôûi moâi tröôøng ngoaøi vaø thay ñoåi tuyø vaøo vò trí treân cô theå. Nhieät ñoä da ôû ñaàu, ngöïc buïng thì cao, nhieät ñoä da ôû caùc chi thì thaáp hôn vaø giaûm daàn töø goác chi ñeán ngoïn chi. Coâng thöùc tính nhieät ñoä da trung bình :

T°dtb = (T°ngöïc × 0,50) + (T°caúng chaân × 0,36) + (T°caúng tay × 0,14)

Coâng thöùc tính nhieät ñoä trung bình cô theå :

T°cô theå = (T°tröïc traøng × 0,6) +(T°dtb × 0,4)

Thaân nhieät cuûa ngöôøi dao ñoäng trong khoaûng 36,5 – 37,5°C. Thöôøng laáy giaù trò trung bình laø 37°C laøm tieâu chuaån ñaùnh giaù trong laâm saøng. Thaân nhieät ñöôïc duy trì oån ñònh laø nhôø 2 cô cheá sinh nhieät vaø thaûi nhieät song song dieãn ra trong cô theå vaø luoân caân baèng vôùi nhau. 1. Quaù trình sinh nhieät : nhieät trong cô theå sinh ra töø caùc nguoàn sau - Söï oxy hoaù vaät chaát trong teá baøo. - Söï co cô Moät soá hormon nhö adrenalin, noradrenalin, glucocorticoid, progesterol gaây taêng chuyeån hoaù neân laøm taêng sinh nhieät. Trong traïng thaùi run cô, naêng löôïng ñeå thöïc hieân coâng cô hoïc laø khoâng ñaùng keå, phaàn lôùn hoaù naêng ñöôïc giaûi phoùng seõ chuyeån thaønh nhieät naêng gaây taêng sinh nhieät maïnh. Do ñoù, run cô laø moät phaûn xaï choáng laïnh raát hieäu quaû. 2. Quaù trình thaûi nhieät : coù caùc hình thöùc sau - Thaûi nhieät baèng truyeàn nhieät + Böùc xaï nhieät + Daãn truyeàn nhieät + Ñoái löu 3 con ñöôøng thaûi nhieät naøy chæ thöïc hieän ñöôïc khi nhieät ñoä cô theå thaáp hôn nhieät ñoä cuûa moâi tröôøng ngoaøi. - Thaûi nhieät baèng ñöôøng boác hôi nöôùc + Boác hôi nöôùc qua khí thôû + Baøi tieát moà hoâi Ñaây laø caùc hình thöùc thaûi nhieät hieäu quaû trong tröôøng hôïp nhieät ñoä cô theå thaáp hôn nhieät ñoä cuûa moâi tröôøng, trong ñoù boác hôi qua moà hoâi coù vai troø ñaëc bieät quan troïng. Nhöôïc 1

ñieåm cuûa hình thöùc naøy laø khi ñoä aåm khoâng khí ñaït möùc baõo hoaø (100%) thì söï bay hôi ngöøng laïi vaø ta coù caûm giaùc noùng böùc, khoù chòu. II. Cô cheá ñieàu hoaø thaân nhieät 1. Caùc khaâu cuûa phaûn xaï ñieàu nhieät - Thuï caûm theå nhieät + Thuï caûm theå nhieät ngoaïi vi : goàm thuï caûm theå noùng (Ruffini) vaø thuï caûm theå laïnh (Krause). Soá löôïng thuï caûm theå laïnh nhieàu gaáp 10 laàn soá thuï caûm theå noùng. Chuùng nhaän bieát söï thay ñoåi nhieät ñoä cuûa moâi tröôøng ngoaøi. + Thuï caûm theå nhieät ôû thaønh maïch maùu vaø ôû thaàn kinh trung öông : nhaän caûm söï thay ñoåi nhieät ñoä cuûa doøng maùu chaûy qua (töùc nhieät ñoä trung taâm). - Ñöôøng daãn truyeàn höôùng taâm Töø thuï caûm theå nhieät ngoaïi vi, caùc xung ñoäng ñi tteo sôïi caûm giaùc nhieät tôùi söøng sau chaát xaùm tuyû soáng, baét cheùo sang beân ñoái dieän taïo thaønh boù caûm giaùc nhieät (boù cung sau) roài ñi leân ñoài thò vaø voû naõo. Treân ñöôøng ñi, boù naøy cho caùc nhaùnh ñi tôùi trung khu ñieàu nhieät ôû vuøng döôùi ñoài vaø theå löôùi. Caùc xung ñoäng töø thuï caûm theå nhieät cuûa thaàn kinh trung öông thì daãn truyeàn tröïc tieáp ñeán trung khu ñieàu nhieät. Thuïï caûm theå Ruffini Thuï caûm theå Krause

2

- Trung khu ñieàu nhieät khu truù ôû vuøng döôùi ñoài, goàm 2 phaàn. + Trung khu choáng noùng : naèm giöõa meùp tröôùc vaø cheùo thò giaùc, coù taùc duïng ñieàu hoaø quaù trình thaûi nhieät. + Trung khu choáng laïnh : naèm ôû 2 beân rìa cuûa phaàn sau vuøng döôùi ñoài. Coù taùc duïng ñieàu hoaø quaù trình sinh nhieät. Kích thích vuøng naøy gaây ra co maïch ngoaïi vi, taêng ñöôøng maùu, taêng chuyeån hoaù, gaây run cô … laø caùc phaûn öùng choáng laïnh. Ña soá ñoäc toá cuûa caùc vi khuaån, virus ñeàu taùc ñoäng vaøo trung khu ñieàu nhieät cuûa vuøng döôùi ñoài maø gaây soát. Caùc thuoác haï soát cuõng taùc ñoäng vaøo trung khu naøy maø gaây taùc duïng. Voû naõo nhaän bieát nhieät ñoä cô theå qua caûm giaùc noùng laïnh vaø ñieàu nhieät baèng caùc hoaït ñoäng coù yù thöùc. - Ñöôøng daãn truyeàn ly taâm Theo ñöôøng thaàn kinh, xung ñoäng töø trung khu ñieàu nhieät truyeàn theo caùc sôïi thaàn kinh thöïc vaät vaø thaàn kinh vaän ñoäng tôùi tuyû soáng. Theo ñöôøng thaàn kinh – theå dòch, caùc hormon ñieàu hoaø quaù trình sinh – thaûi nhieät ñöôïc tieát ra döôùi söï chæ huy cuûa heä döôùi ñoài – tuyeán yeân – tuyeán ñích. - Cô quan thöïc hieän Bao goàm toaøn boä caùc teá baøo trong cô theå, ñaëc bieät laø caùc teá baøo gan, cô, caùc tuyeán moà hoâi, maïch maùu döôùi da vaø heä hoâ haáp. Caùc cô cheá choáng noùng cuûa cô theå bao goàm 2 hình thöùc chuû yeáu laø giaõn maïch döôùi da vaø taêng baøi tieát moâ hoâi. Caùc cô cheá choáng laïnh bao goàm söï taêng chuyeån hoaù (maø ít hoaëc khoâng toång hôïp ATP), phaûn xaï run cô, co maïch döôùi da, phaûn xaï döïng chaân loâng … 2. Khaùi nieäm möùc chuaån (Set point) cuûa cô cheá ñieàu nhieät vuøng döôùi ñoài ÔÛ ngöôøi bình thöôøng, khi nhieät ñoä ôû vuøng döôùi ñoài ñaït möùc 37,1°C, quaù trình thaûi nhieät baét ñaàu taêng, quaù trình sinh nhieät döøng laïi ôû möùc sinh nhieät cô sôû. Khi nhieät ñoä vöôït ngöôõng naøy, thaûi nhieät vöôït troäi sinh nhieät neân nhieät ñoä cô theå ñöôïc ñöa veà möùc 37,1°C. Ngöôïc laïi, khi nhieät ñoä haï xuoáng döôùi 37,1°C, sinh nhieät vöôït troäi thaûi nhieät, naâng nhieät ñoä cô theå trôû veà möùc bình thöôøng. Nhieät ñoä 37,1°C ñöôïc goïi laø “möùc chuaån” cuûa cô cheá ñieàu nhieät. Möùc chuaån naøy khoâng coá ñònh maø phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä da vaø moät soá cô quan trong cô theå.

3

III. Sinh lyù beänh cuûa soát 1. Khaùi nieäm Soát laø phaûn öùng cuûa cô theå ngöôøi vaø ñoäng vaät cao caáp ñoái vôùi nhöõng kích thích do nguyeân nhaân beänh lyù, ñaëc ñieåm laø taêng nhieät ñoä cô theå. Taêng thaân nhieät trong soát laø söï tích luyõ taïm thôøi nhieät löôïng do hình thaønh 1 “möùc chuaån” môùi cao hôn bình thöôøng (37,1°C), trong ñoù caùc cô cheá sinh nhieät vaø thaûi nhieät vaãn hoaït ñoäng moät caùch caân baèng vôùi nhau ôû “möùc chuaån” môùi naøy. Ngöôïc laïi, trong traïng thaùi nhieãm noùng (say naéng, say noùng), trung khu ñieàu nhieät bò roái loaïn nghieâm troïng, khieán cô theå khoâng thaûi ñöôïc nhieät löôïng thöøa, laøm thaân nhieät taêng cao. 2. Sinh lyù beänh a. “Möùc chuaån” trong soát Caùc chaát gaây soát (ñoäc toá vi khuaån, virus, saûn phaåm chuyeån hoaù …) taùc ñoäng ñeán trung khu ñieàu nhieät ôû vuøng döôùi ñoài daãn tôùi hình thaønh 1 “möùc chuaån” môùi cao hôn bình thöôøng. Keát quaû laø cô theå taêng sinh nhieät vaø giaûm thaûi nhieät ñeå naâng thaân nhieät leân tôùi möùc chuaån môùi. Beänh nhaân seõ caûm thaáy laïnh, sôûn gai oác, co maïch döôùi da, da nhôït, giaûm tieát moà hoâi, run cô. Giai ñoaïn naøy goïi laø giai ñoaïn taêng thaân nhieät hay giai ñoaïn soát taêng, noù coù theå baét ñaàu ñoät ngoät, soát cao sau vaøi giôø (cuùm, vieâm phoåi), hoaëc töø töø, taêng daàn sau vaøi ngaøy (thöông haøn, sôûi). Khi thaân nhieät ñaõ ñaït “möùc chuaån” môùi, beänh nhaân khoâng coøn caûm thaáy laïnh nöõa. Thaûi nhieät ñaït möùc caân baèng vôùi sinh nhieät (giai ñoaïn soát ñöùng). Ñeán khi taùc nhaân gaây soát khoâng coøn, “möùc chuaån” cuûa vuøng döôùi ñoài laïi tuït xuoáng veà möùc bình thöôøng, cô theå ôû trong traïng thaùi thöøa nhieät, laøm xuaát hieän caùc phaûn xaï choáng noùng (taêng thaûi nhieät, giaûm sinh nhieät), bieåu hieän laø söï taêng tieát moà hoâi, giaõn maïch, da ñoû löø, ñaùi nhieàu … Ñaây laø giai ñoaïn soát lui. Söï haï nhieät coù theå dieãn bieán töø töø hoaëc ñoät ngoät. Haï thaân nhieät quaù nhanh coù theå nguy nhieåm vì gaây thieåu naêng maïch caáp tính, truî maïch do giaûm tröông löïc maïch maùu, thieáu maùu nghieâm troïng b. Chaát gaây soát Chaát gaây soát (pyrogens) laø nhöõng chaát coù khaû naêng laøm thay ñoåi “möùc chuaån” nhieät cuûa trung khu ñieàu nhieät. Ngöôøi ta phaân ra 2 nhoùm : caùc chaát gaây soát noäi sinh vaø caùc chaát gaây soát ngoaïi sinh. - Moät soá chaát gaây soát ngoaïi sinh + Vi khuaån vaø ñoäc toá vi khuaån + Lipopolysaccharid cuûa thaønh phaàn vi khuaån gram aâm + Protein khaùng nguyeân cuûa vi khuaån gram döông + Caùc thaønh phaàn protein cuûa ñoäc toá vi khuaån + Virus, mycobacteria + Caùc protein khaùc mang tính khaùng nguyeân + Moät soá Steroid coù chöùa goác hydroxyl 3a, ion hydrogen 5b, progesterol trong chu kyø kinh nguyeät + Moät soá thuoác ñieàu trò : ampicillin, cephalosporin, amphotericin, barbiturat, quinidin, thiouracil … - Caùc chaát gaây soát noäi sinh Khi caùc chaát gaây soát ngoaïi sinh xaâm nhaäp vaøo cô theå, caùc teá baøo baïch caàu bò kích thích seõ saûn xuaát ra caùc chaát gaây soát noäi sinh nhö + Interleukin 1 (IL1) vaø Interleukin 6 (IL6) + Interferon (IFN) + TNF (tumor necrosis factor) – yeáu toá hoaïi töû u 4

Caùc chaát naøy taùc ñoäng leân vuøng döôùi ñoài vaø gaây soát theo cô cheá sau : Chaát gaây soát ngoaïi lai

Vuøng döôùi ñoài Prostaglandin E 1, E 2

Baïch caàu

(+) Chaát gaây soát noäi lai

TKTW

Run cô, taêng hoâ haáp …

SOÁT

Prostaglandin synthetase

Acid arachidonic

TKTV

Co maïch ngoaïi vi Taêng chuyeån hoaù …

c. Chuyeån hoaù trong soát - Chuyeån hoùa glucid : chuû yeáu laø taêng thoaùi bieán glycogen vaø taêng ñöôøng maùu do kích thích heä giao caûm vaø taêng tieát adrenalin. - Chuyeån hoaù lipid : lipid ñöôïc huy ñoäng khi nguoàn glucid baét ñaàu caïn kieät (chuû yeáu töø giai ñoaïn soát ñöùng). Khi soát keùo daøi, roái loaïn chuyeån hoaù lipid daãn tôùi öù ñoïng caùc theå ceton trong maùu, goùp phaàn gaây nhieãm toan chuyeån hoaù. - Chuyeån hoaù protid : roái loaïn chuyeån hoaù protid trong soát laø do + Taùc ñoäng cuûa ñoäc toá vi khuaån, virus. + Thaân nhieät taêng vaø toan chuyeån hoaù laøm cöôøng tính caùc enzym tieâu protid. + Nguoàn glucid caïn kieät vaø chuyeån hoaù protid roái loaïn buoäc cô theå huy ñoäng protid ñeå cung caáp naêng löôïng. Coäng vôùi tình traïng giaûm haáp thu protid töø ñöôøng tieâu hoaù khieán caân baèng nitô aâm tính, caùc saûn phaån chuyeån hoaù cuûa protid taêng leân trong maùu vaø nöôùc tieåu (NH3, creatinin, urea…) + Taêng taïo khaùng theå, boå theå, baïch caàu, enzym … - Chuyeån hoaù nöôùc – ñieän giaûi : roái loaïn chuû yeáu trong giai ñoaïn soát ñöùng. Söï taêng tieát ADH vaø aldosteron gaây giöõ nöôùc, giöõ muoái. Maët khaùc, nöôùc bò giöõ trong cô quan, toå chöùc gaây öù ñoïng caùc saûn phaåm chuyeån hoaù. Maát nöôùc noäi baøo vaø maát qua hoâ haáp, moà hoâi, nöôùc tieåu khieán beânh nhaân coù caûm giaùc khaùt. d. Roái loaïn chöùc phaän trong soát - Thaàn kinh + Nhöùc ñaàu, meät moûi, buoàn nguû, keùm taäp trung. + Ghi ñieän naõo thaáy caùc soùng alpha chaäm laïi, bieáu hieän öùc cheá thaàn kinh cao caáp. + ÔÛ treû nhoû, trung taâm ñieàu nhieät vaø voõ naõo chöa hoaøn thieän, deã phaùt sinh co giaät khi soát cao. - Tuaàn hoaøn + Nhòp tim taêng do höng phaán giao caûm vaø nhieät cao taùc ñoäng leân heä töï ñoäng cuûa tim. Thoâng thöôøng thaân nhieät taêng 1°C, maïch taêng 10 – 15 laàn. + Huyeát aùp ñoäng maïch thöôøng khoâng thay ñoåi. + Höng phaán giao caûm gaây co maïch ngoaïi vi, giaõn maïch trung taâm, taêng cöôøng töôùi maùu cho gan, naõo, thaän. Ñaây laø cô sôû cuûa phöông phaùp ñieàu trò beänh taêng huyeát aùp do thieáu maùu thaän baèng gaây soát nhaân taïo. 5

- Mieãn dòch + Taêng sinh baïch caàu vaø taêng hoaït tính thöùc baøo cuûa baïch caàu. + Taêng sinh khaùng theå, boå theå. - Hoâ haáp + Nhòp thôû taêng do nhieät ñoä maùu cao vaø tình traïng toan chuyeån kích thích trung khu hoâ haáp. - Tieâu hoaù + Chaùn aên, maát ngon, mieäng khoâ, löôõi böï traéng. Cô cheá cuûa hieän töôïng naøy trong soát do nhieãm khuaån laø do trung taâm aên bò öùc cheá vaø giaûm baøi tieát dòch tieâu hoaù do nhieãm ñoäc. + Roái loaïn khaû naêng co boùp cuûa daï daøy, ruoät. Giaûm tröông löïc ruoät. + Chaùn aên vaø roái loaïn tieâu hoaù laø nguyeân nhaân gaây suy nhöôïc cô theå, gaày suùt. - Chöùc naêng gan ñöôïc taêng cöôøng treân nhieàu phöông dieän nhaèm thích öùng phoøng ngöï vôùi nguyeân nhaân gaây soát. + taêng cöôøng quaù trình phosphoryl oxy hoaù vaät chaát. + taêng cöôøng toång hôïp protein, phospholipid, fibrinogen … + taêng cöôøng chöùc naêng khöû ñoäc IV. Ñaëc ñieåm cô cheá ñieàu nhieät cuûa treû em Treû em laø moät cô theå ñang lôùn, vì vaäy cô cheá ñieàu nhieät coù nhieàu ñieåm phöùc taïp khaùc bieät so vôùi ngöôøi lôùn, caàn ñöôïc chuù yù treân laâm saøng. - Trung taâm ñieàu nhieät chöa hoaøn thieän, neân raát deã bò taùc ñoäng. Treû coù theå bò soát cao ngay caû khi nhieãm khuaån nheï. - Dieän tích da so vôùi caân naëng cuûa treû em laø cao hôn ngöôøi lôùn, maïng mao maïch döôùi da cuõng nhieàu hôn neân thaân nhieät deã bò aûnh höôûng bôûi nhieät ñoä moâi tröôøng. - Treû em luoân hieáu ñoäng neân quaù trình sinh nhieät thöôøng ôû möùc cao. - ÔÛ löùa tuoåi daäy thì, do nhöõng bieán ñoåi maïnh meõ veà noäi tieát vaø thaành kinh neân söï ñieàu hoaø thaân nhieät cuõng deã bò roái loaïn. V. Caùc beänh gaây soát 1. Do nguyeân nhaân nhieãm khuaån - Nhieãm vi khuaån + Nhieãm khuaån tai muõi hoïng : vieâm hoïng, vieâm amidan, vieâm tai giöõa, vieâm xoang, vieâm muõi … + Lao (sô nhieãm vaø taùi phaùt) + Nhieãm khuaån ñöôøng tieâu hoaù : lî, thöông haøn, nhieãm truøng nhieãm ñoäc aên uoáng … + Vieâm ñöôøng hoâ haáp döôùi : vieâm phoåi, vieâm pheá quaûn, pheá quaûn pheá vieâm … + Caùc oå nung muû saâu (apxe gan, apxe phoåi …) + Nhieãm khuaån huyeát + Vieâm ruoät thöøa + Vieâm ñöôøng tieát nieäu, sinh duïc. + Vieâm naõo, maøng naõo + Beänh do Leptospira, Listeria, Brucella … vv… - Nhieãm virus vaø Rickettsia + Vieâm ñöôøng hoâ haáp caáp tính do virus + Cuùm + Vieâm gan virus 6

+ Beänh do virus ñöôøng ruoät (Rota, Norwalk, Corona, Adeno ñöôøng ruoät …) + Dangue xuaát huyeát + nhieãm HIV – AIDS + vieâm naõo, vieâm naõo Nhaâït Baûn + Caùc beänh do Rickettsia vv… - Nhieãm kyù sinh truøng + Soát reùt + Beänh do amip (lî amip, apxe gan amip) + Vieâm phoåi hoaëc vieâm maøng naõo do naám (Candida, Aspegillus …) + Caùc beänh giun saùn (nhieãm giun ñuõa, giun moùc … ) vv… 2. Do caùc beänh cuûa toå chöùc taân saûn - Beänh veà maùu vaø cô quan taïo maùu + Baïch caàu caáp + Beänh Hodgkin vaø Non – Hodgkin … - Caùc khoái u laønh vaø aùc tính. 3. Do caùc beänh cuûa toå chöùc lieân keát - Thaáp tim - Vieâm khôùp daïng thaáp - Caùc beänh Collagen : lupus ban ñoû, vieâm huùt quanh ñoäng maïch … - Beänh Kawasaki - Sarcoidose vv… 4. Do caùc nguyeân nhaân khaùc - Do nguyeân nhaân thaàn kinh, taâm thaàn + sau nhieãm khuaån heä thaàn kinh trung öông. + sau chaán thöông soï naõo, xuaát huyeát naõo. + Caùc dò taät cuûa heä thaàn kinh (naõo uùng thuyû, naõo beù …) + Nguyeân nhaân taâm lyù : lo aâu, meät moûi, ñau ñaàu, ñau buïng - Do caùc beänh chuyeån hoaù vaø di truyeàn + Caùc beänh cuûa tuyeán giaùp (cöôøng giaùp, vieâm tuyeán giaùp töï mieãn …) + Beänh Goutte + Thieåu saûn, loaïn saûn tuyeán moà hoâi + Beänh Crohn + Loaïn saûn ngoaïi bì vv… - Do dò öùng vôùi thöùc aên, hoaù chaát, thuoác … * Toùm laïi : - Nguyeân nhaân gaây soát laø voâ cuøng phong phuù. - Coù moät tæ leä beänh nhaân soát maø khoâng roõ nguyeân nhaân.

7

VI. Caùc vaán ñeà veà laâm saøng 1. Möùc ñoä soát - Soát nheï : treân 37°C – döôùi 38°C - Soát vöøa : treân 38°C – döôùi 39°C - Soát cao : treân 39°C 2. Thôøi gian soát - Soát caáp tính : soát döôùi 7 ngaøy, goàm caùc beänh nhieãm khuaån, nhieãm virus töï giôùi haïn nhö cuùm, vieâm ñöôøng hoâ haáp caáp tính, soát Dangue … - Soát keùo daøi : khi thôøi gian soát treân 7 ngaøy, coù khi keùo daøi 2 – 3 tuaàn, nguyeân nhaân raát phöùc taïp (nhö ñaõ trình baøy trong muïc V) 3. Tính chaát soát - Soát cao lieân tuïc : nhieät ñoä thöôøng xuyeân ôû treân 39°C, dao ñoäng saùng chieàu khoâng quaù 1°C, gaëp trong nhieãm virus nhö soát dangue (thöôøng döôùi 7 ngaøy), hoaëc thöông haøn (treân 7 ngaøy). - Soát cao dao ñoäng : thaân nhieät luùc naøo cuõng cao, dao ñoäng maïnh, saùng chieàu cheânh leäch töø 1,5°C trôû leân, gaëp trong caùc oå nung muû saâu, nhieãm khuaån huyeát vaø caùc nhieãm khuaån naëng khaùc. - Soát töøng côn : thaân nhieät luùc bình thöôøng, luùc taêng cao, ñieån hình trong beänh soát reùt. - Soát hoài quy : cöù sau moãi ñôït soát 3 – 7 ngaøy laïi coù moät ñôït khoâng soát, tieáp theo laø moät ñôït soát trôû laïi, ñieån hình laø beänh soát hoài quy do Borrrelia recurrentis. - Soát laøn soùng : thaân nhieät töø töø leân cao, sau ñoù ít laâu laïi töø töø giaûm xuoáng ñeán möùc bình thöôøng, sau moät thôøi gian daøi ngaén tuyø töøng tröôøng hôïp, soát laïi taùi phaùt, ví duï trong beänh do Leptospira. - Soát daïng cao nguyeân : soát töø töø leân cao, sau ñoù duy trì soát cao lieân tuïc trong 7 – 10 ngaøy hoaëc daøi hôn, roài soát töø töø giaûm xuoáng, ví duï trong beänh thöông haøn. - Soát caùch nhaät : ngaøy soát moâït côn, hoâm sau nghæ soát, hoâm sau laïi soát côn khaùc. Ví duï trong beänh soát reùt do P. vivax. - Soát veà chieàu : thöôøng soát khoâng cao, soát veà chieàu vaø ñeâm. Gaëp trong lao sô nhieãm. - Soát hai pha : pha 1 soát cao ñoät ngoät töø 1 – 5 ngaøy, giaûm soát ñoät ngoät trong 1 – 2 ngaøy. Pha 2 cao ñoät ngoät, keùo daøi 1 – 2 ngaøy, trong beänh caûnh soát Dangue. - Soát keùo daøi khoâng theo quy luaät naøo : gaëp trong caùc khoái u laønh vaø aùc tính. 4. Vai troø vaø haäu quaû cuûa soát * Vai troø cuûa soát - Metnhicop ñaùnh giaù : “Vieâm, taêng baïch caàu vaø soát hình thaønh moät theá chaân kieàng coù taùc duïng ngaên chaën caùc nguyeân nhaân beänh lyù khi chuùng xaâm nhaäp cô theå”. Soát veà cô baûn laø moät phaûn öùng thích öùng baûo veä cô theå. - Soát laøm taêng cöôøng döï tröõ naêng löôïng nhôø taêng quaù trình phosphoryl hoaù vaø taêng hoaït tính, chöùc phaän cuûa caùc teá baøo, cô quan. - Taïo ñieàu kieän phuïc hoài chöùc phaän cuûa caùc toå chöùc, teá baøo bò toån thöông nhôø taêng cöôøng chuyeån hoaù. - ÖÙc cheá söï phaùt trieån cuûa moät soá loaïi vi khuaån, virus. - Kích thích sinh khaùng theå, baïch caàu vaø caùc yeáu toá khaùc cuûa heä mieàn dòch. - Trong y hoïc coù phöông phaùp gaây soát nhaân taïo ñeå ñieàu trò moät soá beänh (giang mai coù toån thöông TKTW, vieâm ña khôùp daïng thaáp khoâng ñaëc hieäu, taêng huyeát aùp aùc tính, moät soá beänh ngoaøi da …) * Haäu quaû cuûa soát Neáu soát quaù cao vaø keùo daøi thì yù nghóa thích öùng baûo veä cô theå khoâng coøn, ngöôïc laïi daãn tôùi nhöõng roái loaïn chuyeån hoaù vaø roái loaïn chöùc phaän nghieâm troïng, gaây nhöõng thöông toån thöù phaùt khaùc, thaäm chí ñe doaï töû vong. 8

6. Thaùi ñoä xöû trí khi coù soát Thaùi ñoä xöû trí cuûa y sinh laø phaûi toân troïng, baûo veä phaûn öùng soát vöøa phaûi, khoâng voäi vaõø laïm duïng thuoác haï soát vì coù theå thay ñoåi dieãn bieán cuûa beänh, gaây khoù khaên cho chaån ñoaùn vaø ñieàu trò. Trong khi theo doõi tìm nguyeân nhaân chính cuûa beänh, phaûi chuù yù : - Ngaên ngöøa nhöõng roái loaïn cô theå do taêng thaân nhieät (nhö maát nöôùc, maát ñieän giaûi, co giaät …) - Nuoâi döôõng toát, taêng cöôøng söùc ñeà khaùng. Neáu soát quaù cao, hoaëc keùo daøi, luùc naøy caàn thieát phaûi duøng thuoác haï soát ñeå ngaên ngöøa nhöõng bieán chöùng coù haïi cuûa taêng thaân nhieät. Ñoàng thôøi keát hôïp vôùi ñieàu trò ñaëc hieäu, dinh döôõng toaøn thaân, giaûi quyeát kòp thôøi caùc roái loaïn chuyeån hoaù vaø chöùc phaän. 7. Caùc phöông phaùp ño nhieät ñoä cô theå * Hieän nay treân thò tröôøng coù 3 loaïi nhieät keá phoå bieán : - Nhieät keá thuyû ngaân : laøm baèng thuyû tinh, beân trong coù chöùa thuyû ngaân. Loaïi naøy reû tieàn vaø cho keát quûa tin caäy. Nhöôïc ñieåm laø deã vôõ vaø khi ñaõ vôõ seõ giaûi phoùng thuyû ngaân laø 1 chaát coù theå gaây ñoäc. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, hieän loaïi nhieät keá naøy ñang ñöôïc khuyeán caùo khoâng neân söû duïng, ít nhaát laø ñoái vôùi treû em. Chuù yù tröôùc khi duøng phaûi vaåy ñeå coät thuyû ngaân tuït xuoáng döôùi 37°C - Nhieät keá ñieän töû : chaát lieäu beàn, khoù vôõ, coù theå coù ñaàu doø meàm, hieän keát quaû baèng soá, moãi laàn ño maùt khoaûng 2 – 3 phuùt. Nhöôïc ñieåm laø neáu söû duïng laâu coù theå keát quaû khoâng coøn chính xaùc. - Nhieät keá ñieän töû hoàng ngoaïi ño ôû tai : coù keát quaû nhanh choùng (sau vaøi giaây), raát thích hôïp ñeå ño cho treû em. Tuy nhieân giaù thaønh cao, vaø keát quaû ño coù theå bò sai leäch neáu ñaët nhieät keá khoâng vaøo oáng tai hoaëc coù nhieàu raùy tai. Moät soá loaïi nhieät keá khaùc nhö nhieät keá hoàng ngoaïi ño ôû traùn, nhieät keá hoàng ngoaïi ño thaân nhieät maø khoâng caàn chaïm vaøo ngöôøi …

Nhieät keá thuyû ngaân

Nhieät keá ñieän töû

Nhieät keá ño tai

* Caùc vò trí thöôøng duøng ñeå ño thaân nhieät laø naùch, haäu moân, mieäng, tai, traùn. - Ño ôû naùch : dang caùnh tay ngöôøi beänh vuoâng goùc vôùi thaân ngöôøi, ñaët ñaàu doø cuûa nhieät keá vaøo ñænh hoõm naùch roài kheùp caùnh tay saùt thaân mình. Vôùi nhieät keá thuyû ngaân, chôø töø 3 – 5 phuùt roài ñoïc keát quaû. Vôùi nhieät keá ñieän töû, maùy töï hieån thò nhieät ñoä khi coù keát quaû. - Ño ôû mieäng : deã thöïc hieän, ngöôøi beänh ngaäm ñaàu doø vaøo mieäng, chôø 3 – 5 phuùt. Tuy nhieân khoâng aùp duïng vôùi treû quaù nhoû vì treû khoâng hôïp taùc ñöôïc, maët khaùc treû coù theå nuoát nhieät keá vaøo hoaëc caén vôõ baàu thuûy ngaân gaây nguy hieåm. Caùch naøy hieän ít ñöôïc aùp duïng. - Ño ôû haäu moân : thöôøng aùp duïng ñoái vôùi treû nhoû. Caàn duøng nhöõng nhieät keá coù ñaàu tuø, troøn. Tröôùc khi duøng caàn lau röûa saïch seõ nhieät keá, boâi moät ít Vaseline vaøo ñaàu doø. Vôùi treû sô sinh, ñaët beù naèm ngöûa, moät tay nhaác hai chaân treû giô leân, moät tay ñuùt töø töø phaàn ñaàu doø vaøo haäu moân tôùi gaàn 9

heát phaàn naøy, sau ñoù tieáp tuïc giöõ phaàn coøn laïi cuûa nhieät keá trong tay. Vôùi treû lôùn hôn coù theå cho treû naèm saáp roài ñuùt ñaàu doø vaøo. Caàn giöõ nhieät keá trong ít nhaát 2 phuùt. - Ño ôû tai : nghieâng ñaàu beänh nhaân ñoái dieän vôùi maët ngöôøi ño, keùo nheï vaønh tai ñeå thaáy roõ oáng tai, ñöa ñaàu doø cuûa nhieät keá hoàâng ngoaïi vaøo ñuùng oáng tai, aán nuùt khôûi ñoäng, sau vaøi giaây maùy seõ hieän keát quaû. - Ño ôû traùn : hieän coù loaïi nhieät keá hoàng ngoaïi daùn leân traùn.

Ño ôû tai

Ño ôû mieäng

Ño ôû traùn

VII. Caùc phöông phaùp haï soát Coù 2 nhoùm bieän phaùp haï soát laø caùc bieän phaùp vaät lyù vaø duøng thuoác haï soát. Caùc bieän phaùp vaät lyù nhö taém nöôùc maùt, chöôøm nöôùc ñaù, chöôøng khaên laïnh … deã aùp duïng nhöng thöôøng chæ laø bieän phaùp taïm thôøi. Neáu soát cao, bieän phaùp duøng thuoác vaãn laø caàn thieát nhaát. Phaàn naøy taäp trung noùi veà caùc thuoác haï soát. 1. Thuoác haï soát - giaûm ñau - choáng vieâm khoâng phaûi Steriod (NSAIDs). Ñaây laø nhoùm thuoác ñöôïc duøng ñeå haï soát phoå bieán nhaát treân laâm saøng, trong ñoù 2 cheá phaåm thöôøng duøng laø Paracetamol vaø Ibuprofen. Cô cheá taùc duïng haï soát cuûa NSAIDs laø öùc cheá prostaglandin synthetase, qua ñoù ngaên caûn hình thaønh prostaglandin, taêng cöôøng quaù trình thaûi nhieät, laäp laïi caân baèng nhieät cho trung khu ñieàu nhieät vuøng döôùi ñoài. Do taùc ñoäng vaøo “khaâu cuoái” cuûa chuoãi phaûn öùng gaây soát neân NSAIDs coù taùc duïng haï soát ñoái vôùi moïi nguyeân nhaân gaây soát, maët khaùc noù khoâng gaây haï thaân nhieät treân ngöôøi bình thöôøng. Thöïc nghieäm cho thaáy NSAIDs khoâng haï ñöôïc soát gaây ra khi tieâm Prostaglandin tröïc tieáp vaøo vuøng döôùi ñoài. Vì khoâng taùc ñoäng ñeán nguyeân nhaân gaây soát neân NSAIDs chæ laø thuoác ñieàu trò trieäu chöùng, sau khi thuoác bò thaûi tröø, soát seõ quay trôû laïi. Chaát gaây soát ngoaïi lai

NSAIDs (-)

Baïch caàu

(+) Chaát gaây soát noäi lai

Prostaglandin E 1, E 2

TKTW

Run cô, taêng hoâ haáp …

SOÁT

Prostaglandin synthetase

Acid arachidonic

TKTV

Co maïch ngoaïi vi Taêng chuyeån hoaù …

10

Ngoaøi taùc duïng haï soát, caùc NSAIDs coøn coù caùc taùc duïng - Giaûm ñau - Choáng vieâm - Ngaên ngöng keát tieåu caàu Taát caû caùc taùc duïng treân ñeàu lieân quan tôùi khaû naêng öùc cheá sinh toång hôïp prostaglandin cuûa NSAIDs. 2. Paracetamol (Acetaminophen) a. Ñaëc ñieåm taùc duïng - Paracetamol coù taùc duïng giaûm ñau vaø haï soát töông töï Aspirin, nhöng taùc duïng choáng vieâm raát yeáu, paracetamol khoâng taùc ñoäng ñeán tieåu caàu vaø thôøi gian ñoâng maùu. - Paracetamol, vôùi lieàu ñieàu trò ít taùc ñoäng ñeán heä tim maïch vaø hoâ haáp, khoâng laøm thay ñoåi caân baèng acid – base, khoâng gaây kích öùng, loeùt trôït hoaëc chaûy maùu daï daøy nhö khi duøng Aspirin, vì Paracetamol khoâng taùc duïng treân cyclooxygenase toaøn thaân maø chæ taùc ñoäng ñeán cyclooxygenase / prostaglandin cuûa heä thaàn kinh trung öông. Vì vaäy paracetamol chæ ñònh cho nhöõng ngöôøi khoâng duøng ñöôïc aspirin (vieâm loeùt daï daøy, roái loaïn ñoâng maùu). b. Döôïc ñoäng hoïc Haáp thu nhanh qua ñöôøng tieâu hoaù, sinh khaû duïng ñaït 80 – 90%, T1/2 = 2 giôø, ít gaén vôùi protein huyeát töông (25%). Chuyeån hoaù phaàn lôùn ôû gan, moät phaàn nhoû ôû thaän, cho caùc daãn xuaát glucuro vaø sulfo – hôïp. Thaûi tröø qua thaän. c. Ñoäc tính Khi duøng lieàu cao (>10g) paracetamol, sau khoaûng 24h coù theå xuaát hieän hoaïi töû teá baøo gan, tieán trieån nhanh choùng daãn tôùi töû vong. Nguyeân nhaân laø do paracetamol bò oxy hoaù ôû gan taïo thaønh saûn phaåm N – acetyl – benzoquinonimin, laø chaát trung gian coù hoaït tính cao. Bình thöôøng chaát naøy ngay laäp töùc ñöôïc lieân hôïp vôùi goác sulfuhydryl cuûa gluthathion vaø bò maát hoaït tính. Khi duøng lieàu cao paracetamol, N – acetyl – benzoquinonimin sinh ra quaù nhieàu khieán nguoàn döï tröõ gluthathion cuûa cô theå bò söû duïng ñeán möùc caïn kieät. N – acetyl – benzoquinonimin thöøa ra gaén vôùi goác sulfuhydyl cuûa protein teá baøo gan gaây hoaïi töû. Neáu ñieàu trò sôùm baèng N – acetylcystein (NAC, mucomyst) thì coù theå qua khoûi, do ñaây laø tieàn chaát cuûa gluthathion. d. Choáng chæ ñònh - Ngöôøi beänh thieáu maùu nhieàu laàn hoaëc coù beänh tim, phoåi, thaän, gan. - Quaù maãn vôùi Paracetamol. - Ngöôøi beänh thieáu huït glucose-6-phosphatdehydrogenasa (G6PD) e. Töông taùc thuoác Paracetamol khi duøng ñoàng thôøi vôùi phenothiazin coù theå gaây haï thaân nhieät quaù nhanh, daãn tôùi truî maïch. Ñoäc tính vôùi gan cuûa paracetamol taêng leân khi duøng vôùi lieàu lôùn hôn lieàu khuyeân duøng trong luùc ñang söû duïng caùc thuoác choáng co giaät (phenytoin, barbiturat, carbamazepin) hoaëc isoniazid.

11

f. Cheá phaåm, lieàu löôïng. * Paracetamol Cheá phaåm - Vieân : 500 mg. - Goùi ñeå pha dung dòch : 80 mg, 120 mg, 150 mg, 325 mg. - Dung dòch : 130 mg/5 ml, 160 mg/5 ml, 48 mg/ml, 167 mg/5 ml, 100 mg/ml. - Dòch treo uoáng : 160 mg/5 ml, 100 mg/ml. - Vieân neùn coù theå nhai : 80 mg, 100 mg, 160 mg. - Vieân neùn giaûi phoùng keùo daøi, bao phim : 650 mg. - Vieân neùn, bao phim : 160 mg, 325 mg, 500 mg. - Thuoác ñaïn : 80 mg, 120 mg, 125 mg, 150 mg, 300 mg, 325 mg, 650 mg. Lieàu duøng - Ngöôøi lôùn 0,5 – 1,0g × 1 – 3 laàn / ngaøy. Toái ña 4g/ ngaøy - Treû 13 – 15 tuoåi 0,5g × 1– 3 laàn / ngaøy - Treû 7 – 13 tuoåi 0,25g × 1– 3 laàn / ngaøy - Treû em noùi chung 10 – 20 mg/kg moãi 4 – 6 giôø. Toái ña 80mg/kg/ngaøy.

MOÄT SOÁ BIEÄT DÖÔÏC CUÛA PARACETAMOL

12

* Proparacetamol chlohydrat (pro-dafalgan) (theá heä 1) Ñaây laø tieàn chaát cuûa paracetamol, tan ñöôïc trong nöôùc. Khi vaøo cô theå seõ taùc duïng vôùi este huyeát töông taïo thaønh paracetamol. Propacetamol este → Diethylglycin + paracetamol (2g) (1g) Trình baøy : loï thuoác boät + dung moâi. Tieâm baép saâu hoaëc tieâm tónh maïch trong 2 phuùt, hoaëc pha trong 100ml dòch ñaúng tröông (glucose 5% hoaëc NaCl 0,9%) truyeàn tónh maïch trong 15 phuùt. Lieàu 1 – 2 g/laàn, caùch nhau 4 – 6 giôø. Khoâng duøng quaù 8g/ngaøy. Khoâng duøng cho treû döôùi 15tuoåi vaø beänh nhaân suy thaän. * Pefalgan (theá heä 2) Laø paracetamol ñöôïc laøm tan hoaøn toaøn trong nöôùc (1g/100ml). 1g Pefalgan töông ñöông vôùi 2g proparacetamol vaø taùc duïng giaûm ñau töông ñöông vôùi diclofenac 75mg tieâm baép hoaëc morphin 10mg tieâm baép.

3. Ibuprofen a. Ñaëc ñieåm taùc duïng - Ibuprofen laø daãn xuaát cuûa acid propionic. Taùc duïng giaûm ñau, haï soát töông ñöông aspirin, nhöng taùc duïng treân ñöôøng tieâu hoaù thaáp hôn nhieàu. - Ibuprofen öùc cheá toång hôïp prostacyclin ôû thaän, gaây nguy cô öù nöôùc do laøm giaûm doøng maùu tôùi thaän. - Noùi chung, Ibuprofen laø thuoác an toaøn nhaát trong caùc thuoác choáng vieâm khoâng steroid. b. Döôïc ñoäng hoïc Ibuprofen ñöôïc haáp thu toát qua oáng tieâu hoaù. Noàng ñoä toái ña trong huyeát töông ñaït ñöôïc sau uoáng 1 – 2 giôø. Thuoác gaén raát nhieàu vôùi protein huyeát töông. T1/2 = 1,8 – 2 giôø. Thaûi tröø raát nhanh qua nöôùc tieåu (1% döôùi daïng khoâng ñoåi, 14% döôùi daïng keát hôïp). c. Taùc duïng khoâng mong muoán Ngoaøi taùc duïng khoâng mong muoán chung cuûa nhoùm coøn coù nhìn môø, giaûm thò löïc, thay ñoåi nhaän caûm maøu saéc, chöôùng buïng, buoàn noân … d. Choáng chæ ñònh - Maãn caûm vôùi Ibuprofen - Quaù maãn vôùi aspirin hoaëc vôùi caùc NSAIDs khaùc - Ngöôøi beänh bò hen hay co thaét pheá quaûn, roái loaïn ñoâng chaûy maùu, beänh tim maïch, loeùt daï daøy taù traøng, suy gan. - Ngöôøi beänh ñang ñieàu trò baèng thuoác choáng ñoâng Coumarin. - Ngöôøi beänh bò suy tim öù huyeát, bò giaûm khoái löôïng tuaàn hoaøn do duøng thuoác lôïi nieäu h bò suy thaän. - Ngöôøi bò beänh collagen. - 3 thaùng cuoái cuûa thai kyø. e. Töông taùc thuoác 13

- Laøm taêng taùc duïng phuï cuûa nhoùm khaùng sinh Qiunolon leân heä thaàn kinh trung öông, coù theå daãn ñeán co giaät. - Laøm taêng ñoäc tính cuûa Methotrexat. - Laøm giaûm taùc duïng baøi xuaát Na cuûa caùc thuoác lôïi nieäu thaûi muoái. - Laøm taêng noàng ñoä Digoxin huyeát töông. - Mg(OH)2 laøm taêng haáp thu Ibuprofen, nhöng neáu Al(OH)3 cuøng coù maët thì seõ khoâng coù taùc duïng naøy. f. Cheá phaåm, lieàu löôïng Cheá phaåm - Vieân neùn : 100 mg, 150 mg, 200 mg, 300 mg, 400 mg - Vieân nang : 200 mg - Vieân ñaët tröïc traøng : 500 mg - Nhuõ töông : 20 mg/ml. Lieàu löôïng Lieàu khuyeán caùo giaûm soát laø 200 – 400 mg/laàn, moãi laàn caùhc nhau 4 – 6 giôø. Toái ña 1,2g/ngaøy. Vôùi treû em, lieàu haï soát laø 20 – 30 mg/kg/ngaøy, chia laøm nhieàu laàn duøng trong ngaøy. Ibuprofen ñược khuyeán caùo khoâng neân duøng cho treû em döôùi 7 tuoåi.

MOÄT SOÁ BIEÄT DÖÔÏC CUÛA IBUPROFEN

Toång hôïp bôûi hoangsontop2 * http://www.dany3.com *

14