Sel_177-192

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:32

Page 177

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

Ç êáëëéôå÷íéêÞ êáé ðíåõìáôéêÞ æùÞ óôçí ÅëëÜäá ôïõ 19ïõ áéþíá Ç ßäñõóç ôïõ åëëçíéêïý êñÜôïõò (1830) êáé ç ìåôáöïñÜ ôçò ðñùôåýïõóáò óôçí ÁèÞíá (1834) óçìáôïäüôçóáí ãéá ôçí ÅëëÜäá ôçí Ýíáñîç ìéáò éóôïñéêÞò ðïñåßáò ðñïóáíáôïëéóìÝíçò óôçí Åõñþðç, óôéò áñ÷Ýò êáé óôéò áîßåò ôïõ äõôéêïý ðïëéôéóìïý, ôïõ ïðïßïõ âáóéêü óçìåßï áíáöïñÜò óôéò áñ÷Ýò ôïõ 19ïõ áéþíá Þôáí áíáìöéóâÞôçôá ï íåïêëáóéêéóìüò. ´Åôóé, ç åðáíáóýíäåóç ìå ôçí êëáóéêÞ áñ÷áéüôçôá áðïôÝëåóå åîáñ÷Þò ôçí éäåïëïãéêÞ áöåôçñßá ôïõ íÝïõ åëëçíéêïý êñÜôïõò êáé ôï âáóéêü óõóôáôéêü ôçò ýðáñîÞò ôïõ, åíþ ðáñÜëëçëá ôï ëáìðñü âõæáíôéíü ðáñåëèüí êáé ç æùíôáíÞ ëáúêÞ ðáñÜäïóç åîáêïëïõèïýóáí íá óõíäÝïíôáé Üññçêôá ìå ôá êáèçìåñéíÜ âéþìáôá ôïõ ëáïý. ÌÝóá óôï ðëáßóéï ôïõ ðñïâëçìáôéóìïý êáé ôçò áíáæÞôçóçò ôçò åèíéêÞò ôáõôüôçôáò ôùí ÍåïåëëÞíùí, ç åðáíåêôßìçóç ôïõ ëáúêïý ðïëéôéóìïý êáé ôçò ãëþóóáò áðïôÝëåóáí ãéá ìáêñü ÷ñïíéêü äéÜóôçìá áíôéêåßìåíï ðïëéôéêþí, éäåïëïãéêþí êáé öéëïëïãéêþí óõæçôÞóåùí êáé äéáìá÷þí. Ç íåïåëëçíéêÞ ôÝ÷íç êéíÞèçêå õðï÷ñåùôéêÜ ìÝóá óôï ðëáßóéï ôùí åõñùðáúêþí ñåõìÜôùí êáé óå ìåãÜëï âáèìü õðü ôçí åðßäñáóç ôçò Áêáäçìßáò ôïõ ÌïíÜ÷ïõ, ç ïðïßá õðÞñîå ôï âáóéêü êÝíôñï êáëëéôå÷íéêþí óðïõäþí ãéá ðïëëïýò ´Åëëçíåò êáëëéôÝ÷íåò. Ïé ìåãÜëïé ´Åëëçíåò æùãñÜöïé ðïõ áðïôÝëåóáí ôïí

Íéêüëáïò Ãýæçò (1842-1901), «ÌåôÜ ôçí êáôáóôñïöÞ ôùí Øáñþí», 1898, 1,33×1,88 ì., ÅèíéêÞ ÐéíáêïèÞêç êáé Ìïõóåßï ÁëåîÜíäñïõ Óïýôæïõ, ÁèÞíá. ÌåôÜ ôçí êáôáóôñïöÞ ôïõ íçóéïý, áðåëðéóìÝíïé Øáñéáíïß ðáó÷ßæïõí íá áíåâïýí óôçí êëõäùíéæüìåíç âÜñêá, ãéá íá óùèïýí ìáæß ìå ôá éåñÜ êåéìÞëéá ôçò ðáôñßäáò ôïõò. Ìéá óôéâáñÞ áíäñéêÞ ìïñöÞ ðáëåýåé íá ïäçãÞóåé ôç âÜñêá ðñïò ôï âÜèïò üðïõ èáìðïöÝããåé ôï öùò ôçò óùôçñßáò. Ï óõìâïëéóìüò ôçò óýíèåóçò áðïêôÜ áêüìç ìåãáëýôåñï åíäéáöÝñïí, áí ëÜâïõìå õðüøç ìáò üôé ôï Ýñãï öéëïôå÷íÞèçêå ëßãï ìåôÜ ôçí åèíéêÞ Þôôá ôïõ 1897.

177

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:33

Page 178

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´

ÄçìÞôñéïò ÆùãñÜöïò (ð. 1790 ìåôÜ ôï 1840), «Ðïëéïñêßá Áèçíþí», 1827, õäáôïãñáößá óå ÷áñôüíé, 0,49×0,62 ì., ÃåííÜäåéïò ÂéâëéïèÞêç.. Ï óôñáôçãüò ÌáêñõãéÜííçò æÞôçóå áðü ôïí ëáúêü æùãñÜöï êáé áãéïãñÜöï ÄçìÞôñéï ÆùãñÜöï íá äçìéïõñãÞóåé ðÝíôå óåéñÝò Ýñãùí, óýìöùíá ìå ôéò ïäçãßåò ôïõ, ðñïêåéìÝíïõ íá óõìðëçñþóåé åéêïíïãñáöéêÜ ôï êåßìåíï ôùí «ÁðïìíçìïíåõìÜôùí» ôïõ. Áêïëïõèþíôáò ôç ëáúêÞ, áëëÜ êáé ôç âõæáíôéíÞ ðáñÜäïóç, ï ÆùãñÜöïò áíôáðïêñßíåôáé åéêáóôéêÜ óôï Üìåóï, áðëü êáé ðåñéãñáöéêü ýöïò ôïõ ÌáêñõãéÜííç. Ôá Ýñãá ðáñïõóéÜóôçêáí áðü ôïí ÌáêñõãéÜííç óôïõò ðñÝóâåéò ôùí ôñéþí ìåãÜëùí äõíÜìåùí, óå áãùíéóôÝò ôçò ÅðáíÜóôáóçò, öéëÝëëçíåò êáé äéÜöïñïõò áîéùìáôïý÷ïõò, ôïõò ïðïßïõò åß÷å ðñïóêáëÝóåé óôï óðßôé ôïõ ìå ôçí åõêáéñßá ôçò åèíéêÞò ãéïñôÞò ôïõ 1839. Ôï ãåãïíüò áõôü áðïôÝëåóå ôçí ðñþôç Ýêèåóç Ýñãùí ôÝ÷íçò óôçí ÅëëÜäá.

Íéêçöüñïò Ëýôñáò (18321904), «Ôï øáñéáíü ìïéñïëüé», 1880, 0,94×1,40 ì., ÅèíéêÞ ÐéíáêïèÞêç êáé Ìïõóåßï ÁëåîÜíäñïõ Óïýôæïõ, ÁèÞíá. Ïé óõããåíåßò èñçíïýí ãéá ôïí ÷áìÝíï íáõôéêü, êáèéóìÝíïé áõóôçñïß êáé óéùðçëïß ãýñù áðü ôï öÝóé ôïõ. Ôá ìïõíôÜ ÷ñþìáôá, ç ïñãÜíùóç ôïõ ÷þñïõ, ôá ðñüóùðá ÷ùñßò áôïìéêÜ ÷áñáêôçñéóôéêÜ áðïäßäïõí ôçí åóùôåñéêÞ óõíôñéâÞ ôùí áíèñþðùí êáé ôçí áôìüóöáéñá ôçò èëßøçò êáé ôïõ ðÝíèïõò.

178

ðõñÞíá ôçò Ó÷ïëÞò ôïõ ÌïíÜ÷ïõ, üðùò ï Íéêçöüñïò Ëýôñáò, ï Êùíóôáíôßíïò ÂïëáíÜêçò êáé ï Íéêüëáïò Ãýæçò, õðÞñîáí ïé çãåôéêÝò ìïñöÝò êáé ïé óçìáíôéêüôåñïé äÜóêáëïé ôçò íåïåëëçíéêÞò ôÝ÷íçò ôïõ 19ïõ áéþíá. Óôï Ýñãï ôïõò äå âëÝðåé êáíåßò ôç äïõëéêÞ áðïìßìçóç áêáäçìáúêþí ðñïôýðùí, áëëÜ ìéá ðñïóðÜèåéá ðñïóùðéêþí áíáæçôÞóåùí, ïé ïðïßåò áðïóêïðïýóáí óôçí áðïôýðùóç ôùí áíáãêþí êáé ôùí ðñïâëçìáôéóìþí ôçò åëëçíéêÞò êïéíùíßáò, ìå åóùôåñéêÞ åéëéêñßíåéá êáé åêöñáóôéêÞ ëéôüôçôá. ÐáñÜëëçëá, âÝâáéá, êáé ôá ðñþôá äåéëÜ éìðñåóéïíéóôéêÜ ìçíýìáôá áðü ôï Ðáñßóé äåí Üöçíáí áäéÜöïñïõò ôïõò ´Åëëçíåò êáëëéôÝ÷íåò.

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:33

Page 179

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

Íéêüëáïò Ãýæçò (1842-1901), «Ôá áññáâùíéÜóìáôá», 1,03×1,55 ì., ÅèíéêÞ ÐéíáêïèÞêç êáé Ìïõóåßï ÁëåîÜíäñïõ Óïýôæïõ, ÁèÞíá. Ôï ðáëéü Ýèéìï ôçò Ôïõñêïêñáôßáò íá áññáâùíéÜæïõí ôá ðáéäéÜ óå ìéêñÞ çëéêßá ãßíåôáé ç áöïñìÞ íá óôçèåß, ìå ìåãÜëç óõíèåôéêÞ éêáíüôçôá êáé åêöñáóôéêü ðëïýôï, ìéá óêçíÞ ðïõ äåí ðåñéïñßæåôáé óå çèïãñáöéêÞ áðïôýðùóç ôïõ ðåñéóôáôéêïý. Ôá ðñüóùðá, ïé åêöñÜóåéò, ïé ÷åéñïíïìßåò, ç áôìüóöáéñá ôçò óêçíÞò áðïêôïýí äéá÷ñïíéêÞ äýíáìç ðáñáìÝíïíôáò êáé óÞìåñá æùíôáíÜ êáé ïéêåßá.

ÉùÜííçò Áëôáìïýñáò (1852-1878), «Ôï ëéìÜíé ôçò Êïðåã÷Üãçò», 1874, 0,30×0,43 ì., ÅèíéêÞ ÐéíáêïèÞêç êáé Ìïõóåßï ÁëåîÜíäñïõ Óïýôæïõ, ÁèÞíá. Óôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï ï êáëëéôÝ÷íçò ðñáãìáôåýåôáé ôï ÷ñþìá, ìå ôçí êáôáëõôéêÞ åðßäñáóç ôïõ öùôüò óå áõôü, óôç ó÷åôéêÜ åëåýèåñç ðéíåëéÜ êáé óôï åíäéáöÝñïí ãéá ôçí áðüäïóç ôçò öåõãáëáßáò åíôýðùóçò âëÝðïõìå ôá ðñþôá ìçíýìáôá ôïõ éìðñåóéïíéóìïý óôçí ÅëëÜäá.

Ç Ó÷ïëÞ ôïõ ÌïíÜ÷ïõ ùò áöåôçñßá ãüíéìùí áíáæçôÞóåùí «Êáé ïé ôñåéò (Íéêçöüñïò Ëýôñáò, Êùíóôáíôßíïò ÂïëáíÜêçò, Íéêüëáïò Ãýæçò) åßíáé óýã÷ñïíïé ìå ôïõò äçìéïõñãïýò ôïõ éìðñåóéïíéóìïý – áí êáé äåí åðçñåÜóôçêáí áðü ôï ãüíéìï áõôü ñåýìá ôçò åõñùðáúêÞò ôÝ÷íçò, áóöáëþò ãéáôß ç èçôåßá ôïõò óôá éäáíéêÜ ôçò Ó÷ïëÞò ôïõ ÌïíÜ÷ïõ ôïýò åß÷å ðñïóáíáôïëßóåé éäéáßôåñá ðñïò ôïí áêáäçìáúóìü êáé ôéò ìåãÜëåò êáôáêôÞóåéò ôïõ ðáñåëèüíôïò. Ç éäéáßôåñç óýíäåóç áõôþí ôùí ÅëëÞíùí êáëëéôå÷íþí ìå ôïí êýêëï ôùí äáóêÜëùí ôïõ ÌïíÜ÷ïõ óôÜèçêå, ðáñÜ ôéò áñíçôéêÝò ôçò ðëåõñÝò, ìéá áðáñáßôçôç ðñïûðüèåóç ãéá Ýíá óùóôü îåêßíçìá êáé ìéá ïõóéáóôéêÞ ãíùñéìßá ôçò åëëçíéêÞò ôÝ÷íçò ìå ôéò êáôáêôÞóåéò ôïõ åõñùðáúêïý êáëëéôå÷íéêïý ðáñåëèüíôïò, áðü ôï ïðïßï åß÷å áðïêïðåß ïëüêëçñïõò áéþíåò. Ôï Ìüíá÷ï êáé ç Áêáäçìßá ôïõ äéåõêüëõíáí áõôÞ ôç ãíùñéìßá, Ýäùóáí ôç ãåñÞ ôå÷íéêÞ âÜóç êáé Ýäåéîáí ôïí ôñüðï ôçò áõóôçñÞò êáé ìåèïäéêÞò åñãáóßáò, ÷ùñßò ôéò ïðïßåò äåí Þôáí äõíáôÞ êáìéÜ ïõóéáóôéêÞ ðñïóðÜèåéá. Êáé áí ôá óôïé÷åßá áõôÜ ìðïñïýóáí íá Ý÷ïõí áñíçôéêÜ áðïôåëÝóìáôá ãéá ôïõò áäýíáôïõò êáé ôïõò ìÝôñéïõò êáëëéôÝ÷íåò, ãéá üóïõò åß÷áí ãíÞóéá äçìéïõñãéêÞ öëÝâá êáé äõíáôÞ ðñïóùðéêüôçôá áðïôåëïýóáí áöåôçñßá ãéá ãüíéìåò áíáæçôÞóåéò êáé áíåîÜñôçôïõò ðñïóáíáôïëéóìïýò. Áõôü áêñéâþò óõìâáßíåé óôçí ðåñßðôùóç ôùí ôñéþí ìåãÜëùí äáóêÜëùí ôçò åëëçíéêÞò æùãñáöéêÞò» ×ñýóáíèïò ×ñÞóôïõ, Ç åëëçíéêÞ æùãñáöéêÞ 1832-1922, ÅèíéêÞ ÔñÜðåæá ôçò ÅëëÜäïò 1981, ó. 44.

179

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:33

Page 180

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´ Ç ßäñõóç ôïõ Ó÷ïëåßïõ ôùí Ôå÷íþí êáé ïé ðñþôåò êáëëéôå÷íéêÝò åêèÝóåéò Óçìáíôéêü ãåãïíüò ãéá ôçí êáëëéôå÷íéêÞ äçìéïõñãßá, Þäç áðü ôá ðñþôá ÷ñüíéá æùÞò ôïõ íåïóýóôáôïõ êñÜôïõò, Þôáí ç ßäñõóç ôïõ Ó÷ïëåßïõ ôùí Ôå÷íþí ôï 1836, óôï ïðïßï äßäáîáí ïé ìåãáëýôåñïé ¸ëëçíåò æùãñÜöïé. Áðü ôï 1843 Üñ÷éóå êáé ç åêèåóéáêÞ äñáóôçñéüôçôá áñ÷éêÜ ìÝóá óôï ðëáßóéï ôùí äñáóôçñéïôÞôùí ôïõ Ó÷ïëåßïõ ôùí Ôå÷íþí êáé áñãüôåñá ôùí Ïëõìðßùí (åìðïñéêþí êáé êáëëéôå÷íéêþí åêèÝóåùí ðïõ êáèéåñþèçêáí áðü ôï 1859) êáé ôïõ Öéëïëïãéêïý Óõëëüãïõ Ðáñíáóóüò (áðü ôï 1885).

H ãëõðôéêÞ, ðïõ ãéá ðïëëïýò áéþíåò åß÷å ðáñáìåßíåé ìÝóá óôá üñéá ôçò ëáúêÞò ðáñÜäïóçò, Üñ÷éóå êáé ðÜëé –ìå áöåôçñßá ôá ÅðôÜíçóá êáé ìå ðõñÞíá ôá åñãáóôÞñéá ôùí ÔÞíéùí ãëõðôþí– íá ðáßæåé óçìáíôéêü ñüëï óôç íÝá ÅëëÜäá, ç ïðïßá âñéóêüôáí Þäç óå öÜóç Ýíôïíçò áíáóõãêñüôçóçò êáé ðñïóðÜèåéáò åîùñáúóìïý. Áíáìößâïëá üìùò ç íåïåëëçíéêÞ ãëõðôéêÞ âñÞêå ôçí êïñõöáßá ÝêöñáóÞ ôçò óôï Ýñãï ôïõ Ãéáííïýëç ×áëåðÜ, ðïõ åîåëß÷ôçêå áñãüôåñá óå Ýíáí åíôåëþò ðñïóùðéêü äçìéïõñãü, ìïíáäéêÞò ðïéüôçôáò. Óôçí áñ÷éôåêôïíéêÞ ç ðñïóðÜèåéá åðéêåíôñþèçêå óôç äéáìüñöùóç ôçò åõñùðáúêÞò üøçò ôçò ÁèÞíáò êáé ôùí Üëëùí ìåãÜëùí áóôéêþí êÝíôñùí ôïõ íåïóýóôáôïõ êñÜôïõò. Óôï ìåãáëýôåñï ìÝñïò ôùí äçìüóéùí êáé ôùí éäéùôéêþí êôéñßùí áêïëïõèÞèçêáí ôá ðñüôõðá ôïõ íåïêëáóéêéóìïý, ÷ùñßò íá ëåßðïõí êáé ëáìðñÜ äåßãìáôá ñïìáíôéêÞò äéÜèåóçò êáé åðéóôñïöÞò óå áíáãåííçóéáêÜ Þ êáé âõæáíôéíÜ óôïé÷åßá.

Ãéáííïýëçò ×áëåðÜò (1851-1938), «ÓÜôõñïò ðïõ ðáßæåé ìå ôïí ´Åñùôá», 1877, ìÜñìáñï, ýøïò 1,35 ì., ÅèíéêÞ ÃëõðôïèÞêç, ÁèÞíá. Óå áõôü ôï íåáíéêü Ýñãï ôïõ ï ×áëåðÜò, ðïõ óöñÜãéóå ôçí ðïñåßá ôçò íåïåëëçíéêÞò ãëõðôéêÞò, óõíäõÜæåé ôçí ðáñÜäïóç ôçò áñ÷áßáò åëëçíéêÞò ãëõðôéêÞò ìå óôïé÷åßá áðü ôïí ñïìáíôéóìü êáé ôïí ñåáëéóìü.

Êñßóôéáí ×Üíóåí (Christian Hansen, 1803-1883), ÐáíåðéóôÞìéï Áèçíþí, 1839-1864 (öùô. 1930). Óôç óõíåßäçóç ôùí ÅëëÞíùí ôï êôßñéï áõôü óõìâüëéæå ôçí ðíåõìáôéêÞ áíáãÝííçóç ôïõ ôüðïõ. Ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ, áõóôçñü ìíçìåéáêü ýöïò, ëéôÝò, áñìïíéêÝò ãñáììÝò, ôõðéêÜ êëáóéêÜ ãíùñßóìáôá, üðùò áÝôùìá êáé éùíéêïß êßïíåò, áðïôÝëåóáí ôï áéóèçôéêü ðñüôõðï ôïõ áèçíáúêïý íåïêëáóéêéóìïý, ôï ïðïßï åðçñÝáóå êáèïñéóôéêÜ ôç íåïåëëçíéêÞ áñ÷éôåêôïíéêÞ. Ôï ÐáíåðéóôÞìéï Áèçíþí (1839), ç Áêáäçìßá Áèçíþí (1859) êáé ç ÅèíéêÞ ÂéâëéïèÞêç (1888), Ýñãá ôùí Äáíþí áäåëöþí ×ñéóôéáíïý êáé Èåüöéëïõ ×Üíóåí, áðïôÝëåóáí ôçí «áèçíáúêÞ ôñéëïãßá».

180

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:33

Page 181

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

ÓôáìÜôçò ÊëåÜíèçò (1802-1862), ÌÝãáñï Äïõêßóóçò ÐëáêåíôßáòÉëßóóéá, ðåñ. 1840, ÁèÞíá (öùô. 1914). Ôï êôßñéï áõôü ìå ôéò ÷áñáêôçñéóôéêÝò ôïîïóôïé÷ßåò (ëüôæéåò) êáé ôéò ðõñãïåéäåßò êáôáóêåõÝò óôá ðëÜãéá, îåöåýãåé áðü ôïí áèçíáúêü íåïêëáóéêéóìü ðáñáðÝìðïíôáò óå ñïìáíôéêÝò åðéññïÝò. Óå áõôü óôåãÜæåôáé áðü ôï 1928 ôï Âõæáíôéíü êáé ×ñéóôéáíéêü Ìïõóåßï.

Ëýóáíäñïò Êáõôáíôæüãëïõ (1811-1885), Ôï Ïöèáëìéáôñåßï, 1847, ÁèÞíá (áñ÷éêÞ ìïñöÞ). Áí êáé ôï êôßñéï åíôÜóóåôáé ÷ùñïôáîéêÜ óôç óõíÝ÷åéá ôçò «áèçíáúêÞò ôñéëïãßáò», áðïôåëåß ìéá äéáöïñåôéêÞ áéóèçôéêÞ ðñüôáóç, ðñüôáóç ñïìáíôéêÞò íïóôáëãßáò ãéá ôï âõæáíôéíü ðáñåëèüí ôçò ÁèÞíáò.

Óôçí ðïßçóç ç ÅðôáíçóéáêÞ Ó÷ïëÞ, ìå êïñõöáßïõò åêðñïóþðïõò ôçò ôïí Óïëùìü êáé ôïí ÊÜëâï, óõíäýáæå ìå ðïéêßëïõò ôñüðïõò ôéò äõôéêÝò åðéññïÝò ôïõ íåïêëáóéêéóìïý êáé ôïõ ñïìáíôéóìïý ìå ôçí åëëçíéêÞ ãëùóóéêÞ ðáñÜäïóç. Ç ÃåíéÜ ôïõ 1880 (ÍÝá ÁèçíáúêÞ Ó÷ïëÞ), ìå êýñéï åêöñáóôÞ ôçò ôïí ÐáëáìÜ, äå÷üôáí åðéäñÜóåéò áðü ôá ãáëëéêÜ ñåýìáôá ôïõ ðáñíáóóéóìïý* êáé ôïõ óõìâïëéóìïý, åíþ óôçí ðåæïãñáößá ï ñåáëéóìüò, ìå ðñïäñïìéêÞ ìïñöÞ ôïí ÑïÀäç, Üóêçóå éäéáßôåñç åðßäñáóç óôï Ýñãï ìåãÜëùí çèïãñÜöùí, üðùò åßíáé ï Âéæõçíüò, ï ÐáðáäéáìÜíôçò, ï Êáñêáâßôóáò ê.Ü. ÅñùôÞóåéò 1. Ðïý Ýóôñåøáí ôï åíäéáöÝñïí ôïõò ïé éìðñåóéïíéóôÝò; Ðïéåò Þôáí ïé åõñýôåñåò äéáóôÜóåéò ðïõ Ýäùóå óôçí ôÝ÷íç ôï êßíçìá ôïõ ìåôáúìðñåóéïíéóìïý; 2. Ðþò äéêáéïëïãåßôáé ç ìåãÜëç áðÞ÷çóç ôïõ íåïêëáóéêéóìïý óôç ìåôåðáíáóôáôéêÞ ÅëëÜäá; 3. Ðïéïò Þôáí ï ñüëïò ôçò Ó÷ïëÞò ôïõ ÌïíÜ÷ïõ óôçí åëëçíéêÞ ôÝ÷íç ôïõ 19ïõ áéþíá;

´Åíáò êïñõöáßïò ãëýðôçò «ÐÝñá áðü ôçí ôñáãéêÞ ðïñåßá ôçò æùÞò ôïõ êáé ôéò êÜèå åßäïõò áôõ÷ßåò ôïõ, ï ×áëåðÜò åßíáé Ýíáò ðñáãìáôéêÜ ìåãÜëïò äçìéïõñãüò ôüóï óôéò áíáæçôÞóåéò êáé ôéò ðñáãìáôþóåéò ôïõ üóï êáé óôçí åêðëçêôéêÞ óõíÝðåéá êáé ôïí ðëïýôï ôùí ìïñöþí ôïõ, ôçí Ýêôáóç ôùí åðéíïÞóåùí êáé ôçí ðïéêéëßá ôùí äéáôõðþóåþí ôïõ. […] ´Ïëï ôïõ ôï Ýñãï åßíáé éäéáßôåñá óçìáíôéêü, êáèþò óõíäõÜæåé ìïñöéêÞ ðëçñüôçôá êáé åêöñáóôéêÞ äýíáìç, ðëáóôéêü ÷áñáêôÞñá êáé åóùôåñéêÞ áëÞèåéá». ×ñýóáíèïò ×ñÞóôïõ, «Ç ÍåïåëëçíéêÞ ÔÝ÷íç ôïõ 19ïõ êáé ôïõ 20ïý áéþíá», óôï Éóôïñßá ôçò ÔÝ÷íçò, Larousse, Âéâëéüñáìá, ÁèÞíá 1990, ô. 5, ó. 25.

181

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:34

Page 182

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´

2. Ï ÐÏËÉÔÉÓÌÏÓ ÔÏÕ 20ïý ÁÉÙÍÁ Ïé ìåãÜëåò åðéóôçìïíéêÝò áíáêáëýøåéò ôïõ 20ïý áéþíá - Áðü ôç äïìÞ ôïõ áôüìïõ Ýùò ôç äïìÞ ôïõ Óýìðáíôïò «Ôï 1900 ï Ìáî Ðëáíê åãêáéíßáóå ôçí åðï÷Þ ôçò óýã÷ñïíçò öõóéêÞò ìå ôçí êâáíôéêÞ èåùñßá ôïõ, óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ç åíÝñãåéá åêðÝìðåôáé ü÷é óõíå÷þò áëëÜ óå äéáêñéôÝò ðïóüôçôåò, ôéò ïðïßåò ïíüìáóå êâÜíôá (óçì.: áðü ôç ëáôéíéêÞ ëÝîç quantum, ðëçè. quanta, ðïõ óçìáßíåé “ðüóï”). Ôï 1905 áíÞêåé óôïí ´Áëìðåñô ÁúíóôÜéí. Ìåëåôþíôáò ôçí ôá÷ýôçôá ôïõ öùôüò, äéáôýðùóå ôçí åéäéêÞ èåùñßá ôçò ó÷åôéêüôçôáò, ðïõ ðåñéãñÜöåé ôçí åðßðôùóç ôçò ôá÷ýôçôáò óôç ìÜæá êáé ôç ñïÞ ôïõ ÷ñüíïõ. Ç åéäéêÞ èåùñßá ôçò ó÷åôéêüôçôáò ïäÞãçóå óôçí éäÝá üôé ç ìÜæá åßíáé ìéá åîáéñåôéêÜ óõìðõêíùìÝíç ìïñöÞ åíÝñãåéáò. Ôï 1916 ï ÁúíóôÜéí äéçýñõíå ôç èåùñßá ôïõ óå óõóôÞìáôá ðïõ êéíïýíôáé ôï Ýíá óå ó÷Ýóç ìå ôï Üëëï êáé äçìéïýñãçóå ôç ãåíéêÞ èåùñßá ôçò ó÷åôéêüôçôáò Ëßãá ÷ñüíéá áñãüôåñá, ÷Üñç óôéò åñãáóßåò ôïõ Ìáî Ìðïñí, ôïõ ´Åñâéí ÓñÝíôéíãêåñ êáé ôïõ ÂÝñíåñ Êáñë ×Üéæåíìðåñãê, åäñáéþèçêå ç êâáíôïìç÷áíéêÞ, ðïõ Ý÷åé ÷ñçóéìïðïéçèåß ìå áîéïóçìåßùôç åðéôõ÷ßá ãéá ôçí åñìçíåßá öáéíïìÝíùí ôçò ÷çìåßáò êáé ôçò õðïáôïìéêÞò öõóéêÞò. Ïé äýï èåùñßåò, ôçò ó÷åôéêüôçôáò êáé ç êâáíôïìç÷áíéêÞ, áðïôÝëåóáí ôá äýï ìåãÜëá èåùñçôéêÜ èåìÝëéá ôçò öõóéêÞò ôïõ 20ïý áéþíá». Isaac Asimov, Ôï ÷ñïíéêü ôùí åðéóôçìïíéêþí áíáêáëýøåùí, ìôöñ. Ã. ÌðáñïõîÞò, Í. ÓôáìáôÜêçò, ÐáíåðéóôçìéáêÝò Åêäüóåéò ÊñÞôçò, 6ç Ýêä., ÇñÜêëåéï 2004, ó. 450. Ôï äåóïîõñéâïíïõêëåúêü ïîý êáé ôá ìõóôéêÜ ôïõ «Ïé áíáãêáßåò ðëçñïöïñßåò ãéá ôç ÷çìéêÞ ðïëõðëïêüôçôá êáé ôéò áðáñáßôçôåò äñáóôçñéüôçôåò ôïõ êõôôÜñïõ åßíáé êáôáãñáììÝíåò óôá ãïíßäéá ðïõ âñßóêïíôáé óôïí ðõñÞíá ôïõ. Åßíáé üìùò ðëçñïöïñßåò êùäéêïðïéçìÝíåò, êáé ìÜëéóôá ìå êþäéêá ìéá åéäéêÞ áëöÜâçôï ðïõ ÷ñçóéìïðïéåß ìüíï ôÝóóåñá ãñÜììáôá. Ôá “ãñÜììáôᔠåßíáé óôçí ðåñßðôùóç áõôÞ ðïëýðëïêá ìüñéá, ðïõ ïíïìÜæïíôáé íïõêëåïôßäéá. Ôá ßäéá ôá íïõêëåïôßäéá óõíäÝïíôáé óå áêüìç ðéï ðïëýðëïêá ìüñéá. ´Åôóé, ó÷çìáôßæïíôáé áëõóßäåò íïõêëåïôéäßùí ðïõ áðïôåëïýí ôï ðåñßöçìï DNA – áêñùíýìéï, áðü ôá ÷áñáêôçñßæïíôá, ðéèáíüí, ïëüêëçñï ôïí áéþíá ìáò! Ç áêñéâÞò ÷çìéêÞ ïíïìáóßá ôïõ DNA –äåóïîõñéâïíïõêëåúêü ïîý– áðïôåëåß áóöáëþò Üóêçóç ãéá ôç ãëþóóá. ´Áóêçóç üìùò, ãéá ôçí åðéóôÞìç áõôÞ ôç öïñÜ, áðïôÝëåóå êáé ç áíáêÜëõøç ôçò äïìÞò ôïõ DNA. Áðïäåß÷èçêå üôé ôï DNA Ý÷åé ôçí áíáðÜíôå÷ç ìïñöÞ ìéáò äéðëÞò Ýëéêáò, ðåñßðïõ üðùò ìéá óôñéöïãõñéóôÞ óêÜëá. ÓôÝñåïé ÷çìéêïß äåóìïß óõíäÝïõí êáôáêüñõöá ôïõò äïìéêïýò ëßèïõò –ôá äéáäï÷éêÜ äçëáäÞ íïõêëåïôßäéá êÜèå áëõóßäáò– åíþ áóèåíÝóôåñïé äåóìïß óôá ðëÜãéá óõíäÝïõí ôéò äýï åëéêïåéäåßò áëõóßäåò êáé óõíéóôïýí ôá “óêáëïðÜôéá”. Ç áíáêÜëõøç ôçò äïìÞò ôïõ DNA, ðïõ Ýãéíå áðü ôïõò Ïõüôóïí êáé Êñéê ôï 1953, óùóôÜ èåùñåßôáé ìéá ìåãÜëç óôéãìÞ ôçò óýã÷ñïíçò åðéóôÞìçò». Ãéþñãïò ÃñáììáôéêÜêçò, Ç Êüìç ôçò Âåñåíßêçò, ÐáíåðéóôçìéáêÝò Åêäüóåéò ÊñÞôçò, 25ç Ýêä., ÇñÜêëåéï 2005, ó. 92-93. Óôéò ìåãÜëåò ëåùöüñïõò ôçò åðéêïéíùíßáò êáé ôçò ðëçñïöüñçóçò «Ôßðïôå äå ìåôÝâáëå ôüóï ðïëý ôïí ôñüðï ðïõ åñãáæüìáóôå êáé åðéêïéíùíïýìå óôç óçìåñéíÞ åðï÷Þ üóï ï çëåêôñïíéêüò õðïëïãéóôÞò, ðïõ Üñ÷éóå íá ðáñÜãåôáé ìáæéêÜ êáé íá ÷ñçóéìïðïéåßôáé óôç âéïìç÷áíßá óôéò áñ÷Ýò ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1950. Ç ðéï óçìáíôéêÞ ôå÷íïëïãéêÞ ðñüïäïò êáôÜ ôïí 20ü áéþíá Þôáí ìÜëëïí ôï ôñáíæßóôïñ, ìéá ìéêñÞ óõóêåõÞ ðïõ ìåôÝäéäå ñåýìá ðïëý ðéï áðïäïôéêÜ

182

Ç åðéóôçìïíéêÞ áíÜðôõîç êáé ôá ôå÷íïëïãéêÜ åðéôåýãìáôá. Ïé åðáíáóôáôéêÝò åðéóôçìïíéêÝò áíá-

êáëýøåéò ôïõ 20ïý áéþíá ãéá ìéá óåéñÜ èåìÜôùí, üðùò ç äïìÞ ôïõ áôüìïõ êáé ôïõ Óýìðáíôïò, ç áíèñþðéíç öýóç êáé ç êïéíùíßá, ïäÞãçóáí ôïõò áíèñþðïõò óôï íá áíáèåùñÞóïõí ñéæéêÜ ôïí ôñüðï ìå ôïí ïðïßï áíôéëáìâÜíïíôáí ôïí êüóìï. Ïé èåùñßåò ôçò ó÷åôéêüôçôáò ôïõ ÁúíóôÜéí (1905, 1916) êáé ç êâáíôïìç÷áíéêÞ èåùñßá (1900) áðïôÝëåóáí ôá èåìÝëéá ôçò óýã÷ñïíçò öõóéêÞò, åíþ ïé Ýñåõíåò ãéá ôç äïìÞ ôïõ áôüìïõ Üíïéîáí ôïí äñüìï ãéá ìéá íÝá åðï÷Þ ìå åõïßùíåò, áëëÜ êáé äõóïßùíåò ðñïïðôéêÝò, üðùò áðïäåß÷ôçêå, ãéá ðáñÜäåéãìá, ìå ôç ÷ñÞóç ôçò ðõñçíéêÞò âüìâáò ãéá ðïëåìéêïýò óêïðïýò (1945) êáé ôçí ðñüêëçóç áíõðïëüãéóôçò êáôáóôñïöÞò óôçí áíèñùðüôçôá. ÐáñÜëëçëá, ïé âåëôéþóåéò ôùí ôçëåóêïðßùí Ýêáíáí äõíáôÞ ôç ìåëÝôç ôïõ Óýìðáíôïò êáé ôç äéáôýðùóç íÝùí ñéæïóðáóôéêþí èåùñéþí ãéá ôç äçìéïõñãßá êáé ôç äïìÞ ôïõ áðü ìåãÜëïõò áóôñïíüìïõò êáé áóôñïöõóéêïýò, ðïõ äéáìüñöùóáí ôéò ðñïûðïèÝóåéò ãéá ôçí åîåñåýíçóç ôïõ ÄéáóôÞìáôïò. Ï ´Áëìðåñô ÁúíóôÜéí (Albert Einstein, 1879-1955, Íüìðåë ÖõóéêÞò 1921), ìå ôéò èåùñßåò ôçò ó÷åôéêüôçôáò (åéäéêÞ 1905 êáé ãåíéêÞ 1916), áíÝôñåøå ôéò êëáóéêÝò áíôéëÞøåéò ãéá ôïí ÷ñüíï êáé ôïí ÷þñï êáé Ýâáëå óå íÝåò âÜóåéò ôéò Ýñåõíåò ãéá ôç äïìÞ êáé ôçí åîÝëéîç ôïõ Óýìðáíôïò.

Ï Ìáî Ðëáíê (Max Plank, 1858-194, Íüìðåë ÖõóéêÞò 1918) åãêáéíßáóå ôçí åðï÷Þ ôçò óýã÷ñïíçò öõóéêÞò ìå ôçí ðåñßöçìç êâáíôéêÞ èåùñßá (1900), óýìöùíá ìå ôçí ïðïßá ç áêôéíïâïëßá åêðÝìðåôáé óå ÷ùñéóôÝò, äéáêñéôÝò ðïóüôçôåò åíÝñãåéáò, ôéò ïðïßåò ïíüìáóå êâÜíôá (ëáô. quantum = ðüóï, ðëçè. quanta). Óôç öùôïãñáößá ï Ìáî Ðëáíê (äåîéÜ) ìå ôïí Íéëò Ìðïñ, åðßóçò ðñùôåñãÜôç ôçò êâáíôéêÞò èåùñßáò.

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:34

Page 183

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

Óôéò 20 Éïõëßïõ 1969 ï Íéë ´Áñìóôñïíãê (Neil Armstrong, ãåíí. ôï 1930), ìÝëïò ôïõ ôñéìåëïýò ðëçñþìáôïò ôïõ äéáóôçìüðëïéïõ «Áðüëëùí 11», Þôáí ï ðñþôïò Üíèñùðïò ðïõ âÜäéóå åðÜíù óôï Ýäáöïò ôçò ÓåëÞíçò ëÝãïíôáò: «¸íá ìéêñü âÞìá ãéá ôïí Üíèñùðï, Ýíá ãéãÜíôéï âÞìá ãéá ôçí áíèñùðüôçôá». Ç áðïóôïëÞ åðÝóôñåøå óôç Ãç ìåôáöÝñïíôáò ðïëýôéìï õëéêü ðïõ åìðëïýôéóå ìå íÝá óôïé÷åßá ôçí åðéóôçìïíéêÞ Ýñåõíá.

O Óôßâåí ×üêéíãê (Stephen Hawking, ãåíí. ôï 1942), êáèçãçôÞò óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôïõ ÊÝìðñéôæ óôçí Ýäñá ôïõ Íåýôùíá, èåùñåßôáé áðü ðïëëïýò ï ìåãáëýôåñïò èåùñçôéêüò öõóéêüò ìåôÜ ôïí ÁúíóôÜéí. ÐáñÜ ôç óïâáñüôáôç áíáðçñßá ôïõ, ðïõ ôïí Ý÷åé êáèçëþóåé ìüíéìá óå áíáðçñéêü êáñüôóé êáé ôïí Ý÷åé áíáãêÜóåé íá åðéêïéíùíåß ìüíï ìÝóù åíüò åéäéêïý çëåêôñïíéêïý õðïëïãéóôÞ, Ý÷åé êáôáöÝñåé íá êÜíåé ãíùóôÝò óôï åõñýôåñï êïéíü ôéò ÝñåõíÝò ôïõ ãéá ôçí êáôáíüçóç êáé ôçí åñìçíåßá ôïõ Óýìðáíôïò.

áðü ü,ôé ïé ëõ÷íßåò. ÌÝ÷ñé ôï 1975 ç óõíå÷Þò ôå÷íïëïãéêÞ åîÝëéîç åðÝôñåøå ôç óôáèåñÞ ìåßùóç ôïõ ìéêñïôóßð, åðéôñÝðïíôáò ôçí ðáñáãùãÞ ìéêñüôåñùí êáé öèçíüôåñùí çëåêôñïíéêþí õðïëïãéóôþí, ðïõ Üñ÷éóáí íá áãïñÜæïíôáé áðü éäéþôåò. Ç åìöÜíéóç ôïõ çëåêôñïíéêïý õðïëïãéóôÞ êáé ç ôå÷íïëïãßá ôùí ïðôéêþí éíþí, åíüò áóýãêñéôá ðéï áðïäïôéêïý ìÝóïõ ìåôÜäïóçò çëåêôñïìáãíçôéêþí êõìÜôùí, Ýäùóáí ôåñÜóôéåò äõíáôüôçôåò óôéò åðéêïéíùíßåò. Ï 20üò áéþíáò ïëïêëçñþíåôáé ìå ôï üñáìá ôùí ìåãÜëùí ëåùöüñùí ôçò ðëçñïöüñçóçò, ðïõ èá ñÝåé óå ãñáöåßá, ó÷ïëåßá, óðßôéá, êáé ôùí íÝùí ðñïóùðéêþí óõóêåõþí, ðïõ èá ìáò åíþíïõí üëïõò óå Ýíá ðáãêüóìéï äßêôõï åðéêïéíùíéþí». Isaac Asimov, Ôï ÷ñïíéêü ôùí åðéóôçìïíéêþí áíáêáëýøåùí, ìôöñ. Ã. ÌðáñïõîÞò, Í. ÓôáìáôÜêçò, ÐáíåðéóôçìéáêÝò Åêäüóåéò ÊñÞôçò, 6ç Ýêä. ÇñÜêëåéï 2004, ó. 634. Ìéá ìïíáäéêÞ ðåñßðôùóç «Ç ðåñßðôùóç ôïõ Óôßâåí ×üêéíãê Ý÷åé Þäç êáôáãñáöåß ùò ìïíáäéêÞ óôçí åðéóôÞìç, ßóùò üìùò êáé óå ïëüêëçñç ôçí áíèñþðéíç éóôïñßá. Ï ×üêéíãê ãåííÞèçêå ôï 1942 óôçí Ïîöüñäç, ôñåéò áêñéâþò áéþíåò ìåôÜ ôïí èÜíáôï ôïõ Ãáëéëáßïõ […]. Óôï ôåëåõôáßï Ýôïò ôùí óðïõäþí ôïõ êÜðïéá áäåîéüôçôá óôéò êéíÞóåéò ôïõ, ðïõ äéáñêþò ÷åéñïôÝñåõå, ïäÞãçóå óå ìéá äñáìáôéêÞ äéáðßóôùóç: Ýðáó÷å áðü ìéá óðÜíéá, áëëÜ áíßáôç áóèÝíåéá ôùí ìõþí, êáé ôï ôÝëïò ôïõ äåí Þôáí ìáêñéÜ. Åß÷å Þäç ãßíåé äåêôüò óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôïõ Êáßìðñéôæ ãéá íá åêðïíÞóåé ôç äéäáêôïñéêÞ ôïõ äéáôñéâÞ óå èÝìáôá êïóìïëïãßáò […]. Ôá íÝá ôçò õãåßáò ôïõ ïäÞãçóáí áñ÷éêÜ ôïí ×üêéíãê óå øõ÷éêÞ ðáñáßôçóç, ðïõ ôç äéáäÝ÷èçêå üìùò ç áöïóßùóÞ ôïõ óôçí åðéóôçìïíéêÞ Ýñåõíá êáé ç äßøá ãéá æùÞ […]. Ðáñ’ üëï ðïõ ç åîÝëéîç ôçò áóèÝíåéÜò ôïõ åðéâñáäýíèçêå áíáðÜíôå÷á –ßóùò åðåéäÞ, üðùò óôá ìåãÜëá áóôÝñéá, ìéá åóùôåñéêÞ äýíáìç áíôéäñïýóå– ç ðñïúïýóá ðáñÜëõóç ôùí Üêñùí êáèÞëùóå ôïí ×üêéíãê ìå ôïí êáéñü óôçí áíáðçñéêÞ êáñÝêëá. ÌåãÜëç Þôáí êáé ç äõóêïëßá ôïõ óôçí ïìéëßá […]. ÃñÞãïñá êáôÝëáâå ôçí Ýäñá ôùí Ìáèçìáôéêþí óôï ÐáíåðéóôÞìéï ôïõ Êáßìðñéôæ, ôçí ïðïßá ôÝóóåñéò áéþíåò ðñéí åß÷å óöñáãßóåé ìå ôç ìåãáëïöõÀá ôïõ ï ÉóáÜê Íåýôùí. Ï ×üêéíãê áó÷ïëÞèçêå áñ÷éêÜ ìå ôç ãåíéêÞ èåùñßá ôçò ó÷åôéêüôçôáò êáé ìåëÝôçóå ôç ìáèçìáôéêÞ áíùìáëßá ðïõ ôáõôßæåôáé ìå ôç ÌåãÜëç ¸êñçîç. ÃñÞãïñá üìùò åóôßáóå ôï åíäéáöÝñïí ôïõ óôéò ìáýñåò ïðÝò (ôñýðåò) êáé óôá ðïëýðëïêá ìáèçìáôéêÜ ôïõò ðñïâëÞìáôá. Ôá ôåëåõôáßá ÷ñüíéá ç ÝñåõíÜ ôïõ ðåñéóôñÝöåôáé ãýñù áðü ôéò ðñïóðÜèåéåò óõíåíþóåùò ôùí äýï ìåãÜëùí èåùñéþí ôçò öõóéêÞò –ôçò êâáíôïìç÷áíéêÞò êáé ôçò ó÷åôéêüôçôáò– óå Ýíá åíéáßï ó÷Þìá, óå ìéá Èåùñßá ôùí ÐÜíôùí. Ç åíôõðùóéáêÞ ðïñåßá ôïõ ×üêéíãê óôéò äýóêïëåò áôñáðïýò ôçò åðéóôÞìçò öèÜíåé åíôïýôïéò óôá üñéá ôïõ áðßóôåõôïõ, åðåéäÞ óõíïäåýèçêå áðü Ýíá áêüìç ÷ôýðçìá ôçò ìïßñáò: ìéá óïâáñÞ ðíåõìïíßá, ðïõ åß÷å ùò óõíÝðåéá ôçí ïëéêÞ áðþëåéá ôçò öùíÞò ôïõ. Ç åðéêïéíùíßá ôïõ ìå ôïí êüóìï ðåñéïñßæåôáé Ýêôïôå óå êÜðïéåò êéíÞóåéò ôùí äáêôýëùí, ðïõ åðéëÝãïõí ëÝîåéò óå Ýíá åéäéêÜ êáôáóêåõáóìÝíï õðïëïãéóôÞ, ðñïóáñìïóìÝíï óôï áíáðçñéêü ôïõ êáñïôóÜêé. Ìå áñãü ñõèìü, ïé ëÝîåéò ìåôáôñÝðïíôáé óå ôå÷íçôÞ, ìåôáëëéêÞ öùíÞ». Ãéþñãïò ÃñáììáôéêÜêçò, Ç áõôïâéïãñáößá ôïõ öùôüò, ÐáíåðéóôçìéáêÝò Åêäüóåéò ÊñÞôçò, 25ç Ýêä., ÇñÜêëåéï 2006, ó. 399-400.

183

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:34

Page 184

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´ Ãåþñãéïò ÐáðáíéêïëÜïõ, ï O Ãåþñãéïò ÐáðáíéêïëÜïõ (1883-1962), êïñõöáßïò ´Åëëçíáò ãéáôñüò êáé åñåõíçôÞò, èåìåëéùôÞò ôïõ åñåõíçôÞò-ðñüôõðï êëÜäïõ ôçò áðïöïëéäùôéêÞò êõôôáñïëïãßáò, äçìéïýñãçóå ôï äéÜóçìï ðñïëçðôéêü ôåóô (Pap test) ðïõ «Ç çèéêÞ ðñïóùðéêüôçôá ôïõ ÷ñçóéìïðïéåßôáé ðáãêïóìßùò ãéá ôç äéÜãíùóç ôïõ êáñêßíïõ ôçò Ãåùñãßïõ ÐáðáíéêïëÜïõ (1883ìÞôñáò, óþæïíôáò ôç æùÞ åêáôïììõñßùí ãõíáéêþí. 1962), ç áêüñåóôç äßøá ôïõ ãéá ìÜèçóç êáé ï äçìéïõñãéêüò ðáëìüò ôïõ ãéá Ýíáí êáëýôåñï Ïé åîåëßîåéò óôç ÷çÏ ÁëåîÜíôåñ ÖëÝìéíãê (Alexander êüóìï äåí åðçñåÜóôçêáí áðü ìåßá, ôç âéïëïãßá, ôç âéïFleming, 1881-1955, Íüìðåë Öõôç ñåõóôüôçôá ôçò åðï÷Þò ôïõ êáé áðü ôçí áâåâáéüôçôá ãéá ôç óéïëïãßáò êáé ÉáôñéêÞò) áíáêÜ- ÷çìåßá êáé ôçí éáôñéêÞ ìåëëïíôéêÞ ðïñåßá ôïõ áíèñþëõøå ôõ÷áßá ôï 1928 üôé Ýíá ïäÞãçóáí óå Ýíá ðëÞðïõ. ÅîÜëëïõ, ï âáèýôáôïò åßäïò ìýêçôá áðåëåõèåñþíåé èïò íÝùí ãíþóåùí ãéá áíèñùðéóìüò ôïõ êáé ç óôáèåìéá Ýíùóç (ðïõ ïíüìáóå ðåíéêé- ôéò óõíèåôéêÝò ýëåò, ôá ñÞ ðñïóÞëùóÞ ôïõ óôéò çèéêÝò ëßíç) ç ïðïßá åìðïäßæåé ôçí ôñüöéìá, ôá Ýíæõìá, ôïõò ðáñáêáôáèÞêåò ôçò æùÞò, óå áíÜðôõîç ìéáò óåéñÜò âáêôç- éïýò, ôéò âéôáìßíåò, ôéò ïñóõíäõáóìü ìå ôïí áõôïóåâáñßùí, üðùò ïé óôáöõëüêïêêïé, ìüíåò, ôá åìâüëéá, ôá óìü, ôçí áõôáðÜñíçóç, ôçí ïé óôñåðôüêïêêïé êáé ïé ðíåõìï- áíôéâéïôéêÜ ê.Ü., áëëÜ áõôïðåéèáñ÷ßá êáé ôïõò ó÷åäüí áðÜíèñùðïõò ñõèìïýò ôçò åñåõíüêïêêïé. Ôï áíôéâéïôéêü áõôü êáé óå ðïëëÝò íÝåò èåñáíçôéêÞò ôïõ äñáóôçñéüôçôáò óôïí ÍÝï Êüóìï, áðç÷ïýí öéëïóïöéêÝò áðüøåéò, åêöñÜæïõí êïéíùíéêÝò áíôéëÞøåéò êáé åíóáñêþíïõí áðïäåß÷èçêå ðïëý óýíôïìá óù- ðåßåò, ÷åéñïõñãéêÝò åðåìåðéóôçìïíéêÝò áíáæçôÞóåéò åíüò áíèñþðïõ çèéêïý êáé áäïãìÜôéôÞñéï ãéá ôçí áíèñùðüôçôá. âÜóåéò êáé äéáãíùóôéêÝò óôïõ […]. Ï Ãåþñãéïò ÐáðáíéêïëÜïõ (Äñ Pap) áíÞêåé óôïõò ðñùåîåôÜóåéò, ðïõ áíáêïýôïðüñïõò ìá÷çôÝò ôçò åðï÷Þò ôïõ êáé óôïõò áèüñõâïõò ðñùôáãùíéóôÝò ôïõ ðáíáèñþðéíïõ áãþíá åíáíôßïí ôïõ êáñêßíïõ. Ï èåöéóáí óçìáíôéêÜ ôïí ìåëéùôÞò ôïõ êëÜäïõ ôçò áðïöïëéäùôéêÞò êõôôáñïëïãßáò äéáöýÜíèñùðï êáé âåëôßùóáí ëáîå ôçí åëëçíéêÞ ôïõ ôáõôüôçôá, äåí áðïîåíþèçêå áðü ôçí ðáôï åðßðåäï ôçò æùÞò ôïõ. ôñßäá êáé äçìéïýñãçóå Ýíá ó÷åäüí ìïíáäéêü ãéá ôçí åðï÷Þ ôïõ Óôïí ôïìÝá ôçò ãåíåôéåñåõíçôéêü ðñüôõðï óå ðáãêüóìéá êëßìáêá». êÞò ïé åðéóôçìïíéêÝò Óðýñïò ÌáñêÝôïò- ÄçìÞôñéïò ËÜððáò, «Ã. ÐáðáíéêïëÜïõ, åñåõíçôÞòÝñåõíåò êáôÝëçîáí óôç ðñüôõðï», åöçìåñßäá Ç ÊáèçìåñéíÞ, öýëëï 9çò Áðñéëßïõ 2006. äïìÞ, óôçí áðïêñõðôïO ôå÷íïëïãéêüò ðïëéôéóìüò Ýêáíå ðéï åõôõ÷éóìÝíï ôïí Üíèñùðï; ãñÜöçóç ôïõ êþäéêá ôïõ «ÊáôÜ ôç äéÜñêåéá ôùí ôåëåõôáßùí ãåíåþí ç áíèñùðüôçôá Ý÷åé ðåDNA êáé óôç ÷áñôïãñÜôý÷åé ìéá åêðëçêôéêÞ ðñüïäï óôéò öõóéêÝò åðéóôÞìåò êáé óôçí ôå÷íéêÞ åöáñìïãÞ ôïõò êáé Ý÷åé êáèéåñþóåé ôïí Ýëåã÷ü ôçò ðÜíù öçóç ôïõ áíèñþðéíïõ óôç öýóç ìå ôñüðï ðïõ äåí åß÷å öáíôáóôåß óôï ðáñåëèüí […]. ãïíéäéþìáôïò, åíþ ç Ïé Üíèñùðïé åßíáé õðåñÞöáíïé ôå÷íïëïãéêÞ áíÜðôõîç ãé’ áõôÜ ôá åðéôåýãìáôá êé óôïí ÷þñï ôçò çëåêôñïÝ÷ïõí êÜèå äéêáßùìá íá åßíáé. íéêÞò ïäÞãçóå óôáäéáêÜ ¼ìùò, öáßíåôáé íá Ý÷ïõí ðáñáôçñÞóåé üôé áõôÞ ç íåïáðïóôçí êáôáóêåõÞ ôùí êôçèåßóá åîïõóßá óôïí ÷þñï çëåêôñïíéêþí õðïëïãéêáé óôïí ÷ñüíï, ç êáèõðüôáîç óôþí êáé ôç äçìéïõñãßá ôçò öýóçò, ç ïðïßá åßíáé ç ôïõ Ðáãêüóìéïõ Éóôïý åêðëÞñùóç åíüò ðüèïõ ðïõ áðáñéèìåß æùÞ ÷éëéÜäùí ÷ñüÄéáäéêôýïõ (1991), äßíïíùí, äåí Ý÷åé áõîÞóåé ôç óõíïíôáò ôç äõíáôüôçôá óå ëéêÞ ðïóüôçôá ôåñðíÞò éêáíïåêáôïììýñéá áíèñþðïõò ðïßçóçò ðïõ åíäå÷ïìÝíùò íá åðéêïéíùíïýí êáé íá ðñïóäïêïýí áðü ôç æùÞ êáé äåí Ý÷ïõí ðñüóâáóç óå áðßôïõò Ý÷åé êÜíåé íá íéþèïõí ðéï åõôõ÷éóìÝíïé. Áðü ôçí áíáãíþóôåõôï üãêï ðëçñïöïñéóç áõôïý ôïõ ãåãïíüôïò èá ñéþí. ÐáñÜëëçëá, óçÝðñåðå íá åßìáóôå éêáíïðïéçÔï 1953 ï ÔæÝéìò Ïõüôóïí ìáíôéêüôáôåò õðÞñîáí ìÝíïé, ìå ôï óõìðÝñáóìá üôé ç åîïõóßá ðÜíù óôç öýóç äåí åßíáé (James Watson, ãåíí. ôï 1928) ïé åîåëßîåéò êáé óå ÜëìïíáäéêÞ ðñïûðüèåóç ôçò áíèñþðéíçò åõôõ÷ßáò, áêñéâþò üðùò äåí êáé ï ÖñÜíóéò Êñéê (Francis ëá åðéóôçìïíéêÜ ðåäßá, åßíáé ï ìïíáäéêüò óôü÷ïò ôçò åðßìïíçò ðïëéôéóôéêÞò ðñïóðÜèåéáò. Crick, 1916-2004) õðïóôÞñéîáí üðùò óôï ðåäßï ôçò Äåí ðñÝðåé íá óõíÜãïõìå áðü áõôü üôé ç ôå÷íéêÞ ðñüïäïò äåí üôé ç äïìÞ ôïõ DNA (äåóïîõñé- øõ÷ïëïãßáò êáé ôçò øõåßíáé ÷ùñßò áîßá ãéá ôçí ïéêïíïìßá ôçò åõôõ÷ßáò ìáò». âïíïõêëåúêü ïîý) Ý÷åé ôç äéÜôáîç S. Freud, «Civilization and its Discontents», The Hogarth Press, London ÷áíÜëõóçò, ôçò êïéíùäéðëÞò Ýëéêáò êáé åßíáé äõíáôüí 1963, ó. 24-25, óôï Stuart Hall, Bram Gieben, H äéáìüñöùóç ôçò íá áíôéãñáöåß ÷ùñßò íá áëëïéù- íéïëïãßáò, ôçò êïéíùíåùôåñéêüôçôáò. Ïéêïíïìßá, êïéíùíßá, ðïëéôéêÞ, ðïëéôéóìüò, ìôöñ. èåß. ÔéìÞèçêáí ìå ôï Íüìðåë Öõ- íéêÞò áíèñùðïëïãßáò, È. Ôóáêßñçò, Â. Ôóáêßñçò, ÓáââÜëáò, 2ç Ýêä., ÁèÞíá 2003, ó. 401.

óéïëïãßáò êáé ÉáôñéêÞò (1962).

184

ôçò ãëùóóïëïãßáò êôë.

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:34

Page 185

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

Ï ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Cïmputer), ï ðñþôïò ãåíéêÞò ÷ñÞóçò çëåêôñïíéêüò õðïëïãéóôÞò, êáôáóêåõÜóôçêå ôï 1946 áðü ôïõò Åêåñô êáé Ìüôóëé (J.P. Eckert, J.W. Mauchly). Ãéãáíôéáßùí äéáóôÜóåùí, âÜñïõò 30 ôüíùí, ìå ôåñÜóôéá êáôáíÜëùóç çëåêôñéêÞò åíÝñãåéáò, åêôåëïýóå 5.000 ðñïóèÝóåéò Þ 500 ðïëëáðëáóéáóìïýò ôï äåõôåñüëåðôï. Åß÷áí ðñïçãçèåß êáé Üëëåò ðïëý óçìáíôéêÝò áíÜëïãåò ðñïóðÜèåéåò, üðùò ð.÷. ï õðïëïãéóôÞò ABC ôùí ÁôáíÜóïö êáé ÌðÝñé (1941) êáé êõñßùò ï «Êïëïóóüò» (1943) ãéá ôéò áíÜãêåò ôïõ âñåôáíéêïý óôñáôïý óôç äéÜñêåéá ôïõ ðïëÝìïõ. ÓçìáíôéêÞ åðßóçò Þôáí ç óõíåéóöïñÜ ôùí ðñùôïðüñùí ôçò åðéóôÞìçò ôùí õðïëïãéóôþí ´Áëáí ÌÜèéóïí Ôéïýñéíãê, Ôæïí öïí Íüéìáí ê.Ü.. Ìå ôç óõíÝ÷éóç ôùí åñåõíþí êáé ôçí åîÝëéîç ôïõ ôñáíæßóôïñ (1947) êáé ôùí ìéêñïôóßð, Ýãéíå äõíáôÞ ç êáôáóêåõÞ ôùí ðñïóùðéêþí õðïëïãéóôþí (PC) óôç äåêáåôßá ôïõ 1970 êáé ç äéÜäïóÞ ôïõò óå üëï ôïí êüóìï ìå ôá÷ýôáôïõò ñõèìïýò.

Óôï÷áóìüò. Ç ðïñåßá ôçò öéëïóïöéêÞò óêÝøçò.

Ç öéëïóïöéêÞ Ýñåõíá áó÷ïëÞèçêå ìå Ýíá ðëÞèïò ðñïâëçìÜôùí ðïõ áíáöÝñïíôáí óôç æùÞ, ôç ãíþóç êáé ôçí ýðáñîç ôïõ áíèñþðïõ, ôç ìåèïäïëïãßá ôçò åðéóôÞìçò, ôç ãëþóóá, ôçí åðéêïéíùíßá, ôïõò ìç÷áíéóìïýò êïéíùíéêÞò åðéññïÞò ê.Ü. Óýìöùíá ìå ôïí Ìðåñîüí, ï Üíèñùðïò, åêôüò áðü ôç äéÜíïéÜ ôïõ, ðïõ ôïí êñáôÜ Ýîù áðü ôá ðñÜãìáôá, äéáèÝôåé ôï Ýíóôéêôï êáé ôçí åíüñáóç, ðïõ ôïí âïçèïýí íá ìðåé ìÝóá óôá ðñÜãìáôá, íá ãíùñßóåé áðåõèåßáò ôçí ïõóßá ôçò æùÞò. Ç öáéíïìåíïëïãßá ôïõ ×ïýóåñë, áðü ôçí Üëëç ðëåõñÜ, åðé÷åéñåß ìéá íÝá èåìåëßùóç ôçò öéëïóïößáò, ðñïôåßíïíôáò ìéá öéëïóïöéêÞ ìÝèïäï

ÌÜñôéí ×Üéíôåãêåñ (Martin Heidegger, 1889-1976). Ãåñìáíüò öéëüóïöïò, áðü ôïõò êïñõöáßïõò ôïõ 20ïý áéþíá, åðçñÝáóå ôç öéëïóïöéêÞ óêÝøç, éäßùò ôç èåùñßá ôïõ õðáñîéóìïý.

Ï Æáí-Ðïë Óáñôñ (Jean-Paul Sartre, 1905-1980, Íüìðåë Ëïãïôå÷íßáò 1964). Öéëüóïöïò êáé èåáôñéêüò óõããñáöÝáò, áðü ôïõò óçìáíôéêüôåñïõò åêðñïóþðïõò ôïõ õðáñîéóìïý, Üóêçóå ìáæß ìå ôç Óéìüí íôå ÌðïâïõÜñ (Simone de Beauvoir, 1908-1986) óçìáíôéêÞ åðßäñáóç ôüóï óôç öéëïóïöéêÞ óêÝøç, üóï êáé óôçí ðïëéôéêÞ êáé êïéíùíéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá ôçò ìåôáðïëåìéêÞò ðåñéüäïõ.

Ç áíèñþðéíç åëåõèåñßá êáé ç ýðáñîç ôïõ Èåïý «Óõíå÷þò áíôéëáìâáíüìáóôå ðùò ï Èåüò äåí åßíáé áíôéêåßìåíï ôçò ãíþóçò, äåí áðïäåéêíýåôáé õðï÷ñåùôéêÜ. Ïýôå åßíáé áíôéêåßìåíï ôùí åìðåéñéþí ôùí áéóèÞóåþí ìáò. Åßíáé áüñáôïò. Äåí ôïí âëÝðåé êáíåßò, áëëÜ ìüíï ôïí ðéóôåýåé. Áðü ðïý üìùò ðñïÝñ÷åôáé áõôÞ ç ðßóôç; Ç ðçãÞ ôçò äåí âñßóêåôáé óôá üñéá ôçò åãêüóìéáò åìðåéñßáò, áëëÜ óôçí åëåõèåñßá ôïõ áíèñþðïõ. Ï Üíèñùðïò ðïõ ðñáãìáôéêÜ óõíåéäçôïðïéåß ôçí åëåõèåñßá ôïõ áðïêôÜ óõã÷ñüíùò êáé ôç âåâáéüôçôá ôïõ Èåïý. Åëåõèåñßá êáé Èåüò åßíáé á÷þñéóôá. Ãéáôß; Åßìáé âÝâáéïò ãéá ôïýôï: äåí õðÜñ÷ù áö’ åáõôïý ìïõ ùò åëåýèåñï ïí, áëëÜ åßìáé äïóìÝíïò óôïí åáõôü ìïõ ùò äþñï. Äéüôé ìðïñþ íá ìçí åßìáé ï åáõôüò ìïõ êáé äåí ìðïñþ íá åêâéÜóù ôïí åáõôü ìïõ íá åßíáé åëåýèåñïò. ¼ôáí åßìáé ï áõèåíôéêüò åáõôüò ìïõ, åßìáé âÝâáéïò ðùò äåí åßìáé Ýôóé ìÝóù ôïõ ßäéïõ ôïõ åáõôïý ìïõ. Ç ýøéóôç åëåõèåñßá ãíùñßæåôáé óôçí áðåëåõèÝñùóç áðü ôïí êüóìï, êáé ôïýôç ç åëåõèåñßá åßíáé ï âáèýôáôïò äåóìüò ìå ôçí õðÝñâáóç». Êáñë ÃéÜóðåñò, ÅéóáãùãÞ óôç Öéëïóïößá, åéóáãùãÞ, ìåôÜöñáóç, ó÷üëéá ×ñ. Ìáëåâßôóçò, Äùäþíç, ÁèÞíá 1968, ó. 131. Ç åëåõèåñßá ùò êáèÞêïí «Ãéáôß äßíïõìå åìåßò ïé äéáöùôéóôÝò ôüóï ìåãÜëç óçìáóßá óôçí áðëüôçôá ôçò ãëùóóéêÞò Ýêöñáóçò; ÅðåéäÞ ï áëçèéíüò äéáöùôéóôÞò, ï áëçèéíüò ïñèïëïãéóôÞò äå èÝëåé ðïôÝ íá êáôáðåßóåé. Íáé, äå èÝëåé ïýôå êáí íá ðåßóåé. ´Å÷åé ðÜíôïôå óõíåßäçóç üôé ìðïñåß íá áðáôÜôáé. ÐñïðÜíôùí üìùò óÝâåôáé ôçí áõôåîïõóéüôçôá, ôçí ðíåõìáôéêÞ áíåîáñôçóßá ôïõ Üëëïõ ôüóï, þóôå íá ìç èÝëåé íá ôïí ðåßóåé ãéá óçìáíôéêÜ æçôÞìáôá. ÈÝëåé ìÜëëïí íá ðñïêáëÝóåé áíôßëïãï êáé, ôï êáëýôåñï áðü üëá, Ýëëïãç êáé ðåéèáñxçìÝíç êñéôéêÞ. Äå èÝëåé íá ðåßóåé ðáñÜ íá

185

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:34

Page 186

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´ ôáñáêïõíÞóåé, íá ðñïêáëÝóåé åëåýèåñç äéáìüñöùóç áðüøåùí. Ç åëåýèåñç äéáìüñöùóç áðüøåùí ôïõ åßíáé ðïëýôéìç: ðïëýôéìç ü÷é ìüíï åðåéäÞ üëïé ìáæß ìðïñïýìå íá ðëçóéÜæïõìå åããýôåñá ôçí áëÞèåéá, ðáñÜ åðßóçò åðåéäÞ óÝâåôáé ôçí åëåýèåñç äéáìüñöùóç áðüøåùí êáè’ åáõôÞí. Ôç óÝâåôáé áêüìç êáé ôüôå, üôáí èåùñåß ôéò õðü äéáìüñöùóç áðüøåéò ñéæéêÜ ëáíèáóìÝíåò». Êáñë Ðüðåñ, «Ç æùÞ åßíáé åðßëõóç ðñïâëçìÜôùí», óôï Êáñë Ðüðåñ, ´Ïëïé ïé Üíèñùðïé åßíáé öéëüóïöïé, ìôöñ. Ì. ÐáðáíéêïëÜïõ, ÌåëÜíé, ÁèÞíá 2002, ó. 263 Ôé óõìâáßíåé ìå ôïí åëåýèåñï ÷ñüíï ôïõ óýã÷ñïíïõ áíèñþðïõ; «Ôá öáéíüìåíá ôçò âéáóýíçò, ôçò íåõñéêüôçôáò, ôçò Üóôáôçò æùÞò, ðïõ Ý÷ïõí ðáñáôçñçèåß áðü ôçí åðï÷Þ ôçò áíÜðôõîçò ôùí ìåãÜëùí ðüëåùí, åîáðëþíïíôáé ôþñá ôï ßäéï åðéäçìéêÜ üðùò Üëëïôå ç ðáíïýêëá êáé ç ÷ïëÝñá. Åìöáíßæïíôáé ìÜëéóôá äõíÜìåéò óôï ðñïóêÞíéï ôéò ïðïßåò äå èá ìðïñïýóáí ïýôå íá öáíôáóèïýí ïé âéáóôéêïß äéáâÜôåò ôïõ 19ïõ áéþíá. ´Ïëïé ðñÝðåé äéáñêþò íá ó÷åäéÜæïõí êÜôé. Ï åëåýèåñïò ÷ñüíïò áðáéôåß ôçí åîáíôëçôéêÞ åêìåôÜëëåõóÞ ôïõ. Ó÷åäéÜæåôáé, ÷ñçóéìïðïéåßôáé ãéá ôéò áíáëáìâáíüìåíåò äñáóôçñéüôçôåò, ðáñáãåìßæåôáé ìå åðéóêÝøåéò üëùí ôùí íïçôþí åêäçëþóåùí Þ áðëþò ìå üóï ôï äõíáôüí ôá÷ýôåñåò ìåôáêéíÞóåéò. Ç óêéÜ üëùí áõôþí ðÝöôåé ðÜíù óôçí ðíåõìáôéêÞ åñãáóßá. ÁõôÞ ãßíåôáé ìå âåâáñçìÝíç óõíåßäçóç, ëåò êáé ï áðáéôïýìåíïò ÷ñüíïò Ý÷åé êëáðåß áðü êÜðïéåò åðåßãïõóåò, ìïëïíüôé áðëþò öáíôáóôéêÝò áðáó÷ïëÞóåéò. Ãéá íá äéêáéïëïãçèåß áðÝíáíôé óôïí åáõôü ôçò, ðñïóëáìâÜíåé ôá ÷áñáêôçñéóôéêÜ ôïõ ðõñåôþäïõò, ôçò õøçëÞò ðßåóçò, ôçò ìïíÜäáò ðáñáãùãÞò ðïõ ëåéôïõñãåß õðü áíåðÜñêåéá ÷ñüíïõ, êáé áõôü åìðïäßæåé êÜèå ðåñéóõëëïãÞ, Üñá áõôÞ ôçí ßäéá. Öáßíåôáé óõ÷íÜ óáí ïé äéáíïïýìåíïé íá êñÜôçóáí ãéá ôçí êõñßùò ðáñáãùãÞ ôïõò áêñéâþò ìüíï ôéò þñåò ðïõ ôïõò ðåñéóóåýïõí áðü ôéò õðï÷ñåþóåéò, ôéò åîüäïõò, ôá ñáíôåâïý êáé ôéò áíáðüöåõêôåò äéáóêåäÜóåéò. Áðïêñïõóôéêü, ìïëáôáýôá ùò íÝá âáèìü ïñèïëïãéêü, åßíáé ôï ðñüóèåôï ãüçôñï åêåßíïõ ðïõ ìðïñåß íá ðáñïõóéÜæåôáé óáí ôüóï óðïõäáßïò Üíèñùðïò, þóôå íá ðñÝðåé íá ðáñåõñßóêåôáé ðáíôïý». ÔÝïíôïñ Áíôüñíï, Minima moralia, ðñüëïãïò Ä. ÌáñêÞò, ìôöñ. Ë. Áíáãíþóôïõ, ÁëåîÜíäñåéá, 2ç Ýêä. ÁèÞíá 2000, ó. 226-27. ÄéáöïñÜ ãëþóóáò êáé ëüãïõ «ÁëëÜ ôé åßíáé ãëþóóá; Ãéá ìáò äå óõã÷Ýåôáé ìå ôïí ëüãï· äåí åßíáé ðáñÜ Ýíá êáèïñéóìÝíï ôïõ ìÝñïò, ïõóéáóôéêü ïðùóäÞðïôå. Åßíáé Ýíá êïéíùíéêü ðñïúüí ôùí éêáíïôÞôùí ôïõ ëüãïõ êáé ôáõôü÷ñïíá Ýíá óýíïëï áíáãêáßùí óõìâÜóåùí, ðïõ Ý÷åé õéïèåôÞóåé ôï êïéíùíéêü óþìá, ãéá íá åðéôñÝðïõí óôá ÜôïìÜ ôïõ íá áóêïýí áõôÞ ôçí éêáíüôçôá […]. Ç ãëþóóá […] åßíáé Ýíá üëï êáè’ áõôü êáé ìéá áñ÷Þ ôáîéíüìçóçò [...]. Óå áõôÞ ôçí áñ÷Þ ôáîéíüìçóçò èá ìðïñïýóå êáíåßò íá áíôéôÜîåé üôé ç Üóêçóç ôïõ ëüãïõ óôçñßæåôáé óå ìéáí éêáíüôçôá ðïõ êáôÝ÷ïõìå áðü ôç öýóç, åíþ ç ãëþóóá åßíáé êÜôé áðïêôçìÝíï êáé óõìâáôéêü […]. Ç ãëþóóá åßíáé Ýíá óýóôçìá óçìåßùí ðïõ åêöñÜæïõí éäÝåò êáé óáí ôÝôïéá ìðïñåß íá óõãêñéèåß ìå ôç ãñáöÞ, ôï áëöÜâçôï ôùí êùöáëÜëùí, ìå ôéò óõìâïëéêÝò ôåëåôïõñãßåò, ìå ôéò ìïñöÝò åõãÝíåéáò, ìå ôá óôñáôéùôéêÜ äéáêñéôéêÜ óÞìáôá ê.ëð. ê.ëð. Ç ãëþóóá ìüíï åßíáé ôï óðïõäáéüôåñï áðü ôá óõóôÞìáôá áõôÜ. Ìðïñïýìå ëïéðüí íá íïÞóïõìå ìéá åðéóôÞìç ðïõ ìåëåôÜ ôç æùÞ ôùí óçìåßùí ìÝóá óôçí êïéíùíéêÞ æùÞ· ç åðéóôÞìç áõôÞ èá áðïôåëïýóå ìÝñïò ôçò ÊïéíùíéêÞò Øõ÷ïëïãßáò êáé êáôÜ óõíÝðåéá ôçò ÃåíéêÞò Øõ÷ïëïãßáò· èá ôçí ïíïìÜóïõìå Óçìåéïëïãßá (ãáëë. Semiologie, áðü ôçí åëëçíéêÞ ëÝîç óçìåßïí). Ç Óçìåéïëïãßá èá ìáò ðëçñïöïñïýóå áðü ôé óõíßóôáíôáé ôá óçìåßá, ðïéïé íüìïé ôá äéÝðïõí […]. Ç Ãëùóóïëïãßá äåí áðïôåëåß ðáñÜ Ýíá ìÝñïò ôçò ãåíéêÞò áõôÞò åðéóôÞìçò êáé ïé íüìïé ðïõ èá áíáêáëýøåé ç Óçìåéïëïãßá èá ìðïñïýí íá åöáñìïóôïýí óôç Ãëùóóïëïãßá». ÖåñíôéíÜí íôå Óïóýñ (Ferdinand de Saussure), ÌáèÞìáôá ÃåíéêÞò Ãëùóóïëïãßáò, ìôöñ. Ö. Áðïóôïëüðïõëïò, ÐáðáæÞóçò, ÁèÞíá 1979, ó. 45-46.

186

÷ùñßò ðñïûðïèÝóåéò, ç ïðïßá èá åóôéÜæåé ìüíï óå ü,ôé äßíåôáé áðåõèåßáò óôç óõíåßäçóç ôïõ áíèñþðïõ, äçëáäÞ óôï öáéíüìåíï êáé ôçí ðåñéãñáöÞ ôïõ. Ôç ìÝèïäï áõôÞ õéïèÝôçóáí êáé öéëüóïöïé üðùò ï ×Üéíôåãêåñ êáé ï Óáñôñ, ïé ïðïßïé ìåëÝôçóáí ôï ðñüâëçìá ôçò áíèñþðéíçò ýðáñîçò äéáôõðþíïíôáò ôç èåùñßá ôïõ õðáñîéóìïý, ðïõ åðçñÝáóå óçìáíôéêÜ ôç öéëïóïöéêÞ óêÝøç, áëëÜ êáé ôç ëïãïôå÷íéêÞ äçìéïõñãßá. Ðïëý óçìáíôéêÞ Þôáí åðßóçò ç åðßäñáóç ðïõ Üóêçóå ç áíáëõôéêÞ öéëïóïößá êáé éäßùò ï Âßôãêåíóôáúí, ï ïðïßïò Ýèåóå ôï ðñüâëçìá ôçò êáêÞò ÷ñÞóçò êáé ôçò ðáñáíüçóçò ôçò ãëþóóáò, ðïõ ðñïêáëåß ðáñåñìçíåßåò êáé óýã÷õóç óôç öéëïóïößá. ÐáñÜëëçëá ìå ôçí áíáëõôéêÞ öéëïóïößá, áíáðôý÷èçêå êáé ï Êýêëïò ôçò ÂéÝííçò, ôá ìÝëç ôïõ ïðïßïõ åðéäßùêáí ôç äéáìüñöùóç åíüò åíéáßïõ ðñïãñÜììáôïò ðïõ èá äéáöýëáôôå ôï êýñïò üëùí ôùí åðéóôçìþí. Óå ôñï÷éÜ êïéíùíéêïý ðñïâëçìáôéóìïý êéíÞèçêå ç Ó÷ïëÞ ôçò Öñáíêöïýñôçò, ç ïðïßá óôñÜöçêå óôá ðñïâëÞìáôá ôçò êáôáíáëùôéêÞò êïéíùíßáò êáé ôùí ìç÷áíéóìþí áëëïôñßùóçò ôïõ óýã÷ñïíïõ áíèñþðïõ. Ôï ßäéï êáé ç èåùñßá

Ôá åîÝ÷ïíôá ìÝëç ôçò Ó÷ïëÞò ôçò Öñáíêöïýñôçò ×Ýñìðåñô Ìáñêïýæå (Herbert Marcuse, 1898-1979), ÔÝïíôïñ Áíôüñíï (Theodor Adorno, 1903-1969) êáé Ãéïýñãêåí ×Üìðåñìáò (Jurgen Habermas, (ãåíí. ôï 1929) õðü ôçí ðñïóôáóßá ôïõ Ìáî ×ïñê÷Üéìåñ (Max Horckheimer, 1895-1973) (ó÷Ýäéï Ö. Êñßãêåë).

Ï Ëïýíôâé÷ Âßôãêåíóôáúí (Ludwig Wittgenstein, 1889-1951) Þôáí ï óçìáíôéêüôåñïò åêðñüóùðïò ôçò áíáëõôéêÞò öéëïóïößáò, åíüò áðü ôá êõñéüôåñá öéëïóïöéêÜ ñåýìáôá ôïõ 20ïý áéþíá. Ç áíáëõôéêÞ öéëïóïößá åßíáé óôçí ðñáãìáôéêüôçôá ìßá ìÝèïäïò ðñïóÝããéóçò ôùí öéëïóïöéêþí ðñïâëçìÜôùí ìÝóù ôçò áíÜëõóçò ôçò ãëþóóáò.

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:35

Page 187

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

Ï ´Åëâéò Ðñßóëåû (Elvis Presley, 1935-1977), «áóôÝñé» ôçò ìïõóéêÞò ñïê åí ñïë (rock and roll), ìå ðáãêüóìéá áðÞ÷çóç óôç íåïëáßá ôçò äåêáåôßáò ôïõ 1960, åîÝöñáæå ôï ðíåýìá ôçò ìáæéêÞò íåáíéêÞò êïõëôïýñáò, ðïõ äéï÷Ýôåõå ôïí äõíáìéóìü êáé ôçí ôÜóç ôçò ãéá áìöéóâÞôçóç óôçí Ýíôïíá ñõèìéêÞ ìïõóéêÞ, êáèþò êáé ôçí áíôéäñáóôéêÞ, êáé óõ÷íÜ åðéèåôéêÞ, åìöÜíéóç êáé óõìðåñéöïñÜ.

ôïõ äïìéóìïý (Þ óôñïõêôïõñáëéóìïý), ðïõ õðïóôÞñéæå üôé ç áíèñþðéíç óõìðåñéöïñÜ êáèïñßæåôáé áðü äéÜöïñåò äïìÝò, óôáèåñÜ äçëáäÞ óõóôÞìáôá ó÷Ýóåùí ìåôáîý ôùí ìåëþí ôçò êïéíùíßáò, âñßóêïíôáò ìåãÜëç áðÞ÷çóç óôéò êïéíùíéêÝò åðéóôÞìåò, ôçí áíèñùðïëïãßá, ôç ãëùóóïëïãßá êáé ôç ëïãïôå÷íéêÞ èåùñßá. ÌÝóá óôï åõñýôåñï ðëáßóéï ôïõ êïéíùíéêïý ðñïâëçìáôéóìïý êéíåßôáé êáé ôï ñåýìá ôïõ ìåôáìïíôåñíéóìïý (Þ ìåôáíåùôåñéêüôçôáò), õðïóôçñßæïíôáò üôé óôç óýã÷ñïíç ìåôáâáëëüìåíç êïéíùíßá äåí åßíáé äõíáôÞ ç åýñåóç ôçò ìßáò áëÞèåéáò, äåäïìÝíïõ üôé õðÜñ÷ïõí ðïëëÝò «áëÞèåéåò» êáé ðïëëïß ôñüðïé ðñïóÝããéóçò êáé áíÜëõóÞò ôïõò.

Ç ìáæéêÞ êïõëôïýñá êáé ç äõíáìéêÞ ôùí ìáæþí.

Ç ðëÞñçò åðéêñÜôçóç ôçò áóôéêïðïßçóçò êáé ôïõ êáôáíáëùôéóìïý åðÝâáëå óôáäéáêÜ ôçí ïìïéïìïñößá êáé ôçí ôõðïðïßçóç óôçí êïéíùíéêÞ æùÞ

Äýï êïñõöáßïé ðïäïóöáéñéóôÝò, ï ÂñáæéëéÜíïò ÐåëÝ (øåõäþíõíï ôïõ ´Åíôóïí ÁñÜíôåò íôï ÍáóéìÝíôï, ãåíí. ôï 1940) ôçò ÓÜíôïò êáé ï Ãåñìáíüò Öñáíôò ÌðÝêåíìðáïõåñ (ãåíí. ôï 1945) ôçò ÌðÜãéåñí ÌïíÜ÷ïõ, áðÝêôçóáí ðáãêüóìéá öÞìç ãéá ôéò åðéäüóåéò ôïõò êáé öáíáôéêïýò èáõìáóôÝò óå ïëüêëçñï ôïí êüóìï.

Óõììá÷ßá ðïëéôéóìþí óå ðáãêüóìéá êëßìáêá «ÈåùñÞóáìå ôçí Ýííïéá ôïõ ðáãêüóìéïõ ðïëéôéóìïý ùò Ýíá åßäïò ïñéáêÞò Ýííïéáò Þ ùò óõíôïìïãñáöéêü ôñüðï ãéá íá õðïäçëþóïõìå ìéá óýíèåôç äéáäéêáóßá. Äéüôé [...] äåí õðÜñ÷åé, äåí ìðïñåß íá õðÜñîåé Ýíáò ðáãêüóìéïò ðïëéôéóìüò ìå ôçí áðüëõôç Ýííïéá ðïõ óõ÷íÜ äßíïõìå óå áõôüí ôïí üñï, åöüóïí ï ðïëéôéóìüò ôïýôïò óõíåðÜãåôáé ôç óõíýðáñîç ðïëéôéóìþí ïé ïðïßïé ðáñïõóéÜæïõí ìåôáîý ôïõò ôç ìÝãéóôç äéáöïñÜ êáé åöüóïí óõíßóôáôáé ï ßäéïò óôç óõíýðáñîç ôïýôç. Ï ðáãêüóìéïò ðïëéôéóìüò äå èá ìðïñïýóå íá åßíáé Üëëï ðñÜãìá áðü ôç óõììá÷ßá ðïëéôéóìþí óå ðáãêüóìéá êëßìáêá, üðïõ ï êáèÝíáò äéáöõëÜóóåé ôçí ðñùôïôõðßá ôïõ». Êëïíô Ëåâß-Óôñïò, ÖõëÞ êáé Éóôïñßá, ìôöñ. Å. ÐáðÜæïãëïõ, Ãíþóç, ÁèÞíá 1995, ó. 69-70. Ïé êßíäõíïé ôçò ìáæïðïßçóçò «Ç öõóéêÞ åðéêïéíùíßá ìåôáîý áíèñþðùí Ý÷åé äõó÷åñáíèåß. Ç âéáóýíç êáé ç óðïõäÞ, ïé ïðïßåò åðéêñáôïýí óôç æùÞ ìáò, ç áõîçìÝíç êßíçóç, ç óõíåñãáóßá, ç óõãêáôïßêçóç ìå ðïëëïýò Üëëïõò óå äõóáíÜëïãïõò êáé óôåíïýò ÷þñïõò äå äçìéïõñãïýí ïéêåéüôçôá, áëëÜ åíôåßíïõí ôçí áðïîÝíùóç. Ïé óõíèÞêåò ôçò æùÞò åßíáé åêåßíåò ïé ïðïßåò äåí åðéôñÝðïõí íá äåé êáíåßò óôïí ðëçóßïí ôïõ áðëþò êáé ìüíï ôïí Üíèñùðï. Ïé ðåñéïñéóìïß ðïõ Ý÷ïõí åðéâëçèåß óôçí åêäÞëùóç ôïõ öõóéêïý áíèñùðéóìïý åßíáé ãåíéêïß, åßíáé êáèçìåñéíïß, êáé Ý÷ïõìå ôüóï óõíçèßóåé óôçí êáôÜóôáóç áõôÞ, þóôå êáé áõôÞ ôçí áðñüóùðç óõìðåñéöïñÜ ìáò äåí ôç íéþèïõìå êáèüëïõ óáí êÜôé ôï áöýóéêï […]. Ç óõìðÜèåéá ðñïò ôïí ðëçóßïí, ðñïò ôïí óõíÜíèñùðï Ý÷åé ÷áèåß. Âñéóêüìáóôå äçëáäÞ óôï äñüìï ðïõ ïäçãåß áóöáëþò óôçí áðáíèñþðéóç. ´Ïðïõ åîáöáíßæåôáé ç óõíåßäçóç üôé êÜèå Üíèñùðïò, üðïéïò êé áí åßíáé, ìáò áöïñÜ ùò Üíèñùðïò, åðÝñ÷åôáé áíáðüöåõêôá êëïíéóìüò ôïõ ðïëéôéóìïý êáé ôçò çèéêÞò. ¸÷åé Þäç äéáìïñöùèåß ìéá íïïôñïðßá óôçí êïéíùíßá ç ïðïßá áðïìáêñýíåé ôï Üôïìï áðü ôïí áíèñùðéóìü. Ç åõãÝíåéá ôùí öõóéêþí óõíáéóèçìÜôùí åîáöáíßæåôáé. Ç áäéáöïñßá êáé ç ðëÞñçò áðÜèåéá áðÝíáíôé óå üóïõò äå ãíùñßæïõìå, äå èåùñåßôáé ðëÝïí åêäÞëùóç óêëçñüôçôáò êáé åóùôåñéêÞò êåíüôçôáò, áëëÜ áðáýãáóìá êáëþí ôñüðùí”. ¢ëìðåñô ÓâÜéôóåñ, «Ðïëéôéóìüò êáé çèéêÞ», Ìüíá÷ï 1960, óôï Çëßáò Ìáóôñïãéáííüðïõëïò, Ç áãùíßá ôïõ óýã÷ñïíïõ áíèñþðïõ. Õðåýèõíåò ìáñôõñßåò ðÜíù óôçí êñßóç ôïõ ðïëéôéóìïý, Áè. Ìáñôßíïò, ÁèÞíá 1976, ó. 99-100.

187

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:35

Page 188

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´ Ç ðáñáìüñöùóç óôç ìïíôÝñíá ôÝ÷íç «Óôç ìïíôÝñíá ôÝ÷íç ç ðáñáìüñöùóç ÷ñçóéìïðïéåßôáé åðåéäÞ áëëÜæåé ç áíôßëçøç ãéá ôï ùñáßï, áðïóõíäÝåôáé ç Ýííïéá ôïõ ùñáßïõ áðü ôçí Ýííïéá ôïõ áñìïíéêïý, áíáãíùñßæåôáé ç ó÷åôéêüôçôá ôùí áéóèçôéêþí “íüìùí” áðü åðï÷Þ óå åðï÷Þ êáé áðü êïéíùíßá óå êïéíùíßá. ´Åôóé, óôçí ðñïóðÜèåéá ãéá ôçí áðåëåõèÝñùóç ôçò ôÝ÷íçò áðü ôç äïõëåßá ôïõ èÝìáôïò, ç ðáñáìüñöùóç ðáñïõóéÜæåôáé óáí Ýíá èáõìÜóéï åêöñáóôéêü ìÝóï. Ïé êáëëéôÝ÷íåò […] äåí Ýìåéíáí óôá ìïñöéêÜ ðñüôõðá ôçò äõôéêÞò ôÝ÷íçò: ç ðñïêïëïìâéáíÞ ôÝ÷íç, ç ðïëõíçóéáêÞ êáé ç áöñéêáíéêÞ ÷åéñïôå÷íßá êáé ãëõðôéêÞ ôïýò Ýäùóáí Ýíá ðïëý óôÝñåï Ýäáöïò ãéá íá ÷ôßóïõí ôéò ìïñöÝò ôïõò ðÜíù óôçí áñ÷Þ ôçò ðáñáìüñöùóçò […]. Ôçí ðáñáìüñöùóç ÷ñçóéìïðïßçóáí ï öïâéóìüò, ï åîðñåóéïíéóìüò, ï öïõôïõñéóìüò, ï íôáíôáúóìüò, ï óïõñåáëéóìüò êáé áñêåôïß áíåîÜñôçôïé äçìéïõñãïß óå äéÜöïñåò öÜóåéò ôïõ Ýñãïõ ôïõò, ìå ðñïåîÜñ÷ïíôåò ôïí ÐéêÜóï, ôïí ÌïíôéëéÜíé, ôïí ÓáãêÜë, ôïí ÊëÝå ê.Ü.». Áíôþíçò Êùôßäçò, Ìïíôåñíéóìüò êáé ðáñÜäïóç óôçí åëëçíéêÞ ôÝ÷íç ôïõ ÌåóïðïëÝìïõ, University Studio Press, Èåóóáëïíßêç 1993, ó. 35. Êõâéóìüò, Ýíá íÝï ìïñöéêü óýóôçìá ðïõ âáóßæåôáé óôïõò ãåùìåôñéêïýò ôýðïõò «Ïé äçìéïõñãïß ôïõ êõâéóìïý […] óõìðõêíþíïõí ôïí êüóìï ôùí öáéíïìÝíùí óå Ýíá íÝï ìïñöéêü óýóôçìá ðïõ âáóßæåôáé óå ãåùìåôñéêïýò ôýðïõò –êýâïõò, ãùíßåò, êáìðýëåò, ôñßãùíá, êýêëïõò êëð.– ðåñéïñßæïõí ôï ÷ñþìá óå ëßãïõò áóêçôéêïýò ôüíïõò, èõóéÜæïõí ôçí åîùôåñéêÞ åìöÜíéóç ôùí ðñáãìÜôùí êáé áñíïýíôáé ôçí ðñïïðôéêÞ. Ãéá íá äþóïõí üóï ãßíåôáé ðéï êáëÜ ôá áíôéêåßìåíá, äåí ÷ñçóéìïðïéïýí ðéá ôçí ïðôéêÞ øåõäáßóèçóç, áëëÜ ìéá áíÜ-

188

êáé ôç óõìðåñéöïñÜ ôùí áíèñþðùí, äéáìïñöþíïíôáò ôç «ìáæéêÞ êïõëôïýñá», ç ïðïßá åðéâëÞèçêå ãñÞãïñá óôï óýíïëï ó÷åäüí ôçò êïéíùíßáò ìÝóá áðü ôá ëáúêÜ Ýíôõðá, ôï ñáäéüöùíï, ôïí êéíçìáôïãñÜöï êáé ôçí ôçëåüñáóç, ôéò ìåãÜëåò áèëçôéêÝò êáé ïìáäéêÝò êáëëéôå÷íéêÝò åêäçëþóåéò, ôïõò ðïëõ÷þñïõò áíáøõ÷Þò, ôç ìüäá êáé ôç äéáöÞìéóç. ÐáñÜëëçëá –êáé óå Üìåóç óõíÜñôçóç ìå ôï Ýíôïíï êßíçìá áìöéóâÞôçóçò ìåôáîý ôùí íÝùí– äéáìïñöþèçêå ç «íåáíéêÞ êïõëôïýñá» (äåêáåôßåò 1960 êáé 1970), õéïèåôþíôáò äéêü ôçò ôñüðï áíôéóõìâáôéêÞò óõìðåñéöïñÜò.

Ôá ìåãÜëá êáëëéôå÷íéêÜ ñåýìáôá ôïõ 20ïý áéþíá. Êáôåõèýíóåéò êáé ÷áñáêôçñéóôéêÜ. Ãéá ðïëëÝò äåêáåôßåò ôï äéåèíÝò ðíåõìáôéêü êßíçìá ôïõ ìïíôåñ-

íéóìïý åîåëß÷ôçêå óå ìéá åêñçêôéêÞ äýíáìç áðåëåõèÝñùóçò ôùí êáëëéôå÷íþí, ìå ôç äéÜëõóç ôçò ðáñáäïóéáêÞò ìïñöÞò êáé ôïí äéáñêÞ ðåéñáìáôéóìü åðÜíù ó’ áõôÞí, ìå ôçí åðßìïíç äéåñåýíçóç ôïõ áóõíåéäÞôïõ, ôçí åãêáôÜëåéøç ôïõ ùñáßïõ êáé ôçí áíôéêáôÜóôáóÞ ôïõ áðü ôï áëçèéíü, ôçí áõôïíüìçóç ôùí åêöñáóôéêþí ìÝóùí, ôçí åðßìïíç áíáæÞôçóç íÝùí ôñüðùí åðéêïéíùíßáò óå Ýíáí êüóìï ðïõ áëëÜæåé óõíå÷þò. ÌåôÜ ôï 1980 ï ìåôáìïíôåñíéóìüò, ùò åõñýôåñï ðïëéôéóôéêü ñåýìá ðïõ áìöéóâçôåß ðëÝïí ôçí áíáíåùôéêÞ äýíáìç ôïõ ìïíôåñíéóìïý óôçí åðï÷Þ ìáò, äå äéóôÜæåé íá õéïèåôÞóåé óôïé÷åßá áðü äéáöïñåôéêÝò åðï÷Ýò êáé ñåýìáôá, ôå÷íïôñïðßåò êáé ôå÷íéêÝò, óå óõíäõáóìü ìå ôéò äõíáôüôçôåò ôçò íÝáò ôå÷íïëïãßáò, åðéäéþêïíôáò Üëëïôå ôïí åíôõðùóéáóìü êáé Üëëïôå ìéá íÝá íïçìáôïäüôçóç ôùí óôïé÷åßùí áõôþí ãéá ôïí óýã÷ñïíï Üíèñùðï.

Ç æùãñáöéêÞ êáé ç ãëõðôéêÞ.

•Ï öïâéóìüò* êáé ï ãåñìáíéêüò åîðñåóéïíéóìüò* - Ôï ÷ñþìá ùò öïñÝáò Ýêöñáóçò óõíáéóèçìÜôùí. Ïé ÃÜëëïé öïâéóôÝò (1905) ÷ñçóéìïðïéïýí ôï Ýíôïíï ÷ñþìá ùò âáóéêü äïìéêü óôïé÷åßï, ðñïóäßäïíôáò óôá Ýñãá ôïõò äõíáìéóìü êáé Ýíôïíç óõãêéíçóéáêÞ öüñôéóç, åíþ ï ãåñìáíéêüò åîðñåóéïíé-

Áíñß Ìáôßò (Henri Matisse, 1869-1954) «Ç êõñßá Ìáôßò», ðñïóùðïãñáößá ìå ðñÜóéíç ãñáììÞ, 1905, 0,40×0,32 ì., Ìïõóåßï Êáëþí Ôå÷íþí, Êïðåã÷Üãç. Óå áõôÞ ôçí ðñïóùðïãñáößá, ðïõ áðïôåëåß ÷áñáêôçñéóôéêü äåßãìá öïâéóôéêÞò áíôßëçøçò, ç ñõèìéêüôçôá êáé ç áñìïíßá ôùí ôïëìçñþí ÷ñùìÜôùí, ôá Ýíôïíá ðåñéãñÜììáôá êáé ç óýíèåóç äåí áðïóêïðïýí óôï íá ðåñéãñÜøïõí ìå áêñßâåéá ôï ðñüóùðï ìéáò óõãêåêñéìÝíçò ãõíáßêáò, áëëÜ íá áðïôõðþóïõí ôçí åóùôåñéêÞ áëÞèåéá êáé ôá óõíáéóèÞìáôá ðïõ ðñïêáëåß ç åðéâëçôéêÞ êáé áíÞóõ÷ç ÝêöñáóÞ ôçò.

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:35

Page 189

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

ÐÜìðëï ÐéêÜóï (Pablo Picasso, 1881-1973) , «Ãõíáßêá ðïõ êëáßåé», 1937, 0,55×0,46 ì., ÓõëëïãÞ Ðåíñüïõæ, Ëïíäßíï. Ôï óðáñáêôéêü êëÜìá ôçò ãõíáßêáò, ï ðüíïò êáé ç áðåëðéóßá ôçò áðïäßäïíôáé ìå ãåùìåôñéêÜ ó÷Þìáôá ðïõ êáôáôåìá÷ßæïõí ôñáãéêÜ ôï ðñüóùðü ôçò, óýìöùíá ìå ôéò åðéôáãÝò ôïõ êõâéóìïý. ¸÷åé ëå÷èåß üôé üëá ôá äÜêñõá êáé ïé ëõãìïß ôùí èõìÜôùí êÜèå âÜñâáñçò êáôáðßåóçò Ý÷ïõí áðïôõðùèåß óôá ðáñáìïñöùìÝíá ÷áñáêôçñéóôéêÜ áõôÞò ôçò ãõíáßêáò.

óìüò ìå ôïõò êáëëéôÝ÷íåò ôçò ïìÜäáò «Ç ÃÝöõñá» (1905), åêôüò áðü ôçí áîéïðïßçóç ôïõ ÷ñþìáôïò, åðéìÝíåé óõ÷íÜ óôç âßáéç ðáñáìüñöùóç ôçò öüñìáò êáé óôá Ýíôïíá ðåñéãñÜììáôá, óôï÷åýïíôáò óôçí ùìÞ áðåéêüíéóç ôçò êïéíùíéêÞò ðñáãìáôéêüôçôáò ôçò åðï÷Þò. Áëëïé äçìéïõñãïß ôçò ïìÜäáò «Ï ÃáëÜæéïò ÊáâáëÜñçò» (1910) èá ïäçãÞóïõí ôç æùãñáöéêÞ óôçí ðëÞñç áöáßñåóç êáé ôïí áöçñçìÝíï åîðñåóéïíéóìü*. •Ï êõâéóìüò êáé ç áíÜëõóç ôùí ìïñöþí óå ãåùìåôñéêÜ êáé óôåñåïìåôñéêÜ åðßðåäá. Ï êõâéóìüò óôçí ðñþôç öÜóç ôïõ (áíáëõôéêüò êõâéóìüò, 1912-1914), ìå ôç âïÞèåéá ôçò ãåùìåôñßáò êáé ôçò óôåñåïìåôñßáò êáé ìå ôç ëïãéêÞ ïñãÜíùóç ôùí ìïñöþí, äçìéïõñãåß ìéá íÝá ðáãêüóìéá êáé äéá÷ñïíéêÞ ãëþóóá ðïõ ìðïñåß íá åêöñÜæåé ôá äïìéêÜ óôïé÷åßá ôïõ êüóìïõ, ôçí ßäéá ôçí ïõóßá ôùí ðñáãìÜôùí. Óôç äåýôåñç öÜóç ôïõ êõâéóìïý (óõíèåôéêüò êõâéóìüò, 1912-1914) áîéïðïéåßôáé ðåñéóóüôåñï ç ôå÷íéêÞ ôïõ êïëÜæ*, ôçò åíóùìÜôùóçò äçëáäÞ êïììáôéþí áðü ÷áñôß, ýöáóìá Þ Üëëï õëéêü ãéá ôç äçìéïõñãßá êáéíïýñéùí Üãíùóôùí áíôéêåéìÝíùí åðÜíù óôç æùãñáöéêÞ åðéöÜíåéá.

ëõóç ôùí âáóéêþí ìïñöéêþí óôïé÷åßùí ôïõò êáé ìéá áíáãùãÞ ôïõò óôá ðñùôáñ÷éêÜ ôïõò ó÷Þìáôá. ´Åôóé ôï áíôéêåßìåíï äåí óõëëáìâÜíåôáé áðü ìéá ïñéóìÝíç èÝóç, áëëÜ áð’ üóï ãßíåôáé ðåñéóóüôåñåò èÝóåéò, äéáöïñåôéêÜ åðßðåäá êáé ãùíßåò, ãåãïíüò ðïõ õðï÷ñåþíåé êáé ôïí èåáôÞ óå Ýíá åßäïò öõóéêÞò êßíçóçò ãýñù áðü áõôü, áöïý ôïõ ðáñïõóéÜæïíôáé ðåñéóóüôåñåò üøåéò ôïõ, óå ìéá íÝá êáé ðñïóùðéêÞ óýíèåóÞ ôïõò». ×ñýóáíèïò ×ñÞóôïõ, Ç æùãñáöéêÞ ôïõ åéêïóôïý áéþíá, ÍÝá Ðïñåßá, Èåóóáëïíßêç 1976, ô. Á´, ó. 201. Ôï Ýñãï ôÝ÷íçò æåé ôç äéêÞ ôïõ æùÞ «¸íáí ðßíáêá äåí ôïí öáíôáæüìáóôå ðñþôá Ýôïéìï ìå ôç óêÝøç ìáò ïýôå ðñïêáèïñßæïõìå åîáñ÷Þò üëåò ôïõ ôéò ëåðôïìÝñåéåò. Êáèþò ôïí äïõëåýïõìå, áëëÜæåé êé áõôüò ìå ôïí ñõèìü ðïõ áëëÜæïõí ïé óêÝøåéò ìáò. Êé üôáí åßíáé Ýôïéìïò, óõíå÷ßæåé íá ìåôáâÜëëåôáé áíÜëïãá ìå ôçí åêÜóôïôå øõ÷éêÞ äéÜèåóç åêåßíïõ ðïõ ôïí ðáñáôçñåß ôç óõãêåêñéìÝíç óôéãìÞ. ´Åíáò ðßíáêáò æåé ôç äéêÞ ôïõ æùÞ, üðùò Ýíá æùíôáíü ðëÜóìá, êáé õðüêåéôáé óôéò ßäéåò áëëáãÝò óôéò ïðïßåò õðïêåßìåèá êé åìåßò óôçí êáèçìåñéíÞ æùÞ. Áõôü åßíáé ðïëý öõóéêü, áöïý Ýíáò ðßíáêáò áðïêôÜ æùÞ ìüíï ìÝóù ôïõ áíèñþðïõ ðïõ ôïí ðáñáôçñåß». Pablo Picasso, ÓêÝøåéò ãéá ôçí ôÝ÷íç, ìôöñ. Á. ÄçìçôñéÜäçò, Ã. Éùáííßäçò, Printa, ÁèÞíá 2002, ó. 28.

189

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:35

Page 190

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´

OõìðÝñôï Ìðïôóéüíé (Umberto Boccioni, 1882-1916), «Ïé èüñõâïé ôçò ðüëçò åéóâÜëëïõí óôï óðßôé», 1911, 1,0×1,07 ì., Ìïõóåßï Sprengel, Áíüâåñï. Ç óõíå÷Þò êßíçóç ôùí óýã÷ñïíùí ìåãáëïõðüëåùí, ïé åíáëëáóóüìåíåò ìå ãñÞãïñïõò ñõèìïýò åéêüíåò êáé ôï ðëÞèïò ôùí åêêùöáíôéêþí èïñýâùí áðáó÷üëçóáí éäéáßôåñá ôïí öïõôïõñéóìü. Ôá óôïé÷åßá áõôÜ áðïäßäïíôáé ìå ôçí åéêüíá ìéáò áíåãåéñüìåíçò ïéêïäïìÞò, åíþ ìéá ãõíáßêá, óå ôñåéò äéáöïñåôéêÝò èÝóåéò êáé áðü ôñåéò áíôßóôïé÷åò ïðôéêÝò ãùíßåò, ðáñáêïëïõèåß ôï ãåãïíüò ðïõ áëëÜæåé ñéæéêÜ ôç æùÞ ôçò.

Âáóßëõ Êáíôßíóêõ (Vassily Kandinsky, 18661944), «Ç ðñþôç áöçñçìÝíç áêïõáñÝëá», 1910, 0,50×0,65 ì., Ìïõóåßï Óýã÷ñïíçò ÔÝ÷íçò Ìðïìðïýñ, Ðáñßóé. Ï êáëëéôÝ÷íçò, êýñéïò åêöñáóôÞò ôçò áöáßñåóçò êáé éäñõôéêü ìÝëïò ôçò ïìÜäáò «ÃáëÜæéïò ÊáâáëÜñçò», ìå ÷ñùìáôéêÝò êçëßäåò êáé ãñáììéêÜ ó÷Þìáôá ðïõ áíáðôýóóïíôáé åëåýèåñá åðÜíù óôç æùãñáöéêÞ åðéöÜíåéá, ðñïóåããßæåé ôïí êüóìï ôùí ìïñöþí óáí íá Þôáí Ýíá ìéêñü ðáéäß ðïõ ðñùôïáíôéêñßæåé ôïí êüóìï. Óêïðüò ôïõ äçìéïõñãïý, êáôÜ ôïí Êáíôßíóêõ, äåí åßíáé íá ðáñïõóéÜóåé áõôÜ ôá ßäéá ôá áíôéêåßìåíá, ôç ìïñöÞ, ôï ÷ñþìá êáé ôï ó÷Þìá ôïõò, áëëÜ ôçí ïõóßá ôïõò, áíáäåéêíýïíôáò Ýôóé ôçí ðíåõìáôéêÞ äéÜóôáóç ôçò ôÝ÷íçò.

190

• Ï öïõôïõñéóìüò* êáé ç áðïèÝùóç ôçò ìç÷áíÞò êáé ôçò ôá÷ýôçôáò. Ìå óôü÷ï ôç äçìéïõñãßá ôçò ôÝ÷íçò ôïõ ìÝëëïíôïò, óõíõöáóìÝíçò ìå ôç ìç÷áíÞ êáé ôçí ôá÷ýôçôá, ïé åêðñüóùðïé ôïõ öïõôïõñéóìïý (1909), êáôáêåñìáôßæïíôáò ôéò ìïñöÝò óå ðïëëÜ åðßðåäá, ðñïóðáèïýí íá äþóïõí óôïí èåáôÞ ôçí áßóèçóç üôé âéþíåé óôïí ÷þñï êáé óôïí ÷ñüíï ôçí ðõñåôþäç êßíçóç ôçò âéïìç÷áíéêÞò åðï÷Þò ôïõ. • Ç áöáßñåóç êáé ç ðëÞñçò áðïäÝóìåõóç ôïõ Ýñãïõ áðü ôï èÝìá êáé ôçí ïðôéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá. Ìå ôçí ôïìÞ ðïõ ðñáãìáôïðïßçóå ç ïìÜäá «Ï ÃáëÜæéïò ÊáâáëÜñçò» ç æùãñáöéêÞ ïäçãÞèçêå óôçí ðëÞñç áöáßñåóç (19101913), óôç äçìéïõñãßá äçëáäÞ ìéáò íÝáò ðíåõìáôéêÞò ðñáãìáôéêüôçôáò ìå êáèáñÜ æùãñáöéêÜ ìÝóá, ôç ãñáììÞ, ôï ÷ñþìá êáé ôï ó÷Þìá. Ç ïìÜäá «Íôå Óôéë» ðñïôåßíåé ôïí íåïðëáóôéêéóìü* (ðåñßðïõ 1920), ìéá ëéôÞ ãåùìåôñéêÞ ãëþóóá, åíþ, ðáñÜëëçëá, ôá êéíÞìáôá ôïõ óïõðñåìáôéóìïý* (1913, ÌÜëåâéôò ê.Ü.) êáé ôïõ êïíóôñïõêôéâéóìïý*, äéáìïñöþíïõí ôç ãåùìåôñéêÞ áöáßñåóç.

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:35

Page 191

ÐÍÅÕÌÁÔÉÊÁ ÊÁÉ ÊÁËËÉÔÅ×ÍÉÊÁ ÑÅÕÌÁÔÁ ÁÐÏ ÔÇÍ ÐÅÑÉÏÄÏ ÔÏÕ ÑÏÌÁÍÔÉÓÌÏÕ ÅÙÓ ÔÉÓ ÁÑ×ÅÓ ÔÏÕ 21ïõ ÁÉÙÍÁ

ÐÜïõë ÊëÝå (Paul Klee, 1879-1940), «ÓåíÝêéïò», 1922, 0,40×0,38 ì., Ìïõóåßï ÔÝ÷íçò, Âáóéëåßá. Ï êáëëéôÝ÷íçò, åðéäéþêïíôáò ðÜíôá íá áðïäþóåé ôçí åóùôåñéêÞ áëÞèåéá ôùí öõóéêþí ìïñöþí êáé ôçí åíÝñãåéá ðïõ ðåñéêëåßïõí, ðñïóðáèåß ó’ áõôÞ ôçí áéíéãìáôéêÞ ðñïóùðïãñáößá íá óõìöéëéþóåé äýï ãåùìåôñéêÜ ó÷Þìáôá, ôïí êýêëï êáé ôï ôåôñÜãùíï, ðïõ åìðëïõôßæïíôáé êáé åíåñãïðïéïýíôáé áðü ëáìðñÜ, èåñìÜ ÷ñþìáôá. Ìå Ýíôïíç öéëïóïöéêÞ äéÜèåóç êáé êáôáöåýãïíôáò óôïí ðñùôïãåíÞ ôñüðï Ýêöñáóçò ôùí ðáéäéþí, äéáìïñöþíåé Ýíáí äéêü ôïõ êþäéêá åéêáóôéêÞò åðéêïéíùíßáò, ðÝñá áðü ôçí ïðôéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá.

Öïõôïõñéóìüò êáé Íôáíôáúóìüò «ÊáèáñÜ éôáëéêü öáéíüìåíï ï öïõôïõñéóìüò, ìå áñ÷çãü ôïí ÌáñéíÝôé êáé ïðáäïýò ðëÞèïò áðü æùãñÜöïõò, ãëýðôåò êáé ðïéçôÝò, åêäçëþíåôáé óôï Ðáñßóé êáé óôç Ñþìç ìå áëëåðÜëëçëá ÌáíéöÝóôá êáé äçìüóéåò ãéïñôÝò. Óôçí ïõóßá ôïõ, ìðïñåß íá ðåé êáíåßò üôé åêöñÜæåé ôçí êáôÜðëçîç ôïõ áíèñþðïõ ìðñïóôÜ óôéò êáéíïýñãéåò êáôáêôÞóåéò ôïõ ìç÷áíéêïý ðïëéôéóìïý. Ôï áõôïêßíçôï, ôï áåñïðëÜíï, ôá åîðñÝò, ìå ôéò äõíáìéêÝò ôïõò ìïñöÝò êáé ôçí äéáöïñåôéêÞ êÜôïøç ôùí ðñáãìÜôùí ðïõ åðéôñÝðïõí, ÷Üñç óôçí ôá÷ýôçôÜ ôïõò, ïé ìåãÜëåò óéäåñÝíéåò ãÝöõñåò, ôá êôÞñéá ôïõ ìðåôüí, ï êéíçìáôïãñÜöïò, ðñïâÜëëïõí óôá ìÜôéá ôïõò óáí éêáíÜ íá åðçñåÜóïõí âáèýôåñá ôç óôÜóç ôïõ êáëëéôÝ÷íç áðÝíáíôé óôç æùÞ êáé Üîéá í’ áíôéêáôáóôÞóïõí ìå ðñùôüöáíôá óôïé÷åßá óôçí êëáóéêÞ áéóèçôéêÞ […]. Ïé íôáíôáúóôÝò, áðåíáíôßáò, äåí îåêßíçóáí ìå êáìéÜ èáõìáóôéêÞ äéÜèåóç ãéá ôá åðéôåýãìáôá ôïõ ìç÷áíéêïý ðïëéôéóìïý, ßóá-ßóá ìáíôåýïíôáò áðü ôüôå êéüëáò óå ôé åßäïõò åêôñï÷éáóìïýò Þôáí äõíáôü íá ìáò ïäçãÞóïõí, ÷ýìçîáí ìåò óôá üëá íá ôóáêßóïõí ïôéäÞðïôå âñåèåß ìðñïóôÜ ôïõò, ðÞñáí óöïõããÜñé êáé ôï ’óõñáí ðÜíù áðü êáèåôß ðáëéü, ðñïôéìþíôáò íá ÷Üóïõí ìáæß ìå ôá êáêÜ êáé ôá êáëÜ ôïõ óôïé÷åßá, öôÜíåé íá ãëéôþóïõíå áðü ôçí áóöõîßá […]. Åêåßíï ðïõ äåß÷íåé ôçí åõöõÀá ôïõò åßíáé üôé äåí ðñïâÜëëïõí ðñïãñÜììáôá ìå áöïñéóìïýò ãéá ôçí ôÝ÷íç, áëëÜ ðñïïéùíßæïíôáò ïé ßäéïé ôç äéÜëõóÞ ôïõò, áñêïýíôáé áðü ôç ìéá ìåñéÜ íá ÷ôõðïýí ôéò ÷ñåïêïðçìÝíåò áîßåò êáé áðü ôçí Üëëç íá êåíôñßæïõí ôïõò ãýñù ôïõò íÝïõò ãéá êÜôé, åðéôÝëïõò, ðéï ñçîéêÝëåõèï». ÏäõóóÝáò Åëýôçò, Áíïé÷ôÜ ×áñôéÜ, ´Éêáñïò, 2ç Ýêä., ÁèÞíá, ÷.÷., ó. 365-366. Ôï åóùôåñéêü óôïé÷åßï óôçí ÔÝ÷íçò «Ôï Ýñãï ôÝ÷íçò áðïôåëåßôáé áðü äýï óôïé÷åßá: áðü ôï åóùôåñéêü êáé ôï åîùôåñéêü. Ôï åóùôåñéêü óôïé÷åßï, áí ôï ëÜâïõìå ìåìïíùìÝíá, åßíáé ç óõãêßíçóç ôçò øõ÷Þò ôïõ êáëëéôÝ÷íç, ðïõ Ý÷åé ôçí éêáíüôçôá íá ðñïêáëåß ìéá êáôÜ âÜóç áíÜëïãç óõãêßíçóç óôçí øõ÷Þ ôïõ èåùñïý. Åöüóïí ç øõ÷Þ óõíäÝåôáé ìå ôï óþìá, ìðïñåß íá äå÷èåß êáôÜ êáíüíá äïíÞóåéò ìüíï ìå ôç ìåóïëÜâçóç ôùí áéóèçìÜôùí. ¢ñá ôï áßóèçìá åßíáé ìéá ãÝöõñá áðü ôï ìç õëéêü ðñïò ôï õëéêü (êáëëéôÝ÷íç) êáé áðü ôï õëéêü óôï ìç õëéêü (èåùñü). óõãêßíçóç - áßóèçìá - Ýñãï - áßóèçìá - óõãêßíçóç. Ôï åóùôåñéêü óôïé÷åßï ôïõ Ýñãïõ åßíáé ôï ðåñéå÷üìåíü ôïõ. Ç øõ÷éêÞ äüíçóç, ëïéðüí, ðñÝðåé íá õößóôáôáé, åéäåìÞ äå äçìéïõñãåßôáé êáíÝíá Ýñãï. Äçìéïõñãåßôáé, äçëáäÞ, áðëþò Ýíá öáéíüìåíï Ýñãï». Wassily Kandinsky, ÔÝ÷íç êáé êáëëéôÝ÷íåò, ìôöñ. Ã. ÊåíôñùôÞò, ÍåöÝëç, ÁèÞíá 1986, ó. 80.

Ðéô ÌïíôñéÜí (Piet Mondrian, 1872-1944), «Óýíèåóç É», 1921, 0,96×0,65 ì., Ìïõóåßï Ludwig, Êïëùíßá. Îåðåñíþíôáò ôïí êõâéóìü, ï Ðéô ÌïíôñéÜí, êýñéïò åêöñáóôÞò ôçò ïìÜäáò «Íôå Óôéë», áíáæÞôçóå ôçí êáèáñÞ ðëáóôéêÞ ôÝ÷íç, ç ïðïßá ìðïñåß íá óõíäÝóåé ôï áôïìéêü ìå ôï óõëëïãéêü êáé íá áðïäþóåé ôçí êáèïëéêÞ áëÞèåéá ðïõ óõíïøßæåôáé óôçí ðáãêüóìéá éóïññïðßá êáé ïìïñöéÜ. Ãéá íá ôï åðéôý÷åé áõôü, êáôÝöõãå óôçí ðëÞñç ãåùìåôñéêÞ áöáßñåóç êáé óôçí åëá÷éóôïðïßçóç ôïõ åêöñáóôéêïý «ëåîéëïãßïõ» ôïõ óôá ôñßá âáóéêÜ ÷ñþìáôá, êáèþò êáé óôçí ïñéæüíôéá êáé êÜèåôç ãñáììÞ.

191

istor3 lykkef 1-6 copy.qxd

1/8/2007

1:36

Page 192

ÊÅÖÁËÁÉÏ Æ´ Ï óïõñåáëéóìüò êáé ç ÷ñåïêïðßá ôçò ëïãéêÞò «ÅéäéêÜ óôç æùãñáöéêÞ ï õðåññåáëéóìüò (óïõñåáëéóìüò) ðáßæåé Ýíá éäéïöõÝò ðáé÷íßäé: ÊñáôÜ ìåí ôçí áíáðáñáóôáôéêÞ ìáåóôñßá ôùí ðáëéþí äáóêÜëùí, áëëÜ ìå ôéò åîùðñáãìáôéêÝò åéêüíåò ðïõ äçìéïõñãåß õðïóêÜðåé ìå áíáñ÷éêü ÷éïýìïñ ôçí áõèåíôßá ôçò ïñáôÞò ðñáãìáôéêüôçôáò [...]. Ï êüóìïò ñõèìïëïãåßôáé ìå âÜóç ôçí õðüãåéá ìïõóéêÞ ôùí ïíåßñùí, ôùí åðèõìéþí, ôùí áðïèçóáõñéóìÝíùí åéêüíùí. Ìá êõñßùò ñõèìïëïãåßôáé ìå âÜóç ôç äýíáìç ôçò öáíôáóßáò, áöïý ðëÝïí ç ëïãéêÞ ÷ñåïêüðçóå». ÌÜíïò Óôåöáíßäçò, Ìéá éóôïñßá ôçò æùãñáöéêÞò. (Áðü ôï ÂõæÜíôéï óôçí ÁíáãÝííçóç êáé áðü ôïõò éìðñåóéïíéóôÝò óôïí ÐéêÜóï), Êáóôáíéþôçò, 3ç Ýêä. ÁèÞíá 2001, ó. 420. Ç ÔÝ÷íç óôç íáæéóôéêÞ Ãåñìáíßá «Óôç Ãåñìáíßá ìåôÜ ôçí êáôÜëçøç ôçò åîïõóßáò áðü ôïí íáæéóìü (1933) êáé ôçí ïõóéáóôéêÞ êáôÜëõóç êÜèå åëåõèåñßáò ôçò êáëëéôå÷íéêÞò äçìéïõñãßáò, [...] ôç äéÜëõóç ôïõ ÌðÜïõ÷áïõò êáé ôéò êáôáäéþîåéò ôùí åîðñåóéïíéóôþí, ôéò ìåôáíáóôåýóåéò äçìéïõñãþí óå Üëëåò ÷þñåò êáé óõ÷íÜ ôéò áðáãïñåýóåéò áðáó÷ïëÞóåùí ó÷åôéêþí ìå ôçí ôÝ÷íç óå ðïëëïýò áð’ áõôïýò ðïõ ìÝíïõí óôïí ôüðï ôïõò, äçìéïõñãïýí áìÝóùò Ýíá êáôáèëéðôéêü êëßìá [...]. ÃñÞãïñá èá âñåèïýí êáëëéôÝ÷íåò ÷ùñßò ß÷íïò äçìéïõñãéêÞò ðíïÞò êáé èåùñçôéêïß ðïõëçìÝíïé Þ ôñïìïêñáôçìÝíïé, êáé èá æçôÞóïõí ìéá íÝá ôÝ÷íç “÷áñïýìåíç êáôÜöáóç ôçò æùÞò, ìå åðéóôñïöÞ óôç ãíÞóéá ãåñìáíéêÞ ðáñÜäïóç êáé ôç ëáúêÞ øõ÷Þ, ôçí êáèáñüôçôá ôçò öõëÞò [...] êáé ôï çñùéêü ìåãáëåßï [...]”. ´Ïðùò Ý÷åé óùóôÜ ðáñáôçñçèåß, êáé ìÜëéóôá óå ìéá óôéãìÞ êáôÜ ôçí ïðïßá “âñéóêüôáí óôïí êáëýôåñï äñüìï ãéá ìéá óõã÷þíåõóç ôùí êáôáêôÞóåùí ôïõ åîðñåóéïíéóìïý êáé ôïõ êõâéóìïý ìå ôá ðáñáäïóéáêÜ êáëëéôå÷íéêÜ áãáèÜ, ç ãåñìáíéêÞ

192

ÌáñóÝë ÍôõóÜí (Marcel Duchamp, 1887-1968), «Tñï÷üò ðïäçëÜôïõ», 1913, ìåôáëëéêüò ôñï÷üò äéáìÝôñïõ 0,65 ì., óôåñåùìÝíïò óå îýëéíï óêáìíß, Ìïõóåßï ÌïíôÝñíáò ÔÝ÷íçò, ÍÝá Õüñêç. Áíáæçôþíôáò ìéá íÝá ìïñöÞ ôÝ÷íçò ðïõ íá áíáôñÝðåé ü,ôé ìÝ÷ñé ôüôå ßó÷õå ãéá ôçí áéóèçôéêÞ áîßá ôïõ Ýñãïõ ôÝ÷íçò, óýìöùíá ìå ôéò áíôéëÞøåéò ôïõ íôáíôáúóìïý, ï ÍôõóÜí ÷ñçóéìïðïéåß áõôïýóéá äýï Üó÷åôá ìåôáîý ôïõò áíôéêåßìåíá êáèçìåñéíÞò ÷ñÞóçò, ôá ïðïßá áðïóðÜ áðü ôéò óõíÞèåéò ëåéôïõñãßåò ôïõò. Ìå áõôÜ ôá «Ýôïéìá» áíôéêåßìåíá (ready-made), óå Ýíáí ðáñÜäïîï êáé ôõ÷áßï óõíäõáóìü, äçìéïõñãåß ìéá óýíèåóç ðïõ õðáêïýåé óôïõò ðñïóùðéêïýò ôïõ óõíåéñìïýò êáé óôç äéêÞ ôïõ äéáíïçôéêÞ ðñáãìáôéêüôçôá.

• Ï íôáíôáúóìüò* êáé ï óïõñåáëéóìüò* - Ç ìïñöïðïßçóç ôïõ áóõíåéäÞôïõ. Ùò áíôßäñáóç óôçí ðáñáöñïóýíç ðïõ âßùíå ç áíèñùðüôçôá óôç äéÜñêåéá ôïõ Á´ Ðáãêüóìéïõ ÐïëÝìïõ, ôï êßíçìá áíôé-ôÝ÷íçò ôïõ íôáíôáúóìïý (1916) åß÷å ùò óôü÷ï íá ðñïêáëÝóåé êáé íá óêáíäáëßóåé ìå ôéò ìçäåíéóôéêÝò áíôéëÞøåéò êáé ôéò ðáñáäïîüôçôÝò ôïõ. Ùóôüóï, ç áíáôñïðÞ êÜèå ëïãéêÞò ôÜîçò êáé ç áðïèÝùóç ôïõ ðáñáëüãïõ ðñïåôïßìáóáí ôï Ýäáöïò ãéá ôïí óïõñåáëéóìü (1924) êáé ôç ìåôáöõóéêÞ æùãñáöéêÞ, ðïõ ðëïýôéóáí ôçí ôÝ÷íç

Óáëâáíôüñ Íôáëß (Salvador Dali, 1904-1989), «Åéäýëëéï ïõñáíßïõ êáé áôïìéêÞ ìåëáã÷ïëßá», 1945 0,65×0,85 ì., Êåíôñéêü Åèíéêü Ìïõóåßï ÔÝ÷íçò Âáóßëéóóá Óïößá, Ìáäñßôç. Ï Íôáëß, ï ãíùóôüôåñïò áðü ôïõò óïõñåáëéóôÝò óôï åõñýôåñï êïéíü ãéá ôï Ýñãï, áëëÜ êáé ãéá ôçí åêêåíôñéêÞ ðñïóùðéêüôçôÜ ôïõ, äßíåé óõ÷íÜ óôá Ýñãá ôïõ ôçí åíôýðùóç åíüò ðáñáíïúêïý ðáñáëçñÞìáôïò. Óôï Ýñãï áõôü, ðïõ äçìéïõñãÞèçêå ìå áöïñìÞ ôçí Ýêñçîç ôçò áôïìéêÞò âüìâáò óôç ×éóïóßìá, åêöñÜæåé ôç äéêÞ ôïõ áãùíßá ãéá ôï ìÝëëïí ôçò áíèñùðüôçôáò, äßíïíôáò ôçí åéêüíá ôçò êáôáóôñïöÞò ìå ìéá óåéñÜ ãíùóôþí óõìâüëùí, ðáñáìïñöþóåùí êáé äéðëþí åéêüíùí, ïé ïðïßåò Ýììåóá Þ Üìåóá ðáñáðÝìðïõí óå ìïñöÝò ôïõ áóõíåéäÞôïõ êáé ôïõ êüóìïõ ôùí ïíåßñùí.