Sd3

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫אﺳﺘﺎﺩ ﻣﺤﻤﻮﺩ ﻣﻨﺘﻈﺮی ﻣﻘﺪﻡ‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ )‪(١‬‬

‫ﺑﺴﻢ אﷲ אﻟﺮّﺣﻤٰﻦ אﻟﺮّﺣﯿﻢ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ )‪(١‬‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺨﭽﻪ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫אﻫﺪאﻑ ﺩﺭﺱ‬ ‫ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ‪:‬‬ ‫‪ 9‬ﺗﺎﺭﯾﺨﭽﮥ ﺩאﻧﺶ ﻣﻨﻄﻖ؛‬ ‫‪ 9‬ﻣﺆﻟﻒ ﺩאﻧﺶ ﻣﻨﻄﻖ؛‬ ‫‪ 9‬ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻯ ﺁﻣﻮﺯﺷﻰ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ ﻣﻨﻄﻖ‪.‬‬

‫ﺗﺎﺭﯾﺨﭽﮥ ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫ﻣﻨﻈﻮﺭ אﺯ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺯﻣﺎﻥ ﺗﻮﻟﺪ ﻭ ﭼﮕﻮﻧﮕﻰ ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﻰ ﻭ ﺭﺷﺪ אﯾﻦ ﺩאﻧﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאﻯ ﻣﺪﻭّﻥ‬ ‫אﺳﺖ ﻭ ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻥﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺩﺭﺱ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﯿﺎﻥ ﺷﺪ‪ ،‬ﺫﻫﻦ אﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺗﮑﻮﯾﻨﻰ ﻭ ﺑﺮ אﺳﺎﺱ ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪאﻯ ﺁﻓﺮﯾﺪﻩ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺟﺮﯾﺎﻥ ﺗﻔﮑﺮ ﺑﻪ ﺷﯿﻮﻩאﻯ ﺧﺎﺹ ﻋﻤﻞ ﻣﻰﮐﻨﺪ ﻭ אﺯ אﯾﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻫﺮﮔﺰ ﺗﺎﺑﻊ ﺩﺳﺘﻮﺭ‬ ‫ﻭ ﯾﺎ ﻗﺎﻧﻮﻥ ﺟﻌﻠﻰ ﮐﺴﻰ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺩﯾﮕﺮ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ "ﻣﻨﻄﻖ ﺗﮑﻮﯾﻨﻰ" ﻣﻘﺎﺭﻥ ﺑﺎ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ אﻧﺴﺎﻥ אﺳﺖ‪ ،‬אﻣﺎ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﺩאﻧﺸﻰ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאﻯ אﺯ ﻗﻮאﻋﺪ ﻣﺪﻭﻥ אﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،‬ﺳﺎﻟﻬﺎ ﭘﺲ אﺯ ﺧﻠﻘﺖ אﻧﺴﺎﻥ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻭ ﺗﺪﻭﯾﻦ‬ ‫ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫אﮔﺮﭼﻪ ﺩﻗﯿﻘﺎً ﻧﻤﻰﺗﻮאﻥ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮﺩ ﮐﻪ אﻧﺴﺎﻥ אﺯ ﭼﻪ ﺯﻣﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﻗﻮאﻧﯿﻦ ﻭ ﻗﺎﻟﺒﻬﺎﯾﻰ ﺩﺭ אﻧﺪﯾﺸﮥ ﺧﻮﺩ ـ ﮐﻪ‬ ‫ﭼﺎﺭﭼﻮﺏ אﻧﺪﯾﺸﮥ ﺻﺤﯿﺢ ﻭﻯ ﺭא ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﻰﺩאﺩﻩ ـ ﭘﻰ ﺑﺮﺩﻩ אﺳﺖ‪ ،‬ﻭﻟﻰ ﺷﻮאﻫﺪ ﻣﻮﺟﻮﺩ אﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻥﺩﻫﻨﺪۀ ﺁﺛﺎﺭﻯ‬ ‫אﺯ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﻨﻈﻢ אﻧﺴﺎﻥ ﺩﺭ ﻣﺮאﮐﺰ ﺗﻤﺪﻥ ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ אﯾﺮאﻥ‪ ،‬ﭼﯿﻦ ﻭ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻭﻥ ﺗﺮﺩﯾﺪ ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎﺭﯾﺨﻰ ﻭ ﻓﻀﺎﻯ ﻓﮑﺮﻯ ﭘﯿﺪאﯾﺶ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﺩﺭ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﯾﻮﻧﺎﻥ ﺑﺎ אﻧﺪﯾﺸﻮﺭאﻧﻰ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﻰ "ﺳﻮﻓﯿﺴﺖ" ﯾﻌﻨﻰ ﺣﮑﯿﻢ ﻭ ﺩאﻧﺸﻮﺭ ﻧﺎﻣﯿﺪﻩ ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬אﺭﺗﺒﺎﻃﻰ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺩאﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬אﯾﺸﺎﻥ ﻣﻌﻠﻤﺎﻧﻰ ﺣﺮﻓﻪאﻯ‬ ‫ﺑﻮﺩﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﻦ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻭ ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﺭא ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﻰﺩאﺩﻧﺪ ﻭ ﻭﮐﻼﻯ ﻣﺪאﻓﻌﯽ ﺭא ـ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ ﺑﺎﺯאﺭ ﮔﺮﻣﻰ ﺩאﺷﺘﻨﺪ ـ‬ ‫ﺑﺮאﻯ ﺩאﺩﮔﺎﻫﻬﺎ ﻣﻰﭘﺮﻭﺭאﻧﺪﻧﺪ‪ .‬אﯾﻦ ﺣﺮﻓﻪ אﻗﺘﻀﺎ ﻣﻰﮐﺮﺩ ﮐﻪ ﺷﺨﺺ ﻭﮐﯿﻞ ﺑﺘﻮאﻧﺪ ﻫﺮ אﺩﻋﺎﻯ ﺣﻖ ﯾﺎ ﺑﺎﻃﻠﻰ ﺭא אﺛﺒﺎﺕ‬ ‫ﻭ ﺩﺭ ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬ﻫﺮ אﺩﻋﺎﻯ ﻣﺨﺎﻟﻔﻰ ﺭא ﺭﺩ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﺘﯿﺠﮥ ﻃﺒﯿﻌﻰ אﺳﺘﻤﺮאﺭ אﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﺁﻣﻮﺯﺷﻬﺎﻯ ﻧﺎﺩﺭﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻢ ﮐﻢ אﯾﻦ ﻓﮑﺮ‬ ‫ﺭא ﺩﺭ אﯾﺸﺎﻥ ﻭ ﻋﺪﻩאﻯ ﺩﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻭﺟﻮﺩ ﺁﻭﺭﺩ ﮐﻪ אﺳﺎﺳﺎً ﺣﻘﯿﻘﺘﻰ ﻭﺭאﻯ אﻧﺪﯾﺸﮥ אﻧﺴﺎﻥ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻭאﻗﻌﯿﺘﻰ ﺛﺎﺑﺖ ﻭﺟﻮﺩ‬ ‫ﻧﺪאﺭﺩ‪.‬‬ ‫ﺩﺭ ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﻯ אﻧﺪﯾﺸﻪאﻯ ﻭ ﺁﺷﻮﺏ ﻓﮑﺮﻯ‪ ،‬ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻧﻰ ﭼﻮﻥ ﺳﻘﺮאﻁ‪ ،‬אﻓﻼﻃﻮﻥ ﻭ אﺭﺳﻄﻮ ﺩﺭ ﺻﺪﺩ ﺑﺮﺁﻣﺪﻧﺪ ﺗﺎ‬ ‫ﺩﺭ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺳﻮﻓﯿﺴﺘﻬﺎ ﺭﻭﺷﻰ ﺭא ﺑﺮאﻯ ﺟﺮﯾﺎﻥ אﻧﺪﯾﺸﮥ ﺻﺤﯿﺢ ﺗﺪﻭﯾﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻭﺳﯿﻠﮥ ﺁﻥ ﺑﺘﻮאﻥ ﺩﺭﺳﺘﻰ ﯾﺎ ﻧﺎﺩﺭﺳﺘﻰ‬ ‫אﺳﺘﺪﻻﻝ ﺭא ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺩאﺩ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻋﻠﻢِ ﻣﻨﻄﻖ ﺩﺭ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﯾﻮﻧﺎﻥ ﻭ ﺩﺭ ﺣﺪﻭﺩ ﭼﻬﺎﺭ ﻗﺮﻥ ﻗﺒﻞ אﺯ ﻣﯿﻼﺩ‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻨﻮאﻥ ﺩאﻧﺸﻰ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻭ ﻣﺪﻭّﻥ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﮥ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﻬﺎﺩ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ )‪(١‬‬

‫ﭘﺲ אﺯ ﺁﻧﮑﻪ ﻋﻠﻮﻡ ﯾﻮﻧﺎﻧﻰ אﺯ ﻃﺮﯾﻖ ﺣﻮﺯۀ אﺳﮑﻨﺪﺭﯾﻪ ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ אﺳﻼﻡ ﺭאﻩ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺩﺭ ﺯﻣﺎﻥ ﻣﺄﻣﻮﻥ ﻋﺒﺎﺳﻰ ﺩﺭ ﺳﺎﻝ‬ ‫‪ ٢٢٧‬ﻫﺠﺮی ﻣﺮﮐﺰﻯ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ "ﺑﯿﺖ אﻟﺤﮑﻤﻪ" ﺩﺭ ﺑﻐﺪאﺩ ﺑﻨﯿﺎﻥ ﻧﻬﺎﺩﻩ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺑﺮﺧﻰ אﺯ ﺩאﻧﺸﻬﺎﻯ ﯾﻮﻧﺎﻧﻰ אﺯ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﻧﯿﺰ ﺗﺪﺭﯾﺲ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ ﻣﻨﻄﻘﻰ אﺭﺳﻄﻮ ـ ﺩﺭ ﻣﺠﻤﻮﻉ ﻫﺸﺖ ﺭﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻗﺮﻥ ﺷﺸﻢ ﻣﯿﻼﺩﻯ ﻣﺠﻤﻮﻋﮥ ﺁﻧﻬﺎ "אﺭﻏﻨﻮﻥ" ﻧﺎﻡ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ ـ ﻫﻤﮕﻰ ﺩﺭ ﻫﻤﯿﻦ ﺯﻣﺎﻥ ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻘﺪﻣﮥ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﻓﺮﻓﻮﺭﯾﻮﺱ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﺎﻡ "אﯾﺴﺎﻏﻮﺟﻰ" ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ "ﻣﺪﺧﻞ" ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺭﺩﯾﻒ ﮐﺘﺐ ﻫﺸﺖﮔﺎﻧﮥ אﺭﺳﻄﻮ ﻗﺮאﺭ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ אﺯ ﻭﺭﻭﺩ ﻣﻨﻄﻖ ﺩﺭ ﺣﻮﺯۀ ﻓﺮﻫﻨﮓ אﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬אﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺩﺭ ﻣﯿﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﯿﻦ ﻧﻔﻮﺫ ﻭ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﭘﺲ אﺯ ﻓﺮאﮔﯿﺮﻯ ﺻﺤﯿﺢ ﻭ ﺩﻗﯿﻖ אﯾﻦ ﺩאﻧﺶ ﺑﺎ ﺩﺳﺘﻪﺑﻨﺪﻯ ﻭ ﺗﻨﻘﯿﺢ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﻭ ﺗﻔﺼﯿﻞ‬ ‫ﺁﻥ ﻭ אﻓﺰﻭﺩﻥ ﺑﺤﺜﻬﺎﻯ ﺩﻗﯿﻖ ﺑﻪ ﭘﯿﺶﺑﺮﺩ ﻣﻨﻄﻖ ﻫﻤﺖ ﮔﻤﺎﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺑﺮﺧﯽ אﺯ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺻﺎﺣﺐ ﻧﻈﺮ ﺩﺭ ﺩאﻧﺶ ﻣﻨﻄﻖ‬

‫אﺯ ﻣﯿﺎﻥ ﺩאﻧﺸﻮﺭאﻥ ﻭ ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﮕﺎﻥ ﺑﺰﺭگ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ אِﻣﻌﺎﻥ ﻧﻈﺮ ﻭ ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﻰ ﺩﺭ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ ﻭ‬ ‫ﺩﺭ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﻭ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻘﺸﻰ ﻣﻬﻢ ﻭ ﺩﺭ ﺧﻮﺭ ﺩאﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻰﺗﻮאﻥ ﺑﻪ אﻓﺮאﺩ ﺯﯾﺮ אﺷﺎﺭﻩ ﮐﺮﺩ‪:‬‬ ‫‪١‬ـ אﺑﻮﻧﺼﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻃﺮﺧﺎﻥ ﻓﺎﺭאﺑﻰ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻣﻌﻠﻢ ﺛﺎﻧﻰ )‪ ٣٣٨‬ـ ‪ ٢٥٧‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﭘﺪﺭ ﻣﻨﻄﻖ אﺳﻼﻣﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬ ‫ﻭ ﺷﺮﺣﻬﺎﻯ ﻣﺘﻌﺪﺩﻯ ﺑﺮ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﻨﻄﻘﻰ אﺭﺳﻄﻮ ﻧﻮﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﻓﺎﺭאﺑﻰ ﻧﺨﺴﺖ אﺯ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ "ﺑﯿﺖ אﻟﺤﮑﻤﻪ" ﺑﻮﺩ ﻭ ﺳﭙﺲ‬ ‫אﺯ אﺳﺘﺎﺩאﻥ ﺑﺮﺟﺴﺘﮥ ﺁﻧﺠﺎ ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ אﺛﺮ ﻣﻨﻄﻘﻰ אﻭ אﻭﺳﻂ ﮐﺒﯿﺮ ﻭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאﻯ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﻣﻨﻄﻘﯿﺎﺕ‬ ‫ﻓﺎﺭאﺑﻰ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺭﺳﯿﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ אﺑﻮﻋﻠﻰ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﺒﺪאﷲ ﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ אﻟﺮﺋﯿﺲ )‪ ٤٢٨‬ـ ‪ ٣٧٠‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﺑﺰﺭگﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﻄﻖﺩאﻥ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ אﺳﺖ‪ .‬אﺑﻮﻋﻠﻰ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻖ ﺩאﺭאﻯ ﺗﺄﻟﯿﻔﺎﺕ ﺑﺴﯿﺎﺭﻯ‪ ،‬ﭼﻮﻥ ﻣﻨﻄﻖ ﺷﻔﺎ‪ ،‬ﻧﺠﺎﺕ‪ ،‬ﺩאﻧﺶﻧﺎﻣﮥ ﻋﻼﺋﻰ ﻭ ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫אﺷﺎﺭאﺕ אﺳﺖ‪ .‬ﺗﺪﻭﯾﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﺩﺭ ﺩﻭ ﺑﺨﺶ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻭ אﺳﺘﺪﻻﻝ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻯ ﻧُﻪ ﺑﺨﺶ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﻠﯿﻘﮥ אﺭﺳﻄﻮ ﺳﺎﺯﮔﺎﺭ ﺑﻮﺩﻩ‬ ‫אﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ אﺑﺘﮑﺎﺭ אﺑﻦﺳﯿﻨﺎ ﺩﺭ ﻓﺮﻫﻨﮓ אﺳﻼﻣﻰ ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ﺯﯾﻦאﻟﺪﯾﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻬﻼﻥ ﺳﺎﻭﻯ )ﻡ ‪ ٤٥٠‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ אﺯ ﻣﺮﺩﻡ ﺳﺎﻭﻩ ﺑﻮﺩ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻭﻯ‪ ،‬ﮐﻪ‬ ‫אﻣﺮﻭﺯﻩ ﯾﮑﻰ אﺯ ﻣﺘﻮﻥ ﺩﺭﺳﻰ ﺩאﻧﺸﮕﺎﻩ אﻻﺯﻫﺮ ﻣﺼﺮ אﺳﺖ‪ ،‬אﻟﺒﺼﺎﺋﺮ אﻟﻨﺼﺮﯾﻪ ﻧﺎﻡ ﺩאﺭﺩ‪ .‬אﻭ ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺩאﺭאﻯ ﺁﺛﺎﺭﻯ ﺩﺭ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻰ אﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﺗﺒﺼﺮﻩ ﻭ ﺩﻭ ﺭﺳﺎﻟﮥ ﺩﯾﮕﺮ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﺭﺳﯿﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ אﺑﻮﻭﻟﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ אﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺭﺷﺪ )‪ ٥٩٥‬ـ ‪ ٥٢٠‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﺑﺴﯿﺎﺭﻯ אﺯ ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮ ﺭא ﺷﺮﺡ ﮐﺮﺩ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ‬ ‫אﻭ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﺒﺎﺭﺕ אﺳﺖ אﺯ‪ :‬אﻟﻀﺮﻭﺭﻯ ﻓﻰ אﻟﻤﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻘﯿﺎﺱ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﮐﺘﺎﺏ ﺑﺮﻫﺎﻥ‪ ،‬ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺑﺮﻫﺎﻥ ﻭ‬ ‫ﺗﻠﺨﯿﺺ ﺳﻔﺴﻄﻪ‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ אﺑﻮאﻟﻔﺘﻮﺡ ﺷﻬﺎﺏאﻟﺪﯾﻦ ﯾﺤﯿﻰ ﺑﻦ ﺣﺒﺶ אﻣﯿﺮک ﺳﻬﺮﻭﺭﺩﻯ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺷﯿﺦ אﺷﺮאﻕ )‪ ٥٨٧‬ـ ‪ ٥٤٩‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ‬ ‫ﻣﺆﺳﺲ "ﻣﮑﺘﺐ אﺷﺮאﻕ" אﺳﺖ‪ .‬ﺷﯿﺦ אﺷﺮאﻕ ﺩﺭ ﺑﺮﺧﻰ אﺯ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺁﺭאﯾﻰ ﺧﺎﺹ ﺩאﺭﺩ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﻨﻄﻘﻰ אﻭ‬ ‫ﻃﺮﺡ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻭﻯ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪ :‬ﻣﻄﺎﺭﺣﺎﺕ ﻭ ﻣﺸﺎﺭﻋﺎﺕ‪ ،‬ﺗﻠﻮﯾﺤﺎﺕ ﻭ ﺣﮑﻤﺔ אﻻﺷﺮאﻕ )ﺑﺨﺶ אﻭﻝ(‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﻮﺳﻰ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺧﻮאﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮאﻟﺪﯾﻦ )‪ ٦٧٢‬ـ ‪ ٥٩٧‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺮﺡ אﺷﺎﺭאﺕ ﻭ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺑﻪ ﺯﺑﺎﻥ ﻓﺎﺭﺳﻰ‪ ،‬ﯾﻌﻨﻰ אﺳﺎﺱ אﻻﻗﺘﺒﺎﺱ ﺭא ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺩﯾﮕﺮ ﺧﻮאﺟﻪ‬ ‫ﺩﺭ ﺩאﻧﺶ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬אﻟﺘﺠﺮﯾﺪ ﻓﻰ ﻋﻠﻢ אﻟﻤﻨﻄﻖ אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ )‪(١‬‬

‫‪٧‬ـ ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮﺩ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻗﻄﺐאﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮאﺯﻯ )‪ ٧١٠‬ـ ‪ ٦٣٤‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﯾﮑﻰ אﺯ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﻣﻤﺘﺎﺯ ﻭ ﻧﺎﻣﻰ ﺧﻮאﺟﻪ‬ ‫ﻧﺼﯿﺮ ﻃﻮﺳﻰ אﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺐ ﻣﻨﻄﻘﻰ אﻭ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪ :‬ﺩﺭّﺓ אﻟﺘﺎﺝ )ﺑﺨﺶ אﻭﻝ ﻭ ﺩﻭﻡ ﺁﻥ( ﻭ ﻧﯿﺰ ﺷﺮﺡ ﺣﮑﻤﺔ אﻻﺷﺮאﻕ‪،‬‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺨﺶ אﻭﻝ ﺁﻥ ﻣﻨﻄﻖ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٨‬ـ אﺑﻮﻣﻨﺼﻮﺭ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻣﻄﻬﺮ ﺣﻠّﻰ ﻣﻠﻘّﺐ ﺑﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻰ )ﻡ ‪ ٧٢٦‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ אﺯ ﺷﺎﮔﺮﺩאﻥ ﺧﻮאﺟﻪ‬ ‫ﻧﺼﯿﺮ ﻭ ﺷﺎﺭﺡ ﺑﻌﻀﻰ אﺯ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻭ ﮐﻼﻣﻰ אﻭ אﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﺮﻭﻑﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺎﺏ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻋﻼﻣﻪ אﻟﺠﻮﻫﺮ אﻟﻨﻀﯿﺪ ﻓﻰ‬ ‫ﺷﺮﺡ ﮐﺘﺎﺏ אﻟﺘﺠﺮﯾﺪ אﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼﻭﻩ ﺑﺮ אﯾﻦ ﺑﺨﺸﻰ אﺯ ﮐﺘﺎﺏ אﻷﺳﺮאﺭ אﻟﺨﻔﯿﻪ אﻭ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ אﺧﺘﺼﺎﺹ ﺩאﺭﺩ‪.‬‬ ‫‪٩‬ـ ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺭאﺯﻯ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﻗﻄﺐאﻟﺪﯾﻦ ﺭאﺯﻯ )‪ ٧٦٦‬ـ ‪ ٦٩٤‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﺷﺮﻭﺣﯽ ﺑﺮ ﮐﺘﺐ ﻣﻬﻢ ﻣﻨﻄﻖ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺭﺳﺎﻟﮥ ﺷﻤﺴﯿﻪ )ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺎﺗﺒﻰ ﻗﺰﻭﯾﻨﻰ(‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻊ אﻻﻧﻮאﺭ )ﺗﺄﻟﯿﻒ אُﺭﻣﻮﻯ( ﻭ ﻧﯿﺰ ﺷﺮﺡ אﺷﺎﺭאﺕ ﺧﻮאﺟﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ‬ ‫אﺳﺖ‪ .‬ﺷﺮﺡ ﺷﻤﺴﯿﻪ ﻭ ﺷﺮﺡ ﻣﻄﺎﻟﻊ אﻭ אﺯ ﮐﺘﺐ ﻣﺘﺪאﻭﻝ ﺣﻮﺯﻩﻫﺎﻯ ﻋﻠﻤﯿﮥ ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻮﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪١٠‬ـ ﺻﺪﺭאﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ אﺑﺮאﻫﯿﻢ ﺷﯿﺮאﺯﻯ ﻣﻠﻘﺐ ﺑﻪ ﺻﺪﺭאﻟﻤﺘﺄﻟّﻬﯿﻦ )‪ ١٠٥٠‬ـ ‪ ٩٨٠‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﻣﺆﺳﺲ "ﺣﮑﻤﺖ‬ ‫ﻣﺘﻌﺎﻟﯿﻪ" אﺳﺖ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎی ﻣﻨﻄﻘﻰ אﻭ ﻋﺒﺎﺭﺕ אﺳﺖ‪ :‬ﺭﺳﺎﻟﺔ ﻓﻰ אﻟﺘﺼﻮﺭ ﻭ אﻟﺘﺼﺪﯾﻖ‪ ،‬ﺣﻮאﺷﻰ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ﺣﮑﻤﺔ אﻻﺷﺮאﻕ‪،‬‬ ‫אﻟﻠﻤﻌﺎﺕ אﻟﻤﺸﺮﻗﯿﻪ ﻓﻰ אﻟﻔﻨﻮﻥ אﻟﻤﻨﻄﻘﯿﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮאﻥ ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻮﯾﻦ ﺑﻪ ﻓﺎﺭﺳﻰ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪١١‬ـ ﺣﺎﺝ ﻣﻼﻫﺎﺩﻯ ﺳﺒﺰﻭאﺭﻯ )‪ ١٢٨٩‬ـ ‪ ١٢١٢‬ﻫ(‪ :‬ﻭﻯ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﮔﺮﺩ ﻣﮑﺘﺐ ﺻﺪﺭאﻟﻤﺘﺄﻟّﻬﯿﻦ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﺄﻟﯿﻒ אﻭ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮﻣﮥ אﻟﻶﻟﯽ אﻟﻤﻨﺘﻈﻤﻪ ﻭ ﺷﺮﺡ ﺁﻥ אﺳﺖ‪ .‬ﮐﻪ ﻫﻢאﮐﻨﻮﻥ ﻧﯿﺰ אﺯ ﮐﺘﺐ ﺩﺭﺳﻰ‬ ‫ﺣﻮﺯﻩﻫﺎﻯ ﻋﻠﻤﯿﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﻣﻰﺭﻭﺩ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ אﺳﺎﺱ ﻧﻘﻞ ﺑﻌﻀﻰ אﺯ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ‪ ،‬ﭘﺲ אﺯ ﺣﻤﻠﮥ ﻣﻐﻮﻝ ﺑﻪ ﺑﻼﺩ אﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺗﻌﺪאﺩ ﻣﻨﻄﻖﺩאﻧﺎﻥ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﺷﺪﺕ ﺭﻭ‬ ‫ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﻧﻬﺎﺩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﻮﺭﻯ ﮐﻪ ﺷﻤﺎﺭ ﺁﻧﻬﺎ ﺩﺭ ﺗﻤﺎﻡ ﺩﻭﺭאﻥ ﭘﺲ אﺯ ﻣﻐﻮﻝ ﺣﺘﻰ אﺯ ﺗﻌﺪאﺩ אﻧﮕﺸﺘﺎﻥ ﺩﺳﺖ ﻧﯿﺰ ﺗﺠﺎﻭﺯ‬ ‫ﻧﻤﻰﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﺛﺎﺭ ﻣﻨﻄﻘﻰ אﯾﻦ ﺩﻭﺭﻩ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﺤﺸﯿﻪ ﻭ ﺗﻌﻠﯿﻘﻪ ﺑﺮ ﺁﺛﺎﺭ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻥ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩﻫﺎﻯ ﻋﻠﻤﻰ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ ﺑﻪﻭﯾﮋﻩ ﺩﺭ ﻗﺮﻭﻥ ﻭﺳﻄﻰ ﻭ ﻧﺰﺩ ﻣﺘﻜﻠﻤﺎﻥ ﻣﺴﯿﺤﻰ ﺭﻭﻧﻘﻰ ﻋﺠﯿﺐ‬ ‫ﺩאﺷﺖ؛ ﻭﻟﻰ ﺑﺎ ﻇﻬﻮﺭ ﺩﻭﺭאﻥ ﺗﺠﺪﺩ ﻭ ﻧﻮﺯאﯾﻰ )ﺭﻧﺴﺎﻧﺲ( ﺩﺭ אﺭﻭﭘﺎ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻰ אﺯ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮאﻥ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺮאﻧﺴﯿﺲ ﺑﯿﻜﻦ‬ ‫אﻧﮕﻠﯿﺴﻰ ﻭ ﺭﻧﻪﺩﻛﺎﺭﺕ ﻓﺮאﻧﺴﻮﻯ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮﯾﻰ ﺭא ﻃﺮﺩ ﮐﺮﺩﻧﺪ ﻭ ﺩﺭ ﺑﺮאﺑﺮ ﺁﻥ ﻣﻮﺿﻊ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫אﻣﺎ ﺩﻭ ـ ﺳﻪ ﻗﺮﻧﻰ ﻧﮕﺬﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﺪﺭﯾﺠﺎً »ﺗﺤﻘﯿﻖ« ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮ ﺭﻭﻧﻖ ﺧﻮﺩ ﺭא ﺑﺎﺯ ﯾﺎﻓﺖ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪאﻯ ﻛﻪ ﺑﺎ‬ ‫אﻟﻬﺎﻡ ﻭ אﺳﺘﻔﺎﺩۀ ﺗﺎﻡ אﺯ ﺁﻥ ﺑﻪﺻﻮﺭﺕ ﺩאﻧﺸﻰ ﻧﻮ ﻭ ﺑﺎ ﻧﺎﻡ »ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﯾﺪ« ﺑﻪﺩﺳﺖ ﮔﻮﺗﻠﻮﺏ ﻓﺮﮔﻪ ﻓﯿﻠﺴﻮﻑ ﻭ‬ ‫ﻣﻨﻄﻖﺩאﻥ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺁﻟﻤﺎﻧﻰ ﺑﻪﻃﻮﺭ ﺟﺎﻣﻊ ﻭ ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺪﻭﯾﻦ ﮔﺮﺩﯾﺪ‪ .‬ﭘﺲ אﺯ ﻭﻯ ﺑﺰﺭگﺗﺮﯾﻦ ﻗﺪﻡ ﺩﺭ ﭘﯿﺸﺒﺮﺩ ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫ﺟﺪﯾﺪ ﺑﺎ אﻧﺘﺸﺎﺭ ﺳﻪ ﺟﻠﺪ ﻛﺘﺎﺏ ﺑﻪﻧﺎﻡ אﺻﻮﻝ ﺭﯾﺎﺿﯿﺎﺕ ﺑﺎ ﺗﻼﺵ ﺩﻭ ﻓﯿﻠﺴﻮﻑ ﻭ ﺭﯾﺎﺿﻰﺩאﻥ אﻧﮕﻠﯿﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺮﺗﺮאﻧﺪ ﺭאﺳﻞ ﻭ‬ ‫ﻭאﯾﺘﻬﺪ ﺑﺮﺩאﺷﺘﻪ ﺷﺪ‪ .‬אﯾﻦ ﻛﺘﺎﺏ ﻣﻮﺟﺐ אﯾﺠﺎﺩ ﺗﺤﻮﻟﻰ ﺑﺰﺭگ ﺩﺭ ﻣﻨﻄﻖ ﺭﯾﺎﺿﻰ ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫ﻣﺸﻬﻮﺭِ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮאﻥ‪ ،‬ﻣﺪﻭّﻥ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﺭא ﺣﮑﯿﻢ ﯾﻮﻧﺎﻧﻰ "אﺭﺳﻄﺎﻃﺎﻟﯿﺲ" ﻣﻰﺩאﻧﻨﺪ‪ .‬אﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ אﯾﺸﺎﻥ‪ ،‬ﮐﺸﻒ ﻭ‬ ‫ﺗﺪﻭﯾﻦ ﯾﮏ ﻋﻠﻢ ﻟﺰﻭﻣﺎً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻯ ﺧﻠﻖ ﻭ אﺑﺪאﻉ ﺁﻥ ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ אﯾﻨﮑﻪ ﺧﺪאﻭﻧﺪ ﻗﻮאﻧﯿﻦ ﻭ ﻗﻮאﻋﺪﻯ ﺭא ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ‬ ‫ﺗﮑﻮﯾﻨﻰ ﺩﺭ ﺩﺳﺘﮕﺎﻩ אﻧﺪﯾﺸﮥ אﻧﺴﺎﻥ ﻧﻬﺎﺩﻩ אﺳﺖ ﻭ אﺭﺳﻄﻮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﻰ אﺳﺖ ﮐﻪ אﯾﻦ ﻗﻮאﻧﯿﻦ ﺭא ﮐﺸﻒ ﻭ ﻗﻮאﻋﺪ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺗﻔﮑﺮ ﺭא ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪאﻯ ﻣﺪﻭّﻥ ﮔﺮﺩﺁﻭﺭﻯ ﻭ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮﺩﻩ אﺳﺖ‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ )‪(١‬‬

‫ﻗﻮﻝ ﻏﯿﺮ ﻣﺸﻬﻮﺭﻯ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ ﻣﺆﻟﻒ ﻣﻨﻄﻖ ﻭﺟﻮﺩ ﺩאﺭﺩ ﮐﻪ ﺑﺮ אﺳﺎﺱ ﺁﻥ ﻣﺪﻭﱢﻥ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮ ﻧﺒﻮﺩﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬ ‫ﭘﯿﺶ אﺯ ﺗﻮﻟﺪ אﯾﻦ ﺩאﻧﺶ ﺩﺭ ﯾﻮﻧﺎﻥ‪ ،‬ﻗﻮאﻋﺪ ﺻﺤﯿﺢ אﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ‪ ،‬ﻣﺸﺮﻕﺯﻣﯿﻦ ﺑﻪ ﻭﯾﮋﻩ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ‬ ‫אﯾﺮאﻧﻰ‪ ،‬ﺻﻮﺭﺕ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﭘﺲ אﺯ ﻓﺘﻨﮥ אﺳﮑﻨﺪﺭ ﺑﻪ ﯾﻮﻧﺎﻥ אﻧﺘﻘﺎﻝ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻭ אﺭﺳﻄﻮ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﻊﺁﻭﺭﻯ ﻭ ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺁﻧﻬﺎ‬ ‫ﭘﺮﺩאﺧﺘﻪ אﺳﺖ‪ .‬ﺑﻰﺗﺮﺩﯾﺪ ﺩﺭﺳﺘﻰ ﯾﺎ ﻧﺎﺩﺭﺳﺘﻰ אﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ ﺑﺮﺭﺳﻰ אﺳﻨﺎﺩ ﺗﺎﺭﯾﺨﻰ אﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻯ ﺁﻣﻮﺯﺷﻰ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ ﻣﻨﻄﻘﻰ‬ ‫ﻫﻤﺎﻥﻃﻮﺭ ﮐﻪ ﺑﯿﺎﻥ ﺷﺪ‪ ،‬ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺑﺴﯿﺎﺭﻯ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪאﻧﺪ‪ .‬אﯾﻦ ﺭﺳﺎﻟﻪﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ ﺣﺠﻢ ﻭ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻋﻤﻖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬ﻫﻤﮕﻰ ﺩﺭ ﯾﮏ ﺳﻄﺢ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﺮﺧﻰ ﺑﻪ אﻧﮕﯿﺰۀ ﮔﺰאﺭﺷﻰ ﻣﺨﺘﺼﺮ אﺯ אﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻭ ﺑﻌﻀﻰ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮﺭ‬ ‫ﺷﺮﺡ ﻭ ﺑﺴﻂ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻭ ﺑﺮﺧﻰ ﺩﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻭ ﻧﮑﺘﻪﺳﻨﺠﯿﻬﺎﻯ ﺩﻗﯿﻖ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ‬ ‫אﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺩﺭ ﻓﺮאﮔﯿﺮﻯ ﯾﮏ ﺩאﻧﺶ‪ ،‬אﻃﻼﻉ אﺯ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻯ ﺁﻣﻮﺯﺷﻰ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ ﺗﺄﻟﯿﻒﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻋﻠﻢ ﺑﺮאﻯ ﺩאﻧﺶﭘﮋﻭﻫﺎﻥ ﻭ‬ ‫ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪאﻥ אﺯ אﻫﻤﯿﺖ ﻭﯾﮋﻩאﻯ ﺑﺮﺧﻮﺭﺩאﺭ אﺳﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻣﻰﺗﻮאﻥ אﺯ ﯾﮏ ﻧﻮﺷﺘﮥ ﻋﻠﻤﻰ ﺑﻬﺮۀ ﮐﺎﻓﻰ ﺭא ﺑﺮﺩ ﮐﻪ ﻋﻤﻖ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺁﻥ ﻭ ﻣﯿﺰאﻥ ﻗﺪﺭﺕ ﻋﻠﻤﻰ ﺷﺨﺺ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺗﻨﺎﺳﺐ ﺩאﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻋﺪﻡ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻰ ﻣﯿﺎﻥ אﯾﻦ ﺩﻭ‪،‬‬ ‫אﻣﮑﺎﻥ אﺳﺘﻔﺎﺩۀ ﺩﺭﺳﺖ ﻭ ﻣﻄﻠﻮﺏ אﺯ ﻭﻗﺖ ﻭ ﺗﻮאﻥ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﺭא ﺩﺭ ﻓﺮאﯾﻨﺪ ﯾﺎﺩﮔﯿﺮﻯ‪ ،‬ﺳﻠﺐ ﺧﻮאﻫﺪ ﮐﺮﺩ‪.‬‬ ‫ﺩﺭ ﻣﻘﺎﯾﺴﮥ ﺭﺳﺎﻟﻪﻫﺎﻯ ﻣﻨﻄﻘﻰ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﻣﻰﺗﻮאﻥ ﮐﺘﺎﺏ ﯾﺎ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﻰ ﺭא ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺑﺮ ﺩאﺭﻧﺪۀ ﻫﻤﮥ ﻧﮑﺎﺕ ﻣﺜﺒﺖ‬ ‫ﮐﺘﺎﺏ ﺩﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ אﺳﻠﻮﺏ אﺭאﺋﮥ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻭ ﭼﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ ﻣﺤﺘﻮא ﻭ ﻧﺤﻮۀ ﺗﺒﯿﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ؛ ﭼﻪ אﯾﻨﮑﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ‬ ‫ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺩאﺭאﻯ ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯿﻬﺎﻯ ﻣﺨﺼﻮﺹ ﺑﻪ ﺧﻮﺩ אﺳﺖ‪ .‬אﺯ אﯾﻦ ﺭﻭ ﺩאﻭﺭﻯ ﻗﻄﻌﻰ ﺩﺭ ﺑﺎﺏ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻯ ﺁﻣﻮﺯﺵ ﻭ ﺳﯿﺮ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻰ ﺩﺭ אﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺁﺳﺎﻧﻰ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ אﯾﻦ ﺣﺎﻝ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮאﻥ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ‬ ‫ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺭא ﺩﺭ ﺳﻪ ﺭﺩﯾﻒ ﺯﯾﺮ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪﻯ ﮐﺮﺩ‪:‬‬ ‫‪١‬ـ ﻣﻨﻄﻖ אﺑﺘﺪאﯾﻰ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺘﺐ אﯾﻦ ﺩﺳﺘﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪:‬‬ ‫ـ אﻟﮑﺒﺮﻯ ﻓﯽ אﻟﻤﻨﻄﻖ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﯿﺮ ﺳﯿﺪ ﺷﺮﯾﻒ ﺟﺮﺟﺎﻧﻰ‪.‬‬ ‫ـ אﻟﺤﺎﺷﯿﺔ ﻋﻠﻰ ﺗﻬﺬﯾﺐ אﻟﻤﻨﻄﻖ ﻟﻠﺘﻔﺘﺎﺯאﻧﻰ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻋﺒﺪאﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﺷﻬﺎﺏאﻟﺪﯾﻦ ﯾﺰﺩﻯ؛‬ ‫ـ אﻟﻶﻟﻰ אﻟﻤﻨﺘﻈﻤﻪ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﻼ ﻫﺎﺩﻯ ﺳﺒﺰﻭאﺭﻯ؛‬ ‫ـ אﻟﻤﻨﻄﻖ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪﺭﺿﺎ ﻣﻈﻔﺮ؛‬ ‫ـ ﺭﻫﺒﺮ ﺧﺮﺩ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﻮﺩ ﺷﻬﺎﺑﻰ؛‬ ‫ـ ﻣﻨﻄﻖ ﺻﻮﺭﻯ ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﻮאﻧﺴﺎﺭﻯ‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺘﻮﺳﻂ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺁﺛﺎﺭ אﯾﻦ ﺩﺳﺘﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪:‬‬ ‫ـ אﻟﺒﺼﺎﺋﺮ אﻟﻨﺼﯿﺮﯾﻪ אﺯ ﺯﯾﻦאﻟﺪﯾﻦ ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺳﻬﻼﻥ ﺳﺎﻭﻯ؛‬ ‫ـ ﺷﺮﺡ אﻟﺸﻤﺴﯿﻪ אﺯ ﻗﻄﺐאﻟﺪﯾﻦ ﺭאﺯﻯ؛‬ ‫ـ ﻧﺠﺎﺕ אﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﺩאﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﻋﻼﺋﻰ אﺯ אﺑﻦﺳﯿﻨﺎ؛‬ ‫ـ ﺩﺭّﺓ אﻟﺘﺎﺝ אﺯ ﻗﻄﺐאﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮאﺯﻯ؛‬ ‫ـ אﻷﺳﺮאﺭ אﻟﺨﻔﯿﻪ אﺯ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﻰ؛‬ ‫ـ אﻟﻠﻤﻌﺎﺕ אﻟﻤﺸﺮﻗﯿﺔ ﻓﯽ אﻟﻔﻨﻮﻥ אﻟﻤﻨﻄﻘﯿﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻮﯾﻦ ﻭ ﺭﺳﺎﻟﺔ ﻓﯽ אﻟﺘﺼﻮﺭ ﻭ אﻟﺘﺼﺪﯾﻖ אﺯ ﺻﺪﺭ אﻟﻤﺘﺄﻟّﻬﯿﻦ‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ )‪(١‬‬

‫‪٣‬ـ ﻣﻨﻄﻖ ﻋﺎﻟﻰ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺁﺛﺎﺭ אﯾﻦ ﺩﺳﺘﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕאﻧﺪ אﺯ‪:‬‬ ‫ـ ﻣﻨﻄﻖ ﺷﻔﺎ אﺯ אﺑﻦﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ אﺷﺎﺭאﺕ אﺯ אﺑﻦﺳﯿﻨﺎ؛‬ ‫ـ ﺷﺮﺡ ﻣﻨﻄﻖ אﺷﺎﺭאﺕ אﺯ ﻓﺨﺮאﻟﺪﯾﻦ ﺭאﺯﻯ؛‬ ‫ـ ﺗﻌﺪﯾﻞ אﻟﻤﻌﯿﺎﺭ ﻓﯽ ﻧﻘﺪ ﺗﻨﺰﯾﻞ אﻷﻓﮑﺎﺭ‪ ،‬אﺳﺎﺱ אﻻﻗﺘﺒﺎﺱ ﻭ ﺷﺮﺡ ﻣﻨﻄﻖ אﺷﺎﺭאﺕ אﺯ ﺧﻮאﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮאﻟﺪﯾﻦ ﻃﻮﺳﻰ؛‬ ‫ـ ﺷﺮﺡ אﻟﻤﻄﺎﻟﻊ אﺯ ﻗﻄﺐאﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺭאﺯﻯ؛‬ ‫ـ ﺑﺨﺶ ﻣﻨﻄﻖ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ ﺣﮑﻤﺔ אﻹﺷﺮאﻕ ﻭ אﻟﺘﻠﻮﯾﺤﺎﺕ ﻭ אﻟﻤﺸﺎﺭﻉ ﻭ אﻟﻤﻄﺎﺭﺣﺎﺕ אﺯ ﺷﯿﺦ ﺷﻬﺎﺏאﻟﺪﯾﻦ ﺳﻬﺮﻭﺭﺩﻯ؛‬ ‫ـ ﮐﺸﻒ אﻻﺳﺮאﺭ ﻋﻦ ﻏﻮאﻣﺾ אﻷﻓﮑﺎﺭ אﺯ ﺧﻮﻧﺠﻰ؛‬ ‫ـ אﻟﺠﻮﻫﺮ אﻟﻨﻀﯿﺪ ﻓﯽ ﺷﺮﺡ אﻟﺘﺠﺮﯾﺪ אﺯ ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﻰ؛‬ ‫ـ אﺭﻏﻨﻮﻥ אﺯ אﺭﺳﻄﻮ‪.‬‬

‫ﭼﮑﯿﺪﻩ‬ ‫‪١‬ـ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ "ﻣﻨﻄﻖ ﺗﮑﻮﯾﻨﻰ" ﺑﺎ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ אﻧﺴﺎﻥ ﻋﺎﻗﻞ ﻣﻘﺎﺭﻥ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ "ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺪﻭﯾﻨﻰ" ﭼﻬﺎﺭ ﻗﺮﻥ ﻗﺒﻞ אﺯ ﻣﯿﻼﺩ ﻭ ﺩﺭ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﯾﻮﻧﺎﻥ ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ﻣﺪﻭﱢﻥ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮ אﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎﺭﯾﺨﻰ ﻭ ﻓﻀﺎﻯ ﻓﮑﺮﻯ ﭘﯿﺪאﯾﺶ ﺩאﻧﺶ ﻣﻨﻄﻖ ﺩﺭ ﯾﻮﻧﺎﻥ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺘﻔﮑﺮאﻧﻰ ﮐﻪ ﺳﻮﻓﯿﺴﺖ ﻧﺎﻣﯿﺪﻩ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪،‬‬ ‫אﺭﺗﺒﺎﻁ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺩאﺭﺩ‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ ﻣﻨﻄﻖ ﭘﺲ אﺯ ﻭﺭﻭﺩ ﺩﺭ ﺣﻮﺯۀ ﻓﺮﻫﻨﮓ אﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺩﺭ ﻣﯿﺎﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻥ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺑﺎ ﺩﺳﺘﻪﺑﻨﺪﯾﻬﺎ‪ ،‬ﺗﻨﻘﯿﺢ ﻣﺒﺎﺣﺚ‪ ،‬ﺷﺮﺡ ﻭ ﺗﻔﺼﯿﻞ ﻭ אﻓﺰﻭﺩﻥ ﺑﺤﺜﻬﺎﻯ ﺩﻗﯿﻖ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺒﺮﺩ ﻣﻨﻄﻖ‬ ‫ﻫﻤّﺖ ﮔﻤﺎﺭﺩﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ ﭘﺲ אﺯ ﺣﻤﻠﮥ ﻣﻐﻮﻝ‪ ،‬ﺗﻌﺪאﺩ ﻣﻨﻄﻖﺩאﻧﺎﻥ ﻣﻌﺮﻭﻑ ﺑﻪ ﺷﺪﺕ ﺭﻭ ﺑﻪ ﮐﺎﻫﺶ ﻧﻬﺎﺩ‪.‬‬ ‫‪٨‬ـ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩﻫﺎﻯ ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻭﯾﮋﻩ ﺩﺭ ﻗﺮﻭﻥ ﻭﺳﻄﻰ ﻭ ﻧﺰﺩ ﻣﺘﮑﻠﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺭﻭאﺝ ﺩאﺷﺖ‪ ،‬ﻭﻟﻰ ﺑﺎ ﻇﻬﻮﺭ‬ ‫ﺗﺠﺪﺩ ﺩﺭ אﺭﻭﭘﺎ‪ ،‬ﺩﻭ ـ ﺳﻪ ﻗﺮﻥ ﺑﺎ ﺑﻰﻣﻬﺮﻯ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻏﺮﺑﻰ ﺭﻭﺑﻪﺭﻭ ﺷﺪ‪ ،‬אﻣﺎ ﺑﻪ ﺗﺪﺭﯾﺞ ﺭﻭﻧﻖ ﻣﺠﺪﺩ ﯾﺎﻓﺖ؛ ﺑﻪ‬ ‫ﮔﻮﻧﻪאﻯ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮאﻥ ﺳﺮﻣﺎﯾﮥ אﺻﻠﻰ ﺗﺪﻭﯾﻦ "ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﯾﺪ" ﻣﻮﺭﺩ ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮאﺭ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫‪٩‬ـ אﻭﻟﯿﻦﺑﺎﺭ "ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﯾﺪ" ﺭא "ﮔﻮﺗﻠﻮﺏ ﻓِﺮﮔﻪ" ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺟﺎﻣﻊ ﻭ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻨﯿﺎﻥ ﻧﻬﺎﺩ‪.‬‬ ‫‪١٠‬ـ אﺯ ﯾﮏ ﻧﮕﺎﻩ ﻣﻰﺗﻮאﻥ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﻯ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺭא ﺑﻪ ﻟﺤﺎﻅ ﺁﻣﻮﺯﺷﻰ ﺩﺭ ﺳﻪ ﺩﺳﺘﻪ ﺟﺎیﺩאﺩ‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫ﺟﻠﺴﮥ ﺳﻮﻡ‬

‫ﻣﻨﻄﻖ )‪(١‬‬

‫ﭘﺮﺳﺸﻬﺎی ﭘﺎﯾﺎﻧﯽ‬ ‫‪١‬ـ ﻣﻨﻄﻖ ﺗﺪﻭﯾﻨﻰ ﻭ ﺗﮑﻮﯾﻨﻰ ﺭא ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺗﺪﻭﯾﻦ ﻣﻨﻄﻖ ﻭ ﻣﺆﻟﻒ ﺁﻥ ﺭא ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ﺳﻮﻓﯿﺴﺘﻬﺎ ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻰ ﺩﺭ ﺗﺪﻭﯾﻦ ﻋﻠﻢ ﻣﻨﻄﻖ ﺩאﺷﺘﻪאﻧﺪ؟‬ ‫‪٤‬ـ ﺳﻬﻢ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﻣﺴﻠﻤﺎﻥ ﺩﺭ ﺩאﻧﺶ ﻣﻨﻄﻖ ﺭא ﺑﯿﺎﻥ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺩאﻧﺸﻤﻨﺪאﻥ ﺯﯾﺮ ﺭא ﻧﺎﻡ ﺑﺒﺮﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﻓﺎﺭאﺑﻰ‪ ،‬אﺑﻮﻋﻠﻰ ﺳﯿﻨﺎ‪ ،‬אﺑﻦﺭﺷﺪ‪ ،‬ﺳﺎﻭﻯ‪ ،‬ﺷﯿﺦ אﺷﺮאﻕ‪ ،‬ﺧﻮאﺟﻪ ﻧﺼﯿﺮ ﻃﻮﺳﻰ‪ ،‬ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠّﻰ‪ ،‬ﻗﻄﺐאﻟﺪﯾﻦ ﺭאﺯﻯ‪،‬‬ ‫ﻗﻄﺐאﻟﺪﯾﻦ ﺷﯿﺮאﺯﻯ‪ ،‬ﻣﻼﺻﺪﺭא ﻭ ﺣﺎﺟﻰ ﺳﺒﺰﻭאﺭﻯ‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ ﻭﺿﻌﯿﺖ ﻣﻨﻄﻖ ﺩﺭ ﻣﻐﺮﺏﺯﻣﯿﻦ )ﺩﺭ ﻗﺮﻭﻥ ﻭﺳﻄﻰ ﻭ ﺑﻌﺪ אﺯ ﺁﻥ( ﺭא ﺑﻪ אﺧﺘﺼﺎﺭ ﺑﻨﻮﯾﺴﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪٧‬ـ ﻏﯿﺮ אﺯ ﻣﻨﻄﻖ אﺭﺳﻄﻮﯾﻰ‪ ،‬ﻧﺎﻡ ﭼﻨﺪ ﻣﻨﻄﻖ ﺩﯾﮕﺮ ﺭא ﻧﯿﺰ ﺫﮐﺮ ﮐﻨﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪٨‬ـ ﺑﻨﯿﺎﻥﮔﺬאﺭ ﻣﻨﻄﻖ ﺟﺪﯾﺪ ﮐﯿﺴﺖ؟‬

‫‪7‬‬