Rational Religious

‫‪1‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫ﻣﻨﺒﻊ‪ :‬ﺟﺰوه ﺳﻪ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ از اﺳﺘﺎد ﻣﻠﻜﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺖ ﻋﺒﺎس ﺧﺴﺮوي‬ ‫و ﺑﺎ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﮋوﻫﺸﻲ داﻧﺸﻜﺪه اﻟﻬﻴﺎت داﻧﺸﮕﺎه اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع(‬ ‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ ‪ -‬ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺟﻠﺴﻪ ﻧﺨﺴﺖ‬

‫‪1‬‬

‫ﺑﺎ ﻋﺮض ﺳﻼم و ادب ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﻫﻤﻪ ﺧﻮاﻫﺮان و ﺑﺮادران ﮔﺮاﻣﻲ‪ ،‬در دو ﺟﻠﺴﻪاي ﻛﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺮوران و دوﺳﺘﺎن ﻋﺰﻳﺰ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻮد‪ ،‬درﺑﺎره »ﺗﺪ‪‬ﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ« ﻳﺎ »دﻳﺎﻧﺖﭘﻴﺸﮕﻲ ﺧﺮدورزاﻧﻪ« ﻧﻜﺎﺗﻲ را ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻗﺎﺻﺮ ﺧﻮدم رﺳﻴﺪه اﺳﺖ ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻴﻢ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬اﻣﺎ در اﺑﺘﺪا ﺳﻪ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ را ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ اول‪ :‬اﻳﻨﻜﻪ در ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻛﻪ از ﻃﺮف ﺑﻨﺪه ﺑﺤﺜﻲ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان »ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ« ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ و‬ ‫ادﻋﺎي اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﻳﻢ ﺟﻤﻊ »ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ« ‪ 2‬و »ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ« ‪ 3‬اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ‬ ‫اﻓﺮاد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎ و ﺗﻤﺪنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻳﺎ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ را ﻓﺪاي ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ را ﻓﺪاي ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮداً و ﻧﻪ‬ ‫ﺟﻤﻌﺎً ﺑﻪ ﻫﺪف ﻧﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻢ ﻓﺮد ﺣﻴﺎت ﺳﺎﻟﻤﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻧﻮع ﺑﺸﺮي ﺳﺎﻣﺎن درﺳﺘﻲ ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﺎرهاي ﻧﻴﺴﺖ ﺟﺰ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ و ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻓﺮداً و ﺟﻤﻌﺎً ﻫﻴﭻ ﻳﻚ از اﻳﻦ دو را ذرهاي‬ ‫ﻓﺮوﮔﺬار ﻧﻜﻨﻴﻢ و ﮔﺎﻣﻲ در ﻫﻴﭽﻜﺪام از اﻳﻦ دو ﺟﻬﺖ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﻧﻜﻨﻴﻢ؛ در ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻣﺪت ﻃﺒﻌﺎً اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ و ﺧﻮد ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟‪ ،‬اﻗﺘﻀﺎ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻃﺮح ﺷﻮد و ﺑﻨﺪه ﺑﺎرﻫﺎ در ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﺑﺎب اﻳﻨﻜﻪ دﻗﻴﻘﺎً ﺣﺪود و‬ ‫ﺛﻐﻮر ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﻋﻘﻼﻧﻴﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮاد ﺑﻨﺪه اﺳﺖ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪام و ﻧﻴﺰ درﺑﺎره ﺣﺪود و ﺛﻐﻮر و ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ داﺷﺘﻪام؛ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ﺑﺎب ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ در ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻚ ﺳﺎل اﺧﻴﺮ در ﺟﻠﺴﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﺑﺤﺜﻬﺎي ﻓﺮاواﻧﻲ داﺷﺘﻪام‪ .‬در‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻗﺼﺪ ﻧﺪارم ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از آن ﺑﺤﺜﻬﺎ را ﺗﻜﺮار ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ از ﻳﻚ ﻣﻨﻈﺮ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺑﺎز ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﺎز از اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻫﻢ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﻜﺎت ﺗﺎزهاي و ﻳﺎ ﻧﻜﺎت ﺳﺎﻣﺎنﺑﺨﺶﺗﺮي ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻜﺎت ﻗﺒﻠﻲ ﺑﺎزﺑﻴﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﻦ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ و ﺟﻠﺴﻪ آﻳﻨﺪه و ﻓﺮدا ﺷﺐ در ﺑﺎب ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ »ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ؛ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ در اﻳﻦ دو ﺷﺐ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻫﻴﭻﻛﺪام ﺑﻪ ﮔﻤﺎن‬ ‫ﺧﻮدم‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﻧﺎﻗﺾ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﮔﻔﺘﻪام ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﭘﺮﺗﻮ ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮ آن ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻲاﻓﻜﻨﺪ و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺮﺧﻲ از اﺑﻬﺎﻣﺎت‬ ‫ﺳﺨﻨﺎن ﺳﺎﺑﻖ ﺑﻨﺪه را ﻫﻢ دﻓﻊ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﻴﭻ اد‪‬ﻋﺎي ﻛﻤﺎل و ﺣﺘﻲ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﻧﺪارم‪ ،‬و ﻟﺬا ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺬﻳﺮاي اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻢ‬ ‫ﻛﻪ اﺷﻜﺎﻻت و اﻧﺘﻘﺎداﺗﻲ از ﻧﺎﺣﻴﻪ دوﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻦ ﺑﺮﺳﺪ و ﺑﺒﻴﻨﻢ اﮔﺮ ﻗﻮل آﻧﻬﺎ دﻟﻴﻠﻲ دارد ﺑﭙﺬﻳﺮم‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ دوم‪ :‬در اﻳﻦ دو ﺟﻠﺴﻪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم ﻣﻦ ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ« ﻣﻲﮔﻴﺮم‪» ،‬دﻳﺎﻧﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ«‬ ‫دﻳﺎﻧﺘﻲ ﻛﻪ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻬﺘﺮ ﻓﻬﻤﻲ از دﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﻬﻤﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﻬﻢ از دﻳﻦ ﻛﻪ ﻓﻬﻢ ﻋﻘﻼﻧﻲ از دﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪه ﻫﻢ »ﺣﻖ« اﺳﺖ و ﻫﻢ ﺑﻪ »ﻣﺼﻠﺤﺖ« ﻣﺎﺳﺖ؛ اوﻻً ﺣﻖ اﺳﺖ ﭼﻮن ﻣﻨﻄﻘﺎً ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎعﺗﺮﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ و اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻮد از دﻳﺎﻧﺖ ﻛﺮد و ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﺼﻠﺤﺖ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﺎﻳﺮ رواﻳﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮ را اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن اﻣﺮوز دﻳﮕﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮد؛ ﻫﻤﻪ رواﻳﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ از دﻳﺎﻧﺖ ﻃﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫﺮ اﺳﻤﻲ ﻫﻢ ﺑﺮ آن رواﻳﺖﻫﺎ ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻼً »رواﻳﺖ‬ ‫‪ .1‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ١٨ ،‬ﺁذرﻣﺎﻩ ‪١٣٨٠‬‬ ‫‪2. Rationality‬‬ ‫‪3. Spirituality‬‬

‫‪2‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫ﺑﻨﻴﺎدﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ« ﻳﺎ »رواﻳﺖ ﺳﻨﺖﮔﺮاﻳﺎﻧﻪ«‪ ،‬ﻳﺎ »رواﻳﺖ دﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﻲ«‪ ،‬ﻳﺎ »رواﻳﺖ دﻳﻦ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ« و ﻳﺎ ﻫﺮ رواﻳﺘﻲ و ﺑﺎ ﻫﺮ اﺳﻢ‬ ‫دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اﻧﺴﺎن اﻣﺮوز ﻧﻴﺴﺖ؛ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﺧﻮدﻣﺎن رت ﻣﻮﻇﻒ ﺑﺪاﻧﻴﻤﻜﻪ ﺳﺨﻨﻲ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﭘﺴﻨﺪ اﻧﺴﺎن اﻣﺮوز‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‪ ،‬اﺻﻼً اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ؛ در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم ﻛﻪ اﺻﻼً اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ »ﺣﻖ« ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و ﻣﺎ ﺑﺮ آن ﺣﻖ ﺑﻮدﻧﺶ ﺗﺄﻛﻴﺪ‬ ‫ﻣﻲورزﻳﻢ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﻮدن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮ آن اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﻴﻢ و ﻗﺪرت دﻓﺎع از آن را دارﻳﻢ و ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ در‬ ‫ﻋﻴﻦﺣﺎل ﺑﻪ »ﻣﺼﻠﺤﺖ« ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ذﻫﻨﻴﺖ ‪ ، 1‬ﻃﺮز ﺗﻠﻘﻲ و ﻧﮕﺮش اﻧﺴﺎن اﻣﺮوز ﭘﺬﻳﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ و ﭘﺬﻳﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ از دﻳﻦ را ﻓﻬﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻢ ﻛﻢوﺑﻴﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻢ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ از دﻳﻦ و‬ ‫ﻗﺒﻮل اَﺣﻴﺎﻧﻲ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ از دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺎﺿﻤﻪ اﻧﺴﺎن اﻣﺮوز‪ ،‬آﺳﺎنﺗﺮ از ﻓﻬﻢ و ﻗﺒﻮل ﻫﺮ ﻛﺪام از رواﻳﺖﻫﺎي دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از‬ ‫دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲ دﻳﮕﺮي را ﻫﻢ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺤﺜﻢ از دﻳﻦ ﻓﻘﻂ دﻳﻦ اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در ﺑﺎب ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻳﺎ در ﺑﺎب آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو ﻫﻢ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺨﻦ را ﺑﻪ ﻋﻴﻨﻪ‬ ‫ﺗﻜﺮار ﻣﻲﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺮادم ﻓﻘﻂ اﺳﻼم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺳﺒﺐ ﻧﻜﺘﻪ ﺳﻮم ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﻲام ﻫﻢ اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﻦ ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﺑﻴﺮون دﻳﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ درون دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﺻﻼً ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺪﻋﻴﺎت ﺧﻮدم از ﻗﺮآن و‬ ‫رواﻳﺎت اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻴﺎورم‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﻦ اﻟﻮﺟﻮه ﭼﻨﻴﻦ ﻗﺼﺪي ﻧﺪارم‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ دﻳﺪﻳﺪ در ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ آﻳﻪاي از ﻗﺮآن و ﻳﺎ رواﻳﺘﻲ‬ ‫اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮدم‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮاي اﺳﺘﺸﻬﺎد اﻳﻦ ﻛﺎر را اﻧﺠﺎم دادهام‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﺧﻮدم اﺻﻼً ﺗﻮﻗﻒ ﺑﺮ اﻳﻦ‬ ‫آﻳﺎت ﻳﺎ رواﻳﺎت ﻧﺪارد وﻟﻲ ﭼﻮن ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﻢ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ ﭼﻨﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻮﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻗﺮآن ﻳﺎ‬ ‫ﺳﻨﺖ ﻧﺒﻮي ﻳﺎ ﺳﻨﺖ ﻏﻴﺮ ﻧﺒﻮي ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ اﺳﺘﻨﺎدي ﺑﻪ آﻳﻪ ﻳﺎ رواﻳﺘﻲ ﻫﻢ ﺑﻜﻨﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺤﺜﻢ اﺻﻼً‬ ‫ﺑﺤﺚ درون دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ در اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن را ﺑﻪ ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ارﺟﺎع ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از ﺑﺎب‬ ‫اﺳﺘﺸﻬﺎد اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ از ﺑﺎب اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻬﺎ را ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻣﻘﺪﻣﺎت اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻦ ﻣﻨﺪرج ﺑﺪاﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﻨﺪه ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي »دﻳﻦ ﻋﻘﻼﻧﻲ« ﻳﺎ ﺑﺮاي »ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ« دوازده وﻳﮋﮔﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺼﺎء اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻛﻠﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻛﻠﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﻨﺪ ﻃﺒﻌﺎً ذﻳﻞ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲﺗﺮي‬ ‫ﻣﻨﺪرج ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻓﻘﻂ اﻳﻦ دوازده وﻳﮋﮔﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﺮ ﻛﺪام از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬ ‫ﻓﺮﻋﻲﺗﺮي ﻫﻢ ﺳﺮ ﺑﺮ ﻣﻲآورﻧﺪ و زاده ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ و آن وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲﺗﺮ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻣﻮرد ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺑﻨﺪه واﻗﻊ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮﭼﻪ‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آن وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻓﺮﻋﻲ را ﻫﻢ ﮔﺎﻫﻲ اﺷﺎره ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد؛ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ در ﻳﻚ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﺑﺰرگ‪ ،‬ﺗﺤﺖ‬ ‫دوازده وﻳﮋﮔﻲ ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪراج ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ دوازده وﻳﮋﮔﻲ را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﺴﻠﺴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲاي ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻓﻬﻤﺶ ﺑﺮ وﻳﮋﮔﻲاي ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺗﻮﻗﻒ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺮ وﻳﮋﮔﻲاي ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﺗﻮﻗﻒ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺮ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﻌﺪي ﺗﻮﻗﻒ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آﺳﺎنﺗﺮ و زودﻳﺎبﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪1. Mentality‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪3‬‬

‫‪ .1‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ از دﻳﻦ ﻳﻚ »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻴﺎت ﺟﺎﻣﻊ« ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪:‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻋﻘﻼﻧﻲ دارد‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺘﺪﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬از دﻳﻦ ﻳﻚ »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻴﺎت ﺟﺎﻣﻊ« ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪،‬‬ ‫»ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻴﺎت ﻓﺮاﮔﻴﺮ«‪» ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺎﻣﻼً داﻣﻦﮔﺴﺘﺮ« ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ اﺳﺖ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻫﻤﻪ زﻧﺪﮔﻲاش‬ ‫ﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺑﺎﺷﺪ و ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺣﺠﺮه از ﺣﺠﺮهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲاش‪ ،‬ﻳﻚ اﺗﺎق از اﺗﺎقﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲاش ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻓﺮق‬ ‫ﻛﻨﺪ؛ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ دﻳﺎﻧﺖ او ﺑﻪ ﺧﻮرد ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲاش رﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در واﻗﻊ دﻳﺎﻧﺘﻬﺎي ﻏﻴﺮﻋﻘﻼﻧﻲ دﻳﺎﻧﺘﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫در اﻳﻦ دﻳﺎﻧﺘﻬﺎ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻏﺮﻓﻪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﺠﺮه‪ ،‬ﻳﻚ اﺗﺎق‪ ،‬ﻳﻚ ﺑﺨﺶ از زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻘﻴﻪ‬ ‫ﺣﺠﺮهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ ﻏﺮﻓﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ اﺗﺎقﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ ﺑﺨﺶﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ ﻣﺜﺎل ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺎدهاي ﺑﺰﻧﻢ‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫ﻓﺮق ﻣﻦ ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻓﻘﻂ در اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در زﻣﺎنﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ‪ ،‬در ﻣﻜﺎنﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ و در وﺿﻊ و‬ ‫ﺣﺎلﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ‪ ،‬ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﺎﻣﺘﺪﻳﻦﻫﺎ آن ﻛﺎرﻫﺎ را اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ از اﻳﻦ وﻗﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺤﻞﻫﺎ و‬ ‫وﺿﻊ و ﺣﺎلﻫﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬دﻳﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻘﻴﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﻣﺜﻞ ﻧﺎﻣﺘﺪﻳﻦﻫﺎ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺪﻳﻦ را از‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﺑﺮد؛ روانﺷﻨﺎﺳﺎن دﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً از اﻳﻦ ﺑﻪ ‪ Compartment‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﭘﺎرﺗﻤﺎﻧﻲ آﭘﺎرﺗﻤﺎﻧﻲ ﺗﻠﻘﻲ‬ ‫ﻛﺮدن دﻳﻦ‪ ،‬ﻏﺮﻓﻪ ﻏﺮﻓﻪ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدن دﻳﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ دﻳﺪﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﺮﻗﻢ ﺑﺎ ﺷﺨﺺ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻴﭻ دﻳﻨﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻓﻘﻂ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ در زﻣﺎنﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ‪ ،‬ﻣﺜﻼً در ﭘﻨﺞ وﻗﺖ ﻧﻤﺎز‪ ،‬ﻳﺎ در ﻣﺎه رﻣﻀﺎن ﻳﺎ در اﻳﺎم ﺣﺞ ﻳﺎ در ﻣﻜﺎنﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ ﻳﺎ‬ ‫در اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺧﺎﺻﻲ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ از آن زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﻜﺎن ﻳﺎ وﺿﻊ و ﺣﺎل ﺧﺎص ﺑﻴﺮون‬ ‫آﻣﺪم‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺑﻘﻴﻪ زﻧﺪﮔﻲام ﻣﺜﻞ ﻏﻴﺮﻣﺘﺪﻳﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺜﻼً وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﻣﺤﻞ ﻛﺎرم ﻫﺴﺘﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارم‪،‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﮔﺮدش‪ ،‬ﻣﺴﺎﻓﺮت‪ ،‬ﺗﺪرﻳﺲ‪ ،‬ﺗﺪرس ﻫﺴﺘﻢ ﻳﺎ در ﻣﺤﻴﻂ ﻛﺎر ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻢ ﻳﺎ ﺑﺎ دوﺳﺘﺎن و دﺷﻤﻨﺎن و زﻳﺮدﺳﺘﺎن‬ ‫و زﺑﺮدﺳﺘﺎن ﺧﻮد ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ در ﺑﻘﻴﻪ اوﺿﺎع و اﺣﻮال زﻧﺪﮔﻲ ﺑﺎ ﻏﻴﺮﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارم‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻓﺮق ﻣﻦ ﻫﻨﮕﺎم ﭘﻨﺞ‬ ‫وﻗﺖ ﻧﻤﺎز اﺳﺖ ﻳﺎ ﻫﻨﮕﺎم ﻣﺎه رﻣﻀﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺜﻞ اﻛﺴﻴﮋﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻞ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﺗﻤﺎس داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻛﺴﻴﮋﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ داﻧﻪ داﻧﻪ ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺑﺪن ﻫﺮ ﻛﺴﻲ ﺳﺮ و ﻛﺎر دارد‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺧﻮراك‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻣﻌﺪه ﻛﺎر دارد و ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي ﺑﺪن ﺳﺮ و ﻛﺎر ﻧﺪارد؛ ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺪﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻞ اﻛﺴﻴﮋﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺳﻠﻮلﻫﺎي ﺑﺪن ﺳﺮ و ﻛﺎر دارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﺪﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﺳﻠﻮلﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺨﺺ ﺳﺮ و ﻛﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﻚ‬ ‫»ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻴﺎت ﺟﺎﻣﻊ« ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻴﺎت ﺟﺎﻣﻊ« ﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺪﻳﻦ ﻋﻘﻼﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺪﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺎت و ﺳﻜﻨﺎت ﻫﻢ اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺗﺪﻳﻦ‬ ‫ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‪ ،‬ﺗﺪﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺎت ﻫﻢ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺑﺮاي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺎت و‬ ‫ﺳﻜﻨﺎت اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﻟﺒﺘﻪ در ادﻳﺎن ﭘﺮﺷﺮﻳﻌﺖ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺜﻼً در آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮد و ﺗﺎ ﺣﺪي ﻫﻢ در آﻳﻴﻦ‬ ‫اﺳﻼم وﺟﻮد داردﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ ﺣﺮﻛﺎت و ﺳﻜﻨﺎت ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻳﻦ ﻛﺎري ﻛﻪ ﻛﺮدهاي‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻛﺎري ﻛﻪ‬ ‫ﻧﻜﺮدهاي ﻳﺎ واﺟﺐ ﺑﻮد ﻳﺎ ﻣﺴﺘﺤﺐ ﺑﻮد ﻳﺎ ﻣﻜﺮوه ﺑﻮد ﻳﺎ ﺣﺮام ﺑﻮد و اﻣﺜﺎل ذﻟﻚ؛ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻫﻴﭻ ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻨﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ اﻻ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻜﻲ از اﺣﻜﺎم ﺧﻤﺴﻪ ﺑﺮ آن ﻋﺎرض ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺮاد ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ دﻳﻦ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ‪ ،‬دﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دﻳﻨﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﺣﺮﻛﺎت و ﺳﻜﻨﺎت ﻣﺎ ﭼﺮﺗﻜﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و اﻣﺮ و ﻧﻬﻲ ﺻﺎدر ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺮ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﻦ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ دﻳﻨﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺣﺮﻛﺎت و ﺳﻜﻨﺎت ﻣﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ آن ﻋﺎرف ﻣﻌﺮوف ‪ -‬ﻳﻚ ﺳﺠﺪه‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪4‬‬

‫ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﻳﻚ ﺳﺠﺪه ﻃﻮﻻﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ« ﻳﻌﻨﻲ ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ در راﺳﺘﺎي ﻳﻚ ﻫﺪف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻂ و‬ ‫ﻓﻘﻂ در زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻜﺎنﻫﺎ و اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻦ را ﺑﺎ ﻏﻴﺮﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﻛﻨﺪ؛ ﻣﻦ وﻗﺘﻲ ﻫﻢ ﺑﺎ اﺳﺘﺎدم ﺑﺮﺧﻮرد‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻫﻢ ﺑﺎ ﺷﺎﮔﺮدم‪ ،‬ﻫﻤﻜﺎرم‪ ،‬دوﺳﺘﻢ و ﻳﺎ دﺷﻤﻨﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻃﺮز ﺑﺮﺧﻮردم ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﻓﺮق ﻛﻨﺪ؛ اﮔﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ آن وﻗﺖ ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ داراي ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي واﺣﺪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ دارد‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﺗﻜﻪﻫﺎي ﻛﻮﭼﻜﻲ از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﺎﺻﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﺑﺨﺶﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻳﺎ ﻓﻠﺴﻔﻪﻫﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺗﺪﻳﻦ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬روز ﺑﻪ روز‬ ‫ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲﺷﺎن ﻫﻤﺎﻫﻨﮓﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬روز ﺑﻪ روز ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲﺷﺎن ﻫﻤﺨﻮانﺗﺮ‪ ،‬ﻫﻤﺴﻮﺗﺮ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ رﻳﺎﺿﻲ ﻫﻤﮕﺮاﺗﺮ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ روزي ﻛﺎرش ﺑﺎ ﺗﻔﺮﻳﺤﺶ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد و ﺗﻔﺮﻳﺤﺶ ﺑﺎ وﻗﺖ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺮوز‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻧﻪ‪ ،‬ﻛﺎرش ﻫﻢ ﻣﺜﻞ ﺗﻔﺮﻳﺤﺶ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺮﻳﺤﺶ ﻫﻢ ﻣﺜﻞ وﻗﺖ ﻋﺒﺎدﺗﺶ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ او ﻳﻚ ﺻﺒﻐﻪ‬ ‫واﺣﺪ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻳﻜﺮﻧﮓ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﺮآن‪» :‬ﺻﺒﻐﻪ اﷲ و ﻣﻦ اﺣﺴﻦ ﻣﻦ اﷲ ﺻﺒﻐﻪ« رﻧﮓآﻣﻴﺰي ﺧﺪا ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﻞ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ را ﻓﺮا ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ رﻧﮓ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﺗﻜﻪ از زﻧﺪﮔﻲ رﻧﮓ ﺷﻮد؛ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در‬ ‫ﺑﺎب ﻧﻜﺘﻪ اول ﻣﻦ ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ وﻗﺘﻲ دارم ﻧﻜﺘﻪﻫﺎي ﻧﻬﻢ و دﻫﻢ را ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬اﻣﻴﺪوارم ﻛﻪ ﺑﺎز ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ اول ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻲ ﺑﺎز ﮔﺮدم‪ .‬اﻣﺎ ﻓﻌﻼً اﻳﻦ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ ﻛﻪ »دﻳﺎﻧﺖ ﻳﻚ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻴﺎت ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ«‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺣﻴﺎت ﻛﺎﻣﻞ‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﺮا ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻳﻦ »ﭼﺮا ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻧﺪارد« را اِنﺷﺎءاﷲ ﺑﻌﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻃﺎﻟﺐ ﺑﻮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ« اﺳﺖ ﻧﻪ »ﻣﺎﻟﻚ ﺑﻮدن ﺣﻘﻴﻘﺖ«‪:‬‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ دوم دﻳﺎﻧﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬ ‫ﺑﻮدن« ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻮدن« ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ را ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺷﺮوع ﻳﻚ ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺷﺮوع ﻳﻚ ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮك ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ‬ ‫ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻳﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻳﺎ ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻫﻤﺎن و‬ ‫ﻛﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آن ﺷﺨﺺ اﻓﺘﺎدن ﻫﻢ ﻫﻤﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﮔﻔﺘﻦ ﻛﻪ ﻛﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻏﺴﻞ‬ ‫ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﻛﻪ ﻛﻞ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎ ﮔﻔﺘﻦ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻋﻤﻞ ﺧﺎص ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﭼﻨﮓ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲاﻓﺘﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﻗﺪر و ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ زودﻳﺎب ﺑﻮد اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻜﺎﭘﻮ ﻻزم ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ را‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﻣﺎﻟﻚ ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻏﺴﻞ ﺗﻌﻤﻴﺪ ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻏﺎز ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺎ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﮔﻔﺘﻦ آﻏﺎز ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻃﻠﺐ ﺑﻮدن ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﭘﺎ در راه ﻧﻬﺎدهاﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ‬ ‫رﺳﻴﺪهاﻳﻢ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻦ ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺎﻳﻢ را در راه ﻛﺸﻒ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻬﺎدهام ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ رﺳﻴﺪهام و ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻟﺤﺎظ ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪام ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻠﻘﻲﻣﺎن را از دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬ﺗﻠﻘﻲاي ﺷﺒﻴﻪ »ﺷﻨﺎﮔﺮي« ﻛﻨﻴﻢ ﻧﻪ ﺗﻠﻘﻲاي ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ »ﻛِﺸﺘﻲ ﺳﻮاري«؛‬ ‫ﺗﻔﺎوت زﻳﺎدي اﺳﺖ ﺑﻴﻦ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺷﻨﺎﮔﺮي ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻛﺸﺘﻲ ﺳﻮاري ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺧﻴﻠﻲ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺷﻨﺎ ﻛﺮدن ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻔﺎوتﻫﺎ را دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪:‬‬ ‫اوﻻً ﺷﻤﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻳﻘﻴﻦ دارﻳﺪ ﻛﻪ از ﻣﻮج رﻫﻴﺪهاﻳﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻳﻘﻴﻦ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻄﺮي ﺷﻤﺎ را ﺗﻬﺪﻳﺪ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻳﻘﻴﻦ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ زودﺗﺮ ﻳﺎ دﻳﺮﺗﺮ ﺑﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪،‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪5‬‬

‫دﻳﮕﺮ ﻳﻘﻴﻦ دارﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻏﺮقﺷﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻳﻘﻴﻦ وﻗﺘﻲ ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ اﻳﻨﻘﺪر ﺑﺮاﻳﺘﺎن راﺳﺦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﺮاﻳﺘﺎن‬ ‫ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در ﻛﺸﺘﻲ ﭼﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ در ﻛﺸﺘﻲ دراز ﺑﻜﺸﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﻨﺸﻴﻨﻴﺪ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻗﺪم ﺑﺰﻧﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻴﺪار ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺑﺨﻮاﺑﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫روزﻧﺎﻣﻪ ﺑﺨﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و اﮔﺮ رادﻳﻮ و ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن ﻫﻢ ﮔﻮش ﻛﻨﻴﺪ ﻳﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪاش ﺳﺨﻦ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺗﻤﺎم وﻗﺖ ﺳﺎﻛﺖ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ ،‬اﺻﻼً ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻢ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻮار ﻳﻚ ﭼﻴﺰي )ﻛﺸﺘﻲ( ﺷﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﮔﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ وﺿﻊ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻨﻮال ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻨﺎ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و ﺧﻮب ﺷﻨﺎ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬از ﺧﻄﺮ رﻫﻴﺪهاﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺤﺾ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﺎ دﺳﺖ از ﺷﻨﺎ ﻛﺮدن ﻛﺸﻴﺪﻳﺪ ﻳﺎ ﺑﺪ ﺷﻨﺎ ﻛﺮدﻳﺪ و ﻃﺒﻖ اﺻﻮل ﺷﻨﺎ‪ ،‬ﺷﻨﺎ ﻧﻜﺮدﻳﺪ‬ ‫در ﻣﻌﺮض ﻫﻼك و ﻏﺮق ﻫﺴﺘﻴﺪ؛ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻣﻦ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻛﺸﺘﻲ در ﻫﺮ ﺣﺎﻟﺖ و وﺿﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦِ ﺷﻨﺎﮔﺮ ﻫﻢ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻢ‪ ،‬ﺧﻴﺮ ﺷﻤﺎي ﺷﻨﺎﮔﺮ ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﺗﺤﺖ ﻳﻚ‬ ‫ﺿﻮاﺑﻂ ﺧﺎص و ﺑﺎ ﻳﻚ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎي ﺧﺎﺻﻲ و آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻧﺤﻮه ﺧﺎﺻﻲ از آن ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﺳﺎﺣﻞ‬ ‫ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ اﻧﺪﻛﻲ ﻛﺎﻫﻠﻲ ﺑﻮرزي و ﻛﻤﻲ ﻃﺒﻖ اﺻﻮل‪ ،‬ﺷﻨﺎ ﻧﻜﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻢ ﻛﺎﻫﻠﻲ ورزﻳﺪن و ﻫﻢ ﻃﺒﻖ اﺻﻮل ﺷﻨﺎ ﻧﻜﺮدن‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﻼك ﻣﻲﺷﻮي‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺗﻔﺎوت ﻋﻤﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻔﺎوت دوم ﻫﻢ وﺟﻮد دارد و آن ﺗﻔﺎوت دوم‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺷﻤﺎ ﺳﺎﻛﻦ ﻛﺸﺘﻲ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﻛﺸﺘﻲﺳﻮاران را ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻣﺎ‬ ‫ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ و وﺻﻮل ﻣﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻳﻘﻴﻨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺣﺎل ﺷﻨﺎ ﻛﺮدن در درﻳﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻳﻘﻴﻨﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻤﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺮﺳﻨﺪ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ؛ اﻣﺎ وﻗﺘﻲ ﺧﻮدﺗﺎن ﺷﻨﺎﮔﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬درﺑﺎره ﺷﻨﺎﮔﺮان دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ‬ ‫ﻫﻴﭻ ﺣﻜﻤﻲ ﺻﺎدر ﻛﻨﻴﺪ و ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺪام از ﻣﺎ ﺷﻨﺎﮔﺮان ﻛﻪ درﺳﺖ ﺷﻨﺎ ﻛﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻴﻢ و ﻫﺮﻛﺪام ﻛﻪ‬ ‫درﺳﺖ ﺷﻨﺎ ﻧﻜﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻤﻲرﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ درﺑﺎره ﺷﻨﺎﮔﺮان ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﻠﻲ ﺣﻜﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﺷﻨﺎﮔﺮان ﺑﺎ‬ ‫ﺷﺮاﻳﻄﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻨﺪ و ﺑﻌﻀﻲ دﻳﮕﺮ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ آن ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﻔﻘﻮد ﮔﺮدد ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻤﻲرﺳﻨﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ دﻳﻨﺪار‬ ‫ﺷﺪن ﻛﺪاﻣﻴﻚ از اﻳﻦ دو اﺳﺖ؟ آﻳﺎ دﻳﻨﺪار ﺷﺪن ﻛﺸﺘﻲﺳﻮاري اﺳﺖ ﻳﺎ ﺷﻨﺎﮔﺮي؟ دﻳﻨﺪارﺷﺪن ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲ ﺷﺪن ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬ ‫دﻳﻨﺪار ﺷﺪن ﺷﻨﺎﮔﺮي اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ در ﺷﻨﺎ ذرهاي ﻛﺎﻫﻠﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪ؛ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﺣﺘﻤﺎً ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ‬ ‫ اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ و ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﻢ اﻳﻦ ﻧﻘﻞ ﭼﻘﺪر درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در ﻛﺘﺐ رواﻳﻲ ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ – ﻛﻪ ﺷﺒﻲ ﻛﺴﻲ از اﺻﺤﺎب‬‫ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد)ع( اﻳﺸﺎن را ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ در ﺧﺎﻧﻪ ﻛﻌﺒﻪ اﻳﺸﺎن در ﺣﺎل راز و ﻧﻴﺎز و دﻋﺎ و ﻣﻨﺎﺟﺎت و اﻇﻬﺎر ﻧﺪاﻣﺖ و ﮔﺮﻳﻪ و‬ ‫زاري اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪي ﻛﻪ ﺣﻀﺮت از ﻫﻮش ﻣﻲروﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲداﻧﺴﺘﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ رﻓﺘﻢ دﻳﺪم ﻛﻪ ﻋﻠﻲﺑﻦاﻟﺤﺴﻴﻦ)ع( اﺳﺖ‪ ،‬آﺑﻲ آوردم و ﺣﻀﺮت را ﺑﻪ ﻫﻮش آوردم و ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻛﻪ‬ ‫ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻦ اﻟﺒﺘﻪ ‪ -‬ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﻞ ﻧﺠﺎﺗﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا اﻳﻦ ﻗﺪر ﺧﻮدﺗﺎن را ﺑﻪ ﺗﻌﺐ ﻣﻲاﻧﺪازﻳﺪ؟ ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ‬‫ﺣﻀﺮت ﭘﺎﺳﺦ داد‪» :‬ﺧﻠﻖ اﷲ اﻟﻨﺎر ﻟﻤﻦ اﺳﺎﺋﻪ و ﻟﻮ ﻛﺎن ﺳﻴﺪا ﻗﺮﻳﺸﺎ و ﺧﻠﻖ اﷲ اﻟﺠﻨﻪ ﻟﻤﻦ اﻃﺎﻋﻪ و ﻟﻮ ﻛﺎن ﻏﻼﻣﺎً ﺣﺒﺸﻴﺎً« ﺧﺪا‬ ‫ﺟﻬﻨﻢ را ﺑﺮاي ﻋﺎﺻﻴﺎن آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ وﻟﻮ آن ﻋﺎﺻﻲ ﻣﺜﻞ ﻣﻦ )اﻣﺎ ﺳﺠﺎد( ﺳﻴﺪ ﻗﺮﻳﺸﻲ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻛﻪ ﺗﻮ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻣﻦ ﺳﻴﺪ‬ ‫ﻗﺮﻳﺸﻲ ﻫﺴﺘﻢ و دﻳﮕﺮ ﻣﻀﻤﻮن و ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺷﺪه ﻫﺴﺘﻢ ‪ -‬و از آن ﺳﻮ ﻫﻢ ﺧﺪا ﺑﻬﺸﺖ را ﺑﺮاي ﻣﻄﻴﻌﺎن آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻮ آن ﻣﻄﻴﻊ‬ ‫ﻳﻚ ﻏﻼم ﺳﻴﺎه ﭘﻮﺳﺖ ﺣﺒﺸﻲ ﺑﺎﺷﺪ؛ اﻳﻦ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺳﺖ؟ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺻﻼً ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ وارد‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪6‬‬

‫راه ﻧﺠﺎﺗﻲ ﺷﺪهاﻳﻢ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﻀﻤﻮن و ﻣﻮﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺗﻀﻤﻴﻦ و ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬درواﻗﻊ ﻣﺎ‬ ‫وﻗﺘﻲ وارد دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و آﻧﭽﻪ در ﻗﺮآن و رواﻳﺎت‪ ،‬و آﻧﭽﻪ در ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس ادﻳﺎن و‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﻣﺎﻳﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ دادهاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ دﺳﺖ ﻣﺎﻳﻪ ﻛﺎرش را آﻏﺎز ﻛﻨﺪ؛ وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻣﺜﻞ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ‪» :‬ﻣﺎ ز ﻗﺮآن ﻣﻐﺰ را ﺑﺮداﺷﺘﻴﻢ ‪ /‬ﭘﻮﺳﺖ را ﺑﻬﺮ ﺧﺮان ﺑﮕﺬاﺷﺘﻴﻢ« اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن‬ ‫ﭘﻮﺳﺘﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﺮان ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ! ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ ﻣﮕﺮ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﻮﺳﺖ ﻗﺮآن ﺧﺮ ﺷﻮد؟ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ او دادهاﻧﺪ دﻳﮕﺮ در واﻗﻊ ﻧﻌﻤﺘﻲ ﺑﻪ او دادهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ او ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ ،‬از آن ﻧﻌﻤﺖ‬ ‫ﻣﺤﺮوﻣﺶ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ و ﻗﺮآن اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ را ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻮﻟﻮي ﻫﻢ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ را ﻧﺎدرﺳﺖ ﻣﻲﺷﻤﺎرد؛ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺎ اﻳﻦ را دﺳﺖ ﻣﺎﻳﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻌﺪ آن را واﺷﻜﺎﻓﺘﻴﻢ ‪ -‬ﻛﻪ اﺗﻔﺎﻗﺎً در ﺑﺎب ﻫﻤﻴﻦ واﺷﻜﺎﻓﻲ در ﻗﺴﻤﺖ ﺳﻮم ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‬ ‫ ﭘﻮﺳﺖﻫﺎ را ﻛﻨﺎر زدﻳﻢ و ﺑﻪ ﻟُﺐ رﺳﻴﺪهاﻳﻢ و ﻟُﺐ را ﺑﺮداﺷﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ داﺷﺘﻦ اﻳﻦ ﻇﺎﻫﺮ‪،‬‬‫ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﺣﺎﻓﻆ ﻗﺮآن ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﺮآن را ﺑﺎ ﺗﺠﻮﻳﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻢ و ﻣﻦ اﻫﻞ ﺗﺮﺗﻴﻞ ﻗﺮآن ﻫﺴﺘﻢ و ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﻛﻪ دﻳﺪهاﻳﺪ و دﻳﺪهاﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺷﻤﺎ دﻟﺘﺎن را ﺧﻮش ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﺗﻮ ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ و‬ ‫دﻳﮕﺮان را از آن ﻣﺤﺮوم ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ ﺧﻴﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ دﺳﺖ ﻣﺎﻳﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻮ دادهاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ درﺳﺖ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدري ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮدﺷﺎن دﺳﺖﻣﺎﻳﻪ ﺳﻔﺮي ﺑﺪﻫﻨﺪ و ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻮ ﺑﺎ اﻳﻦ ‪ -‬ﭘﻮل ﻳﺎ آذوﻗﻪ ‪ -‬ﺧﻮدت را ﺑﻪ ﺳﺮ‬ ‫ﻣﻨﺰل ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻌﺪ اﻳﻦ ﭘﺴﺮ ﻫﻢ ﻫﻤﺎﻧﺠﺎ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ و آرام ﺑﮕﻴﺮد و دﻟﺶ را ﺧﻮش ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﭘﻮل دارم‪ ،‬آذوﻗﻪ دارم؛ ﻣﺎ‬ ‫درواﻗﻊ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮدهاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺎ درواﻗﻊ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ اﻳﻦ را ﺑﻪ ﻣﺎ دادهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎش و ﺗﺎ اﻳﻦ را داري ﻏﻢ‬ ‫ﻧﺪاري و در ﺧﻄﺮ ﻧﻴﺴﺘﻲ‪ ،‬درﺳﺖ ﻣﺜﻞ ﺗﻐﻮﻳﺬﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻣﻲآوﻳﺨﺘﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺑﭽﻪ ﻣﻦ‬ ‫آوﻳﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اذﻳﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد؛ ﻣﺎ ﻫﻢ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﺗﺎ ﻗﺮآن و رواﻳﺎت را ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺧﻮدﻣﺎن آوﻳﺨﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺎﻣﻮن ﻫﺴﺘﻴﻢ‬ ‫و ﺑﻌﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺑﺪا ﺑﻪ ﺣﺎل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﻨﺎﮔﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺪا ﺑﻪ ﺣﺎل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻗﺮآن و رواﻳﺎت را در اﺧﺘﻴﺎر ﻧﺪارﻧﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺧﻮدﺷﺎن آوﻳﺰان ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ‪ ،‬ﺗﻠﻘﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ اوﻻً ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻟﻬﻴﺎﺗﻲ ﺑﺎ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ‬ ‫ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﺪل اﻟﻬﻲ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰي را در اﺧﺘﻴﺎر ﺷﻤﺎ ﺑﮕﺬارﻧﺪ و در اﺧﺘﻴﺎر دﻳﮕﺮان ﻧﮕﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮ را ﺑﻪ‬ ‫ﻛﺸﺘﻲاي ﺳﻮار ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻘﻴﻪ را ﺑﻪ اﻣﻮاج ﻣﻮاج درﻳﺎ ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ؛ و ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ و ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻳﻦ ﻛﺎر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻳﻦ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻜﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل ارادي ‪ -‬اﺧﺘﻴﺎري اوﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻏﻴﺮ‬ ‫ارادي ‪ -‬اﺧﺘﻴﺎري ﻛﻪ اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ اﺳﺘﻜﻤﺎل ﻣﻲدﻫﺪ آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ از ﺳﺮ اراده و اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﺮ اراده و اﺧﺘﻴﺎر اﺗﺨﺎذ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮد ﻣﺎ اراده ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﻢ و‬ ‫اﺧﺘﻴﺎر ﻧﻤﻮده ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ را ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﺎ دادهاﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﻠﻘﻲ آﻧﻬﺎ از‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﻗﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ اﻣﺖ ﻣﺮﺣﻮﻣﻪ اﻟﻬﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻓﺮزﻧﺪان ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ دوﺳﺘﺎن ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻔﻜﺮ و ﺗﻠﻘﻲ ﻧﺎدرﺳﺖ را دارﻧﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ »ﻗﻮم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه« ﻳﺎ »اﻣﺖ ﻣﺮﺣﻮﻣﻪ« ﻓﻘﻂ دل ﺧﻮشﻛُﻨَﻚ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﺻﻼً در ﻧﻤﻲﻳﺎﺑﻨﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻜﻤﺎل اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ در ﮔﺮو اﻋﻤﺎل ارادي و اﺧﺘﻴﺎري اوﺳﺖ‪ ،‬و »اﻋﻤﺎل« ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم‬ ‫آن ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻨﻈﻮرم اﻋﻤﺎل ﺟﻮارﺣﻲ و ﺑﺪﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺑﺪن اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ذﻫﻦ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ و اﻋﻤﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻟﻔﻆ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻳﻦ اﻋﻤﺎل ارادي و اﺧﺘﻴﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ را رﺷﺪ ﻣﻲدﻫﻨﺪ؛ اﻳﻨﻬﺎ آن‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪7‬‬

‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دادهاﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻦ آوﻳﺨﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ ﺗﻠﻘﻲ اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﻄﻠﻘﺎً ﻧﻤﻲﺷﻮد‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻣﻦ ﺑﺮﺗﺮ از دﻳﻦ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ دﻳﻦ ﻣﻦ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از دﻳﻦ ﺗﻮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﺗﺪﻳﻦ ﻣﻦ از ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻮ ﺑﻬﺘﺮ ﻳﺎ ﺑﺪﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ »دﻳﻦ« ﺑﻠﻜﻪ »ﺗﺪﻳﻦ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺎري ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻦ دارم ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺗﺪﻳﻦ ﻣﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ ﺗﺪﻳﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺎﻗﺺﺗﺮ ﻳﺎ‬ ‫ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺎب ﺗﺪﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد داوري ﻛﺮد اﻣﺎ در ﺑﺎب دﻳﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد داوري ﻛﺮد‪ ،‬در ﺑﺎب‬ ‫ﻫﻴﭻ دﻳﻨﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﺧﻮد اﻳﻦ دﻳﻦ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد اﻳﻦ دﻳﻦ ﺑﻬﺘﺮ ﻳﺎ ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰي وﺟﻮد‬ ‫ﻧﺪارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻮ ﻫﺴﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺷﻨﺎ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻧﻮع و ﻧﺤﻮه ﺷﻨﺎ ﻛﺮدﻧﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻣﻲرﺳﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﻤﻲرﺳﻲ؛‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ درواﻗﻊ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﺗﺪﻳﻦ ﺣﺴﻴﻦ از ﺣﺴﻦ‪ ،‬ﻳﺎ ﺗﺪﻳﻦ ﭘﺮوﻳﺰ از ﻫﻮﺷﻨﮓ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ ﻳﺎ ﻧﺎﻗﺺﺗﺮ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊﺗﺮ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﺟﺎﻣﻊﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ« و اﻣﺜﺎل ذﻟﻚ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ در واﻗﻊ دﻳﻨﻤﺎن ﻣﻮﻫﻮﺑﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺨﺸﻴﺪه ﺑﺎﺷﻨﺪ و دﻳﮕﺮان را از اﻳﻦ‬ ‫ﺑﺨﺸﺶ ﻣﻤﻨﻮع ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ادﻋﺎﻳﻲ در ﺑﺎب دﻳﻦ ﺧﻮدﺗﺎن ﻫﻢ‬ ‫ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎز ﻳﻜﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ اﺳﺖ و ﺗﺎزه ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻞ ﺑﻴﺎورﻳﺪ؛ اﮔﺮ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ »ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ‬ ‫ﻣﻦ ﻳﺎ ﻛﻞ ﻧﻈﺎم ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﻣﻦ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﻤﺎ ﻳﺎ ﻛﻞ ﻧﻈﺎم ﻋﻘﻴﺪﺗﻲ ﺷﻤﺎ ﺻﺎﺋﺐﺗﺮ اﺳﺖ«‪ ،‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﻫﻢ ﺗﺎزه ﻳﻜﻲ از ﻋﻘﺎﻳﺪ‬ ‫ﻣﻦ اﺳﺖ و ﻧﺒﺎﻳﺪ وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻋﻘﻴﺪه را ﺑﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﺒﻠﻲﻣﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬آن ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻗﺒﻠﻲ را ﻣﻌﺎف از دﻟﻴﻞ ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﺧﻴﻠﻲﻫﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﮔﻤﺎن ﺑﺎﻃﻞ را دارﻧﺪ و ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﮔﺮ ﻳﻚ ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻪ ﻛﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬آنوﻗﺖ ﻛﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن را از دﻟﻴﻞ‬ ‫آوردن ﻣﻌﺎف ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه ﭼﻴﺴﺖ؟ اﻳﻨﻜﻪ »ﻛﻞ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﻣﻦ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﻤﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮع ﻋﻘﺎﻳﺪﺷﺎن اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﻋﻘﺎﻳﺪ را از اﺳﺘﺪﻻلآوري ﻣﺴﺘﺜﻨﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺗﺎزه ﻳﻚ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﺟﺪﻳﺪي ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻛﻨﺎر ﻋﻘﻴﺪهﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺷﻤﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻫﻢ دﻟﻴﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن و‬ ‫ﻣﺬاﻫﺐ ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ دﻳﺪهاﻳﻢ ﻛﻪ در اﺛﺮ ﺗﺪﻳﻨﺸﺎن ﺑﻪ آراﻣﺶ‪ ،‬اﻣﻴﺪ و ﺷﺎدي رﺳﻴﺪهاﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ در ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ‬ ‫ﺟﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ را دﻳﺪهاﻳﻢ ﻛﻪ از راه آن دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ ﻧﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪه آن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻲ ﺣﺪ ﻧﻔﺴﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد داوري ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ رﺳﻴﺪﻧﺪ ‪ -‬در ﻫﺮ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ‪ -‬ﻣﻌﻠﻮم‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮب ﺷﻨﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ و آن ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﺮﺳﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺧﻮب ﺷﻨﺎ ﻧﻜﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﻨﺎ‪،‬‬ ‫اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﻳﻜﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬رﻋﺎﻳﺖ ﻳﺎ ﻋﺪم رﻋﺎﻳﺖ اﻳﻦ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻲﮔﺬارد ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﻴﻢ؛ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻜﺘﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و ﺣﺎﺋﺰ‬ ‫اﻫﻤﻴﺘﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬و ﮔﻤﺎن ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ در واﻗﻊ وﺿﻌﻤﺎن ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺑﻘﻴﻪ‬ ‫ﻣﺮدم‪ ،‬اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﺎً ﺑﻪ ﻣﺎ ﻳﻚ ﮔﻮﺷﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻨﺪه ﻋﺮض‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اوﻻً ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ دﻟﻴﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎً اﮔﺮ ﺧﻮد ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺑﺮاي ﻣﺪﻋﺎﻳﺘﺎن دﻟﻴﻞ ﻧﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮﺧﻼف‬ ‫ﻣﺪﻋﺎي ﺷﻤﺎ‪ ،‬ادﻟﻪاي اﻗﺎﻣﻪ ﻛﻨﻴﻢ؛ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در دﻳﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ﻛﺎر آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺐ و ﺗﺤﺠﺮ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ »ﻣﺎﻟﻜﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻫﻨﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫ﻧﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪8‬‬

‫‪ .3‬دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دﻳﺎﻧﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ »ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ‪ «1‬اﺳﺖ‪:‬‬ ‫وﻗﺘﻲ وﻳﮋﮔﻲ دوم را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻃﺒﻌﺎً ﻳﻚ وﻳﮋﮔﻲ ﺳﻮم ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ و آن اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻧﻮﻋﻲ ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ دﻳﺎﻧﺖﭘﻴﺸﮕﻲ ﺑﺎ ﻧﻘﺎدي و ﻓﻬﻢ ﻋﻤﻴﻘﻲ ﻛﻪ از ﻧﻘﺎدي ﻻزم ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﺎﻣﻼً‬ ‫ﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳﺎﻧﺖﭘﻴﺸﮕﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ ﺷﻮم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻼدﻟﻴﻞ و ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ‬ ‫از ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬ﻋﺒﺎدﻳﺎت و ﻣﻨﺎﺳﻚ و ﺷﻌﺎﺋﺮ و اﺧﻼﻗﻴﺎت ﺗﺴﻠﻴﻢ ﮔﺮدم‪.‬‬ ‫ﻣﻦ در واﻗﻊ در دﻳﻦ ﺧﻮدم ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻘﺎدي را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻢ و ﻧﻘﺎدي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻧﺘﻘﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﻪ ﻣﻦ ﺗﺤﻮﻳﻞ دادهاﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻈﺮ ﺑﺪﻫﻢ؛ اوﻻً ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻌﺎرض ﻇﺎﻫﺮياي ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﺑﻔﻬﻤﻢ ﻛﻪ ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در آن ﻣﺮﺣﻠﻪ‬ ‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ اﻳﻦ ﺗﻌﺎرﺿﺎت از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود و ﻛﺪام ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲاي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺗﻌﺎرض ﻇﺎﻫﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‬ ‫ﺗﻌﺎرﺿﺎت ﻇﺎﻫﺮي در ﺗﻤﺎم ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎب دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲاي ﻧﻴﺴﺖ اﻻ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﺮ از‬ ‫ﺗﻌﺎرﺿﺎت ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺮ از ﮔﺰارهﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ ﺑﻪ ﺣ‪‬ﺴ‪‬ﺐ ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ‬ ‫اﻳﻦ دﻳﺪي را ﻛﻪ در وﻳﮋﮔﻲِ دوم ﻣﻄﺮح ﺷﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ و دﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ »ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻧﻪ »ﻃﺎﻟﺐ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ«‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﮕﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ در ﺣﺎﻟﻴﻜﻪ‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺑﻌﺾ دﻳﮕﺮ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﻲ اﮔﺮ دﻳﺪ ﻧﻘﺎدي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻻﺑﺪ اﮔﺮ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ درﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫در ﻳﻚ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮي درﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ و ﻻﻳﻪ روﻳﻴﻦ ﻛﻪ اﺻﻼً ﻣﻦ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري دارﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﻜﺎوم و ﺑﺒﻴﻨﻢ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺷﻤﺎ از ﻣﻌﻨﺎي روﻳﻴﻦ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫ﻋﻤﻴﻖﺗﺮي ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪ .‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻫﻢ ﺑﺮﺳﻴﺪ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺸﻜﻼت ﺟﺪﻳﺪي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً در رﺗﺒﻪ ﻗﺒﻠﻲ ﻧﺒﻮده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻼت ﺟﺪﻳﺪ را ﻣﺮﺗﻔﻊ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮي ﺑﺮﺳﻴﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﻣﺮﺣﻠﻪﻫﺎ و‬ ‫ﻻﻳﻪﻫﺎي ﺑﺎ ﻋﻤﻖ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ و ﻻﻳﻪﻫﺎي ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﺳﻴﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻳﻦ از ﻣﺮﺣﻠﻪﻫﺎي روﻳﻴﻦﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ و زﻳﺮﻳﻦﺗﺮ‬ ‫رﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ ﻣﻦ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺷﻮد و ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺷﺪن آن ﺑﻪ ﺳﻪ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ -1‬اوﻻً دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺎرﺿﺎت ﻇﺎﻫﺮي در آن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﻦ ﺻﺪر و ذﻳﻞ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري و ﺗﻌﺎرض وﺟﻮد دارد؛ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ در زﻧﺪﮔﻴﺘﺎن ﻳﻚ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ از ﭘﺬﻳﺮش ﻫﺮ اﻣﺮي‬ ‫ﭼﺎره ﻧﺪارﻳﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ اﻣﺮ دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﻨﻄﻖ و ﺑﻌﻀﻲ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻋﻠﻢ ﻫﻢ ﻧﺸﺎن‬ ‫دادهاﻧﺪ و اﺳﺘﺪﻻل آوردهاﻧﺪ ‪ 2‬ﻛﻪ اﮔﺮ اﻧﺴﺎن در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد ﻳﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻗﺒﻮل ﻫﻴﭻ ﻋﻘﻴﺪهاي‬ ‫ﺳﺮ ﺑﺎز زﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﺬﻳﺮش ﻳﻚ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ رﻃﺐ و ﻳﺎﺑﺴﻲ را ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻘﺒﻮﻻﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮب ﻣﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﻇﻮاﻫﺮ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﺎ ‪ -‬ﻫﺮ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻨﺪو‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎﺷﻴﻢ ‪ -‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺪارﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﭘﺲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ‬ ‫ﻣﺮﺗﺒﻪ زﻳﺮﻳﻦﺗﺮي وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺎده ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻳﻚ ﻣﺜﺎل ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﻣﻄﺮح ﻛﻨﻢ‪ :‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ در داﻧﺸﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ‬ ‫‪1. Critical Thinking‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺮاﯼ ﺁﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ اﺳﺪﻻل ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻣﻨﻄﻖ اﮐﺘﺸﺎف ﻋﻠﻤﯽ اﺛﺮ ﮐﺎرل ﭘﻮﭘﺮ ﺗﺮﺟﻪ اﺣﻤﺪ ﺁرام ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪9‬‬

‫ﻋﻠﻤﻲ ﻳﻚ اﺳﺘﺎدي ﺧﻴﻠﻲ اﻋﺘﻤﺎد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﺳﺘﺎدي وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ واﻗﻌﺎً او را در ﻛﺎر ﺧﻮدش‬ ‫ﻣﺘﺒﺤﺮ و ﻛﺎردان ﺑﺪاﻧﻴﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﻼس ﻣﻲروﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ اﺳﺘﺎد ﻣﻮرد اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺷﻤﺎ در ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮد‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ در دﻗﻴﻘﻪ‬ ‫ﺳﻮم ﻛﻼﻣﺶ ﮔﻔﺖ ﺑﺎ ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ در دﻗﻴﻘﻪ ﺳﻲ و ﻫﺸﺘﻢ ﻛﻼﻣﺶ ﮔﻔﺖ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ؟ در دو وﻗﺖ ﺷﻤﺎ اﺻﻼً ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻣﺮﻳﺪ ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش ﺑﺴﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺎد‬ ‫ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن ﻋﻘﻞ ﺧﻮدﺗﺎن را ﺗﻌﻄﻴﻞ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻋﻘﻞ ﺧﻮدﺗﺎن را ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻛﺮدهاﻳﺪ و در ﭘﺎي اﻳﻦ اﺳﺘﺎد ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ اﺻﻼً اﻳﻦ ﺳﺨﻦ را ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ اﺳﺘﺎدﺗﺎن در ﺳﺨﻦ ﺧﻮد ﺗﻨﺎﻗﺾ ﮔﻔﺘﻪ را ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻢ‬ ‫و ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺗﻌﺎرض و ﺗﻨﺎﻗﻀﻲ در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ اﺳﺘﺎد ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻨﺪ درﺳﺖ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﻮرد اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮرد دوﻣﻲ ﻫﻢ‬ ‫وﺟﻮد دارد و آن وﻗﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺎد ﺑﻲ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻲ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ :‬آﻗﺎ ﺷﻤﺎ ﻓﻘﻂ‬ ‫در دﻗﻴﻘﻪ ‪ 3‬و ‪ 38‬در ﻛﻼم او ﺗﻨﺎﻗﺾ دﻳﺪي! ﺗﻤﺎم ﺳﺨﻨﺎن او ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ‪ ،‬دﻗﻴﻘﻪ ‪ 3‬و ‪ 38‬ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻲ ﻧﺪارد؛ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ در دﻗﻴﻘﻪ ﺳﻮم و ﺟﻤﻠﻪاي ﻛﻪ در دﻗﻴﻘﻪ ﺳﻲ و ﻫﺸﺘﻢ ﮔﻔﺖ ﺗﺪﺑﻴﺮي ﻛﺮد و ﭼﺎرهاي‬ ‫اﻧﺪﻳﺸﻴﺪ؛ اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻲ ﻛﻪ دﺷﻤﻦ ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ دوﺳﺖ ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺮﻳﺪ ﺑﻲدﻟﻴﻞ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺧﺼﻢ ﺑﻲدﻟﻴﻞ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ وﻗﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرﺿﺎت ﺳﺨﻦ او ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺎرض ﺳﺨﻦ او اﻟﺘﻔﺎت ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻧﻪ ﺻﺪ در ﺻﺪ او را ﺑﺮ ﺣﻖ ﻣﻲداﻧﻴﺪ و ﻧﻪ ﺻﺪ در ﺻﺪ او را ﺑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ اﻳﻦ اﺳﺘﺎد ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ اﺳﺘﺎد ﻣﺠﺴﻤﻪ ﺑﺎﻃﻞ اﺳﺖ و ﭼﻮن وي را ﻧﻪ ﺗﺠﺴﻢ ﺣﻖ و ﻧﻪ ﺗﺠﺴﻢ ﺑﺎﻃﻞ ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﺶ ﻋﻨﺎﻳﺖ‬ ‫ﻣﻲورزﻳﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺪارﻳﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ رﺗﺒﻪ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﺑﺮوﻳﺪ و وﻗﺘﻲ ﻫﻢ از ﺧﻮد اﺳﺘﺎد ﺳﻮال ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب اﺳﺘﺎد اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪﺗﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻮد‪ ،‬اﮔﺮ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻌﺎرض ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻴﻖﺗﺮي از ﻳﻜﻲ از دو ﺟﻤﻠﻪ ﻳﺎ ﻫﺮ دو ﺟﻤﻠﻪ اﻟﺘﻔﺎت‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ آن ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ رﺳﻴﺪﻳﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ درك ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺎرﺿﻲ در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺎ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﺗﻌﺎرض ﺑﻴﻦ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲﻣﺎن ﻣﺮﺗﻔﻊ ﮔﺮدد ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺪارﻳﻢ‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻣﺎ ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ دوم ﻫﻢ وﺟﻮد دارد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻦ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﺎ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي ﺑﺸﺮي ﻫﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري‬ ‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬اﺑﻦرﺷﺪ ﺑﺪان ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﻀﻲ از‬ ‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻏﺮﺑﻲ و ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪاي را ﺑﻪ اﺑﻦرﺷﺪ ﻧﺴﺒﺖ دادهاﻧﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﻮد اﺑﻦرﺷﺪ واﻗﻌﺎً‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻣﺮوزه ﻫﻤﻪ اﺑﻦرﺷﺪيﻫﺎي اروﭘﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ »ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ«‬

‫‪1‬‬

‫ﻧﺎم دارد‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ ﻣﻮدياش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ :‬اﺑﻦ رﺷﺪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن وﻗﺘﻲ وارد دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﭼﻪ‬ ‫را دﻳﻦ ﮔﻔﺖ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻛﻪ از ﻗﻠﻤﺮو دﻳﻦ ﺑﻴﺮون رﻓﺖ و وارد ﺣﻴﻄﻪ ﻋﻠﻮم ﺗﺠﺮﺑﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وارد‬ ‫ﻋﻠﻮم ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺷﺪ‪ ،‬وارد ﻋﻠﻮم ﺷﻬﻮدي ﺷﺪ‪ ،‬آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﻫﻢ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻌﺎرض داﺷﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﺪ اﺷﻜﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ وﺟﻮد دارد؛ اﻣﺎ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه ﻛﻪ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ در درون ﺧﻮدم در‬ ‫آن واﺣﺪ دو ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺑﺎور ﺧﻮد را از ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﮔﺮﻓﺘﻪاي اﺷﻜﺎل ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎورﺗﺎن را ﻫﻢ از راﻫﻬﺎي‬ ‫دﻳﮕﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاي‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ دادهﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ ﺑﺎ دادهﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ و اﮔﺮ دادهﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي‬ ‫”‪1. The Doctrine of “Double Truth‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪10‬‬

‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﻴﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ در درون ﺧﻮدم در آن واﺣﺪ دو ﺑﺎور ﻣﺘﻌﺎرض را ﺑﺎ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﻧﻘﻴﻀﻴﻦ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻜﻨﻢ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻛﺎر دوﻣﻲ را ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻢ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي از اﻧﺤﺎء اﻳﻦ دادهﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ را ﺑﺎ‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺳﺎزﮔﺎر ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫‪ -3‬اﻣﺎ ﺗﺎزه ﻳﻚ ﺳﺎزﮔﺎري ﺳﻮم را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻦ ﻣ‪‬ﺪ ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ‬ ‫ادﻋﺎ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﺎﻗﻲ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻤﺎم ﺗﻄﻮرات زﻣﺎنﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻢ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن و ﺳﺎزﮔﺎر ﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﮔﺮ ﻳﻚ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻗﻮم ﺧﺎص ﻣﺜﻼً ﻗﻮم ﺑﻨﻲاﺳﺮاﺋﻴﻞ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي ﻳﻚ‬ ‫ﺑﺮﻫﻪ از زﻣﺎن ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻳﻚ دﻳﻨﻲ ﻣﺜﻞ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬اﺳﻼم و ﻫﻨﺪو‪ ،‬ادﻋﺎي ﺟﺎوداﻧﮕﻲ و ﺟﻬﺎﻧﻲ‬ ‫ﺑﻮدن دارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺎوداﻧﮕﻲ و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻮدن ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻫﻤﻪ اﻣﻮاج ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﺑﺮﻫﻪاي ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف ﺑﺸﺮي در آن ﺑﺮﻫﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ دﻣﺴﺎزي و ﻫﻢﺧﻮاﻧﻲ‬ ‫ﻧﺸﺎن دﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻏﺮض ﺣﺎﺻﻞ آﻳﺪ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اوﻻً ﺗﻌﺎرﺿﺎت ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮد ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ رﻓﻊ ﮔﺮدد ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺎ ﻋﻠﻮم و ﻣﻌﺎرف ﺑﺸﺮي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﭘﻴﺪا ﻧﻜﻨﻨﺪ و ﺛﺎﻟﺜﺎً ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ در ﻫﻤﻪ زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻜﺎنﻫﺎ و وﺿﻊ و‬ ‫ﺣﺎلﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻛﺎرآﻣﺪي ﺧﻮدﺷﺎن را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس رﺟﻮع ﻛﻨﻴﻢ ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﻣﺘﻮن و ﻛﺘﺐ ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از اﻳﻦ ﺳﻪ ﻫﻨﺮ ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ را ﻧﺪارﻧﺪ و ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ رﺟﻮع ﻛﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﻜﺮ‬ ‫ﻧﻘﺎداﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دﻳﺎﻧﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ اﺳﺖ و ﻣﻨﻈﻮر از ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ ﻣﻨﺘﻘﺪاﻧﻪ اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻴﺐ ﺟﻮﻳﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﺗﻔﻜﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎﺣﺼﻞ ﺳﺨﻨﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻣﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻘﻴﺪهاي‪ ،‬ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﻴﺰان ﻗﻮت ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه را ﺗﺎﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬دارد و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد‬ ‫و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ داراي ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺪي اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺣﺎل ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ از ﻣﻦ ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ‬ ‫ﭘﺎيﺑﻨﺪياي ﻛﻪ از ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻟﻴﻞ ﻗﻮي ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣﺪﻋﺎﻳﺘﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﻦ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻴﺰان ﭘﺎيﺑﻨﺪي ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪهاي ﺗﻨﺎﺳﺐ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﻴﺰان ﻗﻮت ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮد اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪه اﻗﺎﻣﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ دارد‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ را‬ ‫ﺿﻌﻴﻒﺗﺮ ﺑﺒﻴﻨﻢ‪ ،‬دلﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﻋﻘﻴﺪه ﻫﻢ ﻛﻤﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻫﺮﭼﻪ ﺷﻮاﻫﺪ را ﻗﻮيﺗﺮ ﺑﺒﻴﻨﻢ‪ ،‬دلﺑﺴﺘﮕﻲ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪه ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﻮﻋﻲ ارزﻳﺎﺑﻲ اﻧﺘﻘﺎدي از دﻳﻦ را ﻻزم ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪» ،‬ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫از دﻳﻦ« ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎدي در دﻳﻦ اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ وﺟﻪ آن ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎ در واﻗﻊ اﮔﺮ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﻦ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﺟﺎزه ﺑﺪﻫﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺑﻪ ﺟِﺪ‪ ،‬ﻛﺎر دﻳﻨﻲ و دﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺗﺎزه ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از دﻳﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻛﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‬ ‫ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از دﻳﻦ ﺣﺎﺻﻞ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻏﺮض ﻣﺎ ﺑﺮآورده ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎزه اﻳﻦ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﺑﺎﻳﺪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻗﺮب و ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس و ﺑﻪ ﻣﺮاد ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس را آوردهاﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻗُﺮب و ﺑ‪‬ﻌﺪ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎ ﻣﺮاد ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ارزﻳﺎﺑﻲ‬ ‫ﻗﺮار ﮔﻴﺮد؛ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﺎﺣﺼﻞ ﻧﻜﺘﻪ و وﻳﮋﮔﻲ ﺳﻮم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ دﻳﻦ را ﻣﺜﻞ رﻧﮓ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﻃﻮل ﻗﺪ‪ ،‬ﭼﺎﻗﻲ و‬ ‫ﻻﻏﺮي‪ ،‬رﻧﮓ ﻣﻮ و ‪ ...‬از ﭘﺪر و ﻣﺎدراﻧﻤﺎن ﺑﻪ ارث ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬دﻳﻦ ﻣﻮروﺛﻲ‪ ،‬دﻳﻦ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ دﻳﻦ‬ ‫ﻣﻮروﺛﻲ‪ ،‬دﻳﻦ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻻزﻣﻪاش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ دو ﭼﻴﺰ را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﻢ‪ :‬اوﻻً ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗُﺮﻫﺎت و‬

‫‪11‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫ﺧُﺰﻋﺒﻼﺗﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر دﻳﮕﺮي در ﻫﺮ ﮔﻮﺷﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎﻳﺸﺎن در دوران ﻛﻮدﻛﻲ اﻟﻘﺎء و ﺗﻠﻘﻴﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﭽﻪﻫﺎ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﺣﻖ دارﻧﺪ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻧﻬﺎ ﭘﺎيﺑﻨﺪ ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺎ ﻫﻢ دارﻳﻢ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﺎر را ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؛ ﻧﻜﺘﻪ دوم ﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫اﮔﺮ واﻗﻌﺎً اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ دﻳﮕﺮ دﻳﻦ ﻫﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﺳﻌﻲ ﺷﺮﻳﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬دﻳﻦ ﻫﻢ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ آداب و رﺳﻮم اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎ آداب و رﺳﻮم را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر ﻛﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺪﻧﻲﺗﺎن را اﻏﻠﺒﺎً از ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي‬ ‫ذﻫﻨﻲ و ﻧﻔﺴﺎﻧﻲﺗﺎن را از ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬دﻳﻨﺘﺎن را ﻫﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻳﺪ و اﻧﺼﺎﻓﺎً ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺼﺎﻓﺎً ﻫﻤﻪ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﺑﺎﺷﻴﺪ آﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ؟ و اﮔﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﻨﻲ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺳﻨﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ؟ ﻣﮕﺮ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب اﮔﺮ ﭘﺪر و‬ ‫ﻣﺎدرﺗﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ اﻻن ﻣﺴﻠﻤﺎً ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﺑﻮدﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﮕﺮ اﻻن ﺷﻤﺎ ﻛﺎري اﺿﺎﻓﻲ ﺑﺮ درﻳﺎﻓﺖ از ﭘﺪر و‬ ‫ﻣﺎدرﺗﺎن ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺴﺘﻴﺪ؟ اﺿﺎﻓﻪ ﺑﺮ آن ﻛﻪ ﻛﺎري ﻧﻜﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮب اﮔﺮ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن ﻣﺴﻴﺤﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﻘﻴﻦ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ اﻻن ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻣﻲﺑﻮدﻳﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ دﻋﺎي ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدرﺗﺎن ﺑﻜﻨﻴﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻢ آن ﻃﺮفﺗﺮ؛ ﻳﺎدم ﻣﻲآﻳﺪ ﭼﻨﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ در ﻳﻚ ﺟﻠﺴﻪاي ﺑﻮدم‪ ،‬ﻳﻚ آﻗﺎﻳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻓﺎع ﺷﺪﻳﺪ از ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻣﻲﻛﺮد و‬ ‫ﺑﻪ دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ ﺣﻤﻠﻪ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ »ﺗﺸﻴﻊ ﻋﻠﻮي و ﺗﺸﻴﻊ ﺻﻔﻮي« و از ﺻﻔﻮﻳﻪ دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮد و دﻛﺘﺮ ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ را‬ ‫ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻﻟﺶ ﻫﻢ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ آﻳﺎ اﺻﻼً ﻣﺎ اﻻن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮدﻳﻢ؟ اﮔﺮ ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻧﺒﻮدﻧﺪ اﻻن ﻫﻤﻪ ﻣﺎ‬ ‫ﺳﻨﻲ ﺑﻮدﻳﻢ؛ ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ ﺧﻮب اﮔﺮ اﻳﻨﻄﻮر اﺳﺖ ﻳﻚ ﻛﺎر دﻳﮕﺮ ﺑﻜﻦ‪ ،‬ﺷﺒﺎﻧﻪ روز ﺑﻪ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮ دﻋﺎ ﻛﻦ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮ ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮ ﻧﺒﻮد ﻛﻪ اﺻﻼً‬ ‫ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺒﻮدﻳﻢ‪ ،‬درﺳﺖ اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري ﺑﺮاي ﻣﺎ ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻫﻢ ﻫﻴﭻ ﻛﺎري ﻧﻜﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن‬ ‫ﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮ و ﺻﻔﻮﻳﻪ ﻫﺮ دو ﻳﻚ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮروﺛﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ ﮔﺬاردﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰ ﻣﻮروﺛﻲ ﻛﻪ ارزﺷﻤﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻪ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮد و ﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ آﻓﺮﻳﻦ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ارزش ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮش ﻛﺴﻲ را ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﻨﻴﻢ‬ ‫ﻳﺎ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ آﻓﺮﻳﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآورﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ دﻳﺪ ﺳﻮم را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺳﻮم ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت دﻳﻨﺘﺎن اول وﻳﮋﮔﻲاي ﻛﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »دﻳﻦ ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ« ﻣﻲﺷﻮد؛ ﭼﺮا »ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ« ‪ 1‬ﻣﻲﺷﻮد؟ ﺑﺴﻴﺎري از روانﺷﻨﺎﺳﺎن دﻳﻨﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻛﺜﺮ‬ ‫ﺗﻮدهﻫﺎي ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺟﻬﺎن را ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﺟﺎدوﮔﺮي ‪ 2‬داﻧﺴﺖ‪ ،‬در اﺳﺘﺪﻻﻟﺸﺎن ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ :‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺟﺎدوﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟‬ ‫ﺟﺎدوﮔﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﻫﻴﭽﻜﺲ از ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛﻪ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ‬ ‫ﻛﻪ ﺟﺎدوﮔﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﻛﺮد ﻳﻚ ﭼﻴﺰي ‪ -‬ﻣﺜﻼً ﻳﻚ ﻛﻠﻢ‪ ،‬ﺧﺮﮔﻮش ﻳﺎ ﭘﺮﻧﺪهاي ‪ -‬ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ اﻛﺜﺮ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻫﻢ ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻋﻤﺮﺷﺎن دارﻧﺪ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ را ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰي دارد در‬ ‫ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺮاي ﻣﺎ آﻣﺎده ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻗﺘﻲ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« اﻳﻨﺠﺎ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ در آن ﺟﻬﺎن ﻳﻚ ﭼﻴﺰي در ﺣﺎل آﻣﺎده ﺷﺪن و‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺮاي ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا؟ ﭼﻮن اﮔﺮ ﺑﭙﺮﺳﻢ اﻳﻨﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ داري در ﻧﻤﺎز ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﭼﻪ‬ ‫روزه ﻣﻲﮔﻴﺮي؟ آن را ﻫﻢ ﻧﻤﻲداﻧﻢ؛ ﺑﺮاي ﭼﻪ ﺑﻪ ﺣﺞ ﻣﻲروي؟ ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدراﻧﻤﺎن‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﻳﻌﻨﻲ دارﻳﻢ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮب دﻳﮕﺮ ﻛﻠﻢ و ﺧﺮﮔﻮﺷﺶ در اﻳﻨﺠﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻠﻢ‬ ‫و ﺧﺮﮔﻮﺷﺶ در آن دﻧﻴﺎ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد؛ و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﻢ دﻳﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ وﻗﺖﻫﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻫﻢ ﻣﻲآورﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ آﻧﺠﺎ‬ ‫‪1. Sorceric‬‬ ‫‪2. Sorcery‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪12‬‬

‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن دارﻧﺪ ﻗﺼﺮ ﺳﺎزي ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎخ اول را ﺗﺤﻮﻳﻞ دادهاﻧﺪ و دارﻧﺪ ﻛﺎخ دوم را ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ ،‬ﺟﺪول ﺑﻨﺪيﻫﺎي‬ ‫ﻛﺎخ ﺳﻮم را ﻫﻢ دارﻧﺪ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ‪ ...‬اﻳﻦ دﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻦ ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻨﻲ ﻛﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻲ اﺻﻼً ﭼﻪ داري ﺑﺮ زﺑﺎن‬ ‫ﻣﻲآوري؛ ﺧﻮب اﻟﺒﺘﻪ ﺷﺨﺺ ﻫﻨﺪو ﻫﻢ دارد »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﺧﻮدش را ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻫﻢ دارد‬ ‫»اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﺧﻮدش را ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻟﻲ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ دﻳﻦ ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻦ ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ ﻳﻌﻨﻲ دﻳﻨﻲ ﻛﻪ در آن‬ ‫دﻳﻦ ﻣﺘﺪﻳﻦ از ﻋﺎﻟﻢ ﻓﻬﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در دﻳﻦ ﺧﻮد از ﻓﻬﻢ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ در واﻗﻊ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ‬ ‫ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺧﻮب اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻠﻘﻲ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﻦ ﻣﺎ را ﺟﺎدوﮔﺮاﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻫﻢ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً‬ ‫دﻳﻦ ﻣﺎ را ﺑﺴﻴﺎر »اﺣﺴﺎﺳﺎﺗﻲ« ‪ 1‬ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻫﻴﺠﺎﻧﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ اﺳﺖ و ﭼﻴﺰي ﺑﻴﺶ از اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻧﺼﺎﻓﺎً ﺷﻤﺎ – ﻣﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ در ﺻﺪاﻗﺖ و ﭘﺎكﻃﻴﻨﺘﻲ ﻣﺮدم ﻫﻴﭽﮕﻮﻧﻪ ﺷﻚ و ﺷﺒﻬﻪاي ﻛﻨﻢ‪ ،‬دارم ﺑﺤﺚ آﮔﺎﻫﻲ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻢ ‪ -‬از اﻛﺜﺮﻳﺖ‬ ‫اﻓﺮادي ﻛﻪ در اﻳﺎم ﻋﺎﺷﻮرا و ﺗﺎﺳﻮﻋﺎ ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﭼﺮا ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﻴﺪ؟ ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ در ﺷﺐﻫﺎي ﻗﺪر‬ ‫ﺑﻴﺮون ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲآﻳﻨﺪ در ﻣﺤﺎﻓﻞ و ﻣﺠﺎﻟﺲ دﻋﺎ‪ ،‬ﭼﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ؟ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ اﺣﺴﺎﺳﺎت و‬ ‫ﻋﻮاﻃﻔﺸﺎن ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ را در واﻗﻊ ﭘﺪران و ﻣﺎدران ﺑﺎ ﻳﻚ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻮﻓﻘﻲ‪،‬‬ ‫راﺳﺦ ﻛﺮدهاﻧﺪ و اﻳﻦ ﻋﻮاﻃﻒ و اﺣﺴﺎﺳﺎت ﻫﻢ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﺎ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﻲداﻧﻴﻢ واﻗﻌﺎً دارﻳﻢ ﭼﻪ ﻛﺎر‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ ﭘﺸﺖ ﻛﺎرﻣﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﻢ اﻳﻦ ﺑﺮاي ﺧﻮد ﻣﻦ در ﺳﺎﺣﺖ ذﻫﻦ ﭼﻪ آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ دارد؟ در‬ ‫ﺳﺎﺣﺖ روان ﻣﻦ ﭼﻪ آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ دارد؛ در ﺑﺎورﻫﺎ‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت و ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﻦ‪ ،‬در ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ و ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻃﺮز‬ ‫ﺗﻠﻘﻲﻫﺎ ﭼﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ دارد؛ وﻗﺘﻲ اﻧﺴﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﺳﻮم را ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم اﻋﻤﺎل ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻓﻬﻢ ﻋﻤﻴﻖ از دﻳﻦ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﺮوﻛﺎر ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺤﻮي ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﺧﻮدش‬ ‫ﺣﻞ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ دﻳﮕﺮ وارد آن ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻤﻲﺷﻮم‪ ،‬ﻓﻘﻂ درواﻗﻊ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ در ﻣﻴﺎن اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺸﻮد ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺳﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ از ﻫﻤﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮ اﺳﺖ و ﻫﻴﭻ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻠﻲ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﺣﻞ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ‬ ‫دﻳﺎﻧﺖ ﺧﻮدش اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ :‬ﻳﻜﻲ »ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺷﺮ« ‪ 2‬اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﻴﺮﺧﻮاه‪ ،‬ﻋﺎﻟِﻢ و ﻗﺎدر ﻋﻠﻲاﻻﻃﻼق اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ‬ ‫وﺟﻮد ﺧﺪاﻳﻲ ﻛﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ و ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻲ ﻋﻠﻲاﻻﻃﻼق دارد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ در ﺟﻬﺎن ﺷﺮ وﺟﻮد دارد؟ اﻳﻦ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺑﺮاي ﺧﻮدش ﺣﻞ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻦ واﻗﻌﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺣﻞ‬ ‫ﻧﻜﺮدهاي و ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻲ و ﮔﺮﻧﻪ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ واﺿﺢﺗﺮ ﻣﺴﺎﻟﻪاي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﺧﺪا ﺧﺒﺮ ﻧﺪارد ﻛﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﺷﺮ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﭘﺲ ﻋﺎﻟِﻢ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺒﺮ دارد وﻟﻲ ﻗﺪرت ﻧﺪارد ﻛﻪ اﻳﻦ ﺷﺮ را رﻳﺸﻪ ﻛﻦ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ داراي ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﻫﻢ ﺧﺒﺮ دارد و ﻫﻢ ﻗﺪرت دارد وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺮ را رﻳﺸﻪ ﻛﻦ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در آن‬ ‫ﺻﻮرت ﺧﻴﺮﺧﻮاه ﻋﻠﻲاﻻﻃﻼق ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺎ ﺧﺪا را ﻫﻢ ﻋﺎﻟِﻢ‪ ،‬ﻫﻢ ﻗﺎدر و ﻫﻢ ﺧﻴﺮﺧﻮاه ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲداﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮب ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ را‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﺤﻮي ﺣﻞ ﻛﻨﻴﺪ وﮔﺮﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﻳﻚ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻴﺪ اﻣﺎ اﺻﻼً ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻧﻴﺴﺘﻴﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻪ دﻳﮕﺮ »ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﺒﺮ«‬ ‫اﺳﺖ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ در ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺗﻜﺎن ﻧﻤﻲﺧﻮرد ﻣﮕﺮ ﺑﻪ ﻋﻠﻢ و اراده ﺧﺪا‪ ،‬ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن اﺧﺘﻴﺎر ﺑﺎﻗﻲ‬ ‫ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ؟ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺣﻞ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﺪ ‪ 3‬؛ وﻟﻲ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ دﻳﺪﻳﺪ ﻛﻪ دارﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر‬

‫‪1. Sentimental‬‬ ‫‪2. The Problem of Evil‬‬ ‫‪ .3‬ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺳﻮم ﺗﻮﺳﻂ اﺳﺘﺎد ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪13‬‬

‫ﻛﺞداروﻣﺮﻳﺾ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﺎ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻲﺗﻌﻘﻞ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻳﺎ از آن ﺳﻮ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﺑﻲﺗﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ .‬وﮔﺮﻧﻪ‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻫﻢ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮد و ﻫﻢ ﻣﺘﻌﻘﻞ و اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ را ﺣﻞ ﻧﺎﺷﺪه ﻓﺮو ﮔﺬارد؟‬ ‫‪ .4‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن را ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ ﭼﻬﺎرﻣﻲ ﻛﻪ در دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ وﺟﻮد دارد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دارد‪ ،‬ﻻﺑﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﻬﺎن را داراي‬ ‫ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﻲ ﺑﺪاﻧﺪ؛ داراي ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﻲ داﻧﺴﺘﻦ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﺎده ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ذرهاي ﺧﻮﺑﻲ‬ ‫و ﺑﺪي ﻫﻢ در ﺟﻬﺎن ﮔﻢ ﺷﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ؛ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻻً ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ آدﻣﻴﺎن ﻛﺎر »ﺧﻮب« ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻳﺎ »ﺑﺪ«‪ ،‬ﻛﺎر »درﺳﺖ« ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻳﺎ »ﻧﺎدرﺳﺖ« ﻛﺎري ﻛﻪ »ﺑﺎﻳﺪ«‬ ‫ﺑﻜﻨﻴﻢ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻳﺎ ﻛﺎري ﻛﻪ »ﻧﺒﺎﻳﺪ« ﺑﻜﻨﻴﻢ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪» ،‬ﻓﻀﻴﻠﺖ« دارﻳﻢ ﻳﺎ »رذﻳﻠﺖ« دارﻳﻢ‪» ،‬وﻇﻴﻔﻪ«ﻣﺎن را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ ﻳﺎ‬ ‫ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻪ »ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ«ﻣﺎن ﺗﻮﺟﻪ دارﻳﻢ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ ‪ -‬ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺬﻛﻮر‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ‪ -‬ادارك دارد‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺳﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻮر را ادراك ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اوﻻً ﺟﻬﺎن اﻳﻦ اﻣﻮر را ادراك ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻳﻦ ادراك واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ؛ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دو ﻣﺪﻋﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺷﻤﺎ ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن ﻳﻚ ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﻲ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي اﺧﻼﻗﻲ ﺷﻌﻮر دارد و ﻫﻢ واﻛﻨﺶ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي اﺧﻼﻗﻲ ﻧﺸﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻓﻤﻦ ﻳﻌﻤﻞ ﻣﺜﻘﺎل ذره ﺧﻴﺮا ﻳﺮه و ﻣﻦ ﻳﻌﻤﻞ ﻣﺜﻘﺎل ذره ﺷﺮا ﻳﺮه« )زﻟﺰال‪7 /‬و‪ ( 8‬اﮔﺮ ﺑﻪ‬ ‫اﻧﺪازه ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻳﻚ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ﻫﻮا ﺧﻮﺑﻲ ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ و اﮔﺮ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺳﻨﮕﻴﻨﻲ ﻳﻚ ﮔﺮد و ﻏﺒﺎر ﻫﻮا ﻫﻢ ﺑﺪي ﺑﻜﻨﻴﺪ‪،‬‬ ‫آن را ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ؛ اﻳﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻫﻢ ﺑﺮاي‬ ‫ﺟﻬﺎن ﻋﻠﻢ و ادراﻛﻲ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﺮاي آن ارادهاي ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﻋﻠﻢ در ﻧﻈﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻫﻢ ﺗﻔﺎوت راﺳﺖ‬ ‫ﮔﻔﺘﻦ و دروغ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬ﺗﻮاﺿﻊ و ﺗﻜﺒﺮ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ و ﺧﻴﺎﻧﺖ و اﻣﺎﻧﺖ و ﻋﺪم اﻣﺎﻧﺖ را ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ و ﻫﻢ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻳﻢ ﻓﻬﻢ ﺧﻮد‪،‬‬ ‫واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؛ ﺣﺎﻻ اﻳﻦ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ؛ آﻳﺎ در ﻫﻤﻴﻦ دﻧﻴﺎ واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن‬ ‫ﻣﻲدﻫﺪ ﻳﺎ در ﺟﻬﺎن ﭘﺲ از ﻣﺮگ؟ ﻳﺎ ﻫﻢ در اﻳﻨﺠﺎ و ﻫﻢ در آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻌﺎد واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؟ واﻛﻨﺶ ﺧﻮد را ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت ﺗﻨﺎﺳﺦ ‪ 1‬ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ؟ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﻧﺸﺎن دﻫﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪» ،‬ﻟﻬﺎ ﻣﺎ ﻛﺴﺒﺖ و ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻣﺎ اﻛﺘﺴﺒﺖ« )ﺑﻘﺮه‪/‬‬ ‫‪ (286‬اﻧﺪﻛﻲ ﻧﻴﻜﻲ ﺑﻪ ﺟﻴﺐ ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﻲرود و اﻧﺪﻛﻲ ﺑﺪي ﻫﻢ از ﺟﻴﺐ ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﻲرود؛ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي از‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن دارد آن وﻗﺖ دﻳﺪش ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن اﺣﺴﺎس اﻣﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﺮﭼﻪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪﺗﺮ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﺮا؟ ﭼﻮن اﻧﺴﺎن در ﺟﻬﺎﻧﻲ اﺣﺴﺎس اﻣﻴﻨﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻳﺎ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي‪ ،‬ﻋﺎﻟِﻢ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻟﻮ اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي را ادراك ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن ﺧﻮﺑﻲ و ﺑﺪي‪ ،‬واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛ وﻟﻲ اﮔﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﻢ ادراك ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻛﺎر ﺧﻮب‬ ‫ﻛﺮدهام ﻳﺎ ﻛﺎر ﺑﺪ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮدهام ﻳﺎ ﺧﻴﺎﻧﺖ‪ ،‬و ﻫﻢ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺖ و ﺧﻴﺎﻧﺖ ﻣﻦ واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و در اﻳﻦ‬ ‫واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن دادن ذرهاي اﺳﺘﺜﻨﺎء ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ذرهاي ﻫﻢ ﻛﻤﺘﺮ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از آن ﻣﻘﺪار ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ واﻛﻨﺶ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬در‬ ‫ﻧﺘﻴﺠﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت »اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ« ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ ،‬اﻳﻨﺠﺎﺳﺖ ﻛﻪ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺗﺪﻳﻦ ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻛﺮدن در ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬﺎن اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮي ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫‪1. Reincarnation‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪14‬‬

‫ﻫﻤﻴﺸﻪ دارد ﻓﺮﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ زﻳﺎن ﻧﻤﻲرﺳﺪ »ﻳﺎ اﻳﻬﺎ اﻟﺬﻳﻦ آﻣﻨﻮ ﻋﻠﻴﻜﻢ اﻧﻔﺴﻜﻢ ﻻ ﻳﻀﺮﻛﻢ ﻣﻦ ﺿﻞ اذا‬ ‫اﻫﺘﺪﻳﺘﻢ« )ﻣﺎﺋﺪه‪ (105/‬ﻫﻴﭻ ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ زﻳﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ اﻳﻦ اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻋﻼﻣﺖ ﻳﻚ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ‬ ‫ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ »اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ« را ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻌﺪاً در ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‬ ‫ﻛﻪ »دﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ دﻳﻦ‪ ،‬اﻧﺴﺎن در ﻋﻴﻦ ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﺪ«‪» ،‬ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ« را ﺑﺎ »اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ« اﺷﺘﺒﺎه‬ ‫ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ وﻟﻲ اﺣﺴﺎس ﻳﻘﻴﻦ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻨﻬﺎ دو ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و ﻣﻦ اﻳﻦ را ﺑﻌﺪاً‬ ‫ﺑﻪﺗﻔﻀﻴﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮوﻗﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ‪» :‬اي ﺟﻬﺎن ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﭽﺮﺧﻲ ﻣﻦ زﻳﺎن‬ ‫ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﭽﺮﺧﻲ ﺑﻪ ﻣﻦ آﺳﻴﺒﻲ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻢ« ﭼﺮا ﻛﻪ اﮔﺮ واﻗﻌﺎً درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن‪،‬‬ ‫ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺧﺪﻣﺘﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻋﻮض ﻧﺸﺴﺘﻪاﻳﺪ ﻳﺎ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري ﻧﺸﺴﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬آن‬ ‫وﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ آن اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ را ﻧﺪارﻳﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﺮآﻧﻲ ﻧﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭘﺎداش اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﺳﭙﺎﺳﮕﺰاري‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﺟﺮ اﺳﺖ »ﻻ ﻧﺮﻳﺪ ﻣﻨﻜﻢ ﺟﺰاء و ﻻ ﺷﻜﻮرا« )اﻧﺴﺎن‪ (9/‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ در ﻗﺮآن آﻣﺪه و ﻇﺎﻫﺮاً در ﻣﻮرد ﺣﻀﺮت‬ ‫ﻋﻠﻲﺑﻲ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( و ﺧﺎﻧﻮادهﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎن را ﻧﻈﺎم اﺧﻼﻗﻲ ﻣﻲداﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ داﻧﻪاي ﻛﻪ ﻣﻲﻛﺎرم‬ ‫ﺗﻀﻤﻴﻦ ﺛﻤﺮدﻫﻲ آن در دﺳﺖ ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ؛ او دﻏﺪﻏﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻛﺎﻣﻼً وﻗﻮف دارد ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻬﺎن ﻳﻚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬آنﻗﺪر ﺳﺘﺮگ و ﻋﻈﻴﻢ ﻛﻪ او ﺟﺰ ﻳﻚ ﭘﻴﭻ و ﻣﻬﺮه ﻧﺎﭼﻴﺰ آن ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺮاي ﺛﻤﺮدﻫﻲ ﻋﻤﻞ ﻓﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻛﻞ ﻧﻈﺎم ﻣﺴﺎﻋﺪت‬ ‫ﻛﻨﺪ و اﮔﺮ ﻣﺴﺎﻋﺪت ﻧﻜﺮد ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭼﻮن او ﻛﺎر را ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﻲداد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﻛﻪ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮ دارﻧﺪ‬ ‫وﻟﻮ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻜﻲ از ﭘﺮوژهﻫﺎﻳﺸﺎن ﻫﻢ ﻣﺜﻤﺮ ﺛﻤﺮ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭘﺮوژهﻫﺎ را وﻗﺘﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ ﻣﺜﻤﺮ ﺛﻤﺮ‬ ‫واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬وﻟﻲ وﻗﺘﻲ اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ دﻳﮕﺮ ﺧﻴﺎﻟﺸﺎن راﺣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻋﻤﻞ را اﻧﺠﺎم دادﻧﺪ‪ ،‬رﺷﺘﻪ ارﺗﺒﺎط‬ ‫ﻋﺎﻃﻔﻲ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ ﻋﻤﻞ را ﻗﻴﭽﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﻗﻴﭽﻲ ﻧﻜﺮدﻳﺪ آن وﻗﺖ ﻧﺘﻴﺠﻪاش اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮﺗﺎن از ﺑﻴﻦ ﻣﻲرود‪ ،‬ﭼﺮا؟ ﭼﻮن ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﺴﺘﻴﺪ و ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ در ﮔﺮدابﻫﺎﻳﻲ اﻓﺘﺎد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‬ ‫ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐ ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻳﻚ ﻋﻮاﻣﻠﻲ اﻓﺘﺎد ﻛﻪ ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ زﺣﻤﺖ ﺷﻤﺎ را ﺧﻨﺜﻲ ﻛﻨﻨﺪ و ﭼﻮن ﺷﻤﺎ‬ ‫دﻏﺪﻏﻪ ﻧﺘﻴﺠﻪ را دارﻳﺪ‪ ،‬اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺨﻮاﻫﻴﺪ داﺷﺖ؛ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ ﭼﻮن ﻣﻲداﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﻈﺎﻣﻲ اﺧﻼﻗﻲ دارد‪ ،‬ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫وﻳﮋﮔﻲاي دارد ﻛﻪ ﻛﻨﺶ او ﺑﻲ ﺧﻮاﻫﺶ اﺳﺖ وﻟﻲ ﻛﻨﺶ ﺑﻲ ﺧﻮاﻫﺶ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻣﻨﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻬﺎر وﻳﮋﮔﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﺑﻪ »ﺑﻴﻨﺶ دﻳﻨﻲ« ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﺑﻌﻀﻲ ﺑﻪ »ﮔﺮاﻳﺶ دﻳﻨﻲ« ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻌﻀﻲ ﺑﻪ »ﻧﮕﺮش دﻳﻨﻲ«‪ ،‬وﻟﻲ وﺟﻪ اﺷﺘﺮاك ﭼﻬﺎر وﻳﮋﮔﻲ ﻣﺬﻛﻮر‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﻴﻨﺶ دﻳﻨﻲ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ از ﺟﻬﺎن ﻣﻲداﻧﺪ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺘﺪﻳﻦ درﺑﺎره‬ ‫ﺟﻬﺎن ﺑﺴﺘﮕﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در واﻗﻊ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﭼﻬﺎر »ﺑﺎور« ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دارد و آن ﭼﻬﺎر ﺑﺎور ﻋﺒﺎرت از ﭼﻬﺎر ﻣﻮردي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن ﺑﻴﺎن ﺷﺪ؛ ﺣﺎﻻ اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ در ﺟﻠﺴﻪ آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻌﻀﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ در‬ ‫ﻗﺴﻤﺖ ﻧﮕﺮش دﻳﻨﻲ و ﺑﻌﻀﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ ﮔﺮاﻳﺶ دﻳﻨﻲ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻓﻲ ﺑﺎدياﻟﻨﻈﺮ ﺑﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﭼﻬﺎر وﻳﮋﮔﻲاي ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪام ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻣﻴﺪوارم ﺑﺘﻮاﻧﻢ اﻳﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري را رﻓﻊ ﻛﻨﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪15‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ ‪ -‬ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﺟﻠﺴﻪ ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫◘ آﻳﺎ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ دﻳﺎﻧﺘﺸﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻤﺎ »ﺳﻮار ﺑﺮ ﻛﺸﺘﻲ ﺷﺪن« اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ ﻧﺪارﻧﺪ؟‬ ‫● ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ ﺳﻮال را در ﺟﻠﺴﻪ آﻳﻨﺪه ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺳﻮال ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ اﻓﺮاد ﻛﻪ اﺣﺴﺎس‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ دﻳﺎﻧﺘﺸﺎن »ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲ ﺷﺪن« اﺳﺖ ﻧﻪ »ﺷﻨﺎﮔﺮي«‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ دارﻧﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻦ در ﺟﻠﺴﻪ آﻳﻨﺪه ﺑﻴﺎن‬ ‫ﺧﻮاﻫﻢ ﻛﺮد ﻛﻪ آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ دو ﺷﺮط دارد‪ :‬ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ ﭘﺎﻳﺪار ﺑﺎﺷﺪ و ﻳﻜﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس‬ ‫ﺗﻮﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮﻫﻢ ﺷﺎد ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮﻫﻢ آراﻣﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ‬ ‫اﺳﺎس ﺗﻮﻫﻢ اﻣﻴﺪوار ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﻋﻴﺴﻲ )ع( در‬ ‫اﻧﺠﻴﻞ از وي ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺠﺎت ﺑﺨﺶ اﺳﺖ« و ﻣﻦ اﻳﻦ را اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎدي‪،‬‬ ‫آراﻣﺶ و اﻣﻴﺪ ﭘﺎﻳﺪار و ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻲآورد وﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﻠﻪ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﺮادﺗﺎن از آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺘﻲ آن‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺗﻮﻫﻤﺎت اﺳﺖ و ﺣﺘﻲ آن ﭼﻴﺰي ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺪار و ﻋﻤﻴﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻌﻀﻲ از اﻓﺮاد ﻫﻢ‬ ‫اﻳﻦ آراﻣﺶ‪ ،‬ﺷﺎدي و اﻣﻴﺪ را ﻫﻢ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ را اﻧﺸﺎءاﷲ در ﺟﻠﺴﻪ آﻳﻨﺪه ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧﻮاﻫﻢ داد‪.‬‬ ‫◘ ﺑﺮﺧﻲ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ آدﻣﻲ آراﻣﺶ و راﺣﺘﻲ ﺧﻴﺎل ﻣﻲدﻫﺪ و ﻳﺎ اﻧﺴﺎن اﺣﺴﺎس ﻧﺠﺎتﻳﺎﻓﺘﮕﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﺎ‬ ‫دﻳﺎﻧﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻛﻪ اﺣﺴﺎس ﺷﻨﺎﮔﺮي اﺳﺖ ﻣﻨﺎﻓﺎت دارد و در ﺻﻮرت ﻣﻨﺎﻓﺎت ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻛﺮد؟‬ ‫● ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻦ اﻧﺸﺎاﷲ اﻳﻦ را ﻫﻢ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎي دﻳﻨﻲ ﻫﻴﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﺎ دﻳﺎﻧﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﺮاد ﻣﻦ از ﻋﻘﻞ‬ ‫در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﻋﻘﻞ اﺳﺘﺪﻻلﮔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺮادم ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺮوي اﺳﺘﺪﻻلﮔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ وﻗﺘﻲ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻋﻘﻞ را در‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺎم آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮم‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻧﻴﺮوﻳﻲ ﻛﻪ در درون وﺟﻮد دارد‪ -1 :‬ﻣﻮرد اول ﻫﻤﻴﻦ »ﻧﻴﺮوي اﺳﺘﺪﻻلﮔﺮ«‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ از آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ »ﻋﻘﻞ« ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ‪ -2‬دﻳﮕﺮي »ﺣﺲ« و »ﺷﻬﻮد« ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺲ ﻇﺎﻫﺮ و ﺣﺲ ﺑﺎﻃﻦ )ﺷﻌﻮر(؛‬ ‫‪» -3‬ﺣﺎﻓﻈﻪ«؛ ‪ -4‬و ﻣﻮرد ﭼﻬﺎرم ﻫﻢ ﺗﺠﺮﺑﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن از آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ »ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﻲ« ﻛﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ »ﻋﻠﻢ‬ ‫ﺣﻀﻮري« ﻳﺎ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ »ﻋﻠﻢ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ«؛ ﻣﻦ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ از درون ﻣﻦ‬ ‫ﺑﺠﻮﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺳﻨﺖ و ارث و ﻣﺮدهرﻳﮕﻲ ﻛﻪ از ﭘﺪراﻧﻢ ﺑﻪ دﺳﺘﻢ رﺳﻴﺪه‪ ،‬دﻳﻦ را ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻼً‬ ‫ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ اﻳﻦ را ﺑﺎ ﻓﺎﻫﻤﻪ ﺧﻮدم ﺳﺎزﮔﺎر ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﺸﻮم‪ ،‬ﭼﻮن‬ ‫ﻋﻘﻞ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاي ادراﻛﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫◘ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻣﻴﺰان ﻗُﺮب و ﺑ‪‬ﻌﺪ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از دﻳﻦ را ﻛﻨﻜﺎش ﻧﻤﺎﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ اﻳﻦ ﻓﺮض را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﻗﺮاﺋﺘﻲ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از ﻫﻤﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس و ﺳﻨﺖ ﻣﻮﻛﺪه ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﻓﺮض ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻤﺎم ﺷﻨﺎﮔﺮان ﻫﻤﻪ را ﻣﺜﻞ‬ ‫ﺧﻮد ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﻗﻀﺎوﺗﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ اﺳﺖ؟ ﺳﻮال اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺪام ﺷﻨﺎﮔﺮ ﺑﻬﺘﺮ و زودﺗﺮ ﻣﻲرﺳﺪ؟‬ ‫● ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﻳﻚ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺪام ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻛﺪام ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻣﺮاد‬ ‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﺑﺤﺚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب اﮔﺮ اﻳﻦ را ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻗﺮاﺋﺘﻲ ﻛﻪ در آن اﺻﻮل‬ ‫و ﻗﻮاﻋﺪ ﺗﻔﺴﻴﺮي‪ ،‬اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﻴﻚ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻫﻢ ﻳﻚ ﻋﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫ﻫﺮج و ﻣﺮج ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﻗﻮاﻋﺪ آن ﻋﻠﻢ را در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ رﻋﺎﻳﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺘﺶ ﺑﻪ ﻣﺮاد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺘﻦ ﻣﺬﻫﺒﻲ‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪16‬‬

‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺷﻤﺎ ﻳﻚ ﺑﺤﺚ دوﻣﻲ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدهاﻳﺪ و آن رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﺪارد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ؟ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻗﺮاﺋﺘﺶ درﺳﺖﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زودﺗﺮ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن دﻳﻦ‪ ،‬داﻧﺴﺘﻦ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﮔﺰارهﻫﺎ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻣﺜﻼً دﻓﺘﺮﭼﻪ ﻗﻮاﻋﺪ راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ و راﻧﻨﺪﮔﻲ را ﺑﻬﺘﺮ از ﺑﻘﻴﻪ در ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬راﻧﻨﺪه ﻣﻮﻓﻖﺗﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻣﺜﻼً دﻓﺘﺮﭼﻪ راﻫﻨﻤﺎي ﺷﻨﺎ را ﺑﻬﺘﺮ از ﺣﻔﻆ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬او ﺷﻨﺎﮔﺮ‬ ‫ﻗﺎﺑﻞﺗﺮي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻨﺎﮔﺮي ﻳﻚ ورزه اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻦ ﻫﻢ ﻳﻚ ورزه و ورزش اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﻤﺎ از ﻗﺮاﺋﺖ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ ﻣﻦ ﻣﺘﺪﻳﻦﺗﺮ از ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻦ دورﺗﺮ از ﻗﺮاﺋﺖ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎل ﺷﻤﺎ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻫﻴﭻ ﻻزﻣﻪاي ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻗﺮاﺋﺘﺶ از دﻳﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ‬ ‫ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﻴﻚ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و ﻃﺒﻌﺎً ﺑﻪ ﻣﺮاد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪه ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺧﻮدش ﻫﻢ ﻣﺘﺪﻳﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻋﺎﻟِﻢ ﺑﻪ‬ ‫ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﺑﻮدن ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮدن ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاواﻧﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻋﺎﻟِﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫وﻟﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و از آن ﺳﻮ ﻫﻢ ﻓﺮاواﻧﻨﺪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻋﺎﻟِﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻮم دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دوري و ﻧﺰدﻳﻜﻲ ﻗﺮاﺋﺖ ﺑﻪ‬ ‫آن ﻋﻠﻢ دﻳﻨﻲاي ﻛﻪ ﻣﺎ دارﻳﻢ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮدن ﻣﺎ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ آن ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫◘ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻤﺎ ﻛﻪ »ﻋﻘﻴﺪه اﺑﻦ رﺷﺪﻳﺎن ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ وﺟﻮد دارد ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ« ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ در ﻣﻮرد ﻳﻚ ﻣﻮﺿﻮع در ﻳﻚ زﻣﺎن ﻳﻜﻲ اﺳﺖ و ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫● ﺑﻠﻪ‪ ،‬دﻗﻴﻘﺎً ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺎره ﻳﻚ واﻗﻌﻴﺖ در ﻳﻚ ﻣﺨﺘﺼﻪ زﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬در ﻳﻚ ﻣﺨﺘﺼﻪ ﻣﻜﺎﻧﻲ و ﻳﻚ ﻣﺨﺘﺼﻪ وﺿﻊ و ﺣﺎﻟﻲ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﮔﺰاره ﺳﺎده وﺟﻮد دارد و اﮔﺮ ‪ 11‬ﺗﺎ ﮔﺰاره در ﺑﺎب اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺗﻌﺎرﺿﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻳﻜﻲ از ﮔﺰارهﻫﺎ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻛﺎذب ﺑﺎﺷﻨﺪ وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺳﺖ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺻﺎدق ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻀﺎﻋﻒ را ﺑﻨﺪه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﭙﺬرم‪.‬‬ ‫◘ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ در دو ﻃﺮف ﻣﺘﺒﺎﻳﻦ‪ ،‬اﻣﻜﺎن وﺟﻮد ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﺰد ﻫﺮ دو وﺟﻮد ﻧﺪارد؟‬ ‫● ﺧﻴﺮ‪ ،‬از دو ﮔﺰاره »اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖ« و »اﻟﻒ‪ ،‬ب ﻧﻴﺴﺖ« ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻳﻜﻲ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻜﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‬ ‫دو ﻗﻀﻴﻪ ﻛﻪ ﻛﺎذب ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺰان ﻧﺰدﻳﻜﻲﺷﺎن ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه آﻧﻜﻪ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻳﻚ‬ ‫ﮔﺰاره اﺳﺖ؛ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ‪ 11‬ﺗﺎ ﮔﺰاره ﻛﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ دﻋﺎوي ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﻃﺮح ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻋﻴﻦ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫ﺑﻘﻴﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻴﺰان ﻗُﺮب و ﺑ‪‬ﻌﺪﺷﺎن ﺑﻪ واﻗﻊ ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ دﻣﺎي‬ ‫اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻲاﻟﻮاﻗﻊ ‪ 21‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻻ اﮔﺮ ﻳﻚ ﮔﺰاره ﺑﮕﻮﻳﺪ »دﻣﺎ ‪ 21‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد اﺳﺖ«‪ ،‬ﺧﻮب اﻳﻦ ﮔﺰاره‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻳﻚ ﮔﺰاره ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ »دﻣﺎ ‪ 20‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد اﺳﺖ« اﻳﻦ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻳﻚ ﮔﺰارهاي‬ ‫ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﺪ »دﻣﺎ ‪ 5‬درﺟﻪ ﺳﺎﻧﺘﻴﮕﺮاد اﺳﺖ«‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﻮب ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻳﻦ دو ﻗﻀﻴﻪاي ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺪام‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ 20‬درﺟﻪ و آﻧﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ 5‬درﺟﻪ‪ ،‬ﺑﺎز آﻧﻜﺲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ‪ 20‬درﺟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻊ‬ ‫ﻧﺰدﻳﻚﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﮔﺰارهﻫﺎ را ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﻘﺮﺑﺸﺎن ﺑﻪ واﻗﻊ‪ ،‬داراي ﻣﺪارج‪ ،‬ﻧِﺴ‪‬ﺐ و درﺟﺎت داﻧﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬ ‫ﻣﻄﺎﺑﻘﺖ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺪرج و درﺟﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪17‬‬

‫◘ ﺟﻨﺎب اﺳﺘﺎد ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﻇﺎﻫﺮي دﻳﻦ و ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت درون دﻳﻨﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮي از ﻛﺘﺐ دﻳﻨﻲ‬ ‫رﺟﻮع ﻛﺮد‪ ،‬ﺳﻮال اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻖﻳﺎﺑﻲ در دﻳﻦ و ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ ﺻﻮرت ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﻋﻤﻖﻳﺎﺑﻲ ﺻﺮﻓﺎً ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً‬ ‫ﻣﻨﺘﺴﺐ ﺑﻪ ﻋﻘﻞ اﺳﺖ و ﻧﻪ دﻳﻦ؟ از ﻃﺮﻓﻲ دﻟﻴﻞ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ دﻳﻦ را داراي ﭼﻨﺎن ﻏﺎﻳﺖ ﺣﻘﺎﻧﻲ ﺑﺪاﻧﻴﻢ و در ﻋﻤﻖ‬ ‫ﺧﻮد داراي ﭼﻨﺎن ﺳﺎزﮔﺎري اﺳﺎﺳﻲ و ﺗﺨﻠﻒﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻛﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﺧﻮد را ﻣﻠﺰم ﺑﺴﺎزﻳﻢ و ﻋﻘﻞ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻛﺎر درك آن‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ؟ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺣﻀﺮتﻋﺎﻟﻲ ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ را ﻣﻲﺗﻮان در ﻓﺮﻣﻮل زﻳﺮ ﺧﻼﺻﻪ ﻛﺮد‪ :‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮﭼﻪ ﻣﻦ ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻴﺴﺘﻢ وﻟﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﺣﻖ ﻣﻄﻠﻘﺎً در دﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﭽﻮن ﺟﻮﻳﻨﺪه ﺗﻼﺷﮕﺮي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻓﻬﻢ و ﻛﺸﻒ ﺣﻖ ﺑﺮآﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻬﺎﻳﺖ‬ ‫آﻧﻜﻪ از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻛﺸﺘﻲ ﺳﻮار ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ و ﺗﻀﻤﻴﻨﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻳﺎ ﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﻳﺎ ﻧﻤﻲرﺳﻴﻢ‪.‬‬ ‫● ﺳﻮال اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﻮار در واﻗﻊ دو ﺳﻮال اﺳﺖ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ در ﻗﺴﻤﺖ اول ﺳﻮاﻟﺸﺎن ﻫﻢ ﺗﺼﺮﻳﺤﺎً ﻫﺮ دو ﺳﻮال را ﻃﺮح ﻛﺮده‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ وﻟﻲ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻌﺪي ﻛﻪ داده ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ را ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺑﻴﺎﻧﺪازد ﻛﻪ ﺳﻮال ﺟﺪﻳﺪي ﻫﻢ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن دو ﺳﻮال اول اﺳﺖ؛ ﺳﻮال دوﻣﺸﺎن را اول ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﻢ‪ :‬ﺳﻮال دوم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﺻﻼً‬ ‫ﭼﻪ ﺗﻀﻤﻴﻨﻲ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ واﻗﻊ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺗﻌﺎرﺿﻲ ﻫﻢ ﺑﻴﻦ ﺻﺪر و‬ ‫ذﻳﻠﺸﺎن وﺟﻮد دارد ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﺗﻌﺎرض‪ ،‬ﺗﻌﺎرض ﻇﺎﻫﺮي اﺳﺖ و ﺗﻌﺎرض واﻗﻌﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻮب ﺷﺎﻳﺪ اﺻﻼً اﻳﻨﻬﺎ ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و‬ ‫ﭼﻮن ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻼت ﻗﺴﻤﺘﻬﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻳﻦ ﻛﺘﺎبﻫﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ را ﻧﻔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﺑﻨﺪه ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ ﺑﺤﺜﻲ‬ ‫را در »ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻘﺎل« ﻳﺎ »ﺟﻬﺎن ﺳﺨﻦ« ﺧﻮدش در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺑﺤﺜﻲ ﻳﻚ ﻋﺎﻟﻢ ﺳﺨﻨﻲ دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ اﻻن دارﻳﻢ ﻓﺮض را ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻲﮔﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ دارﻳﻢ در ﺑﺎب ﺗﺪﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ‬ ‫ﺧﻮدش را ﺣﻖ ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ ﺑﻴﺎ ﻳﻚ ﮔﺎم ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﺮوﻳﻢ و اﺻﻼً ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻳﺎ‬ ‫ﺧﻴﺮ؟ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺧﻴﻠﻲ ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ دﻳﺎﻧﺖ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻫﻢ‬ ‫ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻘﺎل‪ ،‬ﭘﺲ ﻓﺮض ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﻦ در درون ﺧﻮد ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ذاﺗﻲ ﻧﺪارد ﺑﻠﻜﻪ ﺣﻖ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﻳﻚ ﮔﺎم ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﻛﻔﺮ ﻫﻢ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻳﻚ ﮔﺎم ﻋﻘﺐﺗﺮ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ و ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻣﺎ‬ ‫اﺻﻼً ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺤﺚ را از ﻳﻚ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﺷﺮوع ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬از اﻳﻨﻜﻪ اﺻﻼً ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺘﺐ و ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫ﺣﻖ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ؛ ﺧﻮب اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﻄﺮح ﻛﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻘﺎل ﻣﺎ‬ ‫اﻳﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻘﺎل ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ وﻗﺘﻲ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻣﻔﺮوض ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺷﺮوع‬ ‫ﺳﺨﻨﻤﺎن ﻣﻔﺮوض ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮد و ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﻓﺮض اﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ راﻫﺶ اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻓﺮض را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﺳﺨﻨﻲ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﻴﺴﺖ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺣﻖ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻣﺜﻞ ﻫﺮ ﻛﺘﺎب دﻳﮕﺮي‬ ‫ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻌﻀﻲ از آن ﺣﻖ اﺳﺖ و ﺑﻌﻀﻲ از آن ﻫﻢ ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺳﻮال اوﻟﺘﺎن‪ ،‬ﺳﻮال اول اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﺧﻮب‪ ،‬ﺣﺎﻻ وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ ﺗﻌﺎرض ﻇﺎﻫﺮي را رﻓﻊ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻳﺎ واﻗﻌﺎً دارﻳﻢ‬ ‫در ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ﻛﻨﺪوﻛﺎو ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻳﺎ دارﻳﻢ در ﻋﻘﻞ ﺧﻮدﻣﺎن ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ؟ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻫﻴﭽﻜﺪام‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دارﻳﻢ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ‬ ‫ﺧﻮدﻣﺎن در ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ﻛﻨﺪوﻛﺎو ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ و ﻧﻪ آن اﺳﺖ‪ ،‬درواﻗﻊ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻋﻘﻞ ﻣﺎ ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ درﻳﺎﻓﺖﻫﺎﻳﻲ‬ ‫دارد‪ ،‬ﻳﻚ ﻇﺎﻫﺮي ﻫﻢ در اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ‪ -‬ﻣﺜﻼً اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮآن ﻳﺎ رواﻳﺖ ‪ -‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬در ﻳﻚ ﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻗﺮآن ﻳﺎ ﻳﻚ رواﻳﺖ‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪18‬‬

‫دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ را دﻳﺪهام‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد از درﻳﺎﻓﺖﻫﺎي ﻋﻘﻠﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺒﻴﻨﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد‬ ‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري اﻳﻦ دو ﺟﻤﻠﻪ را ﺑﺎ ﻫﻢ رﻓﻊ ﻛﺮد؛ ﻣﻦ در واﻗﻊ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺎ رﻓﻊ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑﻪ ﻳﻚ ﻋﻤﻘﻲ ﺑﺮﺳﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ ﭼﻪ اﺑﺰاري‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻤﻖ ﺑﺮﺳﻢ؟ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻋﻘﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻢ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ ﺑﺮﺳﻢ ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻓﺮادي ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻣﻘﻄﻌﻲ از‬ ‫ﻋﻘﻞ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻوﻗﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻤﻖﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺷﻜﻲ ﻧﺪارد ﻛﻪ ﺑﭽﻪﻫﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻋﻤﻖﻳﺎﺑﻲ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻳﻮاﻧﮕﺎن ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻋﻤﻖﻳﺎﺑﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﺪ ﻧﺼﺎﺑﻲ از ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺸﻮد اﻳﻦ ﻋﻤﻖﻳﺎﺑﻲ را ﻣﺘﺤﻘﻖ ﻛﺮد‪،‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻋﻤﻖﻳﺎﺑﻲ ﻧﻪ ﻋﻘﻞ ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺘﻦ ﺗﻨﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻋﻘﻞ و ﻣﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫◘ ‪...‬‬ ‫● ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارم ﭘﺮﺳﺶ را ﺧﻮب ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺑﺎﺷﻢ؛ ﻣﺎ اﺑﺰارﻫﺎ و ﻣﻨﺎﺑﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻳﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم‪ :‬ﻳﻌﻨﻲ‪ -1 :‬ﻧﻴﺮوي اﺳﺘﺪﻻلﮔﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ از آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ »ﻋﻘﻞ« ﻣﻲﺷﻮد؛ ‪ -2‬ﻧﻴﺮوي ﺣﺲ و ﺷﻬﻮد؛ ‪-3‬‬ ‫ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺣﺎﻓﻈﻪ ﺑﺎ دو ﻗﻴﺪ و ﺷﺮط؛ ‪ -4‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻋﻠﻢ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ؛ اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻞ ﻛﻴﻚ ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﺎ ﻫﺮ ﻛﺪام از اﻳﻦ راهﻫﺎ و اﺑﺰارﻫﺎ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻛﻴﻚ ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻗﺴﻤﺖ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد و ﻫﺮ ﺗﻜﻪاش را ﺑﺎ ﻳﻜﻲ از آن‬ ‫اﺑﺰارﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬اﺣﻴﺎﻧﺎً ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﻜﻪﻫﺎﻳﺶ را ﻫﻢ ﺑﺎ دﺳﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻫﻢ دادن دو‪ ،‬ﺳﻪ ﻳﺎ ﻫﻤﻪ اﺑﺰارﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﺷﻨﺎﺧﺖ‪،‬‬ ‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ را ﻳﻚ ﻛﻴﻚ ﺗﺼﻮر ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻫﺮﻛﺪام از اﻳﻦ اﺑﺰارﻫﺎ را ﺑﺮاي ﻫﺮ ﺑﺨﺶ از‬ ‫ﻛﻴﻚ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺎده ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ‪ :‬ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر ﻛﻪ ﺷﻤﺎ در ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺤﺴﻮﺳﺎت ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺻﺪاﻫﺎ را ﻓﻘﻂ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﺑﺎ ﮔﻮش ﺷﻨﻴﺪ و ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺷﻨﻴﺪ و رﻧﮓﻫﺎ و ﻧﻮرﻫﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺷﻮد دﻳﺪ و ﺑﺎ ﮔﻮش ﻧﻤﻲﺷﻮد دﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﮔﻮش ﻣﻲﺷﻮد درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد و ﺑﻌﻀﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ ﻣﻲﺷﻮد درﻳﺎﻓﺖ‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻢ ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻧﻴﺮوي اﺳﺘﺪﻻلﮔﺮ‪ ،‬ﺣﺲ‪ ،‬ﺷﻬﻮد‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺣﻀﻮري و ﻋﻠﻢ ﻋﺮﻓﺎﻧﻲ و ﺣﺎﻓﻈﻪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام از‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺮاي ﻛﺸﻒ ﻳﻚ ﺗﻜﻪ از ﻛﻴﻚ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻔﻴﺪ واﻗﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ را ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺷﻨﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻜﺘﻪ ﺑﻌﺪي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺣﺎﻻ اﮔﺮ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻢ در اﺧﺘﻴﺎرﻣﺎن ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ؟ ﺣﺎﻻ‬ ‫از ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻢ درﺳﺖ و ﻃﺒﻖ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻞ ﺟﻬﺎن را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ؟ در اﻳﻨﺠﺎ دو‬ ‫دﻳﺪﮔﺎه وﺟﻮد دارد‪ :‬ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺑﻠﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻤﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ادراﻛﻲ را ﺑﻜﺎر ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ در ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬ ‫زﻣﺎﻧﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ ﻗﺎﺑﻞ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﻃﻮل ﻋﻤﺮم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻛﻞ ﺟﻬﺎن را ﺑﺸﻨﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺧﻴﺮ در ﻳﻚ‬ ‫ﻓﺮآﻳﻨﺪ زﻣﺎﻧﻲ ﻃﻮﻻﻧﻲ و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ در ﻃﻮل ﻋﻤﺮ ﻳﻚ ﻓﺮد اﻣﻜﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻞ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻲاﻻﺻﻮل و ﻋﻠﻲاﻟﻤﺒﻨﺎ‬ ‫در ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ زﻣﺎﻧﻲاي اﻣﻜﺎن ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻛﻞ ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻌﻀﻲﻫﺎ ﻣﺜﻞ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ و وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻨﻲﻫﺎي ﺟﺪﻳﺪ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻳﻚ ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ از ﺗﻮر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ درﻳﺎﻓﺖﻫﺎي ﻣﺎ ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻳﻚ ﺑﺨﺶﻫﺎﻳﻲ از ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ از ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ادراﻛﻲاي ﻛﻪ ﺧﺪا ﻳﺎ ﻃﺒﻴﻌﺖ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎ ﮔﺬارده اﺳﺖ‬ ‫ﺑﻴﺮون ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪19‬‬

‫◘ ﺣﻀﺮتﻋﺎﻟﻲ ﺗﻌﺒﻴﺮ »روﺷﻨﻔﻜﺮ دﻳﻨﻲ« را ﭘﺎرادوﻛﺴﻴﻜﺎل و ﻣﺘﻨﺎﻓﺮاﻻﺟﺰاء ﻣﻲداﻧﻴﺪ‪ ،‬ﺣﺎل آﻳﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ »دﻳﻨﺪاري ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ«‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﻗﺾﻧﻤﺎ و ﭘﺎرادوﻛﺴﻴﻜﺎل ﻧﻴﺴﺖ؟‬ ‫● ﺧﻮب‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﺳﻮال ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ »روﺷﻨﻔﻜﺮي دﻳﻨﻲ« ﭘﺎرادوﻛﺴﻴﻜﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮب‬ ‫ﺣﺎﻻ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻧﻈﻴﺮ اﻳﻦ را ﻫﻢ در ﺑﺎب »ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ« ﻣﻲﺷﻮد ﮔﻔﺖ‪» ،‬ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ« ﻫﻢ ﭘﺎرادوﻛﺴﻴﻜﺎل اﺳﺖ؛‬ ‫ﺧﻮب اﻳﻦ ﻛﺎﻣﻼٌ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ از »ﺗﺪﻳﻦ« دارﻳﻢ‪ ،‬ﻃﺒﻖ اﻛﺜﺮ ﺗﻌﺎرﻳﻔﻲ ﻛﻪ از ﺗﺪﻳﻦ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» ،‬ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ« ﻫﻢ‬ ‫ﭘﺎرادوﻛﺴﻴﻜﺎل اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺒﻖ آن ﺗﻠﻘﻲﻫﺎ اﮔﺮ آدم ﻋﻘﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ دﻳﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﺣﺮف اﺑﻮاﻋﻼء ﻣ‪‬ﻌﺮي‬ ‫درﺳﺖ در ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ »إﺛﻨﺎن اﻫﻞُ اﻻرض ذوﻋﻘﻞ ﺑﻼدﻳﻦ و آﺧﺮ دﻳﻦُ ﻻﻋﻘﻞَ ﻟﻪ«‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در ﻋﺎﻟﻢ دو دﺳﺘﻪ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻋﻘﻞدارﻫﺎي ﺑﻲدﻳﻦ و دﻳﻦداران ﺑﻲﻋﻘﻞ‪ ،‬ﺧﻮب واﻗﻌﺎً ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻨﻄﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻖ ﺑﺴﻴﺎري از ﺗﻠﻘﻲﻫﺎ و ﺗﻌﺎرﻳﻔﻲ ﻛﻪ از‬ ‫دﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد واﻗﻌﺎً ﺟﻤﻊ ﺑﻴﻦ دﻳﺎﻧﺖ و ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد‪ ،‬اﻣﺎ ﻃﺒﻖ ﺗﻠﻘﻲاي ﻛﻪ ﺑﻨﺪه از دﻳﻦ دارم و ﻣﺮادم از دﻳﻦ ﭼﻴﺰي‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ از آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ »ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ« ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺳﺎزﮔﺎري دارد و ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ ﺷﻤﺎ دﻗﻴﻘﺎً ﻣﺮادﺗﺎن از »دﻳﻦ« ﭼﻪ ﭼﻴﺰي‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ دﻳﻦ اﻛﺜﺮﻳﺖ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن در اﻛﺜﺮﻳﺖ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ در اﻛﺜﺮ زﻣﺎنﻫﺎ و ﻣﻜﺎنﻫﺎ و وﺿﻊ و ﺣﺎلﻫﺎ ﺑﺎ ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫◘ ‪...‬‬ ‫● اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺳﻮاﻟﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺰرﮔﻮار ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ اﻣﺮوز ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺑﻨﺪه در ﻣﺠﻠﻪ‬ ‫»ﻛﻴﺎن« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺎ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﻣﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫اﻳﺸﺎن در ﺳﻮال ﺧﻮد ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻤﺎنﮔﺮاﻳﻲ ﻛﻪ اﻣﺮوزه دو رواﻳﺖ از آن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ رواﻳﺖ‬ ‫وﻳﺘﮕﻨﺸﺎﻳﻨﻲ و ﻳﻚ رواﻳﺖ ﻛِﻲﻳﺮﻛِﮕﻮري‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ؟ ﺑﻨﺪه ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﺪام رواﻳﺖ را‬ ‫ﺑﮕﻮﻳﻲ‪ ،‬رواﻳﺖ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻨﻲ ﺑﺎ رواﻳﺖ ﻛﻲﻳﺮﻛﮕﻮري ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ رواﻳﺖ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻨﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورم در‬ ‫ﻏﻴﺎب دﻟﻴﻞ«‪ ،‬رواﻳﺖ ﻛﻲﻳﺮﻛﮕﻮري اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورم ﭼﻮن ﺑﻪ ﺳﻮدش دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﻓﺮق اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﺳﻮد ادﻋﺎي »اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖ« دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﻮدش دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻦ اﻳﻤﺎن ﻣﻲآورم‬ ‫ﻛﻪ »اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖ« و اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ زﻳﺎﻧﺶ ﻫﻢ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد دارد و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ زﻳﺎﻧﺶ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﻦ اﻳﻤﺎن‬ ‫ﻣﻲآورم‪ ،‬ﻛﻲﻳﺮﻛﮕﻮر اﻳﻦ را ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻛﻲﻳﺮﻛﮕﻮر ﻣﻲﮔﻔﺖ »اﻳﻤﺎن ﻋﻠﻲرﻏﻢ دﻟﻴﻞ« و وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ ﻣﻲﮔﻔﺖ »اﻳﻤﺎن در‬ ‫ﻓﻘﺪان و ﻏﻴﺎب دﻟﻴﻞ«‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﻨﺪه دﻳﺪﮔﺎه و ﺳﺨﻦ وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻦ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﺨﻦ ﻛﻲﻳﺮﻛﮕﻮر را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻗﺒﻮل‬ ‫ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ اﻳﻤﺎنﮔﺮوي وﻳﺘﮕﻨﺸﺘﺎﻳﻨﻲ در ﻧﻈﺮم ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع اﺳﺖ وﻟﻲ اﻳﻤﺎنﮔﺮوي ﻛﻲﻳﺮﻛﮕﻮري ﺑﺮاﻳﻢ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎع ﻧﻴﺴﺖ و‬ ‫ﺑﻨﺪه ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ اﻳﻤﺎنﮔﺮاﻳﻲ ﻛﻲﻳﺮﻛﮕﻮري را ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻢ‪.‬‬ ‫◘ ﺟﻨﺎب آﻗﺎي ﻣﻠﻜﻴﺎن ﺳﻼم ﻋﻠﻴﻜﻢ و رﺣﻤﻪ اﷲ‪ ،‬ﻣﻦ اﺻﻼً ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻴﺴﺘﻢ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻗﺮآن‪ ،‬ﻛﻼم‬ ‫ﺧﺪا‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻨﻈﻮرم ﻣﻐﺰ ﻗﺮآن اﺳﺖ ﻧﻪ ﻇﺎﻫﺮ آن‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﻔﺮﻣﻮده ﻛﻪ ﻧﻤﺎز ﺑﻪ ﭘﺎ دارﻳﺪ‪ ،‬زﻛﺎت ﺑﭙﺮدازﻳﺪ و ﻋﻤﻞ ﺻﺎﻟﺢ اﻧﺠﺎم‬ ‫دﻫﻴﺪ و از اﻳﻦ ﺳﻨﺦ دﺳﺘﻮرات و آن ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬او ﻫﻤﺎن ﺑﻨﺪه ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺧﺪا در‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪20‬‬

‫ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ دﺳﺘﻮرات را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ ﺑﻨﺪه ﭘﺮﻫﻴﺰﻛﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭼﻪ ﻧﻴﺎزي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‬ ‫را دور ﺳﺮﻣﺎن ﺑﭽﺮﺧﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ آن ﻋﻤﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻓﺮﻣﻮده و اﺻﻼً ﻧﻴﺎزي ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﺮف ﭘﺪر و ﻣﺎدر ﮔﻮش‬ ‫ﺑﺪﻫﻴﺪ و ‪ ،...‬ﻣﺎ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا ﮔﻮش ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﺑﻪ ﻛﻼم زﻳﺒﺎﻳﺶ ﮔﻮش ﻣﻲﺳﭙﺎرﻳﻢ؟‬ ‫● ﺧﻮب‪ ،‬ﻫﻨﻴﺌﺎً ﻟﻜﻢ‪ ،‬ﺧﺪا اﻧﺸﺎءاﷲ ﻣﻮﻓﻖﺗﺎن ﺑﺪارد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ زودﺑﺎوري و ﺳﺎدهﻟﻮﺣﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ را‬ ‫ﻋﺮض ﻣﻲﻛﺮدم‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﺷﻤﺎ ﭼﻨﺪ ﺗﺎ ادﻋﺎ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬اول اﻳﻦ ادﻋﺎﻫﺎي ﺧﻮدﺗﺎن را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪه ﭘﺎك و ﭘﺎﻛﻴﺰه ﺧﺪا ﻫﻢ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن را ﺑﻪ ﻣﺎ رﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ در ﻣﻐﺰ‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻼم – ﻧﻪ در ﻇﺎﻫﺮش اﻟﺒﺘﻪ – ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ ﻣﻄﺎﻟﺒﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ اﺻﻼً ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﻦ ﺑﺎ ادﻋﺎﻳﺘﺎن ﻛﺎر ﻧﺪارم‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ ﺷﻤﺎ ﻛﺎر دارم‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﺳﻪ ﻣﺪﻋﺎ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ دارﻳﺪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ اول ادﻟﻪ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎﻫﺎي ﺧﻮد را‬ ‫اﻗﺎﻣﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺪﻋﺎ را ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ادﻟﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺎم ﺑﻮد‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻧَﺤﻦُ ﺗَﺒ‪‬ﻌﺎً ﻟﻜُﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻣﻲآﻳﻴﻢ؛ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ و ﺑﺤﺚ و ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺰ ﺟﺪﻳﺪي ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻪ اﻻن ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ در ﺗﻤﺎم ﻗﺮون و اﻋﺼﺎر و در ادﻳﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ روش را ﭘﺪران و ﻣﺎدران ﻣﺎ ﻃﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪» :‬أﻧﺎ و‪‬ﺟ‪‬ﺪ‪‬ﻧﺎ آﺑﺎءﻧﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻲ اُﻣ‪‬ﻪِ‬ ‫و اِﻧﺎ ﻋ‪‬ﻠَﻲ آﺛﺎرﻫﻢ ﻣ‪‬ﻘﺘَﺪون« )زﺧﺮف‪ (23/‬ﻓﻘﻂ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﻣﺪﻋﺎي ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺷﻚ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺪﻋﺎﻳﺘﺎن را ﻗﺒﻮل دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺴﺄﻟﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﭼﻪ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ‬ ‫ﻣﺪﻋﺎﻳﺘﺎن دارﻳﺪ؟ اﻳﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ وﻗﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺪﻋﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم‪ ،‬ﻳﻚ وﻗﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﻣﺪﻋﺎي‬ ‫ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل دارم ﻳﺎ ﻧﺪارم ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺮاي ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎﻳﺘﺎن ﭼﻪ دﻟﻴﻠﻲ دارﻳﺪ؟ اﮔﺮ ادﻟﻪاي در اﺛﺒﺎت‬ ‫ﺻﺪق ﻣﺪﻋﺎﻳﺘﺎن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬راﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻛﺮدهاﻳﻢ اﻛﻞ از ﻗﻔﺎ و دور ﺳﺮ ﮔﺮداﻧﺪن ﻟﻘﻤﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﻴﺪ دﻟﻴﻞ ﻗﻮياي ﺑﻪ ﺳﻮد ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد اﻗﺎﻣﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻟﻘﻤﻪ ﺑﻪ دور ﺳﺮ ﮔﺮداﻧﺪن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ‬ ‫ﻧﺎﺧﻨﻚزدنﻫﺎي ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ در دوران ﺗﺠﺪد و ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد را ﻫﻢ ﺣﻔﻆ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻴﭽﺎرهﻫﺎ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺎﺧﻨﻚﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺰﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪام ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ در دوران ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﻦ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﻴﺦ ﻳﻚ ﭼﺎه ﻋﻤﻴﻖ ﺣﻔﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻗﺼﺪ ﻛﺮده اﻳﻦ ﭼﺎه را ﺣﻔﺮ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻤﺎﻧﺪ وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﻲﺧﻮاﺳﺖ‬ ‫ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ دور ﺳﺮ ﮔﺮداﻧﺪن را ﻫﻢ اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲداد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻣﺎ دﻳﻦ و ﺧﺪا و ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ؛ اﮔﺮ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﺴﻲ دارد‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻤﺎ – ﺑﺎ ﺗﻤﺎم دور ﺳﺮ ﮔﺮداﻧﺪنﻫﺎ‪ ،‬اﻳﻦﻗﺪر ﺟﻮش ﺑﺰﻧﺪ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ وي ﺑﮕﻮﻳﺪ‪» :‬آﻗﺎ اﻳﻦ‬ ‫ﺣﺮفﻫﺎ ﺑﻲ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻮد!«‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي در دوران ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ دﻳﻦداري را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﺪ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ‬ ‫دﻏﺪﻏﻪ دﻳﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻣﺜﻞ ﺧﻴﻠﻲﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻣﻲﮔﻔﺘﻴﻢ ﻧﻪ ﻗﺮآن ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ رواﻳﺎت ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺪاﻳﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﭘﻴﻐﻤﺒﺮي وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﺒﻮﺗﻲ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺧﻴﺎﻟﻤﺎن را ﻫﻢ راﺣﺖ ﻣﻲﻛﺮدﻳﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻓﻜﺮ ﻧﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي دﻳﻮاﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ وﻗﺖ دﻳﮕﺮان ﻳﺎ وﻗﺖ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻳﺎ اﺻﻼً ﺑﺎﻻﺗﺮ‪ ،‬ﻗﺼﺪ دﻳﮕﺮﻓﺮﻳﺒﻲ ﻳﺎ ﺧﻮدﻓﺮﻳﺒﻲ را دارﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﻧﻪ ﻗﺼﺪ دﻳﮕﺮﻓﺮﻳﺒﻲ دارﻧﺪ و ﻧﻪ ﻗﺼﺪ ﺧﻮدﻓﺮﻳﺒﻲ‪ ،‬ﻧﻪ وﻗﺖ اﺿﺎﻓﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﻴﺮوي زاﺋﺪ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬ ‫آن را ﻣﺼﺮف ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ دﻳﻦ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﻓﻲ ﻫﻢ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ در دوران ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬در دوراﻧﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ دﻟﻴﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ اﻳﻦ ادﻟﻪ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭘﺲ ﻳﻚ ﻧﻘﺒﻜﻲ ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ از اﻳﻦ ﻧﻘﺐزدنﻫﺎ ﻳﻚ‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪21‬‬

‫ﭼﻴﺰي ﻋﺎﻳﺪ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن و از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﻢ ﺑﺸﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺒﻮدﻳﻢ ﻛﻪ »ﻣﻦ ﻳﺨﺮج ﻣﻦ ﺑﻴﺘﻪ ﻣﻬﺎﺟﺮاً اﻟﻲ اﷲ و رﺳﻮﻟﻪ ﺛﻢ‬ ‫ﻳﺪرﻛﻪ اﻟﻤﻮت ﻓﻘﺪ وﻗﻊ اﺟﺮه ﻋﻠﻲ اﷲ« )ﻧﺴﺎ‪ ،(100/‬اﮔﺮ ﻫﻢ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون آﻣﺪﻳﻢ وﻟﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﺪ ﻧﺮﺳﻴﺪﻳﻢ اﻣﺎ اﺟﺮ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫◘ آﻳﺎ ﻻزﻣﻪ ﺗﺪﻳﻦ و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺗﺪﻳﻦ ﺧﻮد اﺳﺘﺪﻻﻻت دﻗﻴﻖ ﻓﻠﺴﻔﻲ و ﻋﻘﻠﻲ ﺑﻴﺎورﻳﻢ ﺗﺎ از ﻃﺮﻳﻖ آﻧﻬﺎ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ وﺟﻮد ﺧﺪا‪ ،‬ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺷﺮ و ﺟﺒﺮ را ﺣﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻳﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ راه دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺑﻪ آراﻣﺶ‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨﺎن‪ ،‬اﻣﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺷﺎدي‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ دﻳﻨﻲ و ﻳﺎ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي را ﻛﻪ ﻛﻤﺎل ﻣﻲداﻧﻴﺪ رﺳﻴﺪ؟ آﻳﺎ ﺷﺒﺎﻧﻲ ﻛﻪ )اﺷﺎره ﺑﻪ داﺳﺘﺎن ﻣﻮﺳﻲ و ﺷﺒﺎن( اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺻﻼً ﺑﺮاي او ﻣﻬﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﺼﻴﺒﻲ از ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﻧﺒﺮده اﺳﺖ؟ ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺎﻫﻢ ﭼﻴﺴﺖ و ﺟﺎﻳﮕﺎه و ﺳﻬﻢ ﻫﺮ‬ ‫ﻛﺪام در ﺑﻪ ﻛﻤﺎل رﺳﺎﻧﺪن آدﻣﻲ ﻛﺪام اﺳﺖ؟‬ ‫● ﺧﻴﻠﻲ ﺳﻮال ﺧﻮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻨﺪ آﻳﺎ آدم ﺑﺎﻳﺪ ﻟﺰوﻣﺎً اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ و دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن و اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ‬ ‫ﺑﻪ وي ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ؟ ﻧﻤﻲﺷﻮد اﻧﺴﺎن اﻳﻨﻬﺎ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ؟ ﺑﻨﺪه در ﭘﺎﺳﺦ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ دو ﻣﻘﺎم را از‬ ‫ﻫﻢ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻛﻨﻴﺪ؛ »ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮدن« ﻳﻚ ﻣﻘﺎم اﺳﺖ و »دﻓﺎع از دﻳﻦ« ﻣﻘﺎم دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬آدم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺪاﻧﺪ – ﻣﻨﻈﻮرم ﻣﻨﻄﻖ رﺳﻤﻲ اﺳﺖ – و ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ ﺷﺒﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﺳﻮال‬ ‫ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﺒﺎن ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﺪﻳﻦ ﭘﺎك ﻣﻬﺬب‪ ،‬اﮔﺮ روزي آﻣﺪ و ﺑﻪ رﻓﻴﻘﺶ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﺗﻮ‬ ‫دﻳﻦ ﻣﻦ را ﻗﺒﻮل داري ﻳﺎ ﻧﻪ؟« ﮔﻔﺖ »ﻧﻪ«‪ ،‬ﮔﻔﺖ »ﺑﻴﺎ دﻳﻦ ﻣﻦ را ﻗﺒﻮل ﻛﻦ«‪ ،‬ﺗﺎ ﮔﻔﺖ »ﺑﻴﺎ دﻳﻦ ﻣﻦ را ﻗﺒﻮل ﻛﻦ«‪ ،‬رﻓﻴﻘﺶ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻠﻲ؟« در اﻳﻨﺠﺎ دﻟﻴﻞ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮاي ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻮدن دﻟﻴﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي‬ ‫دﻓﺎع از دﻳﻦ ﻻزم اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻓﻘﻂ ﺧﻮدﺗﺎن ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬دﻏﺪﻏﻪ دﻟﻴﻞ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺳﺖ ﻳﻚ‪ ،‬دو‪ ،‬ﻳﺎ ‪n‬‬

‫ﻓﺮد از ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮد دﻋﻮت ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ را ﻛﻪ ﺑﻲﺑﺎور‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎور ﺑﻜﺸﺎﻧﻴﺪ؟ دﻟﻴﻞ ﺑﺮاي ﺑﻲﺑﺎوراﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ آﻧﺎن را ﺑﻪ آﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﺎور ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻜﺸﺎﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺧﻮب‬ ‫ﺑﺪون دﻟﻴﻞ ﭼﻜﺎر ﻛﻨﻴﻢ؟ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺪون دﻟﻴﻠﻲ ﻛﺎرش را ﭘﻴﺶ ﺑﺒﺮد‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻛﺎر او ﺑﻪ دو ﭼﻴﺰ ﻛﺸﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﻳﻜﻲ »ﻓﺮﻳﺒﻜﺎري« اﺳﺖ و دﻳﮕﺮي »ﺧﺸﻮﻧﺖ« اﺳﺖ؛ ﭼﻮن در ﻋﺎﻟﻢ ﺳﻪ راه ﺑﻴﺸﺘﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ -1 :‬اﺳﺘﺪﻻل؛ ‪ -2‬ﻓﺮﻳﺒﻜﺎري؛ ‪-3‬‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ؛ اﮔﺮ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻲ‪ ،‬دﻳﮕﺮ راﻫﻲ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺪاري ﻛﻪ ﻳﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺧﻮد ﻳﺎ دﻳﮕﺮان را ﺑﻜﺸﻲ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎري‬ ‫ﻣﺘﻤﺴﻚ ﺷﻮي و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﻧﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻮرزد و ﻧﻪ ﻓﺮﻳﺒﻜﺎري ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺧﻼف اﺧﻼق ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺪارد‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺑﻪ ﺑﺎور ﻛﺸﻴﺪن ﺑﻲﺑﺎوران اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاي ﺗﺪﻳﻦ ﺧﻮدﺗﺎن اﺳﺘﺪﻻل آوردن ﻻزم و ﺿﺮوري ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫◘ در ﻣﺒﺪأ ورود دﻳﻦ و ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺷﺪن‪ ،‬ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻓﺮد و در ﭘﻲ آن ﻧﺴﺒﻴﺖ دﻳﻦ ﻛﺠﺎ ‪ ...‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻧﺴﺒﻴﺖ در ﻋﻘﻞ راه‬ ‫دارد‪ ،‬در دﻳﻦ ﻫﻢ دارد‪.‬‬ ‫● ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻢ ﻣﺮاد اﻳﺸﺎن از »ﻧﺴﺒﻴﺖ« ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺮادﺷﺎن از ﻧﺴﺒﻴﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻗﺒﻮل و رد ﻋﻘﻼﻧﻴﺖ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻳﻚ اﺳﺘﺪﻻل ﻛﻪ ﺣﺴﻦ را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻤﺎن اﺳﺘﺪﻻل ﺣﺴﻴﻦ را ﻣﺘﻘﺎﻋﺪ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮب‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻗﺒﻮل دارم ﻣﻴﺰان اﻗﻨﺎعﻛﻨﻨﺪﮔﻲ ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ آن دﻟﻴﻞ دارد‪ ،‬ﻳﻚ دﻟﻴﻠﻲ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻃﺐ را‬ ‫ﻗﺎﻧﻊ ﻛﻨﺪ و ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻃﺐ دﻳﮕﺮي را ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻗﻨﺎعﻛﻨﻨﺪﮔﻲ ادﻟﻪ و اﻗﻨﺎعﻧﺎﻛﻨﻨﺪﮔﻲ ادﻟﻪ دو اﻣﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪22‬‬

‫ﺑﻠﻜﻪ دو اﻣﺮ ﻧﺴﺒﻲ اﺳﺖ و در ﻧﺴﺒﺖ ﺑﺎ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ را ﻗﺒﻮل دارم‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي در اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻣﻄﻠﺐ از‬ ‫ﻧﺴﺒﻴﺖ ﻋﻘﻞ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ از اﻳﻦ ﺑﻴﺎن در ﻣﻲآﻣﺪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻴﺰ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ اﺳﺖ ﻣﻦ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪.‬‬ ‫◘ ﺷﻤﺎ ﺑﺤﺚ ﻧﺴﺒﻴﺖ را در ﻋﻘﻞ و ﻓﻬﻢ ﻣﺎ از دﻳﻦ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻳﺪ‪.‬‬ ‫● ﺑﺤﺚ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺶ ﻛﺸﻴﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺪﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺸﻘﻴﻖ ﺷﻘﻮق ﻛﻨﻢ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺪت ﻣﺤﺪود ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻔﺼﻞ دﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ وﻗﺘﻲ ﺑﺤﺚ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد ﭘﻨﺞ ﻧﻜﺘﻪ را ﺑﺎﻳﺪ از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺗﻔﻜﻴﻚ‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺗﺎ اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﺗﻔﻜﻴﻚ را اﻧﺠﺎم ﻧﺪادهاﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ در اﻳﻦ ﺑﺎب داوري ﻛﻨﻴﺪ؛ ‪ -1‬ﺑﺤﺚ اول در ﺑﺎب ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺮا در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ‪ ،‬ﻳﻚ دﻳﻦ ﻇﻬﻮر ﻧﻜﺮده اﺳﺖ و ﭼﺮا ‪ n‬ﻋﺪد دﻳﻦ ﻇﻬﻮر ﻛﺮده اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﻳﻚ ﻣﺴﺎﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻛﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ را ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ در آن ﻳﻚ دﻳﻦ ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ؛ ‪ -2‬ﺑﺤﺚ دوم اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﻫﺮ دﻟﻴﻠﻲ ﺑﻴﺶ از ﻳﻚ دﻳﻦ ﻇﻬﻮر ﻛﺮده‪ ،‬اﻣﺎ ﺳﻮال ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺸﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ‬ ‫ﻗﺮن و ﻧﻴﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻫﺴﺘﻪ آﻫﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻤﺖ ﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از دﻳﻦ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي ادﻳﺎن دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﻧﺤﻮهاي‬ ‫ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد؛ ﭼﺮا اﻳﻦ ﺣﺮف ﻗﺒﻼً ﻣﻄﺮح ﻧﺒﻮده اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺤﺚ دوم اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ آن ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﻲ ﻳﺎ ﺑﻴﺮوﻧﻲ‪،‬‬ ‫ﻓﺮدي ﻳﺎ ﺟﻤﻌﻲاي ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﻗﺮن و ﻧﻴﻢ ﭘﻴﺶ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﻏﻴﺮ از دﻳﻦ ﻣﻦ‪ ،‬ﺑﺮاي‬ ‫ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﻳﺎ ﻻاﻗﻞ ﺑﺮاي ﺑﻌﻀﻲ از ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﻫﻢ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻧﺤﻮهاي ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ؛ ‪ -3‬ﻣﺒﺤﺚ ﺳﻮم‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻻ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻋﻠﺘﻲ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد در ﻳﻚ ﻗﺮن و ﻧﻴﻢ اﺧﻴﺮ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ اﻋﺘﻘﺎد درﺳﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ آﻳﺎ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺳﺨﻦ درﺳﺘﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻳﻚ ﺳﺨﻦ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ اﺳﺖ؟ اﻳﻦ ﺳﻮال ﺳﻮم ﺧﻮدش دو ﺷِﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﺷِﻖ آن ﻫﻤﺎن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺳﻮم ﺑﻴﺎن ﺷﺪ و ﺷِﻖ دوم آن ﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‪ -4 :‬آﻳﺎ ﻣﻨﻈﻮرﺗﺎن از اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم درﺳﺖ اﺳﺖ‬ ‫ﻳﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪» ،‬ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق« اﺳﺖ ﻳﺎ »ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت«؟ ﭼﻮن ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق ﻏﻴﺮ از ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ‬ ‫وﻗﺖ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ وﻗﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﻧﺠﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت ﮔﻮﻳﻨﺪ؛ ﺧﻮب ﺣﺎﻻ ﺷﻤﺎ در ﺳﻮال‪ ،‬ﻣﺮادﺗﺎن ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق اﺳﺖ ﻳﺎ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت؟ آﻳﺎ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﺑﺮ ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﭘﻴﺮوان ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﺑﺮ ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﭘﻴﺮوان ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن اﻫﻞ ﻧﺠﺎت‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق ﻗﺎﺋﻞ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت ﻗﺎﺋﻞ ﺑﺎﺷﻴﺪ؛ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎز ﺑﺤﺜﻲ اﺳﺖ و ﻟﺬا اﻳﻦ ﻗِﺴﻢ ﺳﻮم‬ ‫ﺧﻮدش دو ﺳﻮال اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻻن ﺷﻤﺎ ﭼﻬﺎر ﺳﻮال ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ -5 ،‬اﻣﺎ ﺳﻮال ﭘﻨﺠﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ دﻳﮕﺮ اﺻﻼً ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﺑﺮ ﺣﻖ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﺧﻮب اﮔﺮ ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﺑﺮ ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﭼﺮا ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺮو اﻳﻦ دﻳﻦ ﺧﺎص ﻫﺴﺘﻲ؟ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺧﻮب ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﻳﻚ دﻳﻦ‬ ‫دﻳﮕﺮ ﻣﻲروم‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﭼﺮا ﺳﺮاغ آن رﻓﺘﻪاي؟ آﻳﺎ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻗﺎﺋﻞ اﺳﺖ اﺻﻼً ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ دﻳﻦ ﺧﺎص‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮرزد؟ ﻟﺬا اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﺳﻮال در ﺑﺤﺚ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻓﺮﺻﺖ و ﻣﺠﺎل اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﭘﻨﺞ ﺳﻮال را در اﻳﻨﺠﺎ ﭘﺎﺳﺦ‬ ‫داده ﺷﻮد‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻦ در‬ ‫ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺧﻮد ﮔﻔﺘﻢ ﻓﻘﻂ از آن اﻳﻦ ﺑﺮﻣﻲآﻣﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎﺻﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺎﻟِﻚ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪23‬‬

‫ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﺎزه ﮔﺎم در راه ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻧﻬﺎده اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﺣﺎﻻ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﺖ را ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ ‫ﻧﻴﺮوﻫﺎي ادراﻛﻲ ﺧﻮدش و ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ آﻫﺴﺘﻪآﻫﺴﺘﻪ؛ ﺧﻮب ﺣﺎﻻ ﭼﻮن ﻧﻴﺮوﻫﺎي‬ ‫ادراﻛﻲ ﺧﻮدش ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ادراﻛﻲ رﻓﻴﻘﺶ ﻟﺰوﻣﺎً ﻣﺜﻞ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﺗﻠﻘﻲﻫﺎﻳﺸﺎن از ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻓﺮق‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﻦ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﺨﻦ و از اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ از ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم در ﻣﻲآﻳﺪ؟ از‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ذﻛﺮ ﺷﺪه ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم درون ﻳﻚ دﻳﻦ در ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﺘﻲ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ادﻳﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم درون ﻳﻚ دﻳﻦ‪ ،‬ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم‬ ‫درون ﻳﻚ دﻳﻦ ﻫﻢ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﺳﺮ و ﻛﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻗﺮآن و رواﻳﺎت رﺟﻮع‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ادراﻛﻲ ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ دارﻧﺪ از ﻗﺮآن و رواﻳﺎت ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ؛ از اﻳﻦ اﮔﺮ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم‬ ‫ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم درون ﻳﻚ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺑﻴﻦاﻻدﻳﺎن‪ ،‬ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺑﻴﻦاﻟﻤﺬاﻫﺐ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻴﻦ ﻣﺬاﻫﺒﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻣﺬاﻫﺐ ﻳﻚ دﻳﻦ واﺣﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫◘ ﻣﺮدم ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻛﻨﻨﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮ در‬ ‫ﺳﺮﮔﺸﺘﮕﻲ و ﺣﻴﺮاﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﺑﺒﺮد؟ ﭘﺲ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺎداشﻫﺎي اﺧﺮوي ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺜﻼً اﻳﻦ ﻫﻤﻪ رواﻳﺖ درﺑﺎره ﻧﻤﺎز و‬ ‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن و ذﻛﺮ ﻛﻪ از اﺋﻤﻪ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ ،‬آﻳﺎ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« اﺳﺖ؟ و اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻌﻀﻲ از‬ ‫ﻣﺼﻠﺤﺖﻫﺎ را اﺳﻼم ﺗﺸﺨﻴﺺ داده‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺮام ﺑﻮدن ﻃﻼ ﺑﺮ ﻣﺮد ﻳﺎ ﺣﺮﻣﺖ اﻛﻞ ﮔﻮﺷﺖ ﺧﻮك ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻳﺎﻓﺘﻪﻫﺎي‬ ‫ﻋﻠﻤﻲ ﭼﻨﺪ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ آن را ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺑﺪﻫﺪ ﻳﺎ اﺻﻼً ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻧﺪﻫﺪ؟‬ ‫● اﻳﻨﻜﻪ ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻮب ﻣﮕﺮ آدم ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﻪ ﻋﻤﺮ را ﺑﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﮕﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻫﺰار ﻛﺎر دﻳﮕﺮ‬ ‫دارﻧﺪ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﻜﻨﻨﺪ؛ ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ آدم ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰي را در زﻧﺪﮔﻲاش ﻛﻨﺎر ﺑﮕﺬارد‪،‬‬ ‫ﺗﻔﻜﺮ را ﻛﻨﺎر ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺧﻮب ﺑﻘﻴﻪ را ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ وﻟﻲ ﺗﻔﻜﺮ را ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺧﻮب اﻟﺒﺘﻪ‬ ‫راﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺰار ﻛﺎر دﻳﮕﺮ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻫﺰار‬ ‫ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ دارﻧﺪ ﻛﻪ در ﺑﺎب آن ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻛﻪ ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﻓﻜﺮ ﻣﺮدم را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﻦ را‬ ‫ﻗﺒﻮل دارم‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﭘﺲ ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻧﻈﺮ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮد ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻋﻠﻴﻜُﻢ ﺑﺎﻟﺒﺪﻳﻬﻴﺎت«‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﻫﺮ‬ ‫ﭼﻪ ﻛﻪ در ﻫﺮ ﮔﺎﻣﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﻧﺠﺎت اﺳﺖ؛ ﺣﺎل اﮔﺮ در ﮔﺎم ﺑﻌﺪي ﭼﻴﺰ ﺟﺪﻳﺪي درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮد‪،‬‬ ‫ﺑﻪ آن ﻫﻢ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﻧﺠﺎت اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﻳﻦ »ﻋﻠﻴﻜﻢ ﺑﺎﻟﺒﺪﻳﻬﻴﺎت« ﻧﻜﺘﻪ ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻻاﻗﻞ ﻣﻲﻓﻬﻤﻲ ﻛﻪ دروغ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺧﻮب دروغ ﻧﮕﻮ؛ ﺣﺎﻻ اﮔﺮ ﺗﻮ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ در ﻋﺎﻟﻢ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻲ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﻣﻲﻓﻬﻤﻲ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﺒﺎﻳﺪ دروغ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎﻧﺖ ﺑﻬﺘﺮ از ﺧﻴﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﻓﻬﻤﻲ ﻛﻪ ﺗﻮاﺿﻊ از ﺗﻜﺒﺮ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻛﻦ‪ ،‬ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ دﻏﺪﻏﻪ ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ اﺧﺮوي دارﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش و ﻛﻴﻔﺮ اﺧﺮوي ﻣﺸﻜﻠﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛‬ ‫اﻣﺎ در ﻗﺴﻤﺖ ﺑﻌﺪي ﺳﻮال ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﻮ داﺷﺘﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻨﻬﺎ را ﺗﺨﻄﺌﻪ ﻣﻲﻛﺮدي و ﻣﻲﮔﻔﺘﻲ اﻳﻨﻬﺎ دارﻧﺪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ«؟! ﺑﻠﻪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﺪ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻮرزد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪» ،‬اﺟﻲ‬ ‫ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﻛﻪ ﺷﺎخ و دم ﻧﺪارد! اﮔﺮ ﻛﺴﻲ از دﻳﮕﺮي ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻓﻼن ﭼﻴﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﺑﻠﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻌﺪ ﺑﭙﺮﺳﻴﻢ ﺧﻮب ﺣﺎﻻ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﭼﻪ اﺳﺖ؟ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻤﻲداﻧﻢ‪» ،‬اﻟﻤﻌﻨﺎ ﻓﻲ ﺑﻄﻦ اﻟﺸﺎﻋﺮه« اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ«؛ ﻣﻦ‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺎدر ﺑﺰرگ داﺷﺘﻢ ﻛﻪ ﺧﺪا رﺣﻤﺘﺸﺎن ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن وﻗﺘﻲ از ﭘﺎي ﻣﻨﺒﺮ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲآﻣﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻼﻧﻲ!‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪24‬‬

‫اﻳﻦ آﻗﺎي ﻓﻼﻧﻲ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﻮﺑﻲ دارد‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ؟ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻢ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫ﺣﺮفﻫﺎﻳﺶ ﺧﻴﻠﻲ ﺧﻮب ﺑﻮد! ﺧﻮب »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻴﻦ ﻛﻪ آدم ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺣﺮفﻫﺎي ﺧﻮب ﻣﻲزد‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻦ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﺪم ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺧﻮب ﻛﺴﻲ ﻛﻪ اﺻﻼً ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﺪ در ﻗﺮآن ﭼﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ وﻟﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﻮب ﻣﻲزﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﺪ در دﻋﺎي ﻛﻤﻴﻞ ﭼﻪ ﻣﻀﺎﻣﻴﻨﻲ ﻣﻄﺮح ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل آن را ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ«‬ ‫اﺳﺖ؛ ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪام ﻳﻚ روز ﺑﺮاي اﻓﺮادي ﻛﻪ دﻋﺎي ﻛﻤﻴﻞ را ﺑﺎ ﮔﺮﻳﻪ و زاري ﻣﻲﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ دﻋﺎي ﻛﻤﻴﻞ‬ ‫دارد ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ و ﻣﺤﺘﻮا و ﻋﺒﺎرات آن ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از اﻳﺸﺎن ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي را از ﺧﺪا ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ؟‬ ‫اﻛﺜﺮﺷﺎن داد ﻣﻲزﻧﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻧﻪ‪ ،‬ﻣﺎ از ﺧﺪا ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻴﻢ؛ ﻣﺜﻼً ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ )ع( از ﺧﺪا ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ »ﺧﺪاﻳﺎ‬ ‫ﻣﻦ را ﺑﻪ ﺟﻬﻨﻢ ﺑﺒﺮ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺧﻮدت دور ﻣﻜﻦ«؛ ﺣﺎﻻ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ اﻛﺜﺮ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻲ داري ﺑﻪ ﺧﺪا ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ؟‬ ‫داري ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ ﺧﺪاﻳﺎ روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻣﻦ را ﺟﻬﻨﻤﻲ ﺑﻜﻦ‪ ،‬وﻟﻲ از ﺧﻮدت دور ﻣﻜﻦ؛ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻪ آﻗﺎ اﻳﻦ ﭼﻪ ﺣﺮﻓﻲ اﺳﺖ؟! ﻣﺎ‬ ‫ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﻢ آﺗﺶ ﺟﻬﻨﻢ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ آن را ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﻤﻲﻓﻬﻤﻴﻢ دوري از ﺧﺪا ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ‪ ،‬ﻧﺨﻴﺮ ﻣﺎ را ﺟﻬﻨﻢ‬ ‫ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﻛﻪ دﻋﺎ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ ﺑﻠﻜﻪ دﻋﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ و ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ دﻋﺎ ﻛﻨﺪ‪ ،‬دﻋﺎ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ دارد »اﺟﻲ ﻣﺠﻲ ﻻﺗﺮﺟﻲ« ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ دﻋﺎ ﻛﻨﻴﻢ ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ دﻋﺎ ﺑﺨﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ دارﻳﻢ دﻋﺎﻫﺎ را ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ و اﻛﺜﺮ‬ ‫دﻋﺎﻫﺎﻳﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ اﮔﺮ ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻳﻢ دارﻳﻢ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬دو ﺣﺎل ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ دو ﺗﺎ ﺑﺎ ﺣﺎل اوﻟﻲ‬ ‫ﻓﺮق ﻣﻲﻛﺮد‪ ،‬ﻳﺎ واﻗﻌﺎً اﮔﺮ ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻳﻢ دارﻳﻢ ﺑﺎ ﺧﺪا ﭼﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺘﺤﻮل ﻣﻲﺷﺪﻳﻢ ‪...‬‬ ‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ ‪ -‬ﻣﺘﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺟﻠﺴﻪ دوم ‪1‬‬ ‫ﺑﺎ ﻋﺮض ﺳﻼم و ادب ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ ﻫﻤﺔ ﺧﻮاﻫﺮان و ﺑﺮادران ﮔﺮاﻣﻲ‪ ،‬اﺑﺘﺪاﺋﺎً ﻣﺨﺘﺼﺮ و ﺧﻼﺻﻪاي از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺟﻠﺴﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﻴﺎن‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ :‬ﺟﻠﺴﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺤﺚ در ﺑﺎب ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي »ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ« ﺑﻮد و ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫روشِ ﺗﺪﻳﻦ اوﻻً ﻗﺎﺑﻞ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﺛﺎﻧﻴﺎً در ﺧﻮر ﭘﺬﻳﺮش ذﻫﻨﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي اﻳﻦ دﻳﻨﺪاري ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ را ﻣﻦ‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻘﻞ ﻗﺎﺻﺮ ﺧﻮدم‪ ،‬دوازده ﻣﻮﻟﻔﻪ اﺣﺼﺎء ﻛﺮده ﺑﻮدم‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد از اﻳﻦ دوازده ﻣﻮﻟﻔﻪ را در ﺟﻠﺴﺔ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﺮﺷﻤﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻟﻔﻪ اول اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﻨﺪاري ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‪ ،‬دﻳﻨﺪارياي اﺳﺖ ﻛﻪ در آن‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺣﻴﺎت ﻓﺮاﮔﻴﺮ و ﺟﺎﻣﻊ ﺑﺮاي ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﻗﺴﻤﺖ از زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎﺷﺪو ﺑﺮﻧﺎﻣﺔ زﻧﺪﮔﻲام ﻣﺜﻞ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ‬ ‫دﻳﻦ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻟﻔﻪ دوم اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ دﻳﻨﺪاري ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دﻳﻦ را ﻃﻠﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻨﻲ ﻛﻪ در دﻳﻨﺪاري‬ ‫ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ رﺷﺪ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﻓﻘﻂ ﻃﺎﻟﺐ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻲداﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺎﻟﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺤﻮة ﻣﻮاﺟﻬﻪ وي ﺑﺎ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ دﻳﻦ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻣﺎﻳﻤﻠﻚ ﺧﻮدﺷﺎن ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻟﻔﻪ ﺳﻮم ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در دﻳﻨﺪاري ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ‪ ،‬زﻧﺪه و ﺟﺎري اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﺣﺘﻲ در‬ ‫ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻫﻢ زﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻔﻜﺮ ﻋﻴﺐﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﺻﻼً ﺗﻔﻜﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻴﺐﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻔﻜﺮ وﻗﺘﻲ ﺗﻔﻜﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻣﻮﻳﺪات ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺼﺮﻓﺎت )؟( ﻫﻢ ﺗﻮﺟﻪ‬ ‫‪ .1‬ﺳﺨﻨﺮاﻧﯽ در ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن ﺗﻮﺣﻴﺪ‪ ١٩ ،‬ﺁذرﻣﺎﻩ ‪١٣٨٠‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪25‬‬

‫دارد؛ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﻔﻜﺮ اﺻﻼً ﻋﻴﺐﺟﻮﻳﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪن ﻣﺤﺾ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻛﻮرﻛﻮراﻧﻪ و ﺑﺪون دﻟﻴﻞ و ﺑﺮﻫﺎن‪،‬‬ ‫در ﺗﻔﻜﺮ ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻲ و اﺳﺎﻃﻴﺮي ﻫﻢ ﻣﻤﻨﻮع اﺳﺖ‪ ،‬در آﻧﺠﺎ ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻮال ﻛﺮد و در‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻮالﻫﺎ ﺗﻌﻤﻖ ورزﻳﺪ و ﭘﺲ از ﺗﺄﻣﻞ و ﺗﻌﻤﻖ در ﭘﺎﺳﺦ ﺳﻮالﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺳﻮاﻻت ﺟﺪﻳﺪي ﭘﺪﻳﺪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪ ،‬آن ﺳﻮالﻫﺎ‬ ‫را ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ از ﻧﻮ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﻚ دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻚ ﺳﻮال و ﺟﻮاب ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬دﻳﺎﻟﻜﺘﻴﻜﻲ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲرود‪،‬‬ ‫ﻋﻤﻖِ ﻓﻬﻢِ دﻳﻨﻲ ﺷﺨﺺِ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻟﻔﻪ ﭼﻬﺎرم ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ در دﻳﻨﺪاري ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ دﻳﻨﺪار‪ ،‬اﺣﺴﺎس اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮش ﻣﻲآﻳﺪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰي ﺑﻪ زﻳﺎن او ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻔﻪاي ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺧﺼﻴﺼﺔ ﻣﺸﺘﺮك داﺷﺘﻨﺪ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﻣﻮرد ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﺑﺎور و ﺑﻴﻨﺶ دﻳﻨﻲ«‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻣﻲﭘﺮدازم ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﻣﻮﻟﻔﺔ ﭼﻬﺎرﺗﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ و ﺳﻌﻲ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺤﺚ را ﺗﻤﺎم ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﭘﺮدازم‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪ از آن ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺑﻴﻨﺶ دﻳﻨﻲ ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻔﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺮﺑﻮط‬ ‫ﺑﻪ ﺑﻴﻨﺶ دﻳﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ »ﻛﻮﺷﺶ دﻳﻨﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ در ﺑﺎب اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻔﻪ دوم از ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﻛﻨﺶ دﻳﻨﻲ« اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻧﻜﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً ﻣﻌﻠﻮم ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؛ ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻢ »ﻛﻨﺶ دﻳﻨﻲ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ رﻓﺘﺎر دﻳﻨﻲ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﻛﻨﺶ« ﻳﺎ‬ ‫»رﻓﺘﺎر«‪ ،‬از ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﻛﻮﺷﺶ« اﺳﺘﻔﺎده ﻛﺮدم ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻢ ﻛﻪ ‪ -‬و ﺑﻌﺪاً در ﻃﻲ ﺳﺨﻦ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ‪ -‬اﻳﻨﻬﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎي‬ ‫ﺳﺎدهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬رﻓﺘﺎرﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻤﺮي ﺑﺎﻳﺪ ﻓﺮد اﻳﻦ رﻓﺘﺎرﻫﺎ را ﺑﺎ ﺧﻮدش ﺑﻮرزد‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ورزش ‪ 1‬اﺳﺖ و ﭼﻮن ورزش‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮ رﻓﺘﺎر از آن‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮي ﺑﺪون ﺗﻜﺎﭘﻮ و ﺟﻨﺒﺶ اﺳﺖ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﻲ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻔﻪاي ﻛﻪ ﻣﻄﺮح ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪،‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺷﺮﻳﻚ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ورزش ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻤﺮﻳﻦ ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﺑﻪ ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ و اﻧﻀﺒﺎط ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﺮاد از ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ ﻳﺎ اﻧﻀﺒﺎط ﺷﺨﺼﻲ دﻗﻴﻘﺎً اﻳﻦ اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎي ﻓﻮري و ﻓﻮﺗﻲ ﻧﺸﺪن«‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ در ﻣﻨﺎﻓﻌﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﻢ‬ ‫ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ‪ ،‬و ﻣﻀﺎري ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﻢ ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر را ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﻫﺸﺖ ﻗِﺴﻢ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد‪ .1 :‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر‬ ‫دﻧﻴﻮي‪ .2 .‬ﻳﻚ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر اﺧﺮوي )ﻣﺎ ﻓﺮﺿﻤﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺳﺮوﻛﺎر دارﻳﻢ و ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻗﺎﺋﻞ ﺑﻪ آﺧﺮت‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل ﻫﺮ ﺻﻮرﺗﻲ از آﺧﺮت(‪ .3 .‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر ﻣﺎدي ‪ .4‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر ﻣﻌﻨﻮي ‪ .5‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ‪ .6‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬ ‫ﻣﻀﺎر دراز ﻣﺪت ‪ .7‬ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎري ﻛﻪ ﻓﻘﻂ در ﺧﻠﻮت و در زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي دﻗﻴﻖ ﻛﻠﻤﻪ‪ ،‬ﺧﺼﻮﺻﻲ ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ‪ .8 .‬ﻣﻨﺎﻓﻊ‬ ‫و ﻣﻀﺎري ﻛﻪ در ﺟﻠﻮت‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻤﻮﻣﻲ و ﺳﺎﺣﺖ ﺟﻤﻌﻲ ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺸﺖ ﻗِﺴﻢ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر ﻣﺘﺼﻮر‪ ،‬در داﺧﻞ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ دوﺗﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪون‬ ‫آﻧﻜﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﺴﻂ ﻛﻼم ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬در دﻳﻨﺪاري ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ در ﻣﺤﺴﺒﺎﺗﺘﺎن‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت و ﻣﻨﺎﻓﻊ و‬ ‫ﻣﻀﺎر ﻣﺎدي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ در واﻗﻊ راه ﺗﺪﻳﻦ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮدﺗﺎن ﮔﻢ ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻛﺴﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫‪1. Practice‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪26‬‬

‫ﻣﻨﺎﻓﻊ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺧﻮاﻫﺶﻫﺎ و ﮔﺮاﻳﺶﻫﺎي زودﮔﺬر ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻬﺘﺮ ﻓﻮري و ﻓﻮﺗﻲ ﺧﻮدش ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻮع ﻛﻒﻧﻔﺲ‪،‬‬ ‫ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ و اﻧﻀﺒﺎط ﺷﺨﺼﻲ ﺑﺮ او ﺣﺎﻛﻢ اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻧﻀﺒﺎط ﺷﺨﺼﻲ ﻫﻢ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ ﻳﻚ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻛﻪ »ﻓﺮاواﻧﻨﺪ ﻟﺬات ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ آﻧﻬﺎ آﻻم دراز ﻣﺪت اﺳﺖ« و »ﻓﺮاواﻧﻨﺪ آﻻم ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ در ﭘﻲ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻟﺬات دراز ﻣﺪت اﺳﺖ«‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﻘﻂ ﻫﻤﻴﻦ دو ﮔﺰاره را ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻻزﻣﻪاش اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺨﺺ ﻓﻜﻮر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﭘﺲ ﺻِﺮف اﻳﻨﻜﻪ ﻟﺬﺗﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ آن ﭼﻨﮓ ﺑﺰﻧﻢ‪ ،‬و ﺻِﺮف اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ اﻟﻤﻲ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت‬ ‫اﺳﺖ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ از آن ﺑﮕﺮﻳﺰم‪ ،‬ﺑﺴﺎ آﻻم ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ و ﺑﺴﺎ ﻟﺬات ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ از آﻧﻬﺎ ﺑﮕﺮﻳﺰﻳﻢ‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﻧﻬﺎﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ در دراز ﻣﺪت ﻋﺎﻳﺪ ﻣﻦ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺤﺎﺳﺒﻪاي ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﻛﻒﻧﻔﺲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺴﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻛﻪ در ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن را‬ ‫ﺑﺮاي ﻓﺮد زﻳﺒﺎ ﺟﻠﻮه ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ او از آﻧﻬﺎ رويﮔﺮدان ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺴﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻛﻪ در ﻧﮕﺎه ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﺮاي ﻣﺘﺪﻳﻦ‬ ‫زﺷﺖ ﺟﻠﻮه ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ او از آﻧﻬﺎ ﮔﺮﻳﺰان ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ »‪ ...‬و ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﻲ ان ﺗُﻜﺮﻫﻮا ﺷﻴﺌﺎً و ﻫﻮ ﺧﻴﺮُ ﻟﻜﻢ‬ ‫و ﻋ‪‬ﺴ‪‬ﻲ ان ﺗﺤﺒﻮا ﺷﻴﺌﺎً و ﻫ‪‬ﻮ‪ ‬ﺷﺮ ﻟﻜﻢ ‪) «...‬ﺑﻘﺮه ‪ (216 /‬ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ اﻣﻜﺎنﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ اﺳﻼم ﻧﺪارد‪ ،‬آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا ﻫﻢ‬ ‫ﻛﻪ ﺗﻤﺎم اﻟﺘﻔﺎﺗﺶ ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ رﻧﺞ اﺳﺖ و ﻛﻞ دﻳﻨﺶ ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﻮدا ‪ -‬ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ راهﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲ از رﻧﺞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و‬ ‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ دﻳﻨﻲ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ درونﻣﺎﻳﻪ رﻧﺞ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻫﻤﺎن دﻳﻦ ﻫﻢ ﻓﺮاوان ﻣﻮرد ﺗﺎﻛﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻛﺘﺐ‬ ‫ﺑﻮداﻳﻲ در ﻳﺎزده ﻣﻮرد ﺗﺎﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »رﻧﺞ ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﻴﺎ« و از آن ﺳﻮ ﻫﻢ »ﻟﺬات ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت ﺑﺮو«‪ .‬اﻳﻨﻄﻮر ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﻗﺮار اﺳﺖ ﻣﻦ از رﻧﺞ ﺑﺮﻫﻢ‪ ،‬از ﻫﺮ رﻧﺠﻲ ﺑﺮﻫﻢ؛ و ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﺑﻨﺎﺳﺖ ﻣﻦ ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻢ ﻧﻮﻋﻲ راﻣﺶ و ﻟﺬت در زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﻋﺎﻳﺪم ﮔﺮدد‪ ،‬دﻳﮕﺮ از ﻫﺮ راﻣﺶ و ﻟﺬﺗﻲ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻛﻨﻢ در ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ رﻧﺞ و راﻣﺶ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﻤﻪ آن ﺗﻘﺴﻴﻤﺎت ﻫﺸﺖﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ‪،‬‬ ‫ﻣﻠﺤﻮظ واﻗﻊ ﺷﺪه و ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻛﻒﻧﻔﺲ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﻣﺘﺪﻳﻦ دو ﺣﺎﻟﺖ در زﻧﺪﮔﻲاش ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺷﻮد؛ ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ از آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ‬ ‫»ﺧﻠﻮص« ‪ 1‬ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺣﺎﻟﺖ دوم ﻛﻪ از آن ﺑﻪ »رﻳﺎﺿﺖ« ‪ 2‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪:‬‬ ‫ﺧﻠﻮص‪ :‬ﻣﺮادم از ﺧﻠﻮص ﻧﻪ آن ﺧﻠﻮﺻﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ در ذﻫﻦ ﺑﻌﻀﻲ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﻣﻨﻈﻮرم از رﻳﺎﺿﺖ ﻫﻢ رﻳﺎﺿﺘﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ذﻫﻦ ﺑﻌﻀﻲ ﻣﺘﺒﺎدر ﮔﺮدد‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻛﻒﻧﻔﺲ دارد‪ ،‬اوﻻً ﺑﻪ ﺧﻠﻮص ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻠﻮص ﻳﻌﻨﻲ از‬ ‫ﺳﺮ راه ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺎ رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎك و ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ ﻛﺮدن زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮدم از ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺰاﺣﻤﺖ و ﻧﻮﻋﻲ ﻣﺎﻧﻌﻴﺖ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻦ دارﻧﺪ؛ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﺧﻠﻮص‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺎك ﻛﺮدن‪ ،‬ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ ﻛﺮدن‪،‬‬ ‫ﭘﺎﻟﻮدن‪ ،‬اﻳﻨﻄﻮر ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ »ﻫﺮ ﭼﻪ ﭘﻴﺶ آﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻮش آﻳﺪ«‪ ،‬ﺧﻴﻠﻲ ﭼﻴﺰﻫﺎ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﺎﻳﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺎ‬ ‫از ﭘﻴﺶآﻳﻨﺪﺷﺎن ﻫﻴﭻ اﺳﺘﻘﺒﺎﻟﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬از آن ﺳﻮ ﻫﻢ ﺑﺴﻴﺎري از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻌﻲ ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﺧﻠﻮص ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺎﻟﺺ ﻛﺮدن راه ﺑﺮاي ﻫﻤﻮار ﺷﺪن راه‪ ،‬ﻫﺮ وﻗﺖ راه را از ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ راه را ﻧﺎﻫﻤﻮار ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻲﭘﻴﺮاﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ‬ ‫در واﻗﻊ در ﻃﻠﺐ ﺧﻠﻮص ﻫﺴﺘﻴﻢ؛ دارﻳﻢ رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮي ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺴﻬﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺧﻮد اﻳﻦ ﺧﻠﻮص ﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎز ﺷُﻌ‪‬ﺐ‬ ‫ﻋﺪﻳﺪهاي دارد ﻛﻪ ﻣﻦ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ وارد آن ﺷﻌﺐ ﻋﺪﻳﺪه ﺷﻮم‪ ،‬از اﺻﻞ ﺑﺤﺚ دور ﻣﻲاﻓﺘﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﻠﻮص اﻣﺮي ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ‬

‫‪1. Purity‬‬ ‫‪2. Rigor‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪27‬‬

‫اﺳﺖ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ زﻳﺴﺘﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﺪ ﻧﮕﺎه ﻛﺮدن ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮاي رﺷﺪ ﻣﻌﻨﻮي ﻣﻦ ﻧﺎﻓﻊ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺿﺎر‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺿﺎر اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ از ﺻﺤﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﺑﻴﺮون رود‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ از ﺻﺤﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻴﺮون ﺑﺮدن در واﻗﻊ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ از ﺻﺤﻨﺔ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ دروﻧﻲ ﺧﻮدم ﺑﻴﺮون ﺑﺮدن‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺻﺤﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻴﺮوﻧﻲ را ﻫﺮ وﻗﺖ اراده ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺎك و ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آن‬ ‫ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻫﻤﻴﺖ دارد ﭘﻴﺮاﺳﺘﻦ ﺻﺤﻨﻪ دروﻧﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮدﻣﺎن از ﺗﻤﺎم ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬از ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻮص ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫رﻳﺎﺿﺖ‪ :‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺿﺒﻂ ﻧﻔﺲ دارد ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﺎﻟﺼﺎﻧﻪ دارد‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ رﻳﺎﺿﺖ ﻫﻢ دارد‪ .‬ﺧﻮد‬ ‫رﻳﺎﺿﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ رﻳﺎﺿﺖ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ در ﻣﻘﺎم ﻋﻤﻞ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم آن ورزه دروﻧﻲ ﻛﻪ دارم ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ و‬ ‫اﻳﻦ را در ورزه و آن ‪ Practice‬ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻢ ﻛﻪ ﻫﻴﭽﻜﺲ ﺑﺪون دردﺳﺮ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲرﺳﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ‪» 1‬ﺷﺮﻳﻒﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻠﺦﺗﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺟﻬﺎن اﺳﺖ«‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻠﺦﺗﺮﻳﻦ‪ ،‬در ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰ ﺷﺮﻳﻒ را ﺑﺪون ﺗﻠﺨﻲ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﺪﺳﺖ آورد‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺷﺮﻳﻔﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺳﻬﻮﻟﺖ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »اﻟﺤﻖُ ﻣﺮَ« ﺣﻖ ﺗﻠﺦ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﻪ ﺣﻖ‬ ‫دارد ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﺷﺮﻳﻔﻲ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺪﺳﺖ آوردن ﺣﻖ‪ ،‬ﺗﺤﺼﻴﻞ ﺣﻖ و ﻣﺤﻘﻖ ﻛﺮدن ﺣﻖ در زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺎر ﺳﻬﻞ و‬ ‫ﺳﺎدهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬رﻳﺎﺿﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒﻮل ﻛﺮدن اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻪ دﺷﻮاري و ﺑﺎ ﻣﺮارت ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ‬ ‫واﻗﻌﻴﺖ در ﺟﻬﺎن ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﺷﺮﻳﻔﻲ ﺑﺪون ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬اﺻﻼً ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻋﺎﻟﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲﻛﺮدن ‪ 2‬اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻋﺎﻟﻢ‬ ‫ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻫﻴﺪ وﻟﻲ ﭼﻴﺰي ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎ داد ﺗﺎ ﭼﻴﺰي ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ‬ ‫را ﺑﺎﻳﺪ داد ﺗﺎ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﻳﻦ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و ﮔﺮﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﺗﺎ ﭼﻴﺰي ﻧﺪﻫﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﻴﻤﺎ ﻳﻮﺷﻴﺞ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﮔﻴﺮﻳﺪ‪،‬‬ ‫ﺟﻬﺎن اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ ﭼﻴﺰي و ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ از ﺗﻮ ﻧﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰي ﺑﻪ ﺗﻮ ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻣﻴﺎن ﻫﺮﭼﻪ آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺗﻮ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻲ ﺷﺮﻳﻒﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪﻫﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ رﻳﺎﺿﺖ ﻳﻌﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ را ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﺗﺠﻤﻞ ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻧﻜﺮدن‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﺿﺮورت ﺑﺪان ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ‪ .‬ﻫﺮ وﻗﺖ ﻣﻦ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آن را‬ ‫ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺿﺮوري ﺑﺪﻫﻢ ﻧﻪ ﺑﺮاي ﺗﺤﺼﻴﻞ اﻣﺮي ﺗﺠﻤﻠﻲ ‪ -‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ »ﺗﺠﻤﻞ«‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮرم ﺗﺠﻤﻼت ﺑﻴﺮوﻧﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ ‪ -‬ﻣﻦ ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻗﺮﺑﺎن ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﻓﺪا ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﭼﻴﺰي آن را ﻓﺪا ﻛﻨﻢ‬ ‫ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﺿﺮورت دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاي ﭼﻴﺰي ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰ اﮔﺮ ﻫﻢ ﻧﺒﺎﺷﺪ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻦ ﻫﻴﭻ ﻛﻤﺒﻮد و ﻛﺎﺳﺘﻲاي‬ ‫ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬رﻳﺎﺿﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒﻮل ﻛﺮدن اﻳﻨﻜﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺷﺮﻳﻒ را ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻣﺮارت و ﺗﻠﺨﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد و در راس‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎي ﺷﺮﻳﻔﻲ ﻛﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎ ﻣﺮارت ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬ﺳﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺰرگ اﺳﺖ‪ -1 :‬ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ -2 ،‬ﺧﻴﺮ‪ -3 ،‬ﺟﻤﺎل‪ ،‬ﻫﻤﻪ‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻃﻠﺐ‪ ،‬ﺧﻴﺮﺧﻮاه‪ ،‬و ﺟﻤﺎلﺟﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻳﺮي و ﺗﻠﺨﻲ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫درﺳﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺳﺎﻣﺮﺳﺖ ﻣﻮآم ‪ -‬ﺑﺮ ﻟﺒﻪ ﺗﻴﻎ راه رﻓﺘﻦ اﺳﺖ )اﺷﺎره ﺑﻪ رﻣﺎن »ﻟﺒﻪ ﺗﻴﻎ« از ﺳﺎﻣﺮﺳﺖ ﻣﻮآم( ﭼﺮا‬ ‫ﺑﺮ ﻟﺒﻪ ﺗﻴﻎ راه رﻓﺘﻦ اﺳﺖ؟ اﻳﻨﻜﻪ ﺣﺘﻲ در ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﻌﺎﺑﻴﺮ دﻳﻨﻲ ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »ﭘﻞ ﺻﺮاط ﺑﺎرﻳﻚﺗﺮ از ﻣﻮ و ﺗﻴﺰﺗﺮ از ﺷﻤﺸﻴﺮ‬ ‫اﺳﺖ«‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺮﻓﺎي ﻣﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮي از اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ اﻳﻦ ﻋﺒﺎرت ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻘﺼﺪ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ در ﻣﺴﻴﺮي اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﮔﺎم ﺑﺮدارد‪ ،‬ﻣﺴﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎرﻳﻚ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺪرت ﻣﺎﻧﻮر و ﺟﻮﻻن را از اﻧﺴﺎن‬

‫‪1. Benedict de Spinoza‬‬ ‫‪2. Sacrifice‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪28‬‬

‫ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﺑﺴﻴﺎر ﻫﻢ ﻣﺴﻴﺮ ﺧﻄﻴﺮي اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ذرهاي ﭘﺎيﺗﺎن را آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮدارﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺮﻧﺪارﻳﺪ‪ ،‬ﭘﺎي ﺧﻮدﺗﺎن را‬ ‫زﺧﻢآﮔﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﺬا رﻳﺎﺿﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﻗﺒﻮل ﻛﺮدن اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻧﻤﻲرﺳﻴﺪ و اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﮕﺰاﮔﻲ ﻳﺎ د‪‬و‪‬راﻧﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻴﺪ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﺎ ﺳﻬﻮﻟﺖ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ زﻧﺪﮔﻲاي رو ﺑﻪ ﺟﻠﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ؛ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻳﺎ زﻳﮕﺰاﮔﻲ ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت دوراﻧﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ زﻧﺪﮔﻲﻫﺎي ﻛﺞدار و ﻣﺮﻳﻀﻲ را از ﺳﺮ ﺑﮕﺬراﻧﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺨﺘﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ زﻧﺪﮔﻲ زﻳﮕﺰاﮔﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و دوراﻧﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺶروﻧﺪه و رو ﺑﻪ ﺟﻠﻮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﻧﻬﺞاﻟﺒﻼﻏﻪ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ ) ع ( وﻗﺘﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ »ﻟَﻮ اَﺣﺒ‪‬ﻨﻲ ﺟ‪‬ﺒ‪‬ﻞُ ﻟَﺘَﻬﺎﻓﺖ« اﮔﺮ ﻛﻮﻫﻲ ﻣﺮا دوﺳﺖ ﺑﺪارد‬ ‫از ﻫﻢ ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ؛ اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﻛﻮﻫﻲ ﻣﺮا دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬از ﻫﻢ ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ را ﻻاﻗﻞ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﻓﻬﻤﻢ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ‬ ‫ﻋﺪاﻟﺖ‪ ،‬اﺣﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ را آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻋﻠﻲ)ع( دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻃﺒﻌﺎً ﭼﻴﺰي ﺟﺰ از ﻫﻢ‬ ‫ﭘﺎﺷﻴﺪن در ﻛﺎر ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺎز در ﺗﻔﺴﻴﺮ آن آﻳﻪاي ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﺣﻀﻮرت ﻣﻮﺳﻲ)ع( در ﻗﺮآن آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »و‪ ‬ﻟَﻤﺎ ﺟﺎء ﻣﻮﺳﻲ ﻟِﻤﻴﻘﺎﺗﻨﺎ و ﻛَﻠَﻤﻪ‪ ‬ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ‪ ،‬ﻗﺎلَ‬ ‫ر‪‬ب‪ ‬ارِﻧﻲ اﻧﻈُﺮُ اﻟﻴﻚِ‪ ،‬ﻗﺎلَ ﻟَﻦ ﺗَﺮاﻧﻲ ﻟﻜﻦ اﻧﻈﺮ اﻟﻲ اﻟﺠﺒﻞِ ﻓﺎن اﺳﺘَﻘَﺮَ ﻣ‪‬ﻜﺎﻧﻪ‪ ‬ﻓَﺴﻮ‪‬ف ﺗَﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﻓَﻠﻤﺎ ﺗﺠﻠﻲ ر‪‬ﺑ‪‬ﻪ‪ ‬ﻟِﻠﺠ‪‬ﺒ‪‬ﻞِ ﺟ‪‬ﻌ‪‬ﻠَﻪ‪ ‬د‪‬ﻛﺎ و ﺧَﺮَ‬ ‫ﻣ‪‬ﻮﺳﻲ ﺻ‪‬ﻌِﻘﺎً‪ ،‬ﻓَﻠَﻤﺎ اﻓﺎقَ ﻗﺎلَ ﺳ‪‬ﺒﺤﺎﻧﻚ‪ ‬ﺗُﺒﺖ‪ ‬اﻟﻴﻚ‪ ‬و اﻧﺎ اولُ اﻟﻤﻮﻣﻨﻴﻦَ« )اﻋﺮاف ‪ (143 /‬ﻣﻮﺳﻲ)ع( ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎ ﺧﻮدت را ﺑﺮ‬ ‫ﻣﻦ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻛﻦ! ﺧﺪا ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺗﻮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻲ ﻣﺮا ﺑﺒﻴﻨﻲ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻛﻮه ﺑﻨﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﻛﻮه را ﺑﺮ ﺟﺎي ﺧﻮد اﺳﺘﻮار دﻳﺪي‪ ،‬ﻣﺮا ﻫﻢ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻲ دﻳﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻛﻮه ﺗﺠﻠﻲ ﻛﺮد‪ ،‬ﻛﻮه از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪ و ﻣﻮﺳﻲ)ع( ﺑﻲﻫﻮش ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎري از ﻋﺮﻓﺎي ﻣﺎ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫ﻣﺤﻲاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺮﺑﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ آﻳﻪ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ واﻗﻌﺎً اﮔﺮ ﺧﺪا ﺑﺮ ﻛﻮه ﺗﺠﻠﻲ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻮه از ﻫﻢ ﻣﻲﭘﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺧﺪا ﻫﻤﻴﺸﻪ در‬ ‫ﺣﺎل ﺗﺠﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻛﻮه ﻫﻢ از ﻫﻢ ﻧﻤﻲﭘﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي آﻳﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ ﺗﺸﺒﻬﻲ ﺑﻪ ﺧﺪا ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫ﺗﺨﻠﻖ ﺑﻪ اﺧﻼق ﺧﺪا ﭘﻴﺪا ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ ﻣﻲﭘﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن رﺿﺎﻳﺖ درﺟﻪ دو دارﻳﺪ‪ ،‬از ﻫﻢ‬ ‫ﭘﺎﺷﻴﺪﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮدﺗﺎن از آن از ﻫﻢ ﭘﺎﺷﻴﺪن ﻟﺬت ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ؛ ﺑﺎز ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺤﺚ رﺿﺎﻳﺖ درﺟﻪ ﻳﻚ و درﺟﻪ دو را ﻣﻄﺮح‬ ‫ﻛﻨﻢ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﺰﻳﻚ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي از ﻧﻈﺮ ﻳﻚ ﻧﺎﻇﺮ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺴﻴﺎر زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻳﺮ و‬ ‫ﺗﻠﺨﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ آن اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺮﻳﺮ و ﺗﻠﺦ‪ ،‬رﺿﺎﻳﺖ درﺟﻪ دوم دارﻧﺪ و ﺧﻮدﺷﺎن از اﻳﻦ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻟﺬت ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ .‬زﻧﺪﮔﻲاي اﺳﺖ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ درد و رﻧﺞ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻮرد رﺿﺎﻳﺖ ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رﺿﺎﻳﺖ‬ ‫درﺟﻪ دوم ﻳﻚ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻤﻲ اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ ﻋﺮﻓﺎ و ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻫﻞ ﺳﻴﺮ و ﺳﻠﻮكﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﺑﻮدهاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﺨﺘﻲ را ﺑﮕﺬراﻧﻴﺪ اﻣﺎ رﺿﺎﻳﺘﻲ ﻛﻪ از اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ دارﻳﺪ از ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﺳﺨﺖ را ﻧﻤﻲﮔﺬراﻧﻨﺪ و در ﻳﻚ ﻧﻮع رﻓﺎه و ﺗﻌﻴﺶ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل رﻳﺎﺿﺖ ﻳﻌﻨﻲ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺟﺎي ﺷﺮﻳﻔﻲ ﺑﺮﺳﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻠﺨﻲﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺮ ﺧﻮدم ﻫﻤﻮار ﻛﻨﻢ؛‬ ‫اﻳﻦ رﻳﺎﺿﺖ درواﻗﻊ ﻧﻮﻋﻲ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ دادن اﺳﺖ و ﺟﺎﻟﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ و ﺑﻌﻀﻲ زﺑﺎنﻫﺎي اروﭘﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫در ﻓﺮاﻧﺴﻪ و آﻟﻤﺎﻧﻲ ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﺗﺎ آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ از ﻃﺮﻳﻖ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻣﻲداﻧﻢ ‪ -‬ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ دادن در اﻳﻦ زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺎ ﻟﻔﻈﻲ ﺑﻴﺎن‬

‫‪29‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﻟﻔﻆ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻗﺪاﺳﺖ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد؛ ﻣﺜﻼً در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ »ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن« )‪ (Sacrifice‬ﺑﺎ »ﻣﻘﺪس«‬ ‫)‪ (Sacred‬ﻫﻢ ﺧﺎﻧﻮاده اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻘﺪﺳﺎت را ﺑﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ ،‬اﻣﺮ ﻣﻘﺪس را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺤﺼﻴﻞ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ ﻣﮕﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺮﺑﺎن ﺑﻴﺎورﻳﻢ و ﭼﻴﺰي را ﻓﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬و از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ‪ ،‬ﻛﺴﺎﻧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺎرﻓﺎن را ﻣﻲﺷﻮد ﻛﺴﺎﻧﻲ‬ ‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻣﺬﺑﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﺣﺎل ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮ ﻣﻘﺪس ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‬ ‫ﻣﻘﺪس اﻟﺒﺘﻪ »ﺣﻘﻴﻘﺖ« ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬ﺧﻴﺮ« ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و »ﺟﻤﺎل« ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻋﺮﻓﺎ در ﭘﻲ ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻮرد ﻫﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﻘﺪس ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ را ﻣﻲﻃﻠﺒﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ اﻳﻦ ﻛﻒﻧﻔﺲ‪ ،‬ﺳﻪ اﻣﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ اﺳﻜﻠﺖ ﺑﺤﺜﻢ را ﺗﻤﺎم ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻛﻒﻧﻔﺲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﺗﻦ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﺖ ﻣﻲﺳﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬در زﻧﺪﮔﻲﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮﻳﻦ ﺳﻪ اﻣﺘﻴﺎز و ﺧﺼﻴﺼﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫ﺧﺼﻴﺼﻪ اول؛ »ﺻﻼﺑﺖ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺎﻧﻪ«‪ :‬اوﻟﻴﻦ اﻣﺘﻴﺎز ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺴﺎنﻫﺎ در زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻮﻋﻲ »ﺻﻼﺑﺖ« و »اﺳﺘﻮاري« ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬در‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻧﻮﻋﻲ ﺣﺎﻟﺖ ﺛﺒﺎت ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺑﺎدي ﻧﻤﻲﻟﻐﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﺿﺮباﻟﻤﺜﻞ ﻣﻌﺮوف آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪،‬‬ ‫ﻓﻼنﻛﺲ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﭼﻮن ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻗﻴﻘﻲ اﺳﺖ؛ ﻓﻼنﻛﺲ ﻗﺪرت ﺻﺪ ﻣﺮد دارد ﭼﻮن ﺻﺎدق اﺳﺖ؛ اﻳﻦ‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻗﺪرت ﺻﺪﻣ‪‬ﺮده ﻣﻲﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا‪ ،‬ﺧﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ اﻣﺎ ﺷﻜﺴﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬در آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺮوف ﺑﻮدا‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» ،‬ﻣﺜﻞ ﻛﺸﺘﺰار ﮔﻨﺪم ﺑﺎش« ﻛﻪ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮﻳﻦ ﺑﺎدﻫﺎ ﮔﻨﺪمﻫﺎ را ﺧﻢ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺷﻜﻨﻨﺪ و ﺑﻪ‬ ‫ﻣﺤﺾ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎد رﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺎز از ﻧﻮ ﻣﻲاﻳﺴﺘﻨﺪ؛ اﻓﺮادي ﻛﻪ ﻛﻒ ﻧﻔﺲ دارﻧﺪ ﻫﻴﭻ وﻗﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺪاﺋﺪ‪ ،‬ﺳﺮ ﺧﻢ ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻧﻮﻋﻲ‬ ‫ﺻﻼﺑﺖ دارﻧﺪ ‪ -‬اﻟﺒﺘﻪ ﺻﻼﺑﺖ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺎﻧﻪ ‪ -‬ﺑﺎز ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در ﻳﻜﻲ از ﻛﺘﺐ ﺑﻮداﻳﻴﺎن ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺻﻼﺑﺖ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺻﻼﺑﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ آب دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﺻﻼﺑﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﻨﮓ دارد؛ ﺻﻼﺑﺖ آب ﺷﻜﺴﺘﻨﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺻﻼﺑﺖ ﺳﻨﮓ ﺷﻜﺴﺘﻨﻲ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻨﮓ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻗﺪر ﻫﻢ ﻛﻪ ﺳﺨﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﭼﻜﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ اﻳﻦ ﺳﻨﮓ را ﺧُﺮد ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺻﻼﺑﺖ آب را ﺧُﺮد ﺑﻜﻨﺪ و ﻟﺬا ﺻﻼﺑﺖ آب ﺑﺮ ﺻﻼﺑﺖ ﺳﻨﮓ ﻏﻠﺒﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻴﺼﻪ دوم؛ »ﺗﻔﺮد« ‪ : 1‬وﻳﮋﮔﻲ دوم ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﺖ ﺗﻦ ﻣﻲﺳﭙﺎرﻧﺪ ‪ -‬رﻳﺎﺿﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻢ ‪ -‬و ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‬ ‫و اﻳﻦ ورزه را در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮدﺷﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﺮاد ﻳﻚ ﻧﻮع ﺗﻔﺮدي ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎ‬ ‫دﻳﮕﺮان ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪» ،‬ﻣﻴﺎن ﻣﺎﻳﮕﻲ« ﻳﺎ »ﻣﻴﺎﻧﻪ ﺣﺎﻟﻲ« ‪ 2‬از زﻧﺪﮔﻲﺷﺎن ﻣﻲرود؛ اﮔﺮ دﻗﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﻪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺗﻔﺮد ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﺧﻮب ﻣﻨﻈﻮرم را روﺷﻦ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻣﻲزﻧﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ وﻗﺘﻲ ﺳﻪ ﻧﻮع ﻣﻴﻮه ﻣﻲﺧﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺳﻴﺐ‪،‬‬ ‫ﭘﺮﺗﻘﺎل و ﻫﻨﺪواﻧﻪ ﻣﻲﺧﺮﻳﺪ و آن ﻣﻴﻮهﻫﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﺳﻴﺐ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻮي ﺳﻴﺐ را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻴﻮه‬ ‫دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﭘﺮﺗﻘﺎل ﻫﻢ دﻗﻴﻘﺎً ﺑﻮي ﭘﺮﺗﻘﺎل را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪواﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﻮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﻫﻨﺪواﻧﻪ را ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ اﮔﺮ دو ﺳﻪ روز اﻳﻨﻬﺎ‬ ‫را در ﻳﺨﭽﺎل ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻛﻪ ﻣﻴﻮهﻫﺎ را ﺑﻴﺮون ﻣﻲآورﻳﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺐ ﺑﻮي ﻫﺮ ﺳﻪ ﻣﻴﻮه را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻘﺎل ﻫﻢ ﺑﻮي ﻫﺮ ﺳﻪ‬ ‫را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﻨﺪواﻧﻪ ﻫﻢ ﺑﻮي ﻫﺮ ﺳﻪ را ﻣﻲدﻫﺪ و ﻫﻴﭽﻜﺪام ﺑﻮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﮕﻲ و ﻣﻴﺎﻧﻪﺣﺎﻟﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﻛﻪ ﻫﻤﺔﻣﺎن ﺑﻮي ﻫﻤﺔﻣﺎن را ﻣﻲدﻫﻴﻢ و ﻫﻴﭻ ﻳﻚ ﺑﻮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﻮدﻣﺎن را‬ ‫ﻧﻤﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻌﻨﻲ »ﺗﻔﺮد« ﻧﺪاﺷﺘﻦ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ رﻳﺎﺿﺖ ﺗﻦ ﻣﻲﺳﭙﺎرد‪ ،‬ﺗﻔﺮد ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺜﻞ‬ ‫‪1. Individuation‬‬ ‫‪2. Mediocrity‬‬

‫‪30‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫ﻫﻤﻪ‪ ،‬ﺑﻮي ﻫﻤﻪ را ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﻮدش را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﮕﻲ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ ﻧﻴﭽﻪ ‪ - 1‬اﻳﻦ ﻓﻴﻠﺴﻮف واﻗﻌﺎً‬ ‫ژرف اﻧﺪﻳﺶ و دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻲ ‪ -‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ‪ ،‬ﺣﺎﺻﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻫﻤﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﮔﺮ دﻗﺖ ﺑﻜﻨﻴﺪ‬ ‫در آن ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺪام از ﺳﻪ ﻧﻮع ﻣﻴﻮه ﺑﻌﺪ از ﻣﺎﻧﺪن در ﻳﺨﭽﺎل ﻫﻢ ﺑﻮ دارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﻴﭻﻛﺪام ﺑﻮي‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺎﻟﺺ ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺎ ﻫﻤﻪ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ ﻣﻴﻮهﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪِ ﻫﻢ ﻫﺴﺘﻴﻢ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﻠﺖ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲﻫﺎﻳﻤﺎن ﻋﻴﻦ ﻫﻢ اﺳﺖ و ﻣﺘﻔﺎوت ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ در ﺟﻬﺖ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻣﻲﻛﻮﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻳﻚ ﮔﺮاﻳﺶ دارﻳﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬ ‫از اﻳﻦ ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﮕﻲ ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ ،‬اﺻﻼً ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ »ﻧﺎﻣﺘﻌﺎرف« ‪ 2‬ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﻘﻂ ﺑﻮي ﺧﻮدش را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ واﻗﻌﺎً‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻋﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻻ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﺎ ﺑﻲادﺑﺎﻧﻪ ﺑﺮﺧﻮرد ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ دﻳﻮاﻧﻪ و اﺣﻤﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻫﻢ ﺑﻲادﺑﺎﻧﻪ رﻓﺘﺎر‬ ‫ﻧﻜﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﻮﺟﻮد ﻋﺠﻴﺒﻲ اﺳﺖ‪» ،‬ﻋﺠﻴﺐ اﺳﺖ« ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻮي ﺧﻮدش را ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺨﺘﺼﺎت ﺧﻮدش را‬ ‫دارد‪ .‬رﻳﺎﺿﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻳﻚ ﺗﻔﺮدي ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺧﻮدم ﻫﺴﺘﻢ و اﻳﻦ »ﻓﻘﻂ‬ ‫ﺧﻮدم ﻫﺴﺘﻢ« ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ ﺑﻮي ﻫﻤﻪ را ﻧﺪارم‪ ،‬ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﺑﻮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﻮدم را دارم‪ ،‬اﻓﺮادي ﻛﻪ ﺑﻮي اﺧﺘﺼﺎﺻﻲ ﺧﻮدﺷﺎن‬ ‫را ﻣﻲدﻫﻨﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم ‪ -‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﺮدﺑﺎن رﻳﺎﺿﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺟﻠﻮ ﻣﻲروﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺣﺘﻤﺎً در ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻴﭻ ﻧﻮع ﺣﻜﻤﻲ ﻫﻢ ﺑﺮاي اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﻓﺮاد ﭘﺪﻳﺪ‬ ‫ﻧﻤﻲآورد‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻴﺼﻪ ﺳﻮم؛ »ژرف ﺑﻴﻨﻲ«‪ :‬و اﻣﺎ اﺛﺮ ﺳﻮم رﻳﺎﺿﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻋﻤﻘﻲ ﻣﻲﺑﺨﺸﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻋﺎدي آن ﻋﻤﻖ را‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬رﻳﺎﺿﺖ ﺷﺨﺺ را ژرفﺑﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺳﻬﺮاب ﺳﭙﻬﺮي ﺷﻌﺮ ﺟﺎﻟﺒﻲ دارد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺷﻤﺎ ﻛﻔﺶ ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺳﻨﮓﻫﺎ و ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐﻫﺎي ﻛﻮﭼﻪ را ﺑﻬﺘﺮ اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﺠﺎ رﻳﮓ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﻛﻪ در زﻧﺪﮔﻲ رﻧﺞ‬ ‫ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻓﻬﻤﺶ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻛﻞ ﻋﺎﻟﻢ ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻓﻬﻴﻢﺗﺮ و ﻋﻤﻴﻖﺗﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ »ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ« ‪ 3‬ﻣﻲرﺳﺪ‪:‬‬ ‫و اﻣﺎ وﻳﮋﮔﻲ ﺑﻌﺪي ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ورزهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ در درون ﺧﻮدﻣﺎن ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫آﻫﺴﺘﻪآﻫﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻴﺸﻪ در ﻣﺮﺣﻠﺔ »دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ« ‪ 4‬ﺑﺎﻗﻲ ﺑﻤﺎﻧﺪ؛ ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺮاي‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﻲ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻣﻲزﻧﻢ‪ :‬ﺷﻤﺎ دﻗﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ اﺻﻼً ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﺨﻮاﻧﺪهاﻳﺪ و از ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻫﻴﭻ‬ ‫اﻃﻼﻋﻲ ﻧﺪارﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻴﻤﺎر ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ و ﺑﻪ ﻧﺴﺨﺔ او ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺎ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ در‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻬﻞ و ﺑﻲﺧﺒﺮي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻪ ‪ -‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﻬﻞ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ‪-‬‬ ‫از ﺷﻤﺎ ﺑﭙﺮﺳﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭼﺮا ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻮن آﻗﺎ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺧﻮدﺗﺎن را‬ ‫ﺣﺮف ﺷﻨﻮ‪ ،‬ﻣﻄﻴﻊ و ﻣ‪‬ﻨﻘﺎد »آﻗﺎ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ« ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻴﺪ و اﻟﺒﺘﻪ اﺷﻜﺎﻟﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد؛ اﮔﺮ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮﺗﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺎﻗﻲ‬ ‫ﺑﻤﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮﺗﺎن‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﺳﻮاد ﭘﺰﺷﻜﻲ ﭘﻴﺪا ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت‪ ،‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮﺗﺎن ﻫﻢ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﻋﻤﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ دارم ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﭼﻮن »آﻗﺎي دﻛﺘﺮ« ﻳﺎ »ﺧﺎﻧﻢ دﻛﺘﺮ« ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ؛‬

‫‪Friedrich Wilhelm Nietzsche‬‬ ‫‪Unusual‬‬ ‫‪Autonomy‬‬ ‫‪Heteronomy‬‬

‫‪1.‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫‪3.‬‬ ‫‪4.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪31‬‬

‫ﺗﺎ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺗﻴﻠﻴﺶ ‪ 1‬در ﻳﻚ ﻧﻮع »دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ« ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺮد دﻳﮕﺮي دارد ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﺎن‬ ‫ﻣﻲراﻧﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺜﺎل‪ ،‬آن دﻳﮕﺮي ﭘﺰﺷﻚ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻋﻴﺒﻲ ﻫﻢ ﻧﺪارد؛ وﻟﻲ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ؟ وﻗﺘﻲ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﻴﺪ اﻳﻦ ﺟﺮﻳﺎن را ﺗﺎ آﺧﺮ اﺳﺘﻤﺮار ﺑﺒﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ در ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻴﻤﺎري ﺧﻮدﺗﺎن‪ ،‬آﻫﺴﺘﻪآﻫﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻋﻼﻗﻤﻨﺪ‬ ‫ﺷﺪﻳﺪ و رﻓﺘﻴﺪ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻫﻢ ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻴﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻳﻚ روزي اﺣﺴﺎس ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ از اﻣﺮوز ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻣﻦ دارم ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪاي‬ ‫ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬وﻟﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻦ ﺧﻮدم ﻫﻢ ﻣﻲﻓﻬﻤﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﺧﻮدم ﻫﻢ ﻣﻲﻓﻬﻤﻢ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻋﻼج ﺑﻴﻤﺎري ﻣﻦ‪ ،‬ﻧﺎﻓﻊﺗﺮﻳﻦ راه درﻣﺎن‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺨﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻜﻨﻲ وﻟﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻲ »ﭼﻮن ﭘﺰﺷﻚ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ ﺧﻮد ﻣﻦ ﺑﺎ‬ ‫اﻃﻼﻋﺎت ﭘﺰﺷﻜﻲاي ﻛﻪ دارم ﻣﻲداﻧﻢ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ وﺣﻴﺪ‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ و ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮدي ﺑﺮاي ﺑﻴﻤﺎري ﻣﻦ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﻈﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮ ﺷﻤﺎ‪» ،‬ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا« ‪ 2‬ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺗﺎن دارﻳﺪ ﺑﺮ ﺧﻮدﺗﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺗﺪﻳﻦ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول آن ﺷﻜﻲ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻛﻪ »دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﻣﺮﺣﻠﻪ اول ﻫﺮ ﻛﺲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬دارد از ﻳﻚ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺧﺪا« ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬از‬ ‫ﻳﻚ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺷﺎرع« ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻲﺑﺮد ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪس و ﻣﺬﻫﺒﺶ ﺑﺮاي او ﺣﻜﻢ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﻪاي را دارد ﻛﻪ ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ آن ﭘﺰﺷﻚ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ﺗﺒﻌﻴﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻳﺪ آﻫﺴﺘﻪآﻫﺴﺘﻪ ﺑﻜﻮﺷﺪ و‬ ‫ﭼﻨﺎن ﻋﻤﻖ دﻳﻨﻲاي ﭘﻴﺪا ﺑﻜﻨﺪ و ﭼﻨﺎن ﻓﻬﻢ دﻳﻨﻲ او ﻋﻤﻴﻖ ﺑﺸﻮد ﻛﻪ ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻫﻢ ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ درﺳﺖ ﺑﻮد؛ اﻏﻠﺐ‬ ‫ﻣﺎ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻤﻲرﺳﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن دﻳﺎﻧﺖ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮﻣﺎن ﻫﻤﺎن ﺣﺎﻟﺖ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ را دارﻳﻢ‪،‬‬ ‫اﺛﺮ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻫﮕﻞ ‪ 3‬و ﻣﺎرﻛﺲ ‪ 4‬ﺑﻪ ﻛﺎر ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن از ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آدﻣﻲ‬ ‫ﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﺳﺖ از ﺧﻮد ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺧﻮﻳﺶ آﺷﺘﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻮن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺧﻮدش را ﻣﺠﺰا از ﻣﻮﺟﻮد دﻳﮕﺮي ﻣﻲداﻧﺪ‬ ‫ﻛﻪ آن ﻣﻮﺟﻮد دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻜﻦ‪ ،‬ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﻧﻜﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﺔ »ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ« ﺑﺮﺳﺪ‪،‬‬ ‫آﻫﺴﺘﻪآﻫﺴﺘﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﻪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺪا ﻫﻢ ﻧﻤﻲﮔﻔﺖ راﻫﻲ ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ از‬ ‫ﻳﻚ ﻓﺎزي ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ از ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻮﻋﻲ ﺧﻮد ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ‬ ‫ﻧﺴﺨﻪاي را ﻛﻪ در دﻳﻨﺸﺎن آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻤﻲﺗﺎﺑﻨﺪ و ﺗﺤﻤﻞ آن را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ از آن رو‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻼن ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻠﺘﺰم ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﻟﺘﺰام آﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ درﻳﺎﻓﺖ ﺷﺨﺼﻲ ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻛﻪ‬ ‫ﻋﺎرف اﻳﺮاﻧﻲ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻛﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ »ﺣﺪﺛﻨﻲ ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن« ﺗﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﻪ‬ ‫رﺳﻮلاﷲ)ص( ‪ -‬ﭼﻮن در ﻛﺘﺐ ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻣﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪» ،‬ﺣﺪﺛﻨﻲ«‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﻓﻼﻧﻲ ﻛﻪ او از ﻓﻼن ﻛﺲ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﻲﻛﺮد و او از ﻓﻼن ﻛﺲ دﻳﮕﺮ و او از ﻛﻲ و او از ﻛﻲ ﺗﺎ ﻣﻲرﺳﻴﻢ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ)ص( ‪ -‬آن وﻗﺖ ﻋﺎرف ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺗﺎ‬ ‫ﻛﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ »ﺣﺪﺛﻨﻲ ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن ﻋﻦ ﻓﻼن« ﺗﺎ ﻣﻲرﺳﻴﺪ ﺑﻪ رﺳﻮلاﷲ)ص( ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ »ﺣﺪﺛﻨﻲ ﻗﻠﺒﻲ ﻋﻦ رﺑﻲ« دﻟﻢ از‬ ‫ﺧﺪا و ﺑﺪون واﺳﻄﻪ ﺷﻨﻴﺪ؛ اﻳﻦ »دﻟﻢ از ﺧﺪا ﺷﻨﻴﺪ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻋﺼﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ دﻳﮕﺮ اﻻن ﻓﻬﻤﻴﺪهام‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻬﻤﻴﺪهام آﻧﭽﻪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ درﺳﺖ اﺳﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﺑﻌﺪ از اﻳﻦ اﻟﺘﺰام ﻣﻦ ﺑﻪ دﻳﻦ ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﭼﻮن ﺧﻮدم ﻫﻢ اﻳﻦ را ﻓﻬﻤﻴﺪهام‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬ ‫)‪Paul Tillich (1886-1965‬‬ ‫‪Autonomous‬‬ ‫)‪George Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831‬‬ ‫)‪Karl Marx (1818-83‬‬

‫‪1.‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫‪3.‬‬ ‫‪4.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪32‬‬

‫اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻓﺮﻫﻴﺨﺘﺔ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد وﻟﻲ ﺑﺮاي ﻣﻦ و اﻣﺜﺎل ﻣﻦ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺗﺎ آﺧﺮ ﻋﻤﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎﻳﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ داﺋﻤﺎً ﺑﻪ ﻣﺎ »ﻗﺎل اﻟﺒﺎﻗﺮ)ع(« و »ﻗﺎل اﻟﺼﺎدق)ع( « ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ اﺷﺘﺒﺎه ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻣﻲﻓﻬﻤﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺸﺎن ﺗﺎ ﻧﮕﻮﻳﻨﺪ‬ ‫»ﻗﺎل اﻟﺒﺎﻗﺮ)ع(« و »ﻗﺎل اﻟﺼﺎدق)ع(« ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؛ ﻫﻨﻮز ﻧﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺳﻤﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﺧﻮدش ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫وﮔﺮﻧﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻳﻨﻘﺪر ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺳﺨﻦ را ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻲﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬آدﻣﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫وﺿﻌﻲ را از ﺳﺮ ﮔﺬراﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﺣﺮف ﺣﻖ اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺘﻴﺎج ﻧﺪارد ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮﻛﺲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﮔﻔﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﺮف درﺳﺖ اﺳﺖ! اﻳﻦ ﻫﻢ ﺣﺎﻟﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎز ﻫﻢ ﻳﻚ آﺛﺎر و ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ دارد‪.‬‬ ‫‪ .7‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ در ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ و ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎن و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫و اﻣﺎ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﻔﺘﻤﻲ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺧﻮدﻣﺎن ﺑﻮرزﻳﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬در ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻛﺮدن ﺑﻪ ﭼﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؟ در ﺟﻠﺴﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﻮﻋﻲ اﻣﻨﻴﺖ ﺧﺎﻃﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻤﺎن‬ ‫وﻗﺖ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم ﻛﻪ در ﺟﻠﺴﺔ آﻳﻨﺪه وﻳﮋﮔﻲاي ﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻧﻜﻨﻴﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻛﻪ اﻻن دارم ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر‬ ‫اﺳﺖ؛ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻛﻪ اﻻن ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻫﻤﺎن وﻳﮋﮔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺪﻳﻦ در ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻣﺪﻋﻴﺎت دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ‪ ،‬ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺮﻫﺎن اﻗﺎﻣﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺑﻪ ﺳﻮد ﻳﻚ ﻣﺪﻋﺎي دﻳﻨﻲ و‬ ‫ﻣﺬﻫﺒﻲ ﻫﻢ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻢ ﻛﻪ »ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ زواﻳﺎي‬ ‫ﻣﺜﻠﺚ ‪ 180‬درﺟﻪ اﺳﺖ«‪» ،‬زاوﻳﻪ ﺗﺎﺑﺶ ﻧﻮر ﺑﺎ زاوﻳﺔ ﺑﺎزﺗﺎب ﻧﻮر ﻣﺴﺎوي اﺳﺖ«‪» ،‬ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻲ آب ‪ H2O‬اﺳﺖ«‪» ،‬ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫ﺿﺮب ﻓﺸﺎر ﻳﻚ ﮔﺎز در ﺣﺠﻢ ﻳﻚ ﮔﺎز ﻣﻘﺪاري ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ«‪ ،‬ﻫﻴﭻ وﻗﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرت ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ‬ ‫»ﺧﺪا وﺟﻮد دارد«‪ ،‬ﻫﻴﭻ وﻗﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ »زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ وﺟﻮد دارد«‪ ،‬ﻫﻴﭻوﻗﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ دﻟﻴﻠﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ‬ ‫ﻣﺘﻔﻜﺮي ﻧﺘﻮاﻧﺪ در آن ﺧﺪﺷﻪ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺘﻔﻜﺮ دﻗﻴﻖاﻟﻨﻈﺮي ﻧﺘﻮاﻧﺪ در ﻣﻘﺪﻣﻪاي از ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﺶ ﺗﺸﻜﻴﻚ ﺑﻜﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺪﻋﻴﺎت دﻳﻨﻲ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺪﻋﻴﺎت دﻳﻨﻲ اﮔﺮ ﭼﻪ »ﺧِﺮَدﺳﺘﻴﺰ« ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ »ﺧِﺮَدﮔﺮﻳﺰ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺪﻋﻴﺎت دﻳﻨﻲ ﺑﺮﺧﻼف ﻗﻮل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺧﺮدﺳﺘﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺮدﺳﺘﻴﺰ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ وﻟﻲ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻗﻮل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﺧِﺮَدﭘﺬﻳﺮ« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺮدﭘﺬﻳﺮ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬ ‫ﺧﺮدﭘﺬﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺧﺮدﺳﺘﻴﺰ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺔﺷﺎن ﺑﻼاﺳﺘﺜﻨﺎء ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﮔﺰارة ﺧﺮدﭘﺬﻳﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺰارهاي‬ ‫ﻛﻪ اﮔﺮ ﻋﻘﻞ ﺧﻮدش و ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺳﺘﻲ آن ﮔﺰاره را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ؛ ﮔﺰارة ﺧﺮدﺳﺘﻴﺰ ﮔﺰارهاي اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﻋﻘﻞ ﺧﻮدش و ﺧﻮدش ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ آن ﮔﺰاره را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ؛ و اﻣﺎ ﮔﺰارة ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰ ﮔﺰارهاي اﺳﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ اﻳﻦ ﮔﺰاره درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺰاره ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪﮔﺰارهﻫﺎي دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ اﺻﻼً ﺧﺮدﺳﺘﻴﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺳﻮﻳﻲ از ﺑﺴﻴﺎري از ﻣﺘﻜﻠﻤﺎن و ﻓﻼﺳﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در ادﻳﺎن اﻟﻬﻲ و ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در‬ ‫اﺳﻼم اﻋﺘﻘﺎدﺷﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺰارهﻫﺎي دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ﺧﺮدﭘﺬﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻘﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ درﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ را اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﻲ اﺛﺒﺎت درﺳﺘﻲ ﮔﺰارهﻫﺎي دﻳﻨﻲ را ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻜﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﻳﻚ ﻓﻀﺎ‪ ،‬ﺟﻮ و ﺣﺎل و‬ ‫ﻫﻮاﻳﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﮔﺰارهﻫﺎ ﺧﺮدﮔﺮﻳﺰ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺳﻮدﺷﺎن و ﻧﻪ ﺑﻪ زﻳﺎﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲﺷﻮد اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ اﻗﺎﻣﻪ‬ ‫ﻛﺮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ درﺳﺘﻲ و ﻧﻪ ﺑﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﻲ آﻧﻬﺎ ﻧﻤﻲﺷﻮد اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ اﻗﺎﻣﻪ ﻛﺮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ اﮔﺮ و ﻓﻘﻂ اﮔﺮ ﻣﺴﺄﻟﻪ‪،‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪33‬‬

‫ﻣﺴﺄﻟﻪ اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ ﻧﻘﺎﺋﻀﺸﺎن در ﻳﻚ ﻛﻔﻪ ﺗﺮازو و ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛﺪام ﺑﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲِ ﺻﺮف رﺟﺤﺎﻧﻲ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻮب ﺣﺎﻻ اﮔﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ ﭘﺲ ﻣﺘﺪﻳﻦ در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬در ﻳﻚ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪،‬‬ ‫وﻟﻲ داﺳﺘﺎن ﺟﺎﻟﺐ ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎن اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﺎ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪارد‬ ‫وﻟﻲ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ دارد؛ ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺟﺎﻟﺐ از ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺸﺎن ﺑﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻛﻲﻳِﺮﻛِﮕﻮر ‪ 1‬ﻣﺘﻔﻜﺮ و‬ ‫ﻋﺎرف ذيﻗﻴﻤﺖ داﻧﻤﺎرﻛﻲ در ﻧﻴﻤﻪ اول ﻗﺮن ﻧﻮزدﻫﻢ‪ ،‬اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻫﻤﻪ ﻣﺘﻔﻜﺮان را ﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪاي در دﻓﺎﻋﻴﻪ ﺳﻘﺮاط اﻟﺘﻔﺎت داد‬ ‫ دﻓﺎﻋﻴﻪ ﺳﻘﺮاط‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط در ﻣﺤﺎﻛﻤﻪ در دادﮔﺎه ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺪا ﻛﺮد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺳﺨﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺳﻘﺮاط ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪،‬‬‫ﺷﺎﮔﺮد ﺳﻘﺮاط )اﻓﻼﻃﻮن( در ﻳﻚ رﺳﺎﻟﻪ و ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺗﻨﻈﻴﻢ ﻛﺮده‪ ،‬ﻛﻪ آن ﻛﺘﺎب ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻲﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ‬ ‫ﻛﺘﺎب اﻓﻼﻃﻮن اﺳﺖ ﻛﻪ »دﻓﺎﻋﻴﻪ« ﻧﺎم دارد ‪ -‬ﻛﻲﻳِﺮﻛِﮕﻮر ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪاي در اﻳﻦ دﻓﺎﻋﻴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫اﻳﺸﺎن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ در اﻳﻦ دﻓﺎﻋﻴﻪ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬در ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎر ﺳﻘﺮاط ﺗﺎﻛﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »اﮔﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﭘﻴﺶ‬ ‫ﺑﻴﺎﻳﺪ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻦ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎ‬ ‫ﺷﺠﺎﻋﺘﻲ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻈﻴﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻛﻮﭼﻚﺗﺮﻳﻦ وﺣﺸﺖ‪ ،‬ﺳﺮﺧﻮردﮔﻲ‪ ،‬اﺿﻄﺮاب و ﺑﻠﺒﻠﻪاي در‬ ‫دروﻧﺶ رخ ﻧﺪاد‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﺎم ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺣﻜﻢ ﻣﺮگ ﺧﻮﻳﺶ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدهﺗﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ از زﻧﺪان ﺗﻔﺼﻲ‬ ‫ﭘﻴﺪا ﺑﻜﻨﺪ و ﺧﻼص ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛﺪام از ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدﻫﺎ را ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲ از زﻧﺪان ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺷﺠﺎﻋﺖ ﺑﻪ اﺳﺘﻘﺒﺎل ﻣﺮگ‬ ‫رﻓﺖ‪ .‬ﻟﺬا ﺳﻘﺮاط ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﻲ ﺑﺎ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ در ﻋﺪم‬ ‫اﻃﻤﻴﻨﺎن‪ ،‬ﺳﭙﺲ ﻛﻲﻳِﺮﻛِﮕﻮر ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن در ﺗﺎرﻳﺦ ﻇﻬﻮر ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺎ ﺑﺮاﻫﻴﻦ‬ ‫ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮي زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ را اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ وﻟﻲ ﺧﻮدﺷﺎن از اﺳﻢ ﻣﺮگ ﻫﻢ وﺣﺸﺖ داﺷﺘﻨﺪ! ﻣﻌﻨﺎي آن‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻫﺴﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ ﻧﺒﺨﺸﻴﺪه ﺑﻮد و ﺳﻘﺮاط‬ ‫ﻣﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪاﺷﺖ وﻟﻲ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ داﺷﺖ‪ ،‬آراﻣﺶ داﺷﺖ وﻟﻲ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪاﺷﺖ؛ ﻣﻮﻣﻦ دﻳﻨﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ دﻳﻨﻲ در ﻛﻞ زﻧﺪﮔﻲاش‬ ‫اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارد وﻟﻲ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ دارد‪ ،‬اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪارد وﻟﻲ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ دارد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺷﻤﺎ دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ در ﻗﺮآن ﻣﺜﻼً در ﻣﻮرد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ »و ﻣِﻦَ اﻟﻠﻴﻞ ﻓﺘَﻬﺠ‪‬ﺪ ﺑِﻪِ ﻧﺎﻓﻠﻪ ﻟﻚ‪ ‬ﻋﺴﻲ ان‬ ‫ﻳ‪‬ﺒﻌ‪‬ﺜَﻚ‪ ‬رﺑ‪‬ﻚ ﻣﻘﺎﻣﺎً ﻣ‪‬ﺤﻤ‪‬ﻮداً« )اﺳﺮاء ‪» (79 /‬ﻋﺴﻲ«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﺷﺎﻳﺪ«‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﻲ در ﻛﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﻀﺮت ﺳﺠﺎد)ع( در ﺻﺤﻴﻔﺔ ﺳﺠﺎدﻳﻪ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﻮده »اﻟﻬﻲ ﻟﺴﻨﺎ ﻧﺘﻜِﻞُ ﻓِﻲ ﻧﺠﺎه ﻋﻠﻲ اﻋﻤﺎﻟﻨﺎ ﺑ‪‬ﻞ ﺑِﻔﻀﻠﻚ ﻋﻠﻴﻨﺎ« ﺧﺪاﻳﺎ ﺑﺮاي ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻴﭻ اﺗﻜﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﺧﻮدﻣﺎن‬ ‫ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺗﻜﺎي ﻣﺎ ﺑﻪ ﻓﻀﻞ ﺗﻮ در ﺣﻖ ﻣﺎﺳﺖ؛ ﺧﺪاﻳﺎ ﻣﺎ ﻫﻴﭻ اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ در ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪام را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺎﺷﻲ از اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺳﻨﺘﻲ‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺘﺪﻳﻨﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﻲﻓﻬﻤﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻫﻴﭻﻳﻚ از دﻋﺎوي دﻳﻨﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺨﺺ ﺻﺎدق ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺮاف ﻫﻢ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ اﮔﺮ ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬اﻋﺘﺮاف ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻢ و ﭘﺎيﺑﻨﺪيﻫﺎي ﻣﻌﻨﻮي ﻫﻢ دارم‪ ،‬اﻣﺎ در‬ ‫ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻫﻴﭻﻛﺪام از ﻣﺪﻋﻴﺎت دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ را ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻛﻨﻢ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻼﻧﻲ ﻧﻜﺮدن‪،‬‬ ‫ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ ﻣﻦ را از ﻣﻦ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ دارم‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرﺑﺴﻴﺎر ﻧﻜﺘﻪ ارزﺷﻤﻨﺪي اﺳﺖ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ‬ ‫)‪1. Soren Aabay Kierkegaard (1813-55‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪34‬‬

‫از ﻛﺎردﻳﻨﺎل ﻧﻴﻮﻣﻦ ‪ 1‬ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ ‪ -‬ﻧﻴﻮﻣﻦ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻛﺎردﻳﻨﺎلﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚ اﺳﺖ ‪ -‬اﻳﺸﺎن‬ ‫ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوﻓﻲ دارد ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻛﺘﺎبﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﺔ دﻳﻨﻲ و اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ دﻳﻦ ﮔﺎﻫﻲ ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ دو ﭼﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ در آن ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ ﺟﻤﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻜﻲ »اﻳﻤﺎن دﻳﻨﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻫﻢ »ﻋﺸﻖ«‬ ‫اﺳﺖ؛ ﺷﻤﺎ ﻳﻚ ﻋﺎﺷﻘﻲ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﻮدش را ﻛﺎﻣﻼً آراﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﺧﻮدش را ﻛﺎﻣﻼً ﭘﺎﻛﻴﺰه ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﺪﻳﻪاي‪ ،‬دﺳﺘﻪ ﮔﻠﻲ ﻫﻢ در دﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﻣﺜﻼً ﺑﻪ ﻃﺮف ﻣﻨﺰل ﻣﻌﺸﻮق ﺧﻮدش ﻣﻲرود‪ ،‬وﻟﻲ ﻫﻴﭻ‬ ‫اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪارد ﻛﻪ ﻣﻌﺸﻮق وي را راه ﺑﺪﻫﺪ و ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬ﻫﻴﭻ اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﻴﭻ اﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ ﻧﺪارد و ﻫﻴﭻ ﺑﻌﻴﺪ‬ ‫ﻧﻤﻲداﻧﺪ ﻛﻪ اﺻﻼً ﻣﻌﺸﻮق در را ﻫﻢ ﺑﻪ روﻳﺶ ﺑﺎز ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﺗﻤﻬﻴﺪات‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭼﻴﻨﻲﻫﺎ و زﻣﻴﻨﻪﭼﻴﻨﻲﻫﺎ ﻛﺮده‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻧﺎﺧﺸﻨﻮد ﻧﻴﺴﺖ و راﺿﻲ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ .‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﮔﺮ ﺑﻪ او ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺣﺎﻻ ﺗﻮ ﻳﻘﻴﻦ داري ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ زﺣﻤﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻛﺸﻴﺪهاي ﻣﻌﺸﻮق ﺗﻮ را راه ﺑﺪﻫﺪ؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارم وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ راﺿﻲ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬او ﻳﻚ »ﻋﺎﺷﻖ راﺿﻲ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻻ ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻳﻚ ﻋﺎﺷﻘﻲ ﻫﻤﻴﻦ وﺿﻊ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ ﻫﺮ ﭼﻪ ﺗﻤﺎمﺗﺮ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻳﻘﻴﻦ دارم ﻛﻪ ﻣﻦ را راه‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ دارم ﻛﻪ ﻣﻦ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻦ را ﻧﭙﺬﻳﺮﻧﺪ؟ اﻣﻜﺎن ﻧﺪارد!! ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺎﺷﻖ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ راﺿﻲ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ او‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ »ﻋﺎﺷﻖ از ﺧﻮد راﺿﻲ« ﮔﻔﺖ؛ ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻖ راﺿﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻋﺎﺷﻖ از ﺧﻮد راﺿﻲ‪ ،‬او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻳﻘﻴﻦ‬ ‫ﻧﺪارم وﻟﻲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻫﻴﭻ ﭘﺸﻴﻤﺎن ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻳﻚ اﺻﻮﻟﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ دارﻧﺪ روز ﺑﻪ روز در‬ ‫اﻳﻦ ورزه‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻘﺎﻧﻴﺖ اﻳﻦ اﺻﻮل ﭘﻲﻣﻲﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﺧﻮد راﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺧﺪاي ﺗﻮ ﺣﺘﻤﺎً ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﻛﻪ ﺗﻮ ﺗﺼﻮر‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻲ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻳﻦ درﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ؛ آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﻛﻮﭼﻪ ﭘﺲ ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي آﺧﺮت را ﺑﻠﺪم‪ ،‬او ﻋﺎﺷﻖ از ﺧﻮد‬ ‫ﻼ ﻧﻤﻲداﻧﻢ »ﻣﺎ ﻳ‪‬ﻔﻌ‪‬ﻞ ﺑﻲ ﻏﺪاً«‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻓﺮداﻳﻢ ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ از ﻛﻮﭼﻪ ﭘﺲ‬ ‫راﺿﻲ اﺳﺖ؛ ﻣﻦ اﺻ ً‬ ‫ﻛﻮﭼﻪﻫﺎي آﺧﺮت ﺧﺒﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ؟ ﻣﻦ ﺑﻪ اﺻﻞ آﺧﺮﺗﺶ ﻫﻢ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارم‪» ،‬اﻟﺬﻳﻦ ﻳﻈﻨﻮن اﻧﻬﻢ ﻣﻼﻗﻮا رﺑﻬﻢ« ﮔﻤﺎن ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﺧﺪاﻳﺸﺎن را ﻣﻼﻗﺎت ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻇﻦ و ﮔﻤﺎن دارﻧﺪ ﻧﻪ ﻳﻘﻴﻦ‪ ،‬و ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪام ﻛﻪ دوﺳﺘﺎن ﻳﻚ ﺑﺎر از اﻳﻦ دﻳﺪ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻧﮕﺎه‬ ‫ﺑﻜﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻫﺮ ﭼﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺎوراء ﻃﺒﻴﻌﺖ اﺳﺖ ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﻲ ﻣﺜﻞ »ﻇﻦ«‪» ،‬ﻟﻌﻞ«‪» ،‬ﻋﺴﻲ«‪ ،‬از آﻧﻬﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪» ،‬اﻟﺬﻳﻦ‬ ‫ﻳﻈﻨﻮن اﻧﻬﻢ ﻣﻼﻗﻮا رﺑﻬﻢ و اﻧﻬﻢ اﻟﻴﻪ راﺟﻌﻮن« )ﺑﻘﺮه ‪ (46 /‬و ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺳﻨﺘﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ از ﺧﻮد راﺿﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺎﺷﻘﺎن از ﺧﻮد‬ ‫راﺿﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻓﻘﻂ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻣﺎ در واﻗﻊ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪارﻳﻢ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪﻣﺎن را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻫﻴﭻ ﻫﻢ از اﻳﻦ وﺿﻌﻲ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻧﺎراﺿﻲ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ در ﻋﺸﻖ ﻣﺜﻞ اﻳﻤﺎن و در اﻳﻤﺎن ﻣﺜﻞ ﻋﺸﻖ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺸﻖ و اﻳﻤﺎن دو ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ و دو ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ در ﻋﻴﻦ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ را اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ ﺣﻔﻆ‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﺷﻤﺎ در واﻗﻊ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬دﻳﺘﺮﻳﺶ ﺑ‪‬ﻨﻬﺎﻓِﺮ ‪ – 2‬ﻣﺘﻔﻜﺮ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن ﻣﺬﻫﺐ ﻣﻌﺮوف ﻛﻪ در زﻧﺪان‬ ‫ﻧﺎزيﻫﺎ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ او ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ اﻟﻬﻲداﻧﺎن ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎن اﺳﺖ و ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از زﻧﺪان ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﻮان‬ ‫»ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي زﻧﺪاﻧﻲ« ﭼﺎپ ﺷﺪه اﺳﺖ ‪ -‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻟﻎ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﻲاﻃﻤﻴﻨﺎﻧﻲ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﺎ ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ زﻧﺪﮔﻲ‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻏﻴﺮﺑﺎﻟﻎ ﻳﺎ اﻃﻤﻴﻨﺎن و ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ را ﺑﺎ ﻫﻢ دارﻧﺪ ﻳﺎ ﻫﻴﭻﻛﺪام را ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻟﻎ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻴﻦ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﻃﻤﺄﻧﻴﻨﻪ دارد‪ ،‬وﻟﻲ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﻧﺪارد‪.‬‬

‫)‪1. John Henry Newman (1801-90‬‬ ‫)‪2. Dietrich Bonhoeffer (1906-45‬‬

‫‪35‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪ .8‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢ ﻧﻮع ‪ -‬ﻓﻘﻂ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻧﻮع اﺳﺖ ‪ -‬ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻮعدوﺳﺘﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻮﻟﻔﻪ ﻫﺸﺘﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﺧﺪﻣﺖ ﻧﻮعدوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻨﻮع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ از آن ﺟﻬﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻨﻮع اﻧﺴﺎن اﺳﺖ و‬ ‫ﻧﻪ از ﻫﻴﭻ ﺣﻴﺚ دﻳﮕﺮي‪ ،‬ﻧﻪ از آنرو ﻛﻪ ﻫﻢ دﻳﻦ او ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻢ ﻛﻴﺶ و آﻳﻴﻦ او ﻫﻢ ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او در ﻣﻠﻴﺖ ﺷﺮﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ‬ ‫او در ﻗﻮﻣﻴﺖ ﺷﺮﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ او در رﻧﮓ و ﭘﻮﺳﺖ‪ ،‬ﻧﮋاد‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻳﺎ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺷﺮﻳﻚ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﻫﻢﻧﻮﻋﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﻘﻂ از آنرو ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ ﺑﺎز در اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺎ آﻣﺪه اﺳﺖ »اﻟﻨﺎس ﻋﻴﺎل اﷲ‪ ،‬اﻧﻔَﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ اِﻟﻴﻬِﻢ اُﺣﺒﻬ‪‬ﻢ اﻟﻲ«‬ ‫ﻳﺎ در ﺣﺪﻳﺚ ﻗﺪﺳﻲ آﻣﺪه اﺳﺖ »اﻟﻨﺎس ﻋﻴﺎﻟﻲ اﻧﻔَﻌ‪‬ﻬ‪‬ﻢ اِﻟﻴﻬِﻢ اُﺣﺒﻬ‪‬ﻢ اﻟﻲ« ﻣﺮدم‪ ،‬زن و ﻓﺮزﻧﺪان ﻣﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ‬ ‫ﺳﻮد ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻧﺰد ﻣﻦ ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪي ﻛﻪ »ﻋﺎﺷﻘﻢ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟَﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻋﺎﻟَﻢ از اوﺳﺖ«؛ اﻳﻦ دﻳﻦﻫﺎي‬ ‫ﺳﻨﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻧﺰد ﻣﻦ ﻫﻢدﻳﻨﺎن اﻋﺘﺒﺎر دارﻧﺪ ﻧﻪ ﻧﺎﻫﻢدﻳﻨﺎن؛ ﻗﺮآن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ »رﺣﻤﻪ ﻟﻠﻌﺎﻟﻤﻴﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ‬ ‫دﺳﺖ ﻣﻦ و ﺷﻤﺎ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻴﻢ ﻧﺨﻴﺮ‪ ،‬ﻓﻘﻂ »رﺣﻤﻪ ﻟﻠﻤﺴﻠﻤﻴﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻓﻘﻂ ﻣﺴﻠﻤﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬آن ﻫﻢ ﻓﻘﻂ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪ دوازده اﻣﺎﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﮔﺮﻧﻪ ﻫﺸﺖ اﻣﺎﻣﻲ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﻴﻠﻴﻪ‪ ،‬ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ‪ ،‬زﻳﺪﻳﻪ و ‪ ...‬ﻫﻢ ﻛﻪ ﻧﻪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﻴﻌﻪ اﺛﻨﻲ‬ ‫ﻋﺸﺮي و اﮔﺮ ﺑﺎز ﻫﻢ دﺳﺖ ﻣﺎ ﻣﻲدادﻧﺪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻴﻢ ﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺴﺠﺪ ﺟﻤﻜﺮان ﻫﻢ ﺑﺮود و ﻳﻚ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﺑﻌﺪ از‬ ‫اﻧﻘﻼب ﻫﻢ ﺗﺎزه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﻛﺎر را اﮔﺮ ﺑﻜﻨﻴﺪ ﻓﻘﻂ ﻋﻠﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ و ﺣﻮض او‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ‬ ‫واﻗﻌﺎً ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دارد‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻧﺴﺎن از آنرو ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ و از آنرو ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﺪﻣﺖ‬ ‫ﻧﻮعدوﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ او داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ ‪ 1‬روانﺷﻨﺎس و ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻣﻌﺮوف آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ‪ ،‬در ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮوف ﺧﻮد »اﻧﻮاع ﺣﺎﻻت‬ ‫دﻳﻨﻲ« ‪ 2‬وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻗﺪﻳﺲ ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻮدش ‪ -‬را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺸﺎن در آﻧﺠﺎ در ﻣﻴﺎن وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﻦ ﺗﺎﻛﻨﻮن در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺪﻳﺪم ﻳﻚ ﻗﺪﻳﺴﻲ ﻛﻪ از ﻛﺴﻲ ﭘﺮﺳﻴﺪه‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ »دﻳﻦ ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟«‪» ،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺗﻮ ﭼﻴﺴﺖ؟« ﻳﺎ ﺑﻪ ﮔﺪاﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ »ﻋﺒﺎدﻳﺎت ﺧﻮد را ﺑﺠﺎ ﻣﻲآوري ﻳﺎ ﺑﺠﺎ‬ ‫ﻧﻤﻲآوري؟«‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻗﺪﻳﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻚ ﻧﻮع ﻋﻄﻮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺤﺒﺖ و ﺷﻔﻘﺘﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ از آنرو ﻛﻪ اﻧﺴﺎن‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ از آنرو ﻛﻪ داراي دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺧﺎﺻﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬دارﻧﺪ؛ اﻳﻦ ﺷﻔﻘﺖ و ﻋﻄﻮﻓﺖ داﺷﺘﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ وﻗﺘﻲ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺳﻪ ﭼﻴﺰ را از ذﻫﻦ و ﺿﻤﻴﺮ ﺧﻮدﺗﺎن دﻓﻊ ﻛﻨﻴﺪ‪ :‬اول اﻳﻨﻜﻪ وﻗﺘﻲ ﺑﺎ ﻳﻚ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﻴﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ او را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻴﺪ؛ اﻛﺜﺮ ﻣﺎ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎنﻫﺎ داد و ﺳﺘﺪ ﻋﺎﻃﻔﻲ ﻣﻨﺎﺳﺐ‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﮔﺬﺷﺘﺔ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣﺎ اﺳﺖ و ﺑﺎ او ﻣﻮاﺟﻪ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ ﻧﻴﺎورﻳﻢ؛‬ ‫وﻗﺘﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﭘﻴﺶ ﭼﺸﻢ آوردﻳﻢ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺗﺎ آﻧﺠﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻲروﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ‪» :‬آﻗﺎ! اﻳﻦ ﻣﻠﺖ‪ ،‬ﻣﻠﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺪراﻧﺸﺎن‬ ‫ﻫﻔﺘﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻛﺸﻮر ﻣﺎ ﺣﻤﻠﻪ ﻛﺮدﻧﺪ«‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﺗﺎ ﻛﺠﺎﻫﺎ رﻓﺘﻪاﻳﻢ!! اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻨﺠﺎ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺑﻴﺴﺖ ﺳﺎل از ﻋﻤﺮش ﺑﻴﺸﺘﺮ‬ ‫ﻧﻤﻲﮔﺬرد ﺗﻮ ﻣﻲﮔﻮﻳﻲ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ داد و ﺳﺘﺪ ﻋﺎﻃﻔﻲاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﺑﺎ ﻫﻢوﻃﻦ ﺧﻮدم دارم ﭼﻮن ﻣﻠﻴﺖ اﻳﻦ ﺷﺨﺺ از‬ ‫ﻣﻠﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻴﺼﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ‪ ،‬ﭼﻬﺎرﺻﺪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﻣﺎ ﺑﺪرﻓﺘﺎري ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ در اﺳﺎرت ﮔﺬﺷﺘﻪاﻳﻢ و ﺗﺎ‬ ‫وﻗﺘﻲ در اﺳﺎرت ﮔﺬﺷﺘﻪاﻳﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﻢ ﭼﻮن ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل در ﻫﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪاي ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ‬ ‫ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪ ﺑﺎ ﻋﻮاﻃﻒ ﻣﺎ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ ﺑﺮﺳﺪ ﺑﻪ اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﺑﻪ ﺑﻴﺶ از زﻧﺪﮔﻲ ﺷﺨﺺ ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻴﻢ‬ ‫دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪرش‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺪر ﭘﺪرش و ‪ ....‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ دوم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ از‬ ‫)‪1. William James (1842-1910‬‬ ‫‪2. James. William (1902) The Varieties of Religious Experience, New York; Collier Books‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪36‬‬

‫ﻇﻮاﻫﺮ ﻫﻢ ﺻﺮفﻧﻈﺮ ﺑﻜﻨﻴﻢ‪ .‬ﮔﺎﻫﻲ ﻣﺎ در اﺳﺎرت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ زﻳﺮا از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﻤﺎ ﻫﻴﭻ ﺧﺒﺮي ﻧﺪارم؛ اوﻟﻴﻦ ﺑﺎر ﻣﻦ در‬ ‫اﺗﻮﺑﻮس‪ ،‬ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎه ‪ ،‬ﺗﺎﻛﺴﻲ و ﻳﺎ ﻓﻼن ﭘﺎرك ﺑﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﻫﻴﭽﻲ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﻤﻲداﻧﻢ اﻣﺎ ﺗﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ ﻟﺒﺎس‬ ‫ﭘﻮﺷﻴﺪﻧﺘﺎن ﺧﻼف ﻧﻈﺮ ﻣﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻫﺎﻳﺘﺎن اﻧﺪﻛﻲ از آن ﻛﻪ ﻣﻦ دوﺳﺖ ﻣﻲدارم ﻛﻮﺗﺎهﺗﺮ اﺳﺖ ﻳﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ آنﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ ﻣﻦ دوﺳﺖ ﻣﻲدارم ﺷﻤﺎ ﺳﻼم و ﺗﻌﺎرف ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﺪ از ﻇﻮاﻫﺮ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﭘﻴﺶداوري ﻣﻲﻛﻨﻢ و‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ آب ﻣﻦ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن در ﻳﻚ ﺟﻮي ﻧﻤﻲرود‪ .‬ﺷﻤﺎ از اﻳﻦ ﭼﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ؟ ﻣﻦ دﻳﺪم اﻳﺸﺎن رﻳﺶ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﻳﻚ ﺗﺎر ﻣﻮﻳﺶ‬ ‫ﺑﻴﺮون ﺑﻮد و ‪ ....‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻦ در اﺳﺎرت ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﻴﺴﺘﻢ وﻟﻲ در اﺳﺎرت ﻇﻮاﻫﺮم‪ .‬و ﻧﻜﺘﻪ ﺳﻮم ﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ از اﺳﺎرت‬ ‫ﺑﺎورﻫﺎﻳﻤﺎن ﻫﻢ ﺑﻴﺮون آﻳﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎورﻫﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺳﺪ ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻫﺮﻛﺲ را ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺎورﻫﺎﻳﺶ ﻣﺜﻞ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﻦ اﺳﺖ دوﺳﺖ ﺑﺪارم ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻦ دوﺳﺘﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ؛ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﺎورﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوت‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ ﻫﻴﭻ ﻗﺪﻳﺴﻲ ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﺪ »ﺑﺎور ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟« ﺣﺘﻤﺎً ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ داﺳﺘﺎﻧﻲ را ﻛﻪ از ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻧﻘﻞ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ :‬وﻗﺘﻲ ﺣﻀﺮت ﺳﻠﻴﻤﺎن ﻛﻪ داراي ﻣ‪‬ﻜﻨﺖ و ﺛﺮوﺗﻲ ﺑﻮد ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺎ ﻳﻚ روز ﺑﮕﺬار ﻣﻦ ﻣﺘﻜﻔﻞ رزق ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت‬ ‫ﺑﺸﻮم و ‪ ...‬در اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﭼﻨﺪ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺣﺎﻻ ﻗﺼﺪ ﻧﺪارم ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ را ﻣﻄﺮح ﺳﺎزم‪ ،‬وﻟﻲ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻠﻴﻤﺎن‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻮرد از او اﻋﺘﻘﺎداﺗﺶ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ و او را ﻣﻲراﻧﺪ و از ﺧﻮد دور ﻣﻲﻛﻨﺪ؛ ﺑﻌﺪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ او‬ ‫ﮔﻔﺖ ﻛﻪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻋﻤﺮي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺮد روزي ﻣﻲدادم وﻟﻲ ﻫﻴﭽﻮﻗﺖ از او ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﻴﺪم ﻛﻪ ﺧﺪا را ﻗﺒﻮل داري ﻳﺎ ﻧﺪاري؟ واﻗﻌﺎً‬ ‫ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ در ﻣﺎ راﺳﺦ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ اﺣﺴﺎن ﺑﻮرزﻳﻢ و ﺑﻌﺪ ﻫﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ در اﻳﻦ ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺗﺪﻗﻴﻖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آﻫﺴﺘﻪآﻫﺴﺘﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻣﺘﻌﻠﻖ و ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ اﺣﺴﺎن ﻣﺎ‬ ‫ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬اﻣﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ آﺛﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و »ﻣ‪‬ﻦ اﺣ‪‬ﺐ‪ ‬ﺷﻴﺌﺎٌ‪ ،‬اﺣ‪‬ﺐ‪ ‬آﺛﺎر‪‬ه« ﻫﺮﻛﺲ‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدي را دوﺳﺖ ﺑﺪارد‪ ،‬آﺛﺎر آن ﻣﻮﺟﻮد را ﻫﻢ دﺳﺖ ﻣﻲدارد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ در ﻣﻴﺎن ﻣﺎ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺧﻮد ﻋﺎرﻓﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ ﮔﺎﻫﻲ اﺻﻼً از اﻳﻦ راه ﻛﻪ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر دﻳﮕﺮان ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ راه ﻣﻲآورﻳﻢ‪ .‬ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺿﺮﺑﻪاي ﺑﻪ ﻣﻦ زدهاﻳﺪ و ﻣﻦ اﻻن ﻗﺪرﺗﻲ ﭘﻴﺪا ﻛﺮدهام ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ از ﺷﻤﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﻴﺮم‪ ،‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺤﻮل‬ ‫ﺑﺨﺶ در ﺷﻤﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎر ﺷﻤﺎ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ اﻧﺘﻈﺎر اﻧﺘﻘﺎم از ﻣﻦ دارﻳﺪ وﻟﻲ ﻣﻦ ﺧﻼف اﻧﺘﻈﺎرﺗﺎن دارم‬ ‫ﻋﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﻛﻮ ‪ 1‬ﻣﺘﻔﻜﺮ ﻣﻌﺮوف ﻋﺎرف ﻣﺴﻠﻚ »ﺑﻪ ﺟﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻨﻲ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺘﻈﺎرات آﻧﻬﺎ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻛﻦ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﺤﺒﻮب آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺷﻮي‪ «.‬اﮔﺮ اﻧﺘﻈﺎر دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺷﻤﺎ اﻧﺘﻘﺎم ﻧﮕﻴﺮﻳﺪ و اﻳﻦ اﻛﺴﻴﺮي اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ دﻳﮕﺮان را ﻣﺘﺒﺪل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﭼﻬﺎرم ﺗﺎ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻔﻪ از »ﻛﻮﺷﺶ دﻳﻨﻲ« ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻛﻮﺷﺶ را اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ادﻋﺎ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دارﻳﻢ‪ .‬اﻣﺎ ﭼﻬﺎر ﻣﻮﻟﻔﻪ دﻳﮕﺮ ﻫﻢ اﺳﺖ و آن اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ ﭼﻬﺎر »ﮔﺮاﻳﺶ دﻳﻨﻲ« ﺧﺎص ﺑﺎﻳﺪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪،‬‬ ‫»ﮔﺮاﻳﺶ«‪» ،‬ﻃﺮز ﺗﻠﻘﻲ«‪» ،‬ﻃﺮز ﻧﮕﺎه ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ«‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺟﻮر ﺧﺎص ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﮕﺎه ﻛﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﺧﺎص ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻛﺮدن‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﭼﺸﻢ ﻧﮕﺎه ﻛﺮدن ﺑﻪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻫﻢ در ﺑﺎورﻫﺎ و ﺑﻴﻨﺶﻫﺎي ﻣﺎ اﺛﺮ ﻣﻲﮔﺬارد و ﻫﻢ در ﻛﻮﺷﺶﻫﺎي ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‬ ‫در ﺣﺪ دو ﻗﺴﻤﺖ ﻗﺒﻠﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺧﻮدش از ﻧﻮع »ﻛﻮﺷﺶ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﻧﻮع »ﺑﻴﻨﺶ« ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬ ‫ﻧﻮﻋﻲ »ﮔﺮاﻳﺶ« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ »ﻧﮕﺮش« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻲ »ﻃﺮز ﺗﻠﻘﻲ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫)‪1. Michel Foucault (1926-84‬‬

‫‪37‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪ .9‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﮕﺎه واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ دارد‪:‬‬ ‫ﮔﺮاﻳﺶ اول اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺧﻮﻳﺶ واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻢ؛ اﮔﺮ روزي اﻳﻦ ﻗﺪرت را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدم واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺑﺪون ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ‬ ‫ﭘﺮدهﭘﻮﺷﻲاي ﺑﺎ روح ﻋﺮﻳﺎن ﺧﻮدم ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮم‪ ،‬در آن ﺻﻮرت ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻧﻘﺎط ﻗﻮت و ﺿﻌﻒ ﺧﻮدم را ﺑﻴﺎﺑﻢ‪ ،‬ﺧﻄﺎﻫﺎ و‬ ‫ﺻﻮابﻫﺎي ﺧﻮدم را ﺑﻴﺎﺑﻢ‪ .‬ﺷﻤﺎ ﻫﻴﭻوﻗﺖ دﻗﺖ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ در ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن »ﺗﻮﺑﻪ« ﺗﺸﻮﻳﻖ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺑﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﺮدن ﻋﻴﻨﻲ ‪ 1‬و‬ ‫واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻧﮕﺎه ﻋﻴﻨﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻫﻤﺎﻧﻄﻮري ﻛﻪ ﺑﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮان ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻫﻢ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ؛ ﭼﻮن اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻧﮕﺎه ﻋﻴﻨﻲ‬ ‫ﻧﻜﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻋﻴﻮب ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬آن ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻴﻨﻲ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺑﻪ ﻛﻨﺪ‪ .‬درواﻗﻊ‬ ‫ﺗﻮﺑﻪ ﻳﻚ ﻧﮕﺮش ﺑﻲﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺨﺼﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺑﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﻲﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ؛ و ﭼﻮن ﺑﻲﻃﺮﻓﺎﻧﻪ و ﻧﻪ‬ ‫ﺟﺎﻧﺒﺪاراﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدش ﻧﮕﺎه ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪيﻫﺎي ﺧﻮدش را دﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﺧﻮدم را ﭼﻨﺎن ﺑﺒﻴﻨﻢ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﺣﺘﻲ ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮاﻧﻪﺗﺮ از ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻛﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﻪ ﻣﻦ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدم داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﮕﺮش ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻮع ﻃﺮز ﺗﻠﻘﻲ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻌﺪي ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ‪:‬‬ ‫ﻣﺮا ﺷﺨﺺ داﻧــﺎي ﻣﺮﺷﺪ ﺷﻬــﺎب‬

‫دو اﻧﺪرز ﻓــﺮﻣﻮد ﺑﺮ روي آب‬

‫ﻳﻜﻲ آﻧﻜﻪ در ﻧﻔﺲ ﺧﻮشﺑﻴﻦ ﻧﺒﺎش‬

‫دﮔﺮ آﻧﻜﻪ در ﻏﻴﺮ ﺑﺪﺑﻴﻦ ﻣﺒﺎش‬

‫در ﻛِﺸﺘﻲ اﺳﺘﺎد ﻣﻦ دو اﻧﺪرز ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪» ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدت ﺧﻮشﺑﻴﻦ ﻣﺒﺎش« و »ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺪﺑﻴﻦ ﻣﺒﺎش«؛ ﻣﺎ درواﻗﻊ ﻋﻜﺲ اﻳﻦ ﻛﺎر‬ ‫را اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدﻣﺎن ﺧﻮشﺑﻴﻦ ﻫﺴﺘﻴﻢ اﻣﺎ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺪﺑﻴﻦ ﻫﺴﺘﻴﻢ؛ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻦ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻧﮕﺎه‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ و ﺣﺘﻲ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮاﻧﻪﺗﺮ ﺑﻪ ﺧﻮدم ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﺑﻮﺳﻌﻴﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻴﺮ »ﺟﻼد ﻃﺒﻊ« ﺧﻮدم ﺑﺎﺷﻢ‪ ،‬ﻃﺒﻊ ﺧﻮدم را ﺧﻮدم‬ ‫ﺗﺎزﻳﺎﻧﻪ ﺑﺰﻧﻢ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﻧﮕﺮش ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن از ﻫﻤﻪ ﺑﺪﺑﻴﻦﺗﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺑﻪ‬ ‫دﻳﮕﺮان ﺧﻮشﺑﻴﻦ و ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺪﺑﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﻋﺸﻖ ﻣﻲورزﻧﺪ و ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﺪﺑﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺗﺪﻳﻦ‬ ‫را ﺑﻪ ارث ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻛﻤﺎل ﺧﻮشﺑﻴﻨﻲ را دارﻧﺪ ‪ -‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺟﻬﺘﻲ ﻛﻪ در ﺟﻠﺴﺔ ﻗﺒﻞ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم ‪ -‬و ﺑﻪ دﻳﮕﺮان ﺑﺪﺑﻴﻦ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ اﻓﺮادي ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اوﻻً ﺧﻮدﺷﺎن را در زﻣﺎن ﺣﺎل ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﻦ ﻓﻌﻼً اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ‬ ‫ﺑﻮدهام‪ ،‬آن ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ اﻻن اﻳﻦ ﻫﺴﺘﻢ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﻣﻲداﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ از ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﮕﺮﻳﺰد از ﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮد ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﮕﺮﻳﺰد و ﺛﺎﻟﺜﺎً اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺣﺪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ﻛﻤﺘﺮ‬ ‫از ﺣﺪ؛ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻧﻴﻤﻲ از اوﺻﺎف اﺧﻼﻗﻲ دﻳﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﺮ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻓﺮزﻧﺪان اﻳﻦ ﻃﺮز ﺗﻠﻘﻲ و ﻧﮕﺮش‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اوﻻً ﺧﻮدﺷﺎن را در ﺣﺎل ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﻛﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻳﻚ ﺑﺎري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ دوﺷﺸﺎن اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎر‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ را از ﺷﺎﻧﺔ ﺧﻮد ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻧﻬﺪ و ﺳﻮم ﻫﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻲﻫﺎي ﺧﻮد را ﻧﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﺑﻴﺶ از ﺣﺪ ﺑﻜﻨﻨﺪ و ﻧﻪ ارزﻳﺎﺑﻲ ﻛﻤﺘﺮ از‬ ‫ﺣﺪ‪.‬‬

‫‪1. Objective‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪38‬‬

‫‪ .10‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﻘﺎﻳﺼﻲ ﻛﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻣﻲدارد‪.‬‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ دﻫﻢ و ﻧﮕﺮش دوم‪ ،‬ﻧﮕﺮﺷﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن دارﻧﺪ؛ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬در ﺟﻬﺎن ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﻫﻤﻪ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد؛ و ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﻛﻤﻲ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را‬ ‫ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ؟ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ دﻳﺪي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ ﻫﻤﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺗﺤﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ ﻣﺎ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻒ‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﻳﻚ »ﻓﺮآورده« ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻧﻪ ﻳﻚ »ﻓﺮآﻳﻨﺪ« ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺤﻤﻞ ﻛﻨﻴﻢ؛ وﻗﺘﻲ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ‪ -‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ‪ -‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﻓﺮآورده ﻧﮕﺎه ﺑﻜﻨﻴﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ ﻧﻘﺎط ﺿﻌﻔﻲ‬ ‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ‪ ،‬دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﺪ‪ .‬ﻫﻴﭻوﻗﺖ دﻗﺖ ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ وﻗﺖ ﺷﻤﺎ ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪهاي را ‪ -‬ﻫﺮ ﭘﺪﻳﺪهاي ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‬ ‫دﻳﺪهاﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در ﺣﺎل ﺟﺮﻳﺎن و ﺳﻴﻼن دﻳﺪهاﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﮔﺮ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﻓﺮآورده و‬ ‫ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ آن ﻣﺤﺒﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﻳﻚ ﻛﺸﺎورزي را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺸﺎورز دوﺳﺖ‬ ‫ﻣﻲدارد ﻫﻨﺪواﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻣﺰرﻋﻪ وي ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻻاﻗﻞ ﭘﻨﺞ ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم وزن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻳﻚ رﻧﮓ و ﺷﻜﻞ ﺧﺎص و‬ ‫ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻳﻚ ﺗﺼﻮري از ﻫﻨﺪواﻧﺔ ﻣﻄﻠﻮب در ذﻫﻦ او وﺟﻮد دارد و دوﺳﺖ ﻣﻲدارد ﻛﻪ ﻫﻨﺪواﻧﻪﻫﺎي‬ ‫ﻣﺰرﻋﻪاش ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺗﺼﻮر ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل ﻣﺪﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻨﺪواﻧﻪﻫﺎ در ﺣﺎل رﺷﺪ و ﻧﻤﻮ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ آن ﻣﺰرﻋﻪدار ﺑﻪ‬ ‫آﻧﻬﺎ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻﻛﺪام از ﻫﻨﺪواﻧﻪﻫﺎ آن ﻫﻨﺪواﻧﻪاي ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻮب اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‬ ‫اﻳﻨﻬﺎ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻛﺎرﺷﺎن ﺗﻤﺎم ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻨﻮز در ﺣﺎل »ﺷﺪن« ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﻫﻨﻮز در ﺣﺎل »ﺷﺪن« ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ را دوﺳﺖ‬ ‫ﻣﻲدارم‪ .‬اﮔﺮ آن ﻣﺰرﻋﻪدار روزي ﻓﻜﺮ ﻧﻤﻲﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻨﺪواﻧﻪﻫﺎ ﻓﺮدا ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ درﺷﺖﺗﺮ و ﺳﺮخﺗﺮ از اﻳﻦ ﺑﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻓﺮدا‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺷﻜﻞ و ﺷﻤﺎﻳﻞ ﺑﻬﺘﺮ و ﻣﻄﻠﻮبﺗﺮي ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﻫﻨﺪواﻧﻪﻫﺎ را ﻗﻴﭽﻲ ﻣﻲﻛﺮد و ﻣﻲﮔﻔﺖ‬ ‫اﻳﻦﻫﺎ ﺑﻪ درد ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺧﻮرﻧﺪ؛ ﭼﺮا اﻳﻦ ﻫﻨﺪواﻧﻪﻫﺎ را در ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺳﻪ ﭼﻬﺎر ﻣﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﻮﺗﻪﻫﺎ ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻴﭻ از اﻳﻨﻬﺎ روي‬ ‫ﮔﺮدان ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﻼﻗﻪ و ﻣﺤﺒﺖ دارد؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻣﻲداﻧﻢ ﻫﻨﻮز اﻳﻨﻬﺎ آن ﻫﻨﺪواﻧﻪاي ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ اﻳﻦ را ﻫﻢ ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ رﺷﺪﺷﺎن ﻣﺘﻮﻗﻒ ﻧﮕﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻓﺮآورده و ﻣﺤﺼﻮل ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﮕﺎه ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ ﺑﻠﻜﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺮوﺳﻪ ‪ 1‬و ﺟﺮﻳﺎن ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﻈﺮ ﻣﻲﻛﻨﺪ و وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺟﺮﻳﺎن ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ در ﻫﺮ ﻣﻘﻄﻌﻲ و ﺑﺮﺷﻲ از اﻳﻦ‬ ‫ﺟﺮﻳﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻨﺪواﻧﻪ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺎراﺣﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻫﻨﻮز ﻋﺎدي اﺳﺖ ﭼﺮا ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ آﻳﻨﺪه و آﺗﻴﻪ دارد‪ .‬ﺣﺎﻻ‬ ‫ﻫﻢ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﺸﻢ ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻳﻢ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻼن ﺷﺨﺺ ﻓﺮد دروغﮔﻮﻳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ آﺗﻴﻪ دارد‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ و ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ روزي دروغﮔﻮﻳﻲ از وي رﻳﺸﻪﻛﻦ ﺷﻮد؛ اﮔﺮ ﭼﻪ ﻓﺮد ﻣﺘﻜﺒﺮي اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ روزي ﻣﺘﻮاﺿﻊ‬ ‫ﮔﺮدد‪ ،‬او در ﺣﺎل ﻃﻲ ﻛﺮدن ﻳﻚ ﻓﺮآﻳﻨﺪ اﺳﺖ و ﻫﻨﻮز اﻳﻦ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﮔﺮﭼﻪ وي اﻻن ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ اﻓﻜﺎر‬ ‫اﻟﺤﺎدي دارد‪ ،‬وﻟﻲ روزي ﻫﻢ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻓﻜﺎر اﻟﺤﺎدي ﻣﺘﺤﻮل و ﻣﺘﺒﺪل ﺑﻪ اﻓﻜﺎري اﻟﻬﻲ ﺷﻮد؛ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻻن ﺑﺎ ﻣﻦ‬ ‫ﻫﻢﻓﻜﺮ ﻧﻴﺴﺖ وﻟﻲ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ روزي ﻫﻤﻔﻜﺮ ﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺑﻪ آن ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪،‬‬ ‫آن وﻗﺖ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻮد او را دوﺳﺖ داﺷﺖ؛ ﻫﻨﻮز ﻛﺎرش ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻧﻴﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﻴﺶ ﻣﻦ در ﻛﺘﺎﺑﻲ ‪ -‬اﻻن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬ ‫ﻧﺪارم ﻛﻪ در ﭼﻪ ﻛﺘﺎﺑﻲ ﺑﻮد ‪ -‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪم ﻛﻪ در ﻳﻚ ﻧﺪاﻣﺘﮕﺎه در آﻣﺮﻳﻜﺎ ‪ -‬ﭼﻮن ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﻳﻦ ﻧﺪاﻣﺘﮕﺎهﻫﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮔﺎﻫﻲ‬ ‫ﻳﻚ ﻛﺸﻴﺸﻲ را ﻣﻲﺑﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﻮاﻧﺎن و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن را ﻣﻮﻋﻈﻪ ﻛﻨﺪ و آﻧﻬﺎ را ﭘﻨﺪ دﻫﺪ ‪ -‬ﺑﺮ ﺳﺮ در‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را زدهاﻧﺪ ﻛﻪ‬

‫‪1. Process‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪39‬‬

‫»ﺟﻨﺎب ﻛﺸﻴﺶ ﺻﺒﻮر ﺑﺎش‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻛﺎر ﻣﺎ و ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ«‪ ،‬ﺗﻮ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻻ ﻣﺎ ﻳﻚ ﺟﺮم و ﺟﻨﺎﻳﺘﻲ‬ ‫ﻣﺮﺗﻜﺐ ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﭘﺮوﻧﺪهﻣﺎن ﺑﺎ ﺧﺪا ﻣﺨﺘﻮﻣﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؟ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﭘﺮوﻧﺪة ﻣﺎ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻫﻨﻮز ﻣﻔﺘﻮح اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻣﺎ ﻓﺮاز و‬ ‫ﻧﺸﻴﺐﻫﺎﻳﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد دارﻳﻢ؛ »ﺻﺒﻮر ﺑﺎش‪ ،‬ﻫﻨﻮز ﻛﺎر ﻣﺎ و ﺧﺪا ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ«‪ ،‬اﮔﺮ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ دﻳﺪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳﺪ ﻧﮕﺎه ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﭘﺮوﻧﺪهاش ﻣﺨﺘﻮﻣﻪ ﻧﻴﺴﺖ و وﻗﺘﻲ ﻫﻨﻮز ﭘﺮوﻧﺪهاش ﻣﺨﺘﻮﻣﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ او را‬ ‫دوﺳﺖ ﺑﺪارم‪ ،‬ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً اﮔﺮ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ وﻗﺖﻫﺎ ﺗﺤﻮﻻت در درون ﻓﺮد رخ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺗﺤﻮﻟﻲ‬ ‫دﻳﺸﺐ در دﻟﺶ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮدا ﻧﻤﻲآﻳﺪ در ﭼﻬﺎر ﺳﻮي ﻋﻠﻢ ﻓﺮﻳﺎد ﺑﻜﺸﺪ ﻛﻪ آي ﻣﺮدم! ﻣﻦ ﻋﻮض ﺷﺪهام و ﻣﺘﺤﻮل‬ ‫ﮔﺸﺘﻪام؛ ﺧﻮب ﭼﻪ ﺑﺴﺎ دﻳﺸﺐ ﻋﻮض ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪» ،‬واﻋﻆ ﺻﺒﻮر ﺑﺎش‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺎ را ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﺪاي دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺗﻮ اﻓﺖ و‬ ‫ﺧﻴﺰﻫﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺧﺪاي ﻣﻜﺘﺐ ﺗﻮ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎﻳﻲ دارﻳﻢ‪ ،‬ﺗﻮ ﻓﻜﺮ ﻛﺮدهاي ﻛﻪ ﻣﺎ ﻳﻚ ﻛُﺸﺘﻲاي ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ و‬ ‫ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ »ﺧﺪاﻳﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد«‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺗﻤﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ؟! ﺧﻴﺮ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻛﺎرﻫﺎ دارﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻚ وﻗﺖ ﺧﺪا ﻣﺎ را‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻚ وﻗﺖ ﻫﻢ ﻣﺎ ﺧﺪا را زﻣﻴﻦ ﻣﻲزﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﺪا رﻓﻴﻖ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﺪاي ﺗﻮ اﻓﺖ و ﺧﻴﺰﻫﺎ‬ ‫دارﻳﻢ؛ ﺗﻮ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻲ ﻣﺎ ﺣﺎﻻ ﻛﻪ ﺧﺪا را ﺑﺎ ﻳﻚ ﺑﺮﻫﺎن رد ﻛﺮدهاﻳﻢ و ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ‬ ‫اﺳﺖ؟! ﺣﺎﺷﺎ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺑﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ و ﺑﺎ دﻳﺪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻦ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ و اﻳﻦ دﻳﺪ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ و از ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫ﻟﺤﺎظ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻳﻠﻴﺎم ﺟﻴﻤﺰ ‪ -‬روان ﺷﻨﺎس ﻣﻌﺮوف ‪ -‬ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺑﺰرگ ﻗﺪﻳﺴﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ و ﻋﻔﻮ دارﻧﺪ و از ﺟﻤﻠﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻢ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ را دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﭘﺮوﻧﺪهام‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻬﺘﺮ از اﻳﻦ ﺑﺎﺷﻢ؛ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻫﻢ ﻣﻲﺑﺨﺸﺎﻳﻨﺪ و اﻳﻦ ﻋﻔﻮ و ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﺧﻮدﺷﺎن را ﻫﻢ درﺑﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺷﺨﺼﻴﺖ را ﻳﻚ روﻧﺪ و ﻓﺮآﻳﻨﺪ و ﻧﻪ ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪه و ﻣﺤﺼﻮل ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻨﻴﻦ دﻳﺪي داﺷﺘﻪ‬ ‫ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﺔ آن اﻳﻦ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺸﺮ را ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻫﻤﺔ ﻧﻘﺎﻳﺼﻲ ﻛﻪ دارد‪ ،‬دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﻢ و ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهام ﻛﻪ اﮔﺮ‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﻛﺴﻲ را وﻗﺘﻲ ﺑﻲﻧﻘﺺ اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﻢ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت اﺻﻼً ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺸﺮي وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﺷﻤﺎ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ را ‪ -‬اﮔﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻌﺼﻮم ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻴﺪ ‪ -‬دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻨﺮ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ وﺟﻮد ﻫﻤﺔ‬ ‫ﻛﻤﺎﻻت و ﻧﻘﺎﻳﺼﻲ ﻛﻪ دارد دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﻳﻚ اﻧﺴﺎن ﭘﺎك و ﭘﻴﺮاﺳﺘﻪ و از ﻫﺮ ﺟﻬﺖ ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ دوﺳﺖ‬ ‫داﺷﺘﻦ در واﻗﻊ ﻫﻴﭻ دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﻣﻬﻤﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ دوﺳﺖ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠﺔ روﻧﺪ دﻳﺪن‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﻪ ﺧﺼﻴﺼﻪ در ﻓﺮد اﻳﺠﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ آﻧﻬﺎ را ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮم‪:‬‬ ‫ﺧﺼﻴﺼﻪ اول‪» ،‬ﺑﺮدﺑﺎري«‪ :‬ﻣﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎنﻫﺎ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮدﻣﺎن »ﺑﺮدﺑﺎري« ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻴﺼﻪ دوم‪» ،‬ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﻋﺎم«‪ :‬دوم اﻳﻨﻜﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﻮﻋﻲ »ﺑﺨﺸﺎﻳﺶ ﻋﺎم« ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺎز ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ‬ ‫ﺧﻴﻠﻲ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﺼﻴﺼﻪ ﺳﻮم‪» ،‬ﻧﻔﻮذ ﺑﻪ درون اﻧﺴﺎنﻫﺎ«‪ :‬ﺳﻮم اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ را ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آرامآرام ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ درون اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﻘﺐ‬ ‫ﺑﺰﻧﻴﻢ؛ اﮔﺮ دﻗﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻧﻔﻮذ و ﻧﻘﺐ زدن ﻣﺎ ﺑﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻓﻘﻂ از ﻃﺮﻳﻖ ﻛﺮدهﻫﺎ و ﮔﻔﺘﻪﻫﺎي آﻧﺎن اﺳﺖ و ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ‬

‫‪40‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫درون آﻧﻬﺎ ﻧﻘﺐ ﺑﺰﻧﻴﻢ و ﻟﺬا ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ اﺳﺘﻤﺪاد آن دﻳﺪ و ﺗﻠﻘﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﺎن ژرفﻧﮕﺮي دروﻧﻲاي دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﻢ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ‬ ‫درون اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻧﻘﺐ ﺑﺰﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪ .11‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﺎ اﺻﻮل او ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮد‪ ،‬اﺻﻮل ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫وﻳﮋﮔﻲ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎز ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﮕﺮش و ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧُﺮمﻫﺎ ‪ ، 1‬ﻋﻘﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎ و اﺻﻮل ﻣﺎ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﺻﻮل ﺧﻮدﻣﺎن را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻴﻢ؛ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬ ‫ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻫﻤﺔ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪش ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﻠﻲرﻏﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ او ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺘﻮاﻧﺪ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻗﻮاﻋﺪ و ﺑﺪون زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻦ و ﻟﻪ ﻛﺮدن ﻗﻮاﻋﺪ ﺟﻠﻮ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻣﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫روزي ﺑﻪﺳﺎﻣﺎن ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﺎ ﺑﻪﺳﺎﻣﺎن ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه دو ﻣﺸﻜﻞ دارد‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ دارد و ﻳﻚ ﻣﺸﻜﻞ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ واﻗﻊ ‪ 2‬؛‬ ‫اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ روزي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮب ﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻦ ﺧﻮب ﺷﻮم‪ ،‬اﻳﻦ اوﻻً ﻳﻚ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ دارد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭼﻴﺰي ﺟﺰ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ اﻓﺮاد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮب ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻣﺴﻴﺮ درﺳﺘﻲ را در ﭘﻴﺶ ﺑﮕﻴﺮم؛ ﺧﻮب ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫اﻻن ﭼﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ؟! ﺷﻤﺎ ﻫﺴﺘﻴﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻫﺮﻛﺪام از ﺷﻤﺎ ﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺗﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﻮب ﻧﺸﻮد ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺧﻮب ﺷﻮم و‬ ‫دﻳﮕﺮان ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ را ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي و ﻳﺎ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻤﺎﻧﻴﻢ؟! ﻟﺬا اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻨﻄﻘﻲ‬ ‫دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ در واﻗﻊ ﻫﻤﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻫﻴﭻﻛﺲ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﻫﻴﭻﻛﺲ ﭼﻮن ﻫﻴﭻﻛﺲ اﺳﺖ ﻃﺒﻌﺎً ﻧﻤﻲآﻳﺪ و ﭼﻮن ﻧﻤﻲآﻳﺪ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﺣﺎﻟﺖ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻜﻞ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ واﻗﻊ آن ﻫﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺪاﻧﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻوﻗﺖ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ آرﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ روي ﻛﺮة زﻣﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻴﭻوﻗﺖ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﻤﻲآﻳﺪ ﺗﺎ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻣﻦ ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﻲﻣﺎﻧﻢ ﺗﺎ ﭘﺪﻳﺪ ﺑﻴﺎﻳﺪ ﺗﺎ ﺧﻮب ﺷﻮم‪ .‬ﻫﻴﭻ دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺒﻲ ‪ -‬ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻫﻤﺔ‬ ‫ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺷﻤﺎ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در اﻳﻦ ﺳﺎلﻫﺎ ﺷﻨﻴﺪهاﻳﺪ ‪ -‬ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﺔ آرﻣﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ؛ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻜﻮﺷﻴﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻜﻮﺷﻴﺪ ﻛﺎري ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺟﺎﻣﻌﻪﺗﺎن ﺑﻬﺘﺮ از دﻳﺮوزش ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫و ﻓﺮداﻳﺶ ﺑﻬﺘﺮ از اﻣﺮوزش‪ ،‬وﻟﻲ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل واﻗﻊﺑﻴﻦ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﺔ آرﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪ ﻧﺨﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪،‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎ را ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﭘﻲ ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ آرﻣﺎﻧﻲ ﻧﺒﺎﺷﻴﺪ‪ .‬ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﺟﺎﻣﻌﺔ آرﻣﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﺑﻴﺎورﻧﺪ‪ ،‬آن‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻧﻴﻢﺑﻨﺪ و ﻛﺞدار و ﻣﺮﻳﺰي را ﻫﻢ ﻛﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ از ﺑﻴﻦ ﺑﺮدهاﻧﺪ؛ ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ داراي ﺗﻔﻜﺮ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺸﻜﻞ‬ ‫را دارﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻪ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن دﻳﻨﻲ و ﭼﻪ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن ﻏﻴﺮ دﻳﻨﻲ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻴﺎﻳﻴﺪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﻳﺰﻳﻢ و ﺟﺎﻣﻌﺔ‬ ‫آرﻣﺎﻧﻲ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺑﺪﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻬﻢ ﻣﻲرﻳﺰﻧﺪ و ﺟﺎﻣﻌﺔ آرﻣﺎﻧﻲ را ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ درﺳﺖ ﻛﻨﻨﺪ ‪ -‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻓﺮﺻﺖ داﺷﺘﻢ‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﭼﺮا اﻳﻦ ﺗﺼﻮر‪ ،‬ﺗﺼﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﭘﻮﺷﺪ ‪ -‬ﻣﺸﻜﻞ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن‪ ،‬اﻋﻢ از دﻳﻨﻲ‬ ‫و ﻏﻴﺮدﻳﻨﻲ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن ﺧﻮدﺷﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ وﻋﺪة ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﺔ آرﻣﺎﻧﻲ را‬ ‫ﺑﺪﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻫﻴﭻ ﻛﺘﺎب ﻣﻘﺪﺳﻲ ﻧﮕﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺷﻮد روزي ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﺔ آرﻣﺎﻧﻲ درﺳﺖ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺑﻜﻮﺷﻴﺪ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻨﻴﺪ؛ ﺣﺘﻲ ﺑﻌﻀﻲ از ﻣﺘﻔﻜﺮان ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﻼف اﻳﻦ ﻫﻢ در ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﻓﺮاوان اﺳﺖ؛ وﻗﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ »اﻫﺒﻄﻮا ﻣﻨﻬﺎ ﺟﻤﻴﻌﺎً« )ﺑﻘﺮه ‪ (38 /‬ﻳﻌﻨﻲ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ از ﺑﻬﺸﺖ ﺑﻴﺮون ﺑﺮوﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ دﻳﮕﺮ در اﻳﻨﺠﺎ و ﺑﺮ‬

‫‪1. Norms‬‬ ‫‪2. Factual‬‬

‫‪41‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫روي زﻣﻴﻦ ﺑﻬﺸﺘﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ وﺿﻊ ﺧﻮد و ﺟﺎﻣﻌﻪﺗﺎن را ﺑﻬﺘﺮ ﻛﻨﻴﺪ؛ »إﻣﺎ ﻳﺄﺗﻴﻨﻜﻢ ﻣﻨﻲ ﻫﺪي ﻓﻤﻦ ﺗﺒﻊ‬ ‫ﻫﺪاي ﻓﻼ ﺧﻮف ﻋﻠﻴﻬﻢ و ﻻ ﻫﻢ ﻳﺤﺰﻧﻮن« )ﺑﻘﺮه ‪ (38 /‬وﻗﺘﻲ ﻳﻚ ﻫﺪاﻳﺘﻲ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ ﻣﻲرﺳﺪ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ دﻳﮕﺮ از ﺑﻬﺸﺖ‬ ‫ﺑﻴﺮون رﻓﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻬﺸﺖ ﺗﺤﻘﻖﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ و ﻫﻤﺔ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ ﺑﺮ روي زﻣﻴﻦ ﺑﻬﺸﺖ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ‬ ‫ﺟﻬﻨﻢ را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﺑﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﺻﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ ﻫﻢ آزﻣﺎﻳﺶ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﮔﻔﺖ آﻗﺎ‬ ‫ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﺮﻳﺰﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را از ﻧﻮ درﺳﺖ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬او ﻫﻴﭻوﻗﺖ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭼﻴﺰي را از ﻧﻮ درﺳﺖ ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﻧﻬﺎﻳﻲ‬ ‫را ﻫﻢ ﻛﻪ درﺳﺖ ﺷﺪه ﺑﻮد از ﺑﻴﻦ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري اﻧﺠﺎم دﻫﻴﻢ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻋﻠﻲرﻏﻢ‬ ‫ﺗﻤﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ ﻗﺎﻧﻮنﻫﺎي اﺧﻼﻗﻲ و ﻣﻌﻨﻮي ﻣﺎ دارد‪ ،‬آﻧﻬﺎ را ﭘﻲ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬در واﻗﻊ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﺎ از ﺟﺎﻣﻌﻪ و از‬ ‫ﺧﻮدﻣﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﭼﻴﺰي ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎريﻫﺎ‪ ،‬در آن ﻣﺸﻲ و ﺳﻴﺮ ﻛﺮد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ در ﺟﺎﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهام‬ ‫ﻛﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﻛﻪ در آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو و ﺣﺘﻲ در آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻨﺪ وارد ﻣﻌﺒﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺎ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ‪-‬‬ ‫ﻣﺴﺘﺤﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻚ ﺷﺎﺧﻪ ﮔﻞ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ در دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻟﺒﺎﺳﺸﺎن ﺑﺰﻧﻨﺪ و وارد ﻣﻌﺒﺪ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬راداﻛﺮﻳﺸﻨﺎن ‪ - 1‬ﻣﺤﻘﻖ‬ ‫ﻣﻌﺮوف ﻫﻨﺪي ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﻔﺴﺮان آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ ‪ -‬در ﻛﺘﺎب ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻌﺮوﻓﺶ » ‪The Hindu‬‬

‫‪ - 2 «View of Life‬ﻛﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو اﺳﺖ ‪ -‬ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﭼﺮا در آﻳﻴﻦ ﻫﻨﺪو ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻳﻚ ﮔﻞ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ ﺑﻪ‬ ‫دﺳﺖ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﻌﺒﺪ ﺑﺮوﻳﺪ؟ ﺑﺮاي اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ‪ ،‬ﮔﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﻫﻤﻪ زﻳﺒﺎﻳﻲاي ﻛﻪ دارد ﻓﻘﻂ در ﻣﻨﺠﻼبﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﺑﺎﺗﻼقﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺮدابﻫﺎ و ﺟﺎﻫﺎي ﻋ‪‬ﻔِﻦ رﺷﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﮔﻞ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮي در دﺳﺘﺘﺎن ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ و وارد ﻣﻌﺒﺪ ﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺪاﻳﺎ! ﺗﻮ ﻛﻪ ﻗﺪرت داري از ﻳﻚ ﻋ‪‬ﻔِﻦﺟﺎ‪ ،‬از ﻳﻚ ﻣﻨﺠﻼب و از ﻳﻚ ﻣﻔﺴﺪهﺟﺎ‪ ،‬ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻠﻲ ﺑﻴﺮون ﺑﻴﺎوري‪ ،‬ﻣﻦ‬ ‫ﻫﻢ از ﺗﻮ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﻛﻪ از ﺗﻌﻔﻦﮔﺎه ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﮔﻠﻲ ﺑﻴﺮون آوري ﻛﻪ آن ﮔﻞ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎﺷﻢ؛ ﻣﻦ ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﻫﻴﭻ وﻗﺖ ﺑﺪون ﻣﻨﺠﻼب ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻛﻢ ﻳﺎ ﺑﻴﺶ ﻣﻨﺠﻼب دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻲ از ﻣﻨﺠﻼب‪ ،‬ﮔﻞ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ ﺑﻴﺮون آوري‪ ،‬ﻣﻦ‬ ‫ﻫﻢ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﮔﻞ ﻧﻴﻠﻮﻓﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺷﻢ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﺪ و ﺗﻠﻘﻲ‪ ،‬دﻳﺪِ واﻗﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮدش را در ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪاي‬ ‫ﻋﻠﻲرﻏﻢ ﺗﻤﺎم ﻧﺎﻣﺴﺎﻋﺪتﻫﺎ و ﻛﮋ رﻓﺘﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﻲ وي ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪار و اﺳﺘﻮار ﻧﮕﻪ دارد‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﻨﺘﻈﺮ اﻳﻦ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ روزي ﻣﺴﺎﻋﺪ ﺷﻮد ﺗﺎ او ﺑﻪﺳﺎﻣﺎن ﮔﺮدد‪ ،‬ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﻣﺸﻜﻼت ﻓﻮقاﻟﺬﻛﺮ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎﻳﺪ وﺟﺪانِ اﺧﻼﻗﻲِ ﺑﻴﺪار داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﺪان اﺧﻼﻗﻲاي ﻛﻪ ﻻﻻﻳﻲﻫﺎي‬ ‫ﻓﺴﺎداﻧﮕﻴﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪ او را ﺑﻪ ﺧﻮاب ﻧﺒﺮد‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻻﻻﻳﻲﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاي ﺑﻪ ﺧﻮاب ﺑﺮدنِ وﺟﺪانِ اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎ ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﻪ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎ ﻫﻤﮕﻲ ﻣﺜﻞ ﻫﻢ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻫﻤﺔ اﻓﺮاد ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ آرزو دارﻧﺪ ﻛﻪ آن‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﻪ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮدﺷﺎن را ﻣﻴﺎنﻣﺎﻳﻪ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﺮدي ﻛﻪ ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ دارد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﺑﻨﺎ‪ ،‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ اﺻﻮل ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﺻﻮل ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻢ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻦ اﻟﺒﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اوﻻً ارزشﻫﺎ را از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻃﺮﻳﻖ‬ ‫ﺳﻨﺘﻲ ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺧﻮدش ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻬﻢ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬اﺻﻮﻟﺶ را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ اﺻﻴﻠﻲ دارد؛ و دوم‬ ‫ﻫﻢ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﺎﻋﺚ اِﻋﺮاض و روي ﮔﺮداﻧﻲ او از ارزشﻫﺎي ﺧﻮﻳﺶ ﻧﻤﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1. Sarvepalli Radhakrishnan‬‬ ‫‪2. Radhakrishnan, S. (1927) The Hindu View of Life, London; Allen & Unwin‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪42‬‬

‫‪ .12‬ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑ‪‬ﺖﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬روﻳﮕﺮدان اﺳﺖ و ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻧﮕﺮش ﺑ‪‬ﺖﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪاي ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺪارد‪:‬‬ ‫و اﻣﺎ آﺧﺮﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﻣﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ‪ ،‬ﻣﻮﻣﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ روﻳﮕﺮدان اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﮕﺮش‬ ‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺪارد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ؟ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪا داﻧﺴﺘﻦ اﻣﻮري ﻛﻪ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻳﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ‬ ‫ﻓﻠﺴﻔﻲﺗﺮ‪» ،‬ﻣﻄﻠﻖ« داﻧﺴﺘﻦ اﻣﻮر »ﻧﺴﺒﻲ«؛ ﻫﺮ اﻣﺮ ﻧﺴﺒﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻠﻘﻲ ﺷﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺷﻤﺎ در واﻗﻊ از آن اﻣﺮ ﻧﺴﺒﻲ ‪ -‬ﻛﻪ آن را‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ ﺗﻠﻘﻲ ﻛﺮدهاﻳﺪ ‪ -‬ﺧﺪاﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺘﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪاﻳﺪ و درواﻗﻊ دارﻳﺪ آن را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪ؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﻟﺴﺎن دﻳﻦ اﺳﻼم‬ ‫ﺻﺤﺒﺖ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ در اﺳﻼم از ﺳﻮﻳﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ »ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ« و اﻳﻦ از ﺷﻌﺎرﻫﺎي ﻣﻬﻢ اﺳﻼم و ﻳﻜﻲ از‬ ‫ﺷﻬﺎدﺗﻴﻦ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺳﻮﻳﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﺒﻮدي ﻏﻴﺮ از »اﷲ« ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻ ﻣﻮﺟﻮدي ﻏﻴﺮ از اﷲ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﺖ ﻣﺎ‬ ‫ﺑﺸﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﺔ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺎ آن را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻓﻘﻂ »اﷲ« ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﭘﺮﺳﺘﺶ اﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮﻳﻲ ﻫﻢ ﻳﻜﻲ از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻫﻴﭻ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻲ ﻣﻨﻜﺮ آن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪا دﻳﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪» ،‬ﻻ ﻳ‪‬ﺪرِﻛُﻪ‪ ‬اﻻﺑﺼﺎر« )اﻧﻌﺎم ‪ (103 /‬ﻟﺬا اوﻻً اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪا‬ ‫را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ و ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺧﺪا دﻳﺪﻧﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻫﺮ ﭼﻴﺰ دﻳﺪﻧﻲ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ«؛ اﻣﺎ ﻣﮕﺮ ﻣﺎ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﺪﻧﻲ را‬ ‫ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ؟! ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ إﻟﻲ ﻣﺎﺷﺎءاﷲ اﻣﺮ دﻳﺪﻧﻲ ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺛﺮوت‪ ،‬ﻗﺪرت‪ ،‬ﺷﻬﺮت‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ و ﺣﻴﺜﻴﺖاﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‬ ‫را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ در ﻇﺮف ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ از اﻳﻨﻬﺎ ﻟﻄﻴﻒﺗﺮ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪،‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮدﻣﺎن را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ دﻳﻦ ﺧﻮدﻣﺎن را‬ ‫ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﻢ‪ ،‬دﻳﻦ ﻫﻢ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ دﻳﻦ را ﻫﻢ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬ﭘﻴﻐﻤﺒﺮ ﻫﻢ ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﺒﺎﻳﺪ او را ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺰرﮔﺎن و‬ ‫ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬاران دﻳﻦ‪ ،‬رﻫﺒﺮان دﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻴﭽﻜﺪام ﺧﺪا ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و ﻧﺒﺎﻳﺪ آﻧﻬﺎ را ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ .‬ﺧﻮد دﻳﻦ را ﻫﻢ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬دﻳﻦ ﻫﻢ ﺧﺪا‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮو ﻓﺮﺳﺘﺎده از ﺟﺎﻧﺐ ﺧﺪا اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪا را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ ﻧﻪ دﻳﻦ را‪.‬‬ ‫ﺣﺎﻻ ﻣﺎ از ﻛﺠﺎ ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ ﻛﻪ دارﻳﻢ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰ را ﻧﻤﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ؟ در اﻳﻦ ﺑﺎب دو ﺗﺤﻠﻴﻞ وﺟﻮد دارد و ﻫﺮ دو‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻮرد ﺗﺎﻛﻴﺪ روانﺷﻨﺎﺳﺎن دﻳﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ در زﻧﺪﮔﻲ در ﺣﺎل ﭘﺮﺳﺘﺶ ﭼﻪ اﻣﺮي ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬دو ﺗﺤﻠﻴﻞ‬ ‫وﺟﻮد دارد و ﺑﺎ ﻫﺮ ﻛﺪام از آﻧﻬﺎ ﻛﻪ راه ﺑﺮوﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺮاﻫﻪ ﻧﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ اول اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آن ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮﻳﻢ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﻓﺪاي او ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ آن را ﻓﺪاي ﭼﻴﺰي ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬آن‬ ‫ﺑﺖ ﻣﺎ و ﺧﺪاي ﻣﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻪ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻳﻜﻲ از ﺷﻌﺮاي ﻋﺮب در ﻗﺮن ﺳﻮم ﻫﺠﺮي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ روزﮔﺎري ﻳﻚ‬ ‫ﻛِﺸﺘﻲاي در ﺣﺎل ﺣﺮﻛﺖ در درﻳﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﺎﮔﻬﺎن درﻳﺎ ﻣﺘﻼﻃﻢ ﺷﺪ و اﻣﻮاج ﺑﻠﻨﺪي ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﻮاج و ﻃﻮﻓﺎن ﺟﺎن آﻧﺎن را‬ ‫در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ و ﻫﻼك ﻗﺮار داد‪ ،‬دﻳﺪﻧﺪ ﻫﻴﭻ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻛِﺸﺘﻲ را ﺳﺒﻚ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻛﻨﺎن ﻛِﺸﺘﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﺮ ﭼﻪ را ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﺪ ﺑﻪ درﻳﺎ ﺑﺮﻳﺰﻳﺪ‪ ،‬ﻣﺮدم اﺑﺘﺪا ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ ﻛﻤﺘﺮ دوﺳﺖ ﻣﻲداﺷﺘﻨﺪ ﺑﻪ درﻳﺎ رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻨﺪ‬ ‫ﺳﻮدي ﻧﺒﺨﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﺎﻳﺪ ﻛِﺸﺘﻲ ﺳﺒﻚﺗﺮ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز آﻣﺪﻧﺪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي را ﺑﻪ آب رﻳﺨﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﻫﻤﻴﻦ ﻃﻮر اداﻣﻪ‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ وﺿﻊ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ رﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟِﻤﻲ ﻛﺘﺎﺑﻬﺎي ﺧﻮد را ﻫﻢ ﺑﻪ آب رﻳﺨﺖ! اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي او‬ ‫ﻛﺘﺎبﻫﺎ از ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ ارزﺷﻤﻨﺪﺗﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ ﺑﻪ آب اﻧﺪاﺧﺖ ﻛﺘﺎبﻫﺎﻳﺶ ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻣﺎ روزي ﭼﻴﺰﻫﺎ و ﺗﻌﻠﻘﺎت ﺧﻮﻳﺶ را از ﺧﻮدﻣﺎن دﻓﻊ ﻛﻨﻴﻢ و آﻧﻬﺎ را دور ﺑﺮﻳﺰﻳﻢ‪ ،‬درواﻗﻊ از ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻗﻄﻊ ﺗﻌﻠﻖ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻧﺨﻴﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮي ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ را ﻧﮕﻪ دارﻳﻢ؟ ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰ ﺧﺪاي ﻣﺎ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻓﺮاواﻧﻨﺪ‬ ‫اﻧﺴﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﺪاﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺧﺪاي دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰﺷﺎن را ﻓﺪاي آن ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻪ آن ﺧﺪاي‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪43‬‬

‫دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﻛﻪ در آﻳﻴﻦ ﺧﻮدﺷﺎن ‪ -‬ﺣﺎل ﻫﺮ آﻳﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬وﺟﻮد دارد؛ ﭘﺲ ﻳﻚ روش اﻳﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻫﺴﺘﻴﻢ ﭼﻪ‬ ‫ﭼﻴﺰي را دور ﺑﺮﻳﺰﻳﻢ و ﭼﻪ ﭼﻴﺰي را ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻗﻴﻤﺘﻲ دور ﻧﻤﻲرﻳﺰﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﺗﺤﻠﻴﻞ دوم‪ :‬اﻣﺎ ﻳﻚ روش دوم ﻫﻢ وﺟﻮد دارد و آن اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﺑﺪون ﭘﺮﺳﺶ و ﺳﻮال‪ ،‬ﺑﺪون ﻛﻨﺪوﻛﺎو ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻫﺴﺘﻴﻢ؟‬ ‫ﺣﺎﻻ ﺷﻤﺎ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ در واﻗﻊ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﭼﻪ ﭼﻴﺰي ﻫﺴﺘﻴﺪ ﺑﺪون آﻧﻜﻪ درﺑﺎب آن ﻛﻨﺪوﻛﺎو ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬آن ﭼﻴﺰ ﺧﺪاي ﺷﻤﺎ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻲﺷﻮد‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﺷﻮد روﺣﺎﻧﻴﻮن اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﻗﺮآن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎري اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ »اﺗﺨﺬوا‬ ‫اﺣﺒﺎرﻫﻢ و رﻫﺒﺎﻧﻬﻢ ارﺑﺎﺑﺎٌ ﻣﻦ دون اﷲ و اﻟﻤﺴﻴﺢ اﺑﻦ ﻣﺮﻳﻢ و ﻣﺎ اﻣﺮوا اﻻ ﻟﻴﻌﺒﺪوا اﻟﻬﺎ واﺣﺪاً ﻻ اﻟﻪ اﻻ اﷲ ﻫﻢ ﺳﺒﺤﺎﻧﻪ ﻋﻤﺎ‬ ‫ﻳﺸﺮﻛﻮن« )ﺗﻮﺑﻪ ‪ (31 /‬ﻗﺮآن ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎري ﻋﺎﻟِﻤﺎن دﻳﻦ ﺧﻮد را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﻲﺷﻮد روﺣﺎﻧﻴﺖﭘﺮﺳﺘﻲ‬ ‫ﻛﺮد‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺖﭘﺮﺳﺘﻲ ﻫﻢ ﻳﻚ ﻧﻮع ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰي را ﻣﻲﺷﻮد ﭘﺮﺳﺘﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﮕﺮش ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ آن ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ درواﻗﻊ‬ ‫ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺪاﻧﻴﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﭼﻴﺰﻫﺎي ﻧﺴﺒﻲ را‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻧﺴﺒﻲ را وﻗﺘﻲ ﻣﻄﻠﻖ داﻧﺴﺘﻴﻢ اوﻻً ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ را ﻓﺪاﻳﺶ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ در ﺑﺎب او ﺑﻪ ﭘﺮسوﺟﻮ و ﻧﻘﺎدي ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ درﺑﺎرة او ﭼﻴﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ ﺑﺸﻨﻮﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ در واﻗﻊ ﺑﻪ‬ ‫ﺻﻮرت »ﻛﻮر ﺑﺎش و دور ﺑﺎش« ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﺪاي ﺧﻮدﻣﺎن را در ﻳﻚ ﻣﺤﻔﻈﻪاي ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻪاﻳﻢ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ از دور ﺑﻪ آن‬ ‫ﻧﮕﺎه ﻛﻨﻴﺪ و آن را ﻟﻤﺲ ﻧﻜﻨﻴﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﻖ ﻛﺮدن اﻣﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻄﻠﻖ ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺗﻴﻠﻴﺶ ‪ -‬ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻠﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﺮوزه‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻮاﻣﻊ و ﻧﻴﺰ ﺟﺎﻣﻌﺔ ﻣﺎ ﺑﻪ آن ﻣﺒﺘﻼ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﻫﺮﻛﺪام از ﻣﺎ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ‪ ،‬ﻏﻴﺮ از ﺧﺪاي دﻳﻦ و ﻣﺬﻫﺐ ﺑﺮاﻳﻤﺎن ﺑﺖ‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻫﻤﺎن ﭼﻴﺰ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﻢ و اﺗﻔﺎﻗﺎً در ذﻳﻞ ﻫﻤﻴﻦ آﻳﻪ »اﺗﺨﺬوا اﺣﺒﺎرﻫﻢ و رﻫﺒﺎﻧﻬﻢ ارﺑﺎﺑﺎٌ ﻣﻦ دون اﷲ« ﺻﺤﺎﺑﻲاي از‬ ‫اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ع( ﻳﺎ اﻣﺎم ﺻﺎدق)ع( ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ واﻗﻌﺎً ﻋﻠﻤﺎي ﻳﻬﻮد و ﻧﺼﺎري ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﺸﺎن ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ؟ آن وﻗﺖ‬ ‫ﺣﻀﺮت ﻗَﺴ‪‬ﻢ ﻣﻲﺧﻮردﻧﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ »ﻻ واﷲ« ﺑﻪ ﺧﺪا ﻗﺴﻢ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﺒﻮده اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎي آﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﺸﺎن ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻨﺪ ﻣﺎ را ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ‬ ‫و اﮔﺮ ﻫﻢ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎ ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻋﺎﻟﻤﺎن دﻳﻨﺸﺎن را ﺑﭙﺮﺳﺘﻨﺪ؛ آن وﻗﺖ ﺻﺤﺎﺑﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﭘﺲ ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻴﺴﺖ؟‬ ‫ﻗﺮآن دارد ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﻠﻤﺎي ﺧﻮدﺷﺎن را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ! آن وﻗﺖ ﺣﻀﺮت در ﺟﻮاب ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎي ﺧﻮدﺷﺎن را ﺑﻪ ﺟﺎي ﺧﺪا ﻳﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺧﺪا ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ رﻓﺘﺎري ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎﻳﺸﺎن ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺧﺪا اﻳﻦ رﻓﺘﺎر را ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻌﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻲدﻫﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺪون ﭘﺮس و ﺳﻮال ﺳﺨﻨﺶ را‬ ‫ﺷﻨﻴﺪ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻋﻠﻤﺎي ﺧﻮدﺷﺎن ﻫﻤﻴﻦ رﻓﺘﺎر را ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون اﻳﻨﻜﻪ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ آﺧﺮ دﻟﻴﻠﺘﺎن ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭼﻮن‬ ‫ﻋﺎﻟِﻢ دﻳﻦ اﻳﻦ را ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ آن را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﻋﺎﻟِﻢ دﻳﻨﻲ ﻫﻤﺎن رﻓﺘﺎري را ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ »ﻻ ﻳ‪‬ﺴﺌﻞُ ﻋ‪‬ﻤﺎ ﻳ‪‬ﻔﻌ‪‬ﻞُ« ﻓﻘﻂ ﺧﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺳﻮال ﻗﺮار ﻧﻤﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﺎ اﻣﺮ ﻳﺎ ﻓﺮد دﻳﮕﺮي ﻫﻤﻴﻦ رﻓﺘﺎر را‬ ‫داﺷﺘﻲ‪ ،‬ﺷﻤﺎ او را ﭘﺮﺳﺘﻴﺪهاي‪ .‬ﻟﺬا ﺣﺎل اﮔﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺛﺮوت‪ ،‬ﺣﻴﺜﻴﺖاﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺖﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺤﺒﻮﺑﻴﺖ‪،‬‬ ‫دوﻟﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻟِﻢ دﻳﻦ‪ ،‬ﺧﻮد دﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻘﺎﻳﺪ ﺧﻮدﻣﺎن‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دﻳﺪﮔﺎﻫﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻦ دارﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻬﺎ‬ ‫ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ ﺣﺎﻟﺘﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت اﻳﻨﻬﺎ را ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻢ‪ ،‬در واﻗﻊ ﺑ‪‬ﺖﭘﺮﺳﺖ ﻫﺴﺘﻢ‪ .‬ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻫﻤﻴﺸﻪ‬ ‫در ﺣﺎل ﻫ‪‬ﺮَس ﻛﺮدن ﺟﻨﮕﻞ زﻧﺪﮔﻲاش از ﺧﺪاﻳﺎن دروﻏﻴﻦ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺧﻴﻠﻲ ﺟﺎﻟﺐ داﻧﺘﻪ ‪ 1‬اﺳﺖ‪» ،‬ﻫﺮس ﻛﺮدن ﺟﻨﮕﻞ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ از ﺧﺪاﻳﺎن دروﻏﻴﻦ«‪ ،‬ﭼﺮا ﻣﺘﻌﻘﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ؟ ﭼﻮن ﻋﻘﻼﻧﻲ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫)‪1. Alighieri Dante (1265-1321‬‬

‫‪44‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫ﻣﻦ ﻓﻘﻂ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻳﻚ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﻢ ‪ -‬ﺣﺎل ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﻪ آن ﻣﻮﺟﻮد »ﺧﺪا« ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪» ،‬ﺟﺎن ﻫﺴﺘﻲ« ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪» ،‬ﻋﻘﻞ ﻣﻄﻠﻖ« ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪،‬‬ ‫»ﻋﻘﻞ ﻻﻳﺘﻨﺎﻫﻲ« ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ از آن ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻲ ﻧﺪارد ‪ -‬ﻣﻦ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺴﻠﻴﻢ‬ ‫ﺻﺪ ﺧﺪا ﺑﺎﺷﻢ؛ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﺪ »ﺿﺮب اﷲ ﻣﺜﻼً رﺟﻼً ﻓﻴﻪ ﺷﺮﻛﺎء ﻣﺘﺸﺎﻛﺴﻮن و رﺟﻼً ﺳﻠﻤﺎً ﻟﺮﺟﻞ‪ ،‬ﻫﻞ ﻳﺴﺘﻮﻳﺎن ﻣﺜﻼً؟‬ ‫اﻟﺤﻤﺪ اﷲ‪ ،‬ﺑﻞ اﻛﺜﺮﻫﻢ ﻻ ﻳﻌﻠﻤﻮن« )زﻣﺮ ‪ (29 /‬ﻣﻦ )ﺧﺪا( ﻣﺜﺎﻟﻲ ﺑﺮاﻳﺘﺎن ﻣﻲزﻧﻢ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاي ﺑﻜﻨﻴﺪ ﺑﻴﻦ ﻧﻮﻛﺮي ﻛﻪ ﭼﻨﺪ‬ ‫ارﺑﺎب ﻛﻪ ﺧﻮد آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ دﻋﻮا دارﻧﺪ و ﻧﻮﻛﺮي ﻛﻪ ارﺑﺎب واﺣﺪ دارد؛ ﻧﻮﻛﺮي ﻛﻪ ﭼﻨﺪ ارﺑﺎب و ﻓﺮﻣﺎنده دارد‪ ،‬ﺧﻮد اﻳﻦ‬ ‫ارﺑﺎبﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ دﻋﻮا دارﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮد اﻳﻦ ارﺑﺎبﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ دﻋﻮا ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﻫﻤﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺸﻴﻦ‪ ،‬ﻣﻲﻧﺸﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻔﺘﻨﺪ‬ ‫ﺑﺮو‪ ،‬ﻣﻲرﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮد ارﺑﺎبﻫﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ دﻋﻮا دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﻨﺸﻴﻦ! ﻳﻜﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺣﺮف ﺑﺰن! اﻳﻦ ﻛﺠﺎ و »رﺟﻼً ﺳﻠﻤﺎً‬ ‫ﻟﺮﺟﻞ« ﻛﺠﺎ؟ آﻳﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﻮﻛﺮ ﻳﻚ رﺟﻞ اﺳﺖ و ﻳﻚ ارﺑﺎب دارد‪ ،‬ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﻛﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺒﺮ ارﺑﺎﺑﺎن ﻣﺘﻌﺪد اﺳﺖ؛ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻢ‬ ‫ﻓﺮق ﻧﻤﻲﻛﻨﻨﺪ؟ و ﭼﻮن ﻗﺮآن ﺧﻮدش ﺣﺲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻢ ﻓﺮق ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ »اﻟﺤﻤﺪ اﷲ« ﭘﺲ‬ ‫ﺳﭙﺎس ﺧﺪاي را؛ آﻳﺎ اﻧﺼﺎﻓﺎً ﻣﺎ ﻫﻤﺔﻣﺎن ﻫﻤﻴﻨﮕﻮﻧﻪ ﻧﻴﺴﺘﻴﻢ؟! ﻫﻤﺔﻣﺎن ﺟﻨﮕﻞ درون ﺧﻮد را ﭘﺮ از ﺧﺪاﻳﺎن دروﻏﻴﻦ ﻛﺮدهاﻳﻢ؛‬ ‫ﺷﺨﺼﻴﺖﭘﺮﺳﺘﻲ‪ ،‬ﺧﺪاﭘﺮﺳﺘﻲ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑ‪‬ﺖﭘﺮﺳﺘﻲ اﺳﺖ و ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖﭘﺮﺳﺘﻲ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ و وﺟﻮد دارد و ﺑﻪ‬ ‫ﻋﺎﻟِﻤﺎن دﻳﻨﻲ ﻫﻢ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﻤﺎ اﮔﺮ اﺳﺘﺎد ﺧﻮدﺗﺎن را ﻫﻢ ﺑﭙﺮﺳﺘﻴﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻗﻲ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ از ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﻨﻊ ﺷﺪهاﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ از‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺧﺎص‪ ،‬ﻣﺎ از ﻫﺮ ﭘﺮﺳﺘﺸﻲ ﻣﻨﻊ ﺷﺪهام‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ ﻳﻚ ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه و ﻣﻌﺒﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﮔﺮ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ ،‬در ﺗﻤﺎم‬ ‫اﻳﻦ دو ﺟﻠﺴﻪ ﻣﻦ داﺷﺘﻢ در ﺑﺎﻓﺖ دﻳﻨﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ ﻛﻪ ﻓﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ دارم ﺑﺎ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺻﺤﺒﺖ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬وﮔﺮﻧﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ داﺳﺘﺎن ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬داﺳﺘﺎن از ﺧﻮدﺑﻴﮕﺎﻧﮕﻲ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ؛ داﺳﺘﺎن ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺧﺮاﻓﻪﭘﺮﺳﺘﻲ‬ ‫اﺳﺖ؛ داﺳﺘﺎن ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﺗﺨﺪﻳﺮ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ ﺧﻮدش را دارد و ﻣﻦ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ وارد ﺑﺤﺚ آﻧﻬﺎ‬ ‫ﺑﺸﻮم‪.‬‬ ‫ﺧﺪاﻳﺎ ﭼﻨﺎن ﻛﻦ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻛﺎر‬

‫ﺗﻮ ﺧﺸﻨﻮد ﺑﺎﺷﻲ و ﻣﺎ رﺳﺘﮕﺎر‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ ‪ -‬ﭘﺮﺳﺶ و ﭘﺎﺳﺦ ﺟﻠﺴﻪ دوم‬ ‫◘ اﺳﺘﺎد ارﺟﻤﻨﺪ! آﻳﺎ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮش ﻣﻌﺎﻗَﺐ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻓﺮآوردة ﺗﻔﻜﺮش؟ ﻳﻌﻨﻲ در ﻃﻮل راه‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺮد ﺧﻠﻮص و‬ ‫ﺗﻼش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺧﻴﺮ؟‬ ‫● اﻧﺴﺎن ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮ و اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮﻳﺶ ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻤﺎ ‪ -‬ﻣﻌﺎﻗُﺐ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺮآورده‪ ،‬ﻣﺎ اﮔﺮ‬ ‫زﻧﺪﮔﻲ ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﻣﺠﺪاﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺘﻴﺠﻪاي ﻛﻪ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ ،‬در واﻗﻊ اﺟﺮ ﺧﻮاﻫﻴﻢ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻌﻀﻲ از ﻋﺮﻓﺎي ﻣﺎ ﺣﺘﻲ اﻳﻦ‬ ‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻣ‪‬ﻦ ﻳ‪‬ﺨﺮُج ﻣِﻦ ﺑ‪‬ﻴﺘِﻪ ﻣ‪‬ﻬﺎﺟﺮاٌ اﻟﻲ اﷲ و رﺳﻮﻟﻪِ ﺛُﻢ ﻳ‪‬ﺪرِﻛُﻪ‪ ‬اﻟﻤﻮت ﻓَﻘَﺪ و‪‬ﻗَﻊ‪ ‬اﺟﺮُه‪ ‬ﻋ‪‬ﻠَﻲ اﷲِ« ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدهاي‪ ،‬ﻧﻴﺖ ﺑﻬﺘﺮ ﺷﺪن داﺷﺘﻪاي ﺑﻪ ﻫﺮ ﺟﺎ ﻛﻪ رﺳﻴﺪهاي‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﺄﺟﻮر ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮاً ﻫﻢ ﻏﻴﺮ از اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻓﺮآوردهﻫﺎ در وﺳﻊ ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪﻫﺎ در وﺳﻊ ﻣﺎ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﻓﻘﻂ از ﻣﺎ ﺑﻪ اﻧﺪازة و‪‬ﺳﻌﻤﺎن و‬ ‫ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﻤﺎن اﻧﺘﻈﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪» :‬ﻻ ﻳ‪‬ﻜﻠﻒ‪ ‬اﷲ ﻧﻔﺴﺎً اﻻ و‪‬ﺳﻌ‪‬ﻬﺎ« )ﺑﻘﺮه ‪ (286 /‬ﻓﺮآﻳﻨﺪ در ﺗﻮان ﻣﺎ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﻪ ﻛﺠﺎ‬ ‫ﻣﻲرﺳﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ دﻳﮕﺮ در ﺗﻮان ﺧﻮد ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻴﺮون آﻣﺪن و ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎدن و ﮔﺎم در راه ﻧﻬﺎدن در و‪‬ﺳﻊ ﻣﺎ اﺳﺖ وﻟﻲ ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻘﺼﺪ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻫﺰار و ﻳﻚ ﻋﺎﻣﻞ دﻳﮕﺮ ﺑﺴﺘﮕﻲ دارد ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از آﻧﻬﺎ در ﺗﻮان ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻓﺮآﻳﻨﺪ ﻧﻈﺮ ﺷﻮد ﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺮآورده و ﻣﺤﺼﻮل‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪45‬‬

‫◘ ﻳﻜﻲ از ﻋﺮﻓﺎي ﺻ‪‬ﻤ‪‬ﺪاﻧﻲ رﺑﺎﻧﻲ ﻋﺼﺮ ﺣﺎﺿﺮ در ﻃﻲ رﺳﺎﻟﻪاي ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻋﺮﻓﺎن و ﺑﺮﻫﺎن از ﻫﻢ ﺟﺪاﻳﻲ‬ ‫ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻋﺮﻓﺎن ﻛﻪ ﺷﻬﻮد اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮﻫﺎن ﻫﻢ ﻛﻪ ﻋﻴﻦ ﻋﺮﻓﺎن و ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦآور اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﻬﻮد ﺑﺎ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺳﺮوﻛﺎر دارد و ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ ﻳﻘﻴﻦ اﺳﺖ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻳﻘﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﺮﻓﺎن و ﺑﺮﻫﺎن و‬ ‫ﻗﺮآن ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ اﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻟﻐﺎﺗﻲ ﭼﻮن »ﻋﺴﻲ« در ﻗﺮآن ﺣﺎﻟﺖ ﻇﻦ را ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ ﻛﻪ »ﻋﺴﻲ ان ﻳﺒﻌﺜﻚ‬ ‫رﺑﻚ ﻣﻘﺎﻣﺎً ﻣﺤﻤﻮداً«؛ ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ در اﻳﻦ آﻳﻪ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ آﻳﻪ ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ آن »ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد«‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﺷﻤﺎ در اﻣﺘﺤﺎن ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﻮﻳﺪ‪» ،‬ﻋﺴﻲ« ﺑﺮاي رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻘﺎم‬ ‫ﻣﺤﻤﻮدي وﺟﻮد ﻧﻤﻲداﺷﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻲﺷﺪ و ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ آن ﻃﻮري‬ ‫ﻛﻪ ﻫﺴﺖ‪.‬‬ ‫● ﺳﺨﻦ آن ﻋﺎرف ﺻ‪‬ﻤ‪‬ﺪاﻧﻲ رﺑﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻗﺒﻮل دارﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم و ادلاﻟﺪﻟﻴﻞ ﻣﻦ ﺑﺮ رد و ﻋﺪم ﻗﺒﻮل ﺳﺨﻦ اﻳﺸﺎن‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﻳﻚ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮ وﺟﻮد ﺧﺪا ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﻢ آن را رد ﻛﻨﻢ؛ ﺳﺎدهﺗﺮ از اﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﭼﻪ؟ ﻫﻤﺎن ﻋﺎرف‬ ‫ﺻﻤﺪاﻧﻲ رﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻳﺸﺎن ﻳﻚ ﺑﺮﻫﺎن ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﭘﺲ از ﻣﺮگ و ﻣﻌﺎد ﺑﻴﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ آن ﺑﺮﻫﺎن را در اﻳﻨﺠﺎ و در ﻣﺤﻀﺮ ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻧﺘﻮاﻧﻢ رد ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻛﻪ دﻳﮕﺮ از اﻳﻦ راﺣﺖﺗﺮ ﭼﻴﺰي ﻧﻴﺴﺖ؛ دﻗﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ ﺑﺎ ﺧﻮدﺗﺎن ﺻﺎدق ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﺎ دﻳﮕﺮ ﻻاﻗﻞ‬ ‫در ﻣﺴﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﻓﺮدي ﺧﻮدﻣﺎن ﺷﻌﺎر ﻧﺪﻫﻴﻢ؛ ﺷﻌﺎر دادن‪ ،‬ﺳﺨﻨﺎن ﻛﻠﻲ ﮔﻔﺘﻦ‪ ،‬رﺟﺰ ﺧﻮاﻧﻲ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ﻣﺨﺼﻮﺻﺎً در اﻳﻦ‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎي ﺑﻌﺪ از اﻧﻘﻼب ﻣﺜﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺟﺰء ﻻﻳﻨﻔﻚ زﻧﺪﮔﺎﻧﻲ ﻣﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ دﻳﮕﺮ ﻻاﻗﻞ در درون ﺧﻮﻳﺶ اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ ﻛﻨﺎر‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ .‬ﺟﻮاب ﺳﻮال ﺷﻤﺎ ﻛﻪ ﺳﺎده اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺎري ﻧﺪارد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻫﺮ ﺑﺮﻫﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻋﺎرف ﺻﻤﺪاﻧﻲ رﺑﺎﻧﻲ ﺑﺮ اﺛﺒﺎت وﺟﻮد‬ ‫ﺧﺪا آوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺎورﻳﺪ‪ ،‬ﺑﮕﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻫﺎن اﺛﺒﺎت ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ »ﺧﺪا« وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺎ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ‬ ‫»ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ زواﻳﺎي ﻣﺜﻠﺚ ‪ 180‬درﺟﻪ اﺳﺖ«؛ اﮔﺮ ﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻢ آن را رد ﻛﻨﻢ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺣﻖ ﺑﺎ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﺸﺎن ﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ آﻳﺔ »ﻋﺴﻲ ان ﻳﺒﻌﺜﻚ رﺑﻚ ﻣﻘﺎﻣﺎً ﻣﺤﻤﻮداً«؛ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﻪ‬ ‫آن ﺑﺮﺳﻲ و ﺷﺎﻳﺪ ﻫﻢ ﻧﺮﺳﻲ؛ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ را ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻳﻚ ﭼﻴﺰي وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻛﻪ اﺻﻼً دﻧﺒﺎل آن دوﻳﺪن و‬ ‫ﺑﻪ ﺟﺴﺘﺠﻮي آن ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ ﻛﻪ ﻛﺎر ﻋﺎﻗﻼﻧﻪاي ﻧﻴﺴﺖ و ﺳﺎﻟﺒﺔ ﺑﻪ اﻧﺘﻔﺎع ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ؛ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻢ آن ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد وﺟﻮد‬ ‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﺗﻮ ﻛﻮﺷﺶ ﺧﻮﻳﺶ را ﻫﻢ ﻣﺒﺬول داري‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺪان ﺑﺮﺳﻲ و ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺮﺳﻲ؛ ﺑﺤﺚ وﺟﻮد‬ ‫ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺑﺤﺚ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ آﻳﺎ ﻳﻘﻴﻨﺎً ﻣﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ ﺑﻪ آن ﭼﻴﺰ ﻣﻮﻋﻮد ) ﻣﻘﺎم ﻣﺤﻤﻮد ( ﺑﺮﺳﻢ ﻳﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ‪.‬‬ ‫◘ ﺟﻨﺎب اﺳﺘﺎد! ﺑﺎ ﺳﭙﺎس ﻓﺮاوان‪ ،‬ﺣﻀﺮتﻋﺎﻟﻲ ﺑﻪ ﺣﻖ ﻣﻲﻓﺮﻣﺎﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﻓﻘﻂ از آن ﺣﻴﺚ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‬ ‫دوﺳﺖ داﺷﺖ و ﺑﻪ او ﻣﺤﺒﺖ ورزﻳﺪ؛ از ﺳﻮﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺴﺘﺤﻀﺮ ﻫﺴﺘﻴﺪ ﻛﻪ در دﻳﻦ اﺳﻼم اﺣﻜﺎم ﺗﺒﻌﻴﺾآﻣﻴﺰي در ﺑﺎب‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺠﺲ داﻧﺴﺘﻦ آﻧﻬﺎ و ﺗﺤﻘﻴﺮ آﻧﻬﺎ در ﻫﻨﮕﺎم اﺧﺬ ﻣﺎﻟﻴﺎت‪ ،‬ﻣﻤﻨﻮﻋﻴﺖ ازدواج زن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﻣﺮد‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ‪ ...‬؛ ﺣﺎل ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ در ﺟﻠﺴﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﭘﻴﺶﻓﺮض ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن‬ ‫ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ ﮔﻮﻫﺮ ﻫﻤﺔ آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻔﺮﻣﺎﻳﻴﺪ در اﻳﻦ ﻣﻮارد ﺧﺎص وﻇﻴﻔﺔ ﻳﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﭼﻴﺴﺖ و‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم رﻓﺘﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪46‬‬

‫● اوﻻً ﻣﻦ ﺗﺎ آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ دارم‪ ،‬در ﺟﻠﺴﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﮕﻔﺘﻢ ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم ﻛﻪ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺧﻮد ﺑﻪ‬ ‫دو ﺷِﻖ ﻣ‪‬ﻨﺸﻖ ﻣﻲﮔﺮدد‪ :‬ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق و ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت و اﺻﻼً ﻫﻢ ﻧﮕﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺑﺎب ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق ﻳﺎ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم‬ ‫ﻧﺠﺎت ﭼﻪ ﻣﻮﺿﻌﻲ دارم‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ اﻻن ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت را ﻗﺒﻮل دارم‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪ‬ ‫ﻫﺴﺘﻢ ﻛﻪ ﭘﻴﺮوان ﻫﻤﺔ ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﺑﻼاﺳﺘﺜﻨﺎء اﮔﺮ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن آن ادﻳﺎن ﺻﺎدﻗﺎﻧﻪ و ﺑﺎ ﺟﺪﻳﺖ زﻧﺪﮔﻲ دﻳﻨﻲ ﺧﻮﻳﺶ را دﻧﺒﺎل‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻫﻞ ﻧﺠﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﻧﺠﺎت ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻢ اﻣﺎ ﭘﻠﻮراﻟﻴﺰم ﺻﺪق را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم و ﻟﺬا ﻣﻦ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ را ﻛﻪ‬ ‫ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻢ »ﻫﻤﻪ ادﻳﺎن ﺣﻖ ﻫﺴﺘﻨﺪ« ﻣﻨﺘﻔﻲ ﻣﻲداﻧﻢ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ اﻳﻨﻜﻪ در ﺳﻮال ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﻛﻪ در ﻓﻘﻪ ‪ -‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻳﺸﺎن ‪ -‬اﺣﻜﺎم ﺗﺤﻘﻴﺮآﻣﻴﺰي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﻧﺠﺲ ﺑﻮدن ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻳﺎ‬ ‫ﻋﺪم اذن در ازدواج ﺑﺎ آﻧﻬﺎ و ‪ ...‬ﺟﺰء آﻧﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻬﺎ را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮد؟ ﺧﻮب ﻣﻦ دو ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪:‬‬ ‫ﻧﻜﺘﻪ اول ‪ -‬ﭼﻮن ﺑﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﭘﺮدهﭘﻮﺷﻲ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺧﻮدم اﻳﻦ اﺟﺎزه را ﺑﻪ ﺧﻮدم ﻧﻤﻲدﻫﻢ ‪ -‬اﻳﻨﻜﻪ اوﻻً ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮوﻳﺪ اﻳﻦ را از‬ ‫ﻣﺪاﻓﻌﺎن اﻳﻨﻬﺎ ﺑﭙﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬از ﻣﻦ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺪاﻓﻊ آن ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ ،‬آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪» ،‬ﺑﻠﻪ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻴﻦﻫﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ«‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﻧﻜﺘﺔ دوﻣﻲ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد و آن اﻳﻨﻜﻪ در آﻳﻴﻦ ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻌﺒﻴﺮي وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺟﺎﻟﺒﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﺪﻗﻴﻖ ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ دﻳﺪ و ﺗﻠﻘﻲاي ﻛﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺴﺎﻟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ؛‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮي وﺟﻮد دارد و آن ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﺸﻖ« اﺳﺖ‪ ،‬در ﻧﮕﺎه اول ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻌﺒﻴﺮي ﭘﺎرادوﻛﺴﻴﻜﺎل و‬ ‫ﺗﻨﺎﻗﺾآﻣﻴﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺸﻖ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﺸﻮﻧﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ! »ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﺸﻖ« دﻳﮕﺮ ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻪ؟ ﻋﺸﻖ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ؟! ﺣﻜﻴﻤﺎن‬ ‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ »ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﺸﻖ« ﻛﺎﻣﻼً درﺳﺖ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﺎل ﺧﻴﻠﻲ ﺳﺎدهاش اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻤﺎ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ﺑﭽﻪ‬ ‫ﺧﻮدﺗﺎن‪ ،‬ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ردي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﺮ او داد ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﻛﺎرﻧﺎﻣﻪ ﺑﭽﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪﺗﺎن‪ ،‬ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ردي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻓﺮﻳﺎد‬ ‫ﻣﻲﻛﺸﻴﺪ؟! ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﭼﺮا؟ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﭽﻪ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪﺗﺎن را ﺑﻴﺸﺘﺮ دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ ﺑﭽﺔ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪﺗﺎن را ﻛﻤﺘﺮ‬ ‫دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ؟ ﺧﻮب ﻃﺒﻌﺎً ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺑﭽﺔ ﻫﻤﺴﺎﻳﻪﺗﺎن را ﻛﻤﺘﺮ دوﺳﺖ ﻣﻲدارﻳﺪ؛ ﭘﺲ ﮔﺎﻫﻲ وﻗﺖﻫﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻣﺤﺒﺖ‬ ‫ﺧﻮد ﺧﺸﻦ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﭼﻮن دوﺳﺘﺖ ﻣﻲدارم ﺑﺎ ﺗﻮ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ رﻓﺘﺎر ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ .‬در آﻳﻴﻦ ژاﭘﻨﻲ »ﻫﺎﻳﻜﻮ« و در آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا ﺑﻪ ﻃﻮر‬ ‫ﻛﻠﻲ ﻳﻚ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ وﺟﻮد دارد ‪ -‬ﻛﻪ ﻣﻦ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ را ﺧﻴﻠﻲ دوﺳﺖ دارم ‪ -‬ﻛﻪ آن ﻣﻔﻬﻮم »ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ« اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺿﺮﺑﻪ‬ ‫درﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﻳﻨﻜﻪ ﻛﺴﻲ را ﺗﺮور ﻳﺎ ﺷﻜﻨﺠﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺜﻼً ﻣﻌﻠﻢ ﻳﺎ ﻣﺮﺑﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺘﻌﻠﻢ و‬ ‫ﻣﺘﺮﺑﻲ ﺧﻮدش‪ ،‬دلﺳﻮزي ﺟﺪي دارد و ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﮔﻮﻳﻲ ﻣﺘﺮﺑﻲ و ﻣﺘﻌﻠﻢ او ﻇﺎﻫﺮاً ﺑﺎ اﻳﻦ روال ﻣﻬﺮورزاﻧﻪ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺎﻧﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬ ‫ﺟﻠﻮ ﺑﺮود‪ ،‬آن وﻗﺖ ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ ﻣﺜﻞ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻌﻠﻢ ﺑﻪ ﺑﭽﻪ ﺗﺸﺮ ﻣﻲزﻧﺪ ﻳﺎ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﭽﻪ را‬ ‫ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻳﺎ ﮔﺎه ﺳﻮاﻟﻲ ﺑﺮاي ﺑﭽﻪ ﻃﺮح ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻮاب ﺑﺪﻫﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ او ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﺑﺒﻴﻦ‪ ،‬وﺿﻌﻴﺖ ﺗﻮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ او را ﺑﺎ ﻛﺴﻲ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬در ﻫﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﻳﻚ ﺷﻮك ﻋﺎﻃﻔﻲ ﺑﻪ ﻃﺮف وارد ﻣﻲﺷﻮد و ﻃﺮف ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬در‬ ‫ﻓﻴﺰﻳﻚ ﮔﺎﻫﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﺴﻤﻲ ﻳﻚ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﺰﻧﻴﺪ‪،‬ﺗﻤﺎم ذرات ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺴﻲ آن ﺟﺴﻢ ﻛﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﺎﻫﻤﺴﻮ و‬ ‫ﭘﺮﻳﺸﺎن ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺴﻮ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ ﻳﻚ ﭼﻨﻴﻦ وﻳﮋﮔﻲاي دارد؛‬ ‫اﻣﺎ ارﺗﺒﺎط ﺑﺤﺚ ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ ﺑﺎ ﺳﻮال ﻣﻄﺮح ﺷﺪه ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ در ادﻳﺎن و ﻣﺬاﻫﺐ ﺳﻨﺘﻲ ﮔﺎﻫﻲ ﺑﻌﻀﻲ‬ ‫از اﻳﻦ اﺣﻜﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ از آﻧﻬﺎ در ﺳﻮال ﻣﻄﺮح ﺷﺪ‪ ،‬از ﺑﺎب ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ و آن را ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪47‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﺔ اﻳﻦ اﺣﻜﺎم اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آﻧﻬﺎ ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻪاﻧﺪ ﻃﺮف را ﺑﻪ راه ﺑﻴﺎورﻧﺪ و ﻟﺬا ﺿﺮﺑﻪاي ﺑﻪ او ﻣﻲزدﻧﺪ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ اﺛﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﺿﺮﺑﻪ ﺑﻪ راه ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﻛﻪ اﺻﻞ ﺿﺮﺑﻪ درﻣﺎﻧﻲ در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﺮﺑﻴﺖ‪ ،‬اﺻﻞ ﻗﺎﺑﻞ دﻓﺎﻋﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ از آن‬ ‫اﺻﻞ ﺗﻤﺎم ﭼﻴﺰﻫﺎﻳﻲ را ﻛﻪ اﻳﺸﺎن در ﺳﻮاﻟﺸﺎن ﻣﻄﺮح ﻧﻤﻮدﻧﺪ و ﻧﻴﺰ ﭼﻴﺰﻫﺎي دﻳﮕﺮي را ﻫﻢ ﻛﻪ اﺳﻢ ﻧﺒﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻛﻨﻢ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﮕﻮﻳﻢ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻧﻤﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺻِﺮف اﻳﻨﻜﻪ رﻓﺘﺎر ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ دو اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﻴﻢ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﭘﺲ ﺣﺘﻤﺎً ﻣﺎ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ دو اﻧﺴﺎن را دوﺳﺖ ﻧﻤﻲداﺷﺘﻪاﻳﻢ ﻳﺎ ﻧﺒﺎﻳﺪ دوﺳﺖ ﺑﺪارﻳﻢ‪ ،‬دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦ اﻧﺴﺎن دﻳﮕﺮ از ﺗﻔﺎوت‬ ‫اﺣﻜﺎم‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻛﻤﺎ اﻳﻨﻜﻪ ﻳﻚ ﻣﻌﻠﻢ ﻋﺎدل دلﺳﻮز ﻫﻢ ﺑﻴﻦ ﻫﻤﺔ ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﻳﻲ ﻗﺎﺋﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ‬ ‫ﻧﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي اﺑﺘﺪاﻳﻲ ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻔﺎوتﻫﺎي ﺛﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻔﺎوت در ﺟﻬﺖ اﻣﻜﺎﻧﺎت و ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺗﻔﺎوت در ﺟﻬﺖ ﭘﺎداش و‬ ‫ﻛﻴﻔﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت وﺟﻮد دارد؛ اﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ذﻫﻨﻢ ﻣﻲرﺳﺪ‪ ،‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﭼﻴﺰي را ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ‬ ‫ﺳﻮالﻛﻨﻨﺪه را ﺟﻮاب ﻧﻤﻲدﻫﺪ و ﻣﻦ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺳﻮال اﺻﻼً ﺟﻮاﺑﻲ ﻧﺪارم‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻣﻦ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻫﻨﻮز‬ ‫ﻛﻪ ﻫﻨﻮز اﺳﺖ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ ﭼﻨﻴﻦ ﻃﺮز ﺗﻠﻘﻲﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺎ ﺗﻔﻜﺮ اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن ﻫﻤﺮاه ﻳﺎ ﻫﻤﺴﺎز ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫◘ ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻋﺎﻗﻞ ﺷﻨﺎﮔﺮ اﺳﺖ ﻧﻪ ﻛﺸﺘﻲﻧﺸﻴﻦ ﭼﺮا در ﻗﺮآن ﻧﺠﺎت از ﻏﺮق ﺷﺪن را ﻓﻘﻂ در ﺳﻮار ﺷﺪن ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻲ ﻧﻮح‬ ‫ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ و ﻧﻴﺰ در رواﻳﺖ »ان اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺒﺎحاﻫﺪي و ﺳﻔﻴﻨﻪ اﻟﻨﺠﺎه« ﺑﺎز ﺻﺤﺒﺖ از ﻛﺸﺘﻲ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻣﻲآﻳﺪ ﻧﻪ ﺷﻨﺎﮔﺮي؟‬ ‫اوﻻً اﮔﺮ اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺑﺎﻳﺪ از ﺳﺨﻦ ﻣﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ اﺻﻼً ﻧﻴﺮوي درﻳﺎﻳﻲ ﻫﻤﻪ ﻛﺸﻮرﻫﺎ را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻌﻄﻴﻞ‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ ﭼﻮن ﻣﻠﻜﻴﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﻛﻪ اﺻﻼً ﻛﺸﺘﻲ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺳﻮار ﺷﺪ! ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ﻧﻮح در ﻗﺮآن ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﻳﻚ داﺳﺘﺎن‬ ‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ؛ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ وﻗﺘﻲﻛﻪ »ﻓﺎر اﻟﺘﻨﻮر« )ﻫﻮد ‪ (40 /‬آب آﻣﺪ و از ﻫﻤﻪ ﺟﺎ آب ﻓﻮران ﻛﺮد؛ از زﻣﻴﻦ ﺑﻪ ﺑﺎﻻ و از ﺑﺎﻻ ﺑﻪ‬ ‫زﻣﻴﻦ ﺧﺐ ﻫﻤﻪ را ﻓﻘﻂ ﻛﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ؟ ﻛﺸﺘﻲ آنﻫﻢ ﻛﺸﺘﻲ ﻣﻨﻈﻮر ﻛﺪام ﻛﺸﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﺸﺘﻲاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﻠﺰ‬ ‫و ﭼﻮب ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻏﻴﺮ از آن داﺳﺘﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ دﻳﺸﺐ ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ آن داﺳﺘﺎن ﻧﻮح ﺑﻮد اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً اﻳﻨﻜﻪ »ان اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪي و ﺳﻔﻴﻨﻪ اﻟﻨﺠﺎه« دو ﺗﺎ ﻧﻜﺘﻪ ﻣﻦ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻋﺮض ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ :‬اول اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‬ ‫»ان اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻣﺼﺒﺎح اﻟﻬﺪي و ﺳﻔﻴﻨﻪ اﻟﻨﺠﺎه«‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲاي ﻣﻲﺷﻮﻳﺪ ﺑﻪﻧﺎم ﺣﺴﻴﻦ و ﺑﻌﺪ ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ آﻳﺎ ﻣﻨﻈﻮر اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﮔﺮ راه ﺣﺴﻴﻦ را در ﭘﻴﺶ ﮔﺮﻓﺘﻴﺪ ﻧﺠﺎت ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎي دوم اﺳﺖ ﭘﺲ ﺑﺎز‬ ‫درواﻗﻊ ﺳﻮار ﻛﺸﺘﻲ ﺣﺴﻴﻦ ﺷﺪن ﻳﻌﻨﻲ ﺷﻨﺎﮔﺮي ﻣﺜﻞ ﺷﻨﺎﮔﺮي ﺣﺴﻴﻦ‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ دوم اﻳﻨﻜﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ اﺣﺎدﻳﺚ اﻳﻦ را دﻗﺖ ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪﺻﺮف اﻳﻨﻜﻪ ﻋﺮﺑﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪» .‬ﻣﻮﻟﻴﺮ« ‪ -‬ﻧﻤﺎﻳﺸﻨﺎﻣﻪﻧﻮﻳﺲ و داﺳﺘﺎنﻧﻮﻳﺲ ﻓﺮاﻧﺴﻮي ‪ -‬در داﺳﺘﺎن‬ ‫ﻛﻤﺪي ﻣﻌﺮوﻓﺶ )ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﻋﻠﻤﺎي ﻗﺮون وﺳﻄﻲ را ﻣﺴﺨﺮه ﻛﻨﺪ و ﺑﮕﻮﻳﺪ ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ اﻳﻨﻬﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﺳﻮال را ﺑﻪ زﺑﺎن دﺷﻮار ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب آن را دادهاﻧﺪ( ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻴﻠﻲ ﺟﺎﻟﺒﻲ دارد؛ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻓﺮد ﺷﻮﺧﻲ از‬ ‫ﭘﺰﺷﻜﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﺎب ﭘﺰﺷﻚ ﭼﺮا ﺗﺮﻳﺎك آدم را ﺑﻪﺧﻮاب ﻣﻲﺑﺮد؟ ﭘﺰﺷﻚ ﺟﻮاب ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﻪدﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﺮﻳﺎك ﻗﻮه‬ ‫»ﻣﻨﻮﻣﻪ« دارد‪ .‬ﻗﻮه ﻣﻨﻮﻣﻪ ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﺮوي ﺑﻪﺧﻮاب ﺑﺮﻧﺪه‪ .‬ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎرﺳﻲ را ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺮدهاﻳﺪ و ﮔﻤﺎن ﻛﺮدهاﻳﺪ ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺎرﺳﻲ‬ ‫را ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺟﻮاب ﺳﻮال را دادهاﻳﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺳﻮال را ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ ﺟﻮاب ﻧﺪادهاﻧﺪ‪ .‬وﻗﺘﻲ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﺗﺮﻳﺎك ﻗﻮه‬ ‫ﻣﻨﻮﻣﻪ دارد اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﻳﺎك اﻳﻦ ﺧﺎﺻﻴﺖ را دارد ﻛﻪ ﻫﺮﻛﺲ آن را ﺑﺨﻮرد دﭼﺎر ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮاب آﻟﻮدﮔﻲ‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد ﺣﺎﻻ ﺳﻮال ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﭼﺮا ﺗﺮﻳﺎك را ﻫﺮﻛﻪ ﺑﺨﻮرد ﺑﻪﺧﻮاب ﻣﻲرود؟ ‪ -‬ﻣﻮﻟﻴﺮ ﻣﺜﺎل ﺧﻮد را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ و ﻻﺗﻴﻦ‬ ‫ﻣﻄﺮح ﻛﺮده‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻦ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻓﺎرﺳﻲ و ﻋﺮﺑﻲ ﻛﺮدهام ‪ -‬اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﻛﻪ اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺮاﻧﺴﻪ از ﺷﻤﺎ ﺳﻮاﻟﻲ ﻛﺮد‪،‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪48‬‬

‫ﺷﻤﺎ ﺳﻮال را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻻﺗﻴﻦ ‪ -‬ﭼﻮن زﺑﺎن ﻋﻠﻤﺎي آﻧﻬﺎ ﻻﺗﻴﻦ ﺑﻮد ‪ -‬ﺑﺮﮔﺮداﻧﻲ و ﻣﺪﻋﻲ ﺷﻮي ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻮاب ﺳﻮال ﺷﻤﺎ اﺳﺖ! ﻣﺎ‬ ‫ﻋﻠﻤﺎﻳﻤﺎن اﻳﻨﻄﻮر ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻛﺜﺮ ﺳﻮاﻻت را ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ اﻳﻦ ﺟﻮاب ﺳﻮال ﺷﻤﺎ اﺳﺖ! اﺗﻔﺎﻗﺎً‪ ،‬ﻣﺎ ﻫﻢ‬ ‫در ﻋ‪‬ﺮف دﻳﻨﻲﻣﺎن وﺿﻊ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺻﻮرت اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﺨﻦ ﻣﻨﻄﻘﻲاي ﻛﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ ﻓﻮراً ﻳﻚ ﺟﻤﻠﺔ ﻋﺮﺑﻲ در ﻣﻘﺎﺑﻠﻤﺎن‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﻤﻠﺔ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ دادن ﺑﻪ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ و ﻳﻜﻲ از وﺟﻮه ﻋﺪم ﻛﻔﺎﻳﺘﺶ اﺳﺖ ﻛﻪ اول اﺛﺒﺎت‬ ‫ﺑﻜﻨﻴﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ واﻗﻌﺎً از دﻫﺎن ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻴﺮون آﻣﺪه اﺳﺖ‪ ،‬و ﮔﺮﻧﻪ ﻫﺮ ﺟﻤﻠﺔ ﻋﺮﺑﻲ ﻛﻪ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﻣﻦ ﺑﺪﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ آن‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻨﻔﻌﻞ ﻧﻤﻲﺷﻮم و ﻧﻤﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻋﻘﺐ ﻧﺸﺴﺘﻢ ﭼﻮن در ﺟﻮاﺑﻢ ﻳﻚ ﺟﻤﻠﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮب ﺑﻨﺪه ﻫﻢ ﻋﺮﺑﻲ‬ ‫ﻣﻲداﻧﻢ‪ .‬اﻳﻦ را ﻫﻤﻴﺸﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ و دﻗﺖ ﻗﺮار دﻫﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ارزش ﻧﻔﺮﻳﺒﻨﺪ ﻛﻪ ﺳﻮاﻻت ﻓﺎرﺳﻲﻣﺎن را‬ ‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﻨﻨﺪ و ﺑﻌﺪ آن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎﺳﺦ ﺗﺤﻮﻳﻠﻤﺎن دﻫﻨﺪ‪.‬‬ ‫◘ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ در ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﭼﮕﻮﻧﻪ آﻳﺎت ﻗﺮآن را درﺑﺎرة ﻳﻘﻴﻦ – ﻣﺜﻞ »واﻋ‪‬ﺒﺪ ر‪‬ﺑ‪‬ﻚ‪ ‬ﺣﺘﻲ‬ ‫ﻳﺄﺗﻴﻚ‪ ‬اﻟﻴﻘﻴﻦ« ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﻴﺪ؟ آﻳﺎ ﻳﻘﻴﻨﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮﻣﻮدﻳﺪ »ﻳﻘﻴﻦ ﻋﻘﻼﻧﻲ« اﺳﺖ ﻳﺎ ﺷﺎﻣﻞ »ﻳﻘﻴﻦ ﻗﻠﺒﻲ« ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺷﻮد؟‬ ‫● اﮔﺮ دﻗﺖ ﻓﺮﻣﻮده ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻣﻦ در ﺧﻮدِ ﺳﺨﻨﻢ آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ ﻳﻘﻴﻦ ﻧﺪارﻳﻢ و در ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﺳﺮ ﻣﻲﺑﺮﻳﻢ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫آن و ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﺪارﻳﻢ وﻟﻲ اﻳﻦ ﺑﺎ ﻳﻘﻴﻦ ﻗﻠﺒﻲ ﻣﻨﺎﻓﺎت ﻧﺪارد‪ .‬اﻳﻦ ﻳﻚ ﻧﻜﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ وﻗﺘﻲ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ در ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ ﺑﺮاي‬ ‫اﺛﺒﺎت اﻳﻨﻜﻪ »ﺧﺪا وﺟﻮد دارد« ﻳﻚ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲاي ﻫﻤﭽﻮن اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﻲاي ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاي ﻣﻦ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﺪ ﻛﻪ دو‬ ‫ﺑﻌﻼوة دو‪ ،‬ﻣﻲﺷﻮد ﭼﻬﺎر )‪ (2+2=4‬ﻧﺪارم؛ ﻣﻦ ﺑﻲﻳﻘﻴﻨﻲ را ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدم وﻟﻲ اﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﻲ ﺑﺎ آن ﻳﻘﻴﻨﻲ ﻛﻪ در ﺳﻮال‬ ‫از آن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺑﻪ »ﻳﻘﻴﻦ ﻗﻠﺒﻲ« ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫◘ ‪...‬‬ ‫● ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻢ اﺗﻔﺎﻗﺎً دارم اﻳﻦ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ اﮔﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺑﺮ ﻫﻴﭻ ﻛﺪام از ﻣﺪﻋﻴﺎت‬ ‫دﻳﻨﻲﺷﺎن ﺑﺮﻫﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﺪارﻧﺪ وﻟﻲ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل اﻳﻤﺎن آوردهاﻧﺪ‪ .‬ﺣﺎل ﺳﻮال دﻳﮕﺮي ﻣﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺳﺎزﻳﻢ و آن‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ در ﺗﺎﻳﻴﺪ آن دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻧﺪارد‪ ،‬اﻳﻤﺎن ﺑﻴﺎورد ﻳﺎ ﻧﻪ؟ ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ‬ ‫ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﭼﺎرهاي ﺟﺰ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺎﻻﺧﺮه دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻫﻢ ﺑﺎﻟﻤ‪Ĥ‬ل ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﮔﺰارهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﺧﻮد آن ﮔﺰارهﻫﺎ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد‬ ‫ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ و ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺑﺸﻮد )ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺰارهﻫﺎي ﺑﺪﻳﻬﻲ و ﭘﺎﻳﻪ(‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻓﺮض ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ادﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ »اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖ«‪ ،‬ﺷﻤﺎ‬ ‫ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ اﻳﻦ ﮔﺰاره را ﻗﺒﻮل ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﻴﻞ »اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖ«؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ »اﻟﻒ‪ ،‬ج اﺳﺖ« و »ج‪،‬‬ ‫ب اﺳﺖ«‪ ،‬ﭘﺲ »اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖ«‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻣﻦ در ﺻﻮرﺗﻲ اﻳﻦ »اﻟﻒ‪ ،‬ب اﺳﺖِ« ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﻗﺒﻮل ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻢ‬ ‫ﻛﻪ »اﻟﻒ‪ ،‬ج اﺳﺖ« و »ج‪ ،‬ب اﺳﺖ«‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﻦ ﺗﺎره ﺧﻮدِ »اﻟﻒ‪ ،‬ج اﺳﺖ« ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم؛ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﺧﻮب ﺣﺎل ﻛﻪ اﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﭘﺲ »اﻟﻒ‪ ،‬ج اﺳﺖ« ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ »اﻟﻒ‪ ،‬د اﺳﺖ« و »د‪ ،‬ج اﺳﺖ« ﭘﺲ »اﻟﻒ‪ ،‬ج اﺳﺖ«؛ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﺧﻮب ﭘﺲ اﻳﻦ‬ ‫»اﻟﻒ‪ ،‬ج اﺳﺖ« را ﺑﻪ ﺷﺮﻃﻲ ﻗﺒﻮل دارم ﻛﻪ ﻗﺒﻮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ﻛﻪ »اﻟﻒ‪ ،‬د اﺳﺖ« و »د‪ ،‬ج اﺳﺖ«‪ ،‬وﻟﻲ ﻣﻦ »د‪ ،‬ج اﺳﺖ« را ﻫﻢ‬ ‫ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﭘﺲ ﻗﺒﻮل ﻧﺪاري »د‪ ،‬ج اﺳﺖ«؟ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ ﻧﻪ؛ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ »د‪ ،‬ج اﺳﺖ« ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻛﻪ »د‪ ،‬ﻫـ اﺳﺖ« و‬ ‫»ﻫـ‪ ،‬ج اﺳﺖ« ‪ ...‬؛ ﺷﻤﺎ ﺣﺎﻻ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ،‬آﻳﺎ اﻳﻦ ﺳﻴﺮ و روﻧﺪ اﺳﺘﺪﻻلآوري ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﻛﻨﺪ؟ ﺧﻴﺮ‪،‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪49‬‬

‫ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻳﻚ ﺟﺎﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ دو ﮔﺰاره ﻣﻲآورم ﻛﻪ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ دو ﮔﺰاره را ﺑﺪون ﻣﻄﺎﻟﺒﺔ دﻟﻴﻞ از ﻣﻦ ﻣﻲﭘﺬﻳﺮﻳﺪ‪ ،‬در ﻏﻴﺮ‬ ‫اﻳﻦﺻﻮرت اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ اﻳﻦ ﺳﻴﺮ را اداﻣﻪ ﺑﺪﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺻﺒﺢ ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﻨﻮز ﻫﻢ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ ﻳﻚ ﮔﺰاره را ﺑﺮاي ﺷﻤﺎ اﺛﺒﺎت ﻛﻨﻢ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت آن ﺟﻤﻠﺔ اول ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺛﺒﺎت دو ﺟﻤﻠﻪ ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻢ و ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﻫﺮ ﻛﺪام از آن دو ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ دو ﺟﻤﻠﺔ دﻳﮕﺮ و‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬و ﻟﺬا ﺗﺼﺎﻋﺪ ﻫﻨﺪﺳﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻲآﻳﺪ و ﻛﺎر ﺑﻪ ﺑﻲﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣﺪ؛ ﻟﺬا ﺳﻮال ﻛﻨﻨﺪه ﻣﻲﺑﻴﻨﺪ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺳﻴﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﻳﻚ ﻗﻀﻴﻪ ﻳﺎ ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻣﻲرﺳﻨﺪ ﻛﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻗﻀﺎﻳﺎ دﻳﮕﺮ دﻟﻴﻠﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬وﻟﻲ آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او واﺿﺢ‬ ‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﻗﻀﺎﻳﺎ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻗﻀﺎﻳﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﻟﻮﻳﻦ ﭘﻠﻨﺘﻴﻨﺠﺎ ‪ -‬ﻓﻴﻠﺴﻮف دﻳﻦ آﻣﺮﻳﻜﺎﻳﻲ ‪ -‬ﺑﻪ آﻧﻬﺎ »ﮔﺰارهﻫﺎي واﻗﻌﺎً ﭘﺎﻳﻪ«‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺰارهﻫﺎي ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ و ﭘﺎﻳﻪايِ زﻧﺪﮔﻲ آدم‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ‪ ،‬ﮔﺰارهﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺮاي آﻧﻬﺎ دﻟﻴﻞ ﻧﺪارﻳﻢ‪،‬‬ ‫ﭼﻮن اﮔﺮ ﺑﺨﻮاﻫﻴﻢ ﺑﺮاي اﻳﻨﻬﺎ ﻫﻢ دﻟﻴﻞ ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮاي ﻫﺮ ﻛﺪام دو ﮔﺰاره ﺑﻴﺎورﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺮاي ﻫﺮ دو ﮔﺰاره ﻫﻢ دو ﮔﺰارة دﻳﮕﺮ‬ ‫و ﻫ‪‬ﻠُﻢ‪ ‬ﺟ‪‬ﺮَاٌ‪ .‬وﻟﻲ ﻓﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎي ﭘﺎﻳﻪ را ﻗﺒﻮل ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮش ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ دﻳﮕﺮ اﻳﻨﻬﺎ واﺿﺢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﺮد در ﺑ‪‬ﻦ و ﺑﻨﻴﺎد‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﻚ ﮔﺰارهﻫﺎﻳﻲ ﺑﺎور داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ آن ﮔﺰارهﻫﺎ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺧﺮدﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻲ ﭼﻮن ﺧﺮدﺳﺘﻴﺰ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ آﻧﻬﺎ را ﻣﻲﭘﺬﻳﺮد‪.‬‬ ‫◘ ‪...‬‬ ‫● ﻣﻦ در ﺟﻮاب اﻳﻦ ﺳﻮال ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دو ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻲﭘﺮدازم‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ ادﻋﺎ ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺟﻮاب ﺳﻮال ﺷﻤﺎ را اﻻن ﻣﻲدﻫﻢ‪ ،‬وﻟﻲ‬ ‫اﻳﻦ دو ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬اوﻻً اﮔﺮ در ﻃﻮل اﻳﻦ دو ﺟﻠﺴﻪ دﻗﺖ ﻛﺮده ﺑﺎﺷﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻦ داﺋﻤﺎً ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ »ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻼﻧﻪ«‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻦ‬ ‫ﺑﻴﻦ »دﻳﻦ« و »ﺗﺪﻳﻦ« ﻓﺮق ﻣﻲﮔﺬارم‪ ،‬ﺗﺪﻳﻦ »ﺣﺎل« ﺷﺨﺺ دﻳﻦدار اﺳﺖ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻳﻚ »ﭘﺪﻳﺪة ﺗﺎرﻳﺨﻲ« اﺳﺖ؛ ﺷﻤﺎ‬ ‫وﻗﺘﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﺪ »دﻳﻦ اﺳﻼم در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻓﺮاز و ﻧﺸﻴﺐﻫﺎي ﺑﺴﻴﺎري داﺷﺘﻪ اﺳﺖ«‪ ،‬ﻧﮕﺎﻫﺘﺎن ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪة ﺗﺎرﻳﺨﻲ و‬ ‫ﺟﻤﻌﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺎل آﻧﻜﻪ ﺗﺪﻳﻦ ﻳﻚ اﻣﺮ ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ؛ و ﻣﻦ ﺑﺤﺜﻢ راﺟﻊ ﺑﻪ »ﺗﺪﻳﻦ« ﺑﻮد ﻧﻪ »دﻳﻦ«‪.‬‬ ‫ﻧﻜﺘﺔ دوم ﻫﻢ اﻳﻨﻜﻪ اﻳﺸﺎن ﻣﻲﭘﺮﺳﻨﺪ ﻛﻪ اﮔﺮ ﻳﻚ دﻳﻨﻲ ﺻﺮﻓﺎً از ﻣﺮدم ﺗﻌﺒﺪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ ،‬آﻳﺎ ﻣﺘﺪﻳﻨﺎن ﺑﻪ آن دﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺗﺪﻳﻦ ﻏﻴﺮ‬ ‫ﻣﺘﻌﺒﺪاﻧﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؟ ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ؛ اﮔﺮ دﻳﻨﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﻓﻘﻂ و ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺒﺪ را ﻗﺒﻮل دارم‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ادﻋﺎ ﻛﻨﺪ‬ ‫ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻳﻦ ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺪﻳﻨﺶ‪ ،‬ﺗﺪﻳﻦ ﻏﻴﺮ ﺗﻌﺒﺪي ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻜﻲ ﻧﺪارد و واﺿﺢ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻦ‬ ‫اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارم ﻛﻪ ﻫﻴﭻ دﻳﻨﻲ در ﻣﻴﺎن ده دﻳﻦ ﺑﺰرگ ﺟﻬﺎن ﮔﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻓﻘﻂ ﺗﻌﺒﺪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ و ﻏﻴﺮ ﺗﻌﺒﺪ را ﻧﻤﻲﺧﻮاﻫﻢ‪.‬‬ ‫◘ از ﺳﻮﻳﻲ ﺷﻤﺎ در ﺟﻠﺴﺔ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﮔﻔﺘﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ در واﻗﻊ ﺗﻼش دارﻳﻢ ﻛﻪ دﻳﻦ را ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل‬ ‫ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬از ﺳﻮﻳﻲ ﻫﻢ در ﺑﻌﻀﻲ از درسﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﺧﻮد و در ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﮔﻔﺘﻪاﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻳﺎزدهﮔﺎﻧﻪ ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ‪،‬‬ ‫»ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻴﺮون« اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن داﺋﻤﺎً در ﻃﻠﺐ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻴﺮون اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﻤﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻠﺴﻪ ﮔﻔﺘﻴﺪ ﻛﻪ رﻳﺎﺿﺖ ﻣﺘﻮﺟﻪ »ﺗﻐﻴﻴﺮ‬ ‫درون« اﺳﺖ؛ ﺣﺎل اﮔﺮ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﻛﻪ از ﻳﻚ ﺳﻮ دﻳﻦ ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻣﺪرن ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ و ﻗﺒﻮل ﺑﺎﺷﺪ و از ﺳﻮﻳﻲ ﻫﻢ اﻧﺴﺎن‬ ‫ﻣﺪرن ﺗﻤﺎم ﻫ‪‬ﻢ‪ ‬و ﻏﻤﺶ ﻣﺼﺮوف ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﻴﺮون اﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ رﻳﺎﺿﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از زﻳﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺷﻤﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ درون اﺳﺖ؛ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﺎ ﻫﻢ ﺟﻤﻊ ﻛﺮد؟‬ ‫● اﻳﺸﺎن ﺑﺎﻳﺪ دﻗﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ را در درسﻫﺎي داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻲ ﺷﺮﻳﻒ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدهام‪،‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪام ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪» :‬ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮ« و »ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي اﺟﺘﻨﺎبﭘﺬﻳﺮ«؛ اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﻐﻴﻴﺮ‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪50‬‬

‫ﺑﻴﺮون ﻛﻪ از ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻣﻮﻟﻔﻪﻫﺎي اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﻳﺮِ ﺗﻔﻜﺮ ﻣﺪرن ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻠﻜﻪ اﺟﺘﻨﺎبﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ و ﻣﻲﺷﻮد در ﻋﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎل اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﺪرن ﺑﻤﺎﻧﺪ وﻟﻲ اﻳﻦ ﻣﻮﻟﻔﻪ را ﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ درون ﻣﻌﻄﻮف ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫◘ آﻳﺎ اﺋﻤﻪ را ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﺘﻌﻘﻞ ﻣﻲداﻧﻴﺪ ﻳﺎ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻏﻴﺮﻣﺘﻌﻘﻞ؟ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ اﺋﻤﻪ اﻃﻬﺎر )ع( ﺧﻮد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي دﻋﺎ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ اﻳﺸﺎن ﺑﻪ ﻫﻴﭻ وﺟﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﺪا و آﺧﺮت ﺷﻚ ﻧﺪارﻧﺪ؛ »ﻟَﻮ ﻛﺸﻔﺖ اﻟﻐﻄﺎء ﻣﺎ ازد‪‬دت‪ ‬ﻳﻘﻴﻨﺎٌ«‪.‬‬ ‫● ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ »ﻟَﻮ ﻛﺸﻔﺖ اﻟﻐﻄﺎء ﻣﺎ ازد‪‬دت‪ ‬ﻳﻘﻴﻨﺎٌ« ﻛﻪ از ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲ)ع( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﺑﺎ ﺑﻌﻀﻲ از ﺗﻌﺎﺑﻴﺮي ﻛﻪ از‬ ‫ﺑﻌﻀﻲ از اﻣﺎﻣﺎن دﻳﮕﺮ ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ »ﻳﻘﻴﻦ« ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻦ را ﻧﻤﻲﮔﻔﺘﻨﺪ؛ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ ﻛﻪ ﻣﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻳﻘﻴﻨﻲ را‬ ‫ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻔﺘﻢ اﮔﺮ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﻣ‪‬ﺮادﻣﺎن از »ﻳﻘﻴﻦ«‪ ،‬ﻳﻘﻴﻦ ﺣﺎﺻﻞ از اﺳﺘﺪﻻﻻت ﻋﻘﻠﻲ ﺧﺪﺷﻪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻧﺴﺎن‬ ‫ﻣﺘﻌﻘﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻳﻘﻴﻨﻲ ﻧﺪارد؛ اﻣﺎ در ﺟﻮاب ﺳﻮال ﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮ از دوﺳﺘﺎن ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ »ﻳﻘﻴﻦ ﻗﻠﺒﻲ« و »ﻳﻘﻴﻦ ﺷﻬﻮدي« اﺻﻼً ﻣﺤﻞ ﺑﺤﺚ‬ ‫ﻣﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫◘ آﻳﺎ ﺑﺮاي اﺻﻼح ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ‪ ...‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻫﻴﭻﮔﺎه ﻧﺒﺎﻳﺪ رادﻳﻜﺎل و اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻋﻤﻞ ﻛﺮد؟ و آﻳﺎ ﺷﻤﺎ اﻧﻘﻼب‬ ‫را ﺑﺎ ﻗﻴﻮد و ﺷﺮوﻃﻲ آﻧﭽﻨﺎن ﻛﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﻲ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪة آﻣﺮﻳﻜﺎ ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﻳﺎ ﺗﺠﻮﻳﺰ ﺧﺸﻮﻧﺘﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺎرل ﭘﻮﭘﺮ در ﺑﺎب ﺣﻜﻮﻣﺖﻫﺎي اﺻﻼحﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻗﺎﺋﻞ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻗﺒﻮل دارﻳﺪ؟‬ ‫● ﺑﺤﺚ »اﻧﻘﻼب« و ﺑﺤﺚ »ﺧﺸﻮﻧﺖ« دو ﺑﺤﺚ ﻫﺴﺘﻨﺪ؛ ﺷﻤﺎ در واﻗﻊ دو ﺳﻮال ﻛﺮدهاﻳﺪ‪ ،‬ﻳﻜﻲ در ﺑﺎب اﻧﻘﻼب و دﻳﮕﺮي در‬ ‫ﺑﺎب ﺧﺸﻮﻧﺖ؛ وﻗﺘﻲ ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ »اﻧﻘﻼب«‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ از ﻣﺒﺎﺣﺚ و ﺟﻮاب ﻣﻦ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻛﻨﻴﺪ ﻛﻪ ﻓﻼﻧﻲ‬ ‫ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻣﻦ ﻣﺜﻼً ﺑﺎ اﻳﻦ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻴﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﭘﻴﺶ ﺻﻮرت دادهاﻳﻢ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻫﺴﺘﻢ؛ اﻣﺎ ﻣﻦ ﺳﺨﻨﻢ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﺷﻤﺎ ﺑﻪ آن »ﻋﺎﻟﻢ ﻣﻘﺎل« ﺳﺨﻦ ﻣﻦ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ؛ »اﻧﻘﻼب« ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮات دﻓﻌﻲ و ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ‪،‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪاي را وارد ﻳﻚ ﻣﺮﺣﻠﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﭘﺲ در ﻣﻌﻨﺎي »اﻧﻘﻼب« دو ﻣﻮﻟﻔﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻳﻜﻲ دﻓﻌﻲ و آﻧﻲ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺪرﻳﺠﻲ‬ ‫ﺑﻮدن؛ دوم ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ .‬اﻧﻘﻼب ﻳﻌﻨﻲ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﺑﺨﻮاﻫﺪ ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺑﻠﻜﻪ آﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺧﺸﻮﻧﺖآﻣﻴﺰ‬ ‫ﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺣﺎل ﺷﻤﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪهاﻳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ »اﻧﻘﻼب« ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪاري؟ ﺑﻨﺪه ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻛﻪ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﻦ ﻫﺮﮔﺰ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎ را ﻗﺒﻮل ﻧﺪارم‪ ،‬ﭼﻮن ﺗﺼﻮر ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ را ﻣﺤﻘﻖ ﻣﻲﺳﺎزﻧﺪ و ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﻧﻘﻼب ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﺜﻤﺮ ﺛﻤﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﻳﻚ اﺷﺘﺒﺎه ﺟﺪي و ﭘﻴﺶﻓﺮض ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ و آن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ »ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻳﺎ‬ ‫ﺑﺰرگﺗﺮﻳﻦ ﻣﻌﻀﻞ و ﻣﺴﺎﻟﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻳﺎ ﻋﻠﺖاﻟﻌﻤﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ و ﻣﻌﻀﻼت ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬رژﻳﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ«‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺳﻪ ﺗِﺰ و ﻓﺮﺿﻴﻪ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﺎ ﻋﻠﺖاﻟﻌﻠﻞ‬ ‫ﻣﺸﻜﻼت ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬رژﻳﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﻓﺮد ﻃﺒﻌﺎً ﻣﻮﻗﻌﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻋﻮض ﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ‬ ‫ﭼﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮاغ رژﻳﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲرود‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻲﭘﻨﺪارد ﻛﻪ آن رژﻳﻢ‪ ،‬ﻳﮕﺎﻧﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﺎ ﻋﻠﺖاﻟﻌﻠﻞ ﻣﻌﻀﻼت ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ؛ آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﺳﺮاغ رژﻳﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻲرود؛ ﭘﺲ ﻫﻤﺔ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن اﻳﻦ ﭘﻴﺶﻓﺮض‬ ‫را دارﻧﺪ‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺶﻓﺮض ﻏﻠﻂ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﻋﻠﺖاﻟﻌﻠﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬رژﻳﻢﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻮاﻣﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ »وﺿﻊ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻮاﻣﻊ« اﺳﺖ؛ در ﻫﻤﻴﻦ اﻳﺮان ﻣﺎ‪ ،‬اﮔﺮ ﺻﺪ ﺑﺎر ﻫﻢ اﻧﻘﻼب ﺷﻮد و ﺻﺪ ﺑﺎر دﻳﮕﺮ رژﻳﻢﻫﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ‬

‫‪51‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫ﻋﻮض ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم ﻣﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻻن ﻫﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎز ﻫﻢ ﻫﺮ ﺑﺎره ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺟﻬﺖ وﺿﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺧﺎص‬ ‫ﺧﻮدﺷﺎن رژﻳﻢ ﻧﻮﻇﻬﻮر را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮدﺷﺎن ﺑﻪ رژﻳﻢ ﻗﺒﻠﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و وﻗﺘﻲ آن را ﺑﻪ رژﻳﻢ ﻗﺒﻠﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻞ‬ ‫ﺑﺨﺘﻚ ﺑﻪ روي ﮔﺮدن آن ﻧﻈﺎمﻫﺎ ﻣﻲاﻓﺘﻨﺪ؛ آن وﻗﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﺷﺎن ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﺣﺎﻻ اﻳﻦ رژﻳﻢ ﺑﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﺬا ﺑﺎز اﻳﻦ را ﻫﻢ از ﺑﻴﻦ‬ ‫ﺑﺒﺮﻳﻢ و ﻳﻚ رژﻳﻢ دﻳﮕﺮ ﺑﻴﺎورﻳﻢ؛ ﻏﺎﻓﻞ از اﻳﻨﻜﻪ اﮔﺮ ﺷﻤﺎ اﻳﻦ را ﻫﻢ از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮي‪ ،‬ﺑﺎز آن رژﻳﻢ دﻳﮕﺮي را ﻫﻢ ﻛﻪ ﺑﻌﺪاً‬ ‫ﻣﻲآوري ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮدت آن را ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﻲ و ﺑﺎز ﺑﻪ ﮔﺮدن ﺧﻮدت ﻣﻲاﻓﺘﺪ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ ﻣﺜﺎل ﻣﻄﺮح ﻣﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺷﺎﻳﺪ ﻣﺜﺎل ﺟﺎﻟﺒﻲ ﻧﺒﺎﺷﺪ وﻟﻲ »ﻻ ﺣﻴﺎء‪ ‬ﻓﻲ اﻟﻌﻠﻢ« ﻣﻮﻟﻮي ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻳﻚ زﻧﻲ ﺑﺎ ﻣﺮدان‬ ‫ﻣﺤﻠﻪ‪ ،‬رواﺑﻂ ﻧﺎﻣﺸﺮوع داﺷﺖ و ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺷﻬﺮة ﺧﺎص و ﻋﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺴﺮ اﻳﻦ زن آﻣﺪ و ﻣﺎدرش را ﻛُﺸﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮان آﻣﺪﻧﺪ و‬ ‫ﺑﻪ او ﮔﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ آﺧﺮ ﭼﺮا ﻣﺎدرت را ﻛُﺸﺘﻲ؟ ﻣﻲداﻧﻲ ﻣﺎدر ﭼﻪ ﻣﻘﺎﻣﻲ دارد؟ و ﺷﺮوع ﻛﺮدﻧﺪ ﻓﻀﺎﺋﻞ ﻣﺎدر را ﺑﻴﺎن ﻛﺮدن و اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﻣﺎدر ﭼﻘﺪر ﻓﻀﻴﻠﺖ دارد و ﺑﻬﺸﺖ زﻳﺮ ﭘﺎي ﻣﺎدران اﺳﺖ و ‪ ...‬؛ ﭘﺴﺮ ﮔﻔﺖ آﺧﺮ ﻓﺴﺎد و آﺑﺮورﻳﺰي ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﻘﺪر ﻣﺮدان در‬ ‫ﺧﺎﻧﻪ ﻣﺎ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و اﻳﻦ زﺷﺖ ﺑﻮد و ‪ ...‬؛ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﺧﻮب ﻣﻲرﻓﺘﻲ آن ﻣﺮدان را ﻣﻲﻛُﺸﺘﻲ‪ ،‬ﭼﺮا ﻣﺎدر ﺧﻮدت را‬ ‫ﻛُﺸﺘﻲ؟ ﺟﻮان ﮔﻔﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﻦ ﺑﺨﻮاﻫﻢ آﻧﻬﺎ را ﺑﻜُﺸﻢ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ روزي ده ﻣﻮرد ﻗﺘﻞ اﻧﺠﺎم دﻫﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻳﻜﻲ را ﻣﻲﻛُﺸﻢ ﺗﺎ ﺣﺬف‬ ‫ﻣﺎده و ﻣﻨﺸﺄ ﻓﺴﺎد ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﺎدرم را ﻧﻤﻲﻛُﺸﺘﻢ و ﻣﻲﺧﻮاﺳﺘﻢ داﺋﻢ ﻣﺮدم را ﺑﻜﺸﻢ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﻣﺎدرم را ﻛﻪ‬ ‫ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد اﺳﺖ ﻛُﺸﺘﻢ‪.‬‬ ‫آن ﻳﻜـﻲ از ﺧﺸﻢ ﻣـﺎدر را ﺑﻜُﺸﺖ‬

‫ﻫﻢ ﺑﻪ زﺧﻢ ﺧﻨﺠﺮ و ﻫﻢ زﺧﻢ ﻣ‪‬ﺸﺖ‬

‫آن ﻳﻜـﻲ ﮔﻔﺘﺶ ﻛﻪ از ﺑﺪ ﮔﻮﻫـﺮي‬

‫ﻳــــﺎد ﻧـﺎوردي ﺗــﻮ ﺣـﻖ ﻣـــﺎدري‬

‫ﻫـﻲ ﺗﻮ ﻣـﺎدر را ﭼـﺮا ﻛُﺸﺘﻲ ﺑﮕﻮ‬

‫او ﭼـﻪ ﻛـﺮد آﺧـﺮ ﺑﮕﻮ اي زﺷﺖﺧﻮ‬

‫ﮔﻔﺖ ﻛﺎري ﻛﺮد ﻛﺎن ﻋـﺎر وي اﺳﺖ‬

‫ﻛُﺸﺘﻤﺶ ﻛـﺎن ﺧﺎك ﺳﺘﺎر وي اﺳﺖ‬

‫ﮔﻔﺖ آن ﻛﺲ را ﺑﻜُﺶ اي ﻣﺤﺘﺸـﻢ‬

‫ﮔﻔﺖ ﭘﺲ ﻫـﺮ روز ﻣـﺮدي را ﻛُﺸﻢ‬

‫ﻛُﺸﺘﻢ او را ر‪‬ﺳﺘﻢ از ﺧـﻮنﻫﺎي ﺧﻠﻖ‬

‫ﻧــﺎي او ﺑ‪‬ﺮَم ﺑﻬﺴﺖ از ﻧــﺎي ﺧــــﻠﻖ‬

‫ﺣﺎل‪ ،‬ﻣﻦ اﻳﻦ را ﻣﻲﺧﻮاﻫﻢ ﺑﻴﺎن ﻛﻨﻢ ﻛﻪ ﺗﺼﻮر ﺧﻄﺎي ﻫﻤﺔ اﻧﻘﻼﺑﻴﻮن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ اﮔﺮ رژﻳﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ‬ ‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﻮض ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﭼﻴﺰ درﺳﺖ ﻣﻲﺷﻮد؛ در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﺎدهاﻟﻤﻮاد‪ ،‬وﺿﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﺮدم اﺳﺖ و اﮔﺮ اﻳﻦ وﺿﻊ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‬ ‫ﻋﻮض ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺮدم ﻫﻤﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮ روي ﻛﺎر ﺑﻴﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﻮد اﻳﻦ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﻗﺒﻠﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد و‬ ‫ﺗﻤﺎم ﺷﻜﻞ و ﺷﻤﺎﻳﻞ ﻧﻈﺎم ﻗﺒﻠﻲ را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺳﺮ و ﮔﺮدن ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻲاﻓﺘﺪ؛ از اﻳﻦ ﻟﺤﺎظ ﻣﻦ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﻴﺴﺘﻢ‬ ‫و ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻫﺴﺘﻢ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي در درﺟﻪ اول‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺑﺤﺚ و ﻧﻈﺮ ﺧﻮد را در‬ ‫ﺟﺎﻫﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻢ ﺗﻔﺼﻴﻞ دادهام و ﻧﺸﺎن دادهام ﻛﻪ ﭼﺮا ﭼﻨﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدي دارم‪.‬‬ ‫اﻣﺎ ﺑﺤﺚ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻳﻚ ﺑﺤﺚ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ؛ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻏﻴﺮ از ﻣﻮردِ اﻧﻘﻼب ﻫﻢ‪ ،‬ﻣﻮرد دارد و ﻫﻤﺔ ﺧﺸﻮﻧﺖﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺸﻮﻧﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﺻﻼً ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻚ ﭘﺪﻳﺪة ﻣﺴﺘﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب رﺑﻂ ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎﻻﺧﺮه اﻧﻘﻼب و ﺧﺸﻮﻧﺖ‪ ،‬دو‬ ‫ﭘﺪﻳﺪه ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ در ﺑﺎب ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻛﻪ از ﭘﻮﭘﺮ ﻧﺎم ﺑﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﭘﻮﭘﺮ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ در ﻫﻴﭻ ﺟﺎ ﻣﺠﺎز ﻧﻴﺴﺖ ﻣﮕﺮ وﻗﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲاي ﺳﺮ و ﻛﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﻤﺔ راهﻫﺎ را ﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ و ﭼﺎرهاي ﺟﺰ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪52‬‬

‫اﻳﻨﺠﺎ دﻳﮕﺮ ﭼﺎرهاي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻴﭻ ﻛﺎر دﻳﮕﺮي ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻜﻨﻴﻢ؛ آن وﻗﺖ ﺷﻤﺎ ﻣﻲﭘﺮﺳﻴﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ‬ ‫ﻣﻮاﻓﻖ ﻫﺴﺘﻲ ﻳﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻣﻦ ﺗﻤﺎم ﺑﺤﺚ و ﺗﺎﻛﻴﺪم ﺑﺮ روي »ﻋﺪاﻟﺖ« و »ﻇﻠﻢ« اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺮ روي‬ ‫ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻣﺘﻤﺮﻛﺰ ﻧﻤﻲﻛﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم اﮔﺮ ﭼﻴﺰي ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬اﻋﻢ از اﻳﻨﻜﻪ ﺧﺸﻮﻧﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﺸﻮﻧﺖ ‪ -‬ﺑﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬ ‫اﮔﺮ اﻣﺮي ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑﺎﺷﺪ ‪ -‬ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻳﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﺸﻮﻧﺖ ‪ -‬ﺧﻮب اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺮ داﺋﺮ ﻣﺪار ﻋﺪل و ﻇﻠﻢ اﺳﺖ ﻧﻪ داﺋﺮ ﻣﺪار ﺧﺸﻮﻧﺖ و‬ ‫ﻋﺪم ﺧﺸﻮﻧﺖ و ﭼﻮن داﺋﺮ ﻣﺪار ﻋﺪل و ﻇﻠﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﮔﺮ اﻳﻦ ﻣﻮردي ﻛﻪ ﭘﻮﭘﺮ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬واﻗﻌﺎً در ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﭘﻴﺶ ﺑﻴﺎﻳﺪ‬ ‫ﻛﻪ اﻓﺮاد ﻫﻴﭻ راﻫﻲ ﺟﺰ ﺧﺸﻮﻧﺖ ورزﻳﺪن ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻻﺑ‪‬ﺪﻣﻨﻪ اﺳﺖ و ﺧﺸﻮﻧﺘﻲ‬ ‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ اﺳﺖ و ﺧﺸﻮﻧﺖ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻗﺒﻴﺢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ ﭼﻴﺰ وﻗﺘﻲ ﻇﺎﻟﻤﺎﻧﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺒﻴﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫◘ ‪) ...‬ﭘﺮﺳﺶ در ﺑﺎب ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻮدن ﺗﺪﻳﻦ و ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از دﻳﻦ اﺳﺖ(‪.‬‬ ‫● ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ دارﻳﺪ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﻠﻔﻮظ ﻳﺎ ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﻣﻠﻔﻮظ دارﻳﺪ و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻛﻪ از آن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﻠﻔﻮظ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻣﺜﻼً اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻲ ﺑﻌﺪاً‬ ‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻜﺘﻮب در ﺑﻴﺎﻳﺪ و اﻓﺮادي آن را ﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎ و اﺳﺘﻨﺒﺎطﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ از آن ﺑﻜﻨﻨﺪ‪ ،‬در آن ﺻﻮرت‪ ،‬آن‬ ‫ﻫﻢ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﺘﻦ ﻣﻜﺘﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ‪ ،‬وﻗﺘﻲ ﻣﺘﺼﻮر اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺘﻦ در ﻛﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺘﻦ در ﻛﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ‪،‬‬ ‫ﻗﺮاﺋﺖ ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﺘﻦ ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻠﻔﻮظ اﺳﺖ و ﮔﺎﻫﻲ ﻣﻜﺘﻮب؛ ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم »ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از دﻳﻦ« ﻳﻚ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‬ ‫و »ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪﻳﻦ« ﻳﻚ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ؛ ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﻛﻪ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪﻳﻦ ﻧﺎﺷﻲ از‬ ‫ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺘﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻗﺮاﺋﺖ ﻳﻚ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻃﺮﻳﻘﺔ دﻳﻦداري و ﺗﺪﻳﻦ ﭼﻴﺰ‬ ‫دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل ﺳﻮال اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﻦداري ﻟﺰوﻣﺎً ﻧﺎﺷﻲ از »ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از ﻣﺘﻮن دﻳﻨﻲ و ﻣﺬﻫﺒﻲ«‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ؟ ﺧﻴﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﻦداري ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺴﺘﮕﻲ ﻧﺪارد؛ ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻠﻞ و ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﺎﻣﻞ اول »ﺗﻨﻮع ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎ« ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻞ دوم »ﺗﻴﭙﻮﻟﻮژي )ﺳﻨﺦﺷﻨﺎﺳﻲ‪،‬‬ ‫ﮔﻮﻧﻪﺷﻨﺎﺳﻲ( رواﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻣﺘﺪﻳﻦ« اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎن »ﻛﻨﺶﮔﺮ ﺑﻴﺮونﮔﺮا«‪ ،‬اﻧﺴﺎن »ﻛﻨﺶﮔﺮ درونﮔﺮا« و اﻧﺴﺎن‬ ‫»ﻛﻨﺶﭘﺬﻳﺮ ﺑﻴﺮونﮔﺮا« و اﻧﺴﺎن »ﻛﻨﺶﭘﺬﻳﺮ درونﮔﺮا« اﻳﻨﻬﺎ ﭼﻬﺎر ﺗﻴﭙﻮﻟﻮژي رواﻧﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ در اﻧﺴﺎنﻫﺎ دارﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﮔﺮ ﻣﺎ‬ ‫ﭼﻬﺎر ﺷﺨﺺ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آﻧﻬﺎ ﻛﻨﺶﮔﺮ ﺑﻴﺮونﮔﺮا ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮي ﻛﻨﺶﮔﺮ درونﮔﺮا‪ ،‬ﺳﻮﻣﻲ ﻛﻨﺶﭘﺬﻳﺮ ﺑﻴﺮونﮔﺮا‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ و ﺷﺨﺺ ﭼﻬﺎرم ﻛﻨﺶﭘﺬﻳﺮ درونﮔﺮا‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﻓﺮد ﺑﺎ ﻛﻤﺎل ﺻﺪاﻗﺖ و ﺟﺪﻳﺖ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻗﺮآن رﺟﻮع ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺪﻳﻨﻲ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﮔﻮﻧﺔ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻴﭙﻮﻟﻮژي رواﻧﻲ ﻫﻢ در ﻃﺮﻳﻘﺔ ﺗﺪﻳﻦ ﺗﺎﺛﻴﺮ‬ ‫ﻣﻲﮔﺬارد‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ ﺳﻮم ﻛﻪ در ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪﻳﻦ و دﻳﻦداري ﺗﺎﺛﻴﺮ ﻣﻲﮔﺬارد‪» ،‬اوﺿﺎع و اﺣﻮال ﺑﻴﺮوﻧﻲ« اﺳﺖ‪ .‬ﻋﺎﻣﻞ‬ ‫ﭼﻬﺎرم »ﻣﻴﺰان ﺻﺪاﻗﺖ و ﺟﺪﻳﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ« اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺎﺣﺼﻞ ﺳﺨﻦ اﻳﻨﻜﻪ اوﻻً ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻳﻦ ﻏﻴﺮ از ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪﻳﻦ اﺳﺖ؛ ﻧﻜﺘﺔ دوم اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﻃﺮﻳﻘﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺪﻳﻦ ﻣﻌﻠﻮل ﭼﻨﺪ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از آن ﻋﻮاﻣﻞ‪» ،‬ﻗﺮاﺋﺖﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از دﻳﻦ« اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪53‬‬

‫ﻣﻄﻠﺐ دﻳﮕﺮي ﻛﻪ در ﺳﻮال وﺟﻮد داﺷﺖ اﻳﻦ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﻴﺎن ﻛﺮدﻧﺪ ﻛﻪ‪» :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺜﻲ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻣﻄﺮح ﻛﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻻﺧﺮه‬ ‫ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﺤﻮي از اﻧﺤﺎء دﻳﻦدار ﻫﺴﺘﻨﺪ«‪ ،‬ﻣﻦ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﺧﻴﺮ‪ ،‬از ﺑﻴﺎن ﻣﻦ اﻳﻦ ﻫﻢ ﺑﺮ ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﭼﻮن اﮔﺮ دﻗﺖ‬ ‫ﻛﻨﻴﺪ اوﻻً ﻣﻦ دﻳﻦداري را وﻗﺘﻲ ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ ﺷﻤﺎ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪﺳﻲ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﺪ و ﮔﻔﺘﻢ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺗﻮﺷﺔ راﻫﺘﺎن‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺷﻪ ﮔﺎم در ﻃﺮﻳﻘﺖ دﻳﻦداري را ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻛﺴﻲ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ او‬ ‫دﻳﻦدار ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﻟﺬا ﻣﻦ ﺑﺤﺜﻢ در ﺑﺎب دﻳﻦداري ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ دﻳﻦداري ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس ﺷﺮوع ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻬﻲ‬ ‫ﮔﻔﺘﻢ ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس را ﺑﻪ ارث ﺑﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﺸﻢ و ﮔﻮش ﺑﺴﺘﻪ ﻗﺒﻮل ﻛﺮده ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻤﻲﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ اﻧﺴﺎﻧﻲ‬ ‫در ﻋﺎﻟﻢ دﻳﻦدار اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻴﺮ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ دﻳﻦدار ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﺧﻴﻠﻲ از اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ‬ ‫ﻛﺴﻲ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس داﺷﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻪ ﻣﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬دﻳﻦدار ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ و در ﻋﻴﻦ‬ ‫ﺣﺎل ﻛﺴﺎﻧﻲ را ﻛﻪ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس ﻧﺪارﻧﺪ ﻣﺤﻜﻮم ﻧﻤﻲﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻴﻢ ﻣﺎ ﺑﺤﺚ و ﻣﺮادﻣﺎن از دﻳﻦدار ﻛﺴﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﻣﺘﻦ‬ ‫ﻣﻘﺪس را ﻗﺒﻮل دارد و ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس راﻫﻨﻤﺎي ﺗﺪﻳﻦ ﻣﺎ و ﺗﻮﺷﺔ راه دﻳﻦداري ﻣﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫◘ ‪ ...‬در ﻃﺮﻳﻖ ﺗﺪﻳﻦ‪ ،‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﺑﻪ اﻧﺪازة ﻇﺮﻓﻴﺖ‪ ،‬ﻓﻬﻢ و درك ﺧﻮد ﺣﺮﻛﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﻓﻘﻂ روز رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﺪ‬ ‫ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﺑﻪ ﻣﻘﺼﻮد رﺳﻴﺪه اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻧﺮﺳﻴﺪه‪ ،‬آن وﻗﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد و ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﮔﺮدد ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻄﻠﻖ و درﺳﺖ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺴﻲ اﻃﺎﻋﺖ ﺧﺪا ﻛﺮده اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻛﺴﻲ‬ ‫ﻋﺼﻴﺎن او‪.‬‬ ‫● ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺒﻮل دارم و ﻫﻴﭻ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻦ ﻫﻢ ﻫﻤﻴﻦ را ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺣﺘﻲ ﺣﺪﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫»اﻟﻔﻘﺮُ و اﻟﻐﻨﺎ ﺑ‪‬ﻌﺪ اﻟﻌﺮض ﻋ‪‬ﻠﻲ اﻟﻨﺎر«‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ)ص( ﻓﺮﻣﻮد ﻛﻪ وﻗﺘﻲ ﺧﺪا در ﻗﻴﺎﻣﺖ از ﺷﻤﺎ ﺳﺎن دﻳﺪ‪ ،‬آن وﻗﺖ ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬ ‫ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻏﻨﻲ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺒﻞ از ﺳﺎن دﻳﺪن اﻟﻬﻲ‪ ،‬ﻫﻴﭻ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﭼﻪ ﻛﺴﻲ ﻛﺠﺎي ﻛﺎر اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﺮﺗﻜﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦﻫﺎي ﺧﺪا ﻫﻢ ﺑﺎ ﭼﺮﺗﻜﻪ اﻧﺪاﺧﺘﻦﻫﺎي ﻣﺎ ﺧﻴﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻠﻪ‬ ‫ﻣﻦ دﻗﻴﻘﺎً ﺳﺨﻦ ﺷﻤﺎ را ﻗﺒﻮل دارم ﻛﻪ ﻣﺎ اﺻﻼً ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﺑﺎب اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎ اﻳﻦ ﺑﻨﺪة ﺧﺪا ﻣﻮﻓﻖ و واﺻﻞ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻮﻓﻖ‪،‬‬ ‫داوري ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﺻﻼً ﻣﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭼﻪ ﻛﺎر دارﻳﻢ؟ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﻲﺑﻦ اﺑﻲﻃﺎﻟﺐ)ع( »ﻃُﻮﺑﻲ ﻟِﻤ‪‬ﻦ ﺷَﻐَﻠَﻪ‪ ‬ﻋ‪‬ﻴﻮب ﻧﻔﺴﻪِ ﻋ‪‬ﻦ ﻋﻴﻮب‬ ‫ﻏﻴﺮه« ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ آن ﻗﺪر ﺑﻪ ﻋﻴﻮب ﺧﻮدﺷﺎن دل ﻣﺸﻐﻮل ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻼً ﻋﻴﺐ دﻳﮕﺮان را ﻧﻤﻲﺑﻴﻨﻨﺪ؛ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻛﺎر‬ ‫دارﻳﻢ در ﺑﺎب دﻳﮕﺮان داوري ﻛﻨﻴﻢ؟ ﻟﺬا ﻣﻦ ﺳﺨﻨﻲ را ﻛﻪ در ﺳﻮال ﻣﻄﺮح ﺷﺪ ﻛﺎﻣﻼً ﻗﺒﻮل دارم‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺳﺨﻦ درﺳﺘﻲ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﺣﺎﻻ اﻳﺸﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﻪ »روز ﻗﻴﺎﻣﺖ و رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ«‪ ،‬ﻣﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺖ و ﺗﺒﻴﻴﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺣﺘﻲ ﺗﻤﺴﻚ ﺑﻪ روز‬ ‫ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻫﻢ ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻻن ﻫﻢ ﻣﻦ در درون ﺧﻮدم‪ ،‬ﻓﻘﻂ در ﻣﻮرد ﺧﻮدم ﻣﻲﺗﻮاﻧﻢ داروي ﻛﻨﻢ‪ ،‬درﺑﺎرة ﺷﻤﺎ اﻧﺼﺎﻓﺎً ﻣﻦ‬ ‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻢ داوري ﻛﻨﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﻦ ﻛﻪ »ﻋﺎﻟِﻢ اﻟﻐَﻴﺐِ و اﻟﺸَﻬﺎده« ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻣﻦ ﭼﻪ ﻣﻲداﻧﻢ ﻛﻪ در درون ﺷﻤﺎ ﭼﻪ ﻣﻲﮔﺬرد‪ ،‬و ﺑﻨﺎﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ راه داوري را ﻣﻲﺑﻨﺪﻳﻢ و داوري را ﺑﻪ ﺧﺪا واﮔﺬار ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪ .‬ﺣﺎل ﺷﻤﺎ در ﺳﻮاﻟﺘﺎن ﮔﻔﺘﻴﺪ ﻛﻪ داوري در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪،‬‬ ‫اﻣﺎ ﻣﻦ ﻣﻌﺘﻘﺪم ﻛﻪ اﻳﻦ داوري در ﺣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮاردادي ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻴﻦ اﻻن ﻫﻢ ﻫﺮ ﻛﺲ از ﻣﺎ ﻛﻪ ﺑﻪ درون ﺧﻮﻳﺶ رﺟﻮع ﻛﻨﺪ‪،‬‬ ‫در ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ داوري ﺧﺪا درﺑﺎرة او ﭼﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫◘ ‪...‬‬

‫ﺗﺪﻳﻦ ﺗﻌﻘﻠﻲ‬

‫‪54‬‬

‫● ﺑﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺎ دﻳﻨﻤﺎن دﻳﻨﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻋﺎرف ﻣﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﻣﻦ از دﻳﻮار ﭼﻴﻦ ﺗﺎ اﻧﺪﻟﺲ‪ ،‬در ﻫﺮ ﺑﻴﺎﺑﺎﻧﻲ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﺎري ﺑﻪ ﭘﺎﻳﻲ ﺑﺨﻠﺪ و‬ ‫ﻓﺮو رود‪ ،‬ﻣﻦ اﺷﻚ ﻣﻲرﻳﺰم«‪ ،‬او آن وﻗﺖ ﻓﻜﺮ ﻣﻲﻛﺮد ﻛﻪ ﻳﻚ ﺳﻮي ﻋﺎﻟَﻢ‪ ،‬دﻳﻮار ﭼﻴﻦ اﺳﺖ و ﻳﻚ ﺳﻮي آن ﻫﻢ اﻧﺪﻟﺲ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﻣﺎ دﻳﻨﻤﺎن اﻳﻨﭽﻨﻴﻦ دﻳﻨﻲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺒﻴﻨﻴﺪ ﭼﻘﺪر ﺑﺰرﮔﻮاري و اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻔﺖ »ﻣﻦ در ﻫﻤﻪ ﺑﻴﺎﺑﺎنﻫﺎي ﻋﺎﻟﻢ‪ ،‬ﻫﺮ وﻗﺖ‬ ‫ﺧﺎري ﺑﻪ ﭘﺎي ﻛﺴﻲ ﻣﻲﺧﻠﺪ‪ ،‬ﻣﻦ اﺷﻚ ﻣﻲرﻳﺰم«؛ ﻳﺎ ﻣﻲﮔﻔﺖ ﻛﻪ »ﻣﻦ ﺑﺮ در ﺟﻬﻨﻢ ﻣﻲاﻳﺴﺘﻢ و ﻫﺮ ﻛﻪ را ﻛﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ وارد‬ ‫ﺟﻬﻨﻢ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﮔﻨﺎه او را ﻫﻢ ﺑﻪ ﭘﺎي ﻣﻦ ﺑﮕﺬارﻳﺪ‪ ،‬ﻫﻤﻪ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻢ و ﺑﻌﺪ ﻣﻲﮔﻮﻳﻢ ﻣﻦ ﺑﺎ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﮔﻨﺎﻫﺎن‬ ‫آﻣﺎده ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺣﺎل ﻫﺮ ﻛﺎر ﻣﻲﺧﻮاﻫﻴﺪ ﺑﺎ ﻣﻦ ﺑﻜﻨﻴﺪ«‪ ،‬دﻳﻦ ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ دﻳﻨﻲ ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺎل ﭼﻨﻴﻦ ﻧﮕﺮش و‬ ‫ﺗﻠﻘﻲ واﻻﻳﻲ را ﺑﺎ آﻧﭽﻪ ﻛﻪ در اﻣﺜﺎل ﺑﻦﻻدنﻫﺎ و ﻣﻼﻋ‪‬ﻤ‪‬ﺮﻫﺎي ﺟﻬﺎن ﻣﻲﺑﻴﻨﻢ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﻓﺮادي ﻫﻢ ﻳﻚ ﺗﻠﻘﻲ از دﻳﻦ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ روح دﻳﻦداري ﻫﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺎ ﻗﺒﻮل ﻛﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎنﻫﺎ‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪﻫﺎي دﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﭼﻮن ﺳﺎﺧﺘﺔ‬ ‫دﺳﺖ ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺔ دل ﺧﺪا ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺑﺎرﻫﺎ ﮔﻔﺘﻪام ﻛﻪ »ﺳﺎﺧﺘﺔ ﺧﺪا‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺔ ﺧﺪاﺳﺖ« و »ﻫﺮ ﭼﻪ ﺳﺎﺧﺘﺔ دﺳﺖ‬ ‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺔ ﻧﻘﺎﻳﺼﺶ‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﺔ دل ﺧﺪا ﻫﻢ ﻫﺴﺖ«‪.‬‬