Quran Collection Article

‫ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن‬ ‫ﻳﻜﻲ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻬﻢ و ﺑﺤﺚ اﻧﮕﻴﺰ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣﺒﺤﺚ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از‬ ‫اﻫﻤﻴﺖ وﻳﮋهاي ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ؛ زﻳﺮا روﺷﻦ ﺷﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﺠﺎد‬ ‫آﮔﺎﻫﻲ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲِ ﭼﻴﻨﺶ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﺷﻤﺎري از ﺷﺒﻬﺎت‬ ‫را ﻛﻪ در ﺑﺎرة ﻧﺺ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﻣﻲﮔﻴﺮد و راه را ﺑﺮاي ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺑﻬﺘﺮِ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻗﺮآن‬ ‫ﻫﻤﻮار ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﺳﻪ ﻣﻘﻄﻊ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ .1 :‬ﺟﻤﻊ و ﺗﺪوﻳﻦ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‪ .2 .‬ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎ‬ ‫در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‪ .3 .‬ﻳﻜﺴﺎن ﺳﺎزي ﻣﺼﺎﺣﻒ و ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﺜﻤﺎﻧﻲ‪ .‬در ﺑﺎرة ﻣﻘﻄﻊ اول و ﺳﻮم‬ ‫اﺧﺘﻼف و اﺷﻜﺎل زﻳﺎدي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬آﻧﭽﻪ ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺑﺤﺚ و ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ؛ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺟﻤﻊ و‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦﻛﻪ در ﻣﻮﺿﻮعِ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻓﺮاوان ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‬ ‫و آﺛﺎر ارزﺷﻤﻨﺪي ﺳﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ؛ وﻟﻲ ﺑﺮﺧﻲ اﺑﻌﺎدِ آن ﺑﻮﻳﮋه ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‪،‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن در ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻮرانِ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻮرد اﺧﺘﻼفِ ﺟﺪ‪‬ي ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺗﺤﻘﻴﻖ و‬ ‫ﭘﮋوﻫﺶ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮ اﺳﺎس ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ‪ ،‬در ﺧﻼﻓﺖ    
رواﻳﺎتِ ﻓﺮاواﻧﻲ در ﻓﻀﻞ ﺧﻠﻔﺎي ﺛﻼﺛﻪ و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺪﻋﺖﻫﺎ و اﻧﺤﺮاﻓﺎت ﻣﻜﺘﺐ ﺧﻠﻔﺎ ﺟﻌﻞ ﮔﺮدﻳﺪ‪ ١.‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﺪوﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ و‬ ‫ﺣﺪﻳﺚِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬در ﻧﻴﻤﺔ اولِ ﻗﺮنِ دوم‪ ٢‬و ﭘﺲ از ﺷﻬﺮت ﻳﺎﻓﺘﻦِ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺎتِ ﻣﺤﺮﱠف و‬ ‫ﻣﺠﻌﻮلِ آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ﻧﺴﺒﺘﺎً زﻳﺎدي از ﺟﻌﻠﻴﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻛﺘﺐِ ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺣﺪﻳﺜﻲِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ راه‬ ‫ﻳﺎﻓﺖ و ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺣﻘﺎﻳﻖ در ﻣﻴﺎن اﻧﺒﻮﻫﻲ از رواﻳﺎت ﻣﺘﻌﺎرض و ﻧﺎﻫﻤﮕﻮن ﮔﻢ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺄﻟﺔ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ ﺣﻘﺎﻳﻖ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻻﺑﻼي ﮔﺰارشﻫﺎ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺿﺪ و ﻧﻘﻴﺾ دﭼﺎر‬ ‫اﺑﻬﺎم و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﮔﺮدﻳﺪ؛‪ ٣‬ﻟﺬا روﺷﻦ ﺳﺎﺧﺘﻦِ ﺣﻘﻴﻘﺖِ ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﺑﺎره دﺷﻮار ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ و ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮعِ ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺗﺒﻴﻴﻦ آن ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲِ ﻣﻮﺟﻮد‬ ‫‪١‬‬

‫‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺑﻦ اﺑﻲ اﻟﺤﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺷﺮح ﻧﻬﺞ اﻟﺒﻼﻏﻪ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪16-15‬؛ اﺣﻤﺪ اﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻓﺠﺮ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ص‪275 ،213‬؛ ﺳﻴﺪ‬ ‫ﻣﺮﺗﻀﻲ ﻋﺴﻜﺮي‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ ورواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.574-573‬‬

‫‪ . ٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻛﺎﻇﻢ ﻣﺪﻳﺮ ﺷﺎﻧﻪ ﭼﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ص‪22-21‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ﻫﺎدي ﻳﻮﺳﻔﻲ‪
    ،‬ﻣﺠﻤﻊ‬ ‫اﻟﻔﻜﺮ اﻻﺳﻼﻣﻲ‪ ،‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،1417 ،‬ص‪.22-21‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻣﻄﻠﺐ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ در ﺧﻼل ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻛﻪ ﻏﺎﻟﺒﺎً ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺟﻌﻠﻴﺎتِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻳﺎ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از آﻧﻬﺎ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮد؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ از ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ‬ ‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬اﻋﻢ از ﻧﻘﻠﻲ و ﻋﻘﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﻲ و ﺣﺪﻳﺜﻲ و‪ ...‬ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎ ﻧﻘﺎدي‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻲ و‬ ‫ﺟﺮح و ﺗﻌﺪﻳﻞِ ﮔﺰارشﻫﺎ و ﺷﻮاﻫﺪ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺖ را از ﻻﺑﻼي آﻧﻬﺎ ﺑﻴﺮون ﻛﺸﻴﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻞِ ﻗﻄﻌﻲ ﺑﺮ ﻳﻚ دﻳﺪﮔﺎه ﻧﻴﺎﻓﺘﻴﻢ ﺑﺎﻳﺪ رأﻳﻲ را ﺑﺮﮔﺰﻳﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ و ﻛﻤﺘﺮﻳﻦ‬ ‫اﺷﻜﺎل را دارد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي درﺳﺖ واژهﻫﺎ در درﻳﺎﻓﺖ و ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﻴﺮيِ ﺻﺤﻴﺢ از‬ ‫ﮔﺰارشﻫﺎ ﻣﺆﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺨﺴﺖ واژهﻫﺎي »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‪ ،‬ﺻﺤﻴﻔﻪ و ﻣﺼﺤﻒ« را ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺳﭙﺲ‬ ‫وارد اﺻﻞ ﺑﺤﺚ ﻣﻲﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺢ واژﮔﺎن‬ ‫»ﺟﻤﻊ« در ﻟﻐﺖ‪:‬‬ ‫ﺟﻤﻊ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮد آوردن و ﻛﻨﺎر ﻫﻢ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﻴﺰﻫﺎ و اﺟﺰاي ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اﺑﻦ ﻓﺎرس‪) :‬ﺟﻤﻊ( اﻟﺠﻴﻢ واﻟﻤﻴﻢ واﻟﻌﻴﻦ أﺻﻞ واﺣﺪ ﻳﺪل ﻋﻠﻰ ﺗﻀﺎم‪ ‬اﻟﺸﻲء‪ .‬ﻳﻘﺎل ﺟﻤﻌﺖ اﻟﺸﻲء‬ ‫ﺟﻤﻌﺎ‪.‬‬

‫‪١‬‬

‫راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪«%& ' :         ! "#$ : » :‬‬

‫‪٢‬‬

‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪3' $4 -.  % :-2! ( )' * +, -. / 0  ! 111%» :‬‬ ‫! ‪«89: 89:  ) > 4% :54! 67 89: 89:   3;% <= :‬‬

‫‪٣‬‬

‫ﻓﻴﺮوز آﺑﺎدي‪» :‬اﻟﺠﻤﻊ‪ :‬ﺗﺄﻟﻴﻒ اﻟﻤ‪‬ﺘَﻔَﺮﱢق«‬

‫‪٤‬‬

‫»ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در‬

‫اﺻﻄﻼح‪:‬‬

‫»ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در اﺻﻄﻼحِ اﺣﺎدﻳﺚ و داﻧﺶ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺪوﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﮔﺮدآوري آﻳﺎت و‬ ‫ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺎدﻳﻖ آن دو ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪ .1 :‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺪوﻳﻦ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‬ ‫‪ .2‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒِ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﺼﻮرت ﻛﺘﺎب ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﻣﺼﺤﻒ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬

‫‪ . ١‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻓﺎرس‪ ،‬ﻣﻌﺠﻢ ﻣﻘﺎﻳﻴﺲ اﻟﻠﻐﺔ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.479‬‬ ‫‪ . ٢‬راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﻲ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص ‪.96‬‬

‫‪ .3‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ ،53‬ﻣﺎدة »ﺟﻤﻊ«‪.‬‬ ‫‪ . ٤‬ﻓﻴﺮوز آﺑﺎدي‪ ،‬اﻟﻘﺎﻣﻮس اﻟﻤﺤﻴﻂ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،528‬ﻣﺎدة »ﺟﻤﻊ«‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫اﻓﺰون ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎيِ ﻟﻐﻮي ﻛﻠﻤﺔ »ﺟﻤﻊ«‪ ،‬رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻲ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ ﻛﺎرﺑﺮد ﺗﻌﺒﻴﺮِ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﻳﻦ رواﻳﺎت را در ﺧﻼل ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺟﻤﻊ‬ ‫‪١‬‬

‫    « ‪.‬‬ ‫ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم از آن ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺖ‪  !» :‬‬

‫ز‪‬رﻗﺎﻧﻲ و ﺷﻤﺎري دﻳﮕﺮ از ﻋﺎﻟﻤﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در ﺷﻤﺎري از‬ ‫رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ ﻗﺮآن ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛‪ ٢‬ﺷﺎﻫﺪ و دﻟﻴﻠﻲ از ﻟﻐﺖ‪ ،‬اﺷﻌﺎر ﻋﺮب ﻳﺎ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺑﺮ‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ اراﺋﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ اﻋﺘﻘﺎدِ ز‪‬رﻗﺎﻧﻲ و دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻟﻤﺎنِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮآن در‬ ‫ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﺟﻤﻊ ﻧﺸﺪه‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ زﻳﺎدي در اﺗﺨﺎذ اﻳﻦ رأي داﺷﺘﻪ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا‬ ‫آﻧﺎن در ﻋﻴﻦ اﻋﺘﻘﺎدِ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬رواﻳﺎﺗﻲ را ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﺷﻤﺎري از ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬ﻗﺮآن را در‬ ‫‪@-. A  B>&
C! 3‬‬ ‫ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻳﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪D E'» :‬‬ ‫!‪
C! '  8/ F N$G O! PQ> 3!R +» :LM+ 3  G ٣«...(J) F 4G & H‬‬ ‫‪ V W -X% < . Y GZQ[  #9H.  G :+ S#H H/ F HT U8! V9/ H/‬‬ ‫\ ‪« L8\G ] + V W 4  3‬‬

‫‪٤‬‬

‫آﻧﺎن ﺑﺮاي رﻓﻊ ﺗﻌﺎرضِ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬واژة »ﺟﻤﻊ« در اﻳﻦ ﻧﻮع رواﻳﺎت را ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻴﻌﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﺎرض ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺎت ﺑﺎ ﻋﻘﻴﺪهاش‪ ،‬دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﻮﺟﻴﻬﺎت ﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬ ‫در رواﻳﺖِ اول ﺗﻌﺒﻴﺮِ »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ ﻓﻲ ﻛﻞﱢ ﻟﻴﻠﺔ« ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ‬ ‫ﻗﺮآن ﺑﻮده‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺠﺎي »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ« »ﻓﻘﺮأﺗﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ زﻳﺮا »ﻗﺮأ« ﻣﺘﻌﺪي‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻴﺎز ﺑﻪ »ﺑﺎ« ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫در رواﻳﺖ دوم ﻧﻴﺰ ﺷﺎﻫﺪي ﺑﺮ ﻧﺎدرﺳﺘﻲِ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﺰﺑﻮر وﺟﻮد دارد و آن ﻋﺒﺎرتِ » ] ‪ «L8\G‬اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫در ﭘﺎﻳﺎنِ رواﻳﺖ ﻣﺰﺑﻮر وﺟﻮد دارد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺟﻤﻊ« ﺣﻔﻆ ﺑﻮد‪ ،‬ارث ﺑﺮدن ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺖ؛‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺮاد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮدآوري ﻳﺎ ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒِ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﭘﺲ از ﻓﻮتِ ﮔﺮدآورﻧﺪه‪ ،‬ارث ﺑﺮده ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.52‬‬ ‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪10‬؛ ﻋﺒﺪ اﻟﻌﻈﻴﻢ زرﻗﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻨﺎﻫﻞ اﻟﻌﺮﻓﺎن ﻓﻲﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.167‬؛‬ ‫ﻣﺤﻤﺪ ﻃﺎﻫﺮ اﻟﻜﺮدي‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ﭼﺎپ اول‪ ،^V% _! X` ،‬ص‪20‬؛ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻟﻌﺒﻴﺪ‪ " ،‬‬ ‫)( '& ‪.aJ
# $  %‬‬ ‫‪ .٣‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪163‬؛ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺑﺎب ﻓﻲ ﻛﻢ ﻳﺴﺘﺤﺐ أن‬ ‫ﻳﺨﺘﻢ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص ‪ .428‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ آورده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٤‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪.103-defJ c b
* +, -./0 ،‬‬

‫‪3‬‬

‫ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن اﻫﻞ ﺳﻨﺖ ﺑﺮاي ﺗﺄﻳﻴﺪ ادﻋﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ آﻳﺔ ﺷﺮﻳﻔﺔ »ان ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺟﻤﻌﻪ و ﻗﺮآﻧﻪ«‬

‫‪١‬‬

‫)ﺑﺮاﺳﺘﻲ ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻣﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن را ]در ﺳﻴﻨﺔ ﺗﻮ[ ﮔﺮد آورﻳﻢ( اﺳﺘﻨﺎد ﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ »ﺟﻤﻊ« در آﻳﺔ‬ ‫ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن اﺳﺖ؛‪ ٢‬وﻟﻲ اﻳﻦ ﺧﻮد ادﻋﺎي ﻧﺎدرﺳﺖِ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي‬ ‫ﻓﺮار از اﺷﻜﺎل ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺑﻪ آن روي آوردهاﻧﺪ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ »ﺟﻤﻊ« در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﻮد‪،‬‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي آﻳﺔ ﻣﺰﺑﻮر اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺷﺪ‪» :‬ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﻗﺮآن و ﻗﺮاﺋﺖ آن ﺑﺮ ﻋﻬﺪة ﻣﺎﺳﺖ« در اﻳﻦ‬ ‫ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﺐ رﺑﻄﻲ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﭘﻴﺪا ﻧﻤﻲﻛﺮد؛ زﻳﺮا ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن‪ ،‬ﻫﻤﻴﺸﺔ در‬ ‫ذﻫﻦ و ذاﻛﺮة ﺷﺨﺺِ ﺣﻔﻆ ﻛﻨﻨﺪه اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﻴﺮد؛ ﻟﺬا ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻣﻦ ﻓﻼن ﻣﻄﻠﺐ را‬ ‫ﺣﻔﻆ ﻛﺮده و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدم« ﻧﻤﻲﺗﻮان ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد او اﻳﻦ ﺑﻮده ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﺔ دﻳﮕﺮان‬ ‫ﺳﭙﺮده اﺳﺖ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن در ﻣﻮرد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ؛ ﻟﺬا واژة »ﺟﻤﻊ« در‬ ‫آﻳﺔ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮدآوري ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻪ ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن‪ .‬اﮔﺮ ﺟﻤﻊ را در آﻳﺔ ﻣﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ ﺑﻤﻌﻨﺎي ﮔﺮدآوري ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻇﺮفِ ﮔﺮدآوري‪ ،‬ذات ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ در‬ ‫ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ »ﺟﻤﻊ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﻇﺮفِ آن ﺑﺎﻳﺪ ذﻫﻦ و ذاﻛﺮة ﺣﻔﻆ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪه )ﺧﺪاوﻧﺪ( ﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ در ﺑﺎرة ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫از ﺣﺪﻳﺚ ﻧﺒﻮيِ ذﻳﻞ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( واژة »ﺣﻔﻆ« را ﺑﺮاي اﺷﺎره ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎيِ‬ ‫»ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن و ازﺑﺮ ﻛﺮدن« ﺑﻜﺎر ﻣﻲﺑﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ(‪9g » :‬‬ ‫!‪«...#9H.  -:>  ^ / A h 8  F HiM j 5j  !kj -j> gj
C‬‬

‫‪٣‬‬

‫وﻧﻴﺰ در ﺷﻤﺎري از رواﻳﺎت ﺑﻪ ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن »‪ «
C! Hl‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻳﺎت ذﻳﻞ‪:‬‬ ‫ﻋﻦ رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ( ﻗﺎل‪n+4 o, F o= 4XXp 
C! Hl  :-% m/ F 4 :‬‬ ‫‪.Hi o= #qXXr Xj #.Mm  .‬‬

‫‪٤‬‬

‫‪
= 
C! -s Qk! 2! A  t! u8! vj>
= :(!C H/ F HT) F 4G +‬‬ ‫>‪
C! Hl :(!C H/ F HT) 8/ ٥.
C! -s Qk! 2! A 5Z! ^kZ! u8! vj‬‬ ‫‪.8 -:> &/‬‬

‫‪٦‬‬

‫‪.dyxda /! . ١‬‬

‫‪ . ٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن اﻟﻌﺒﻴﺪ‪.aJ
%# $  % &' ()  " ،‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪ z! j{ 5k2! #9H/ 3X! C 2| ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج‪ ،4‬ص ‪.245‬‬ ‫‪ . ٤‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪.254‬‬ ‫‪ . ٥‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص‪250‬‬ ‫‪ . ٦‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ؛ اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.604‬‬

‫‪4‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ اﺣﺘﻤﺎل ﻣﻲرود ﻛﻪ در دو رواﻳﺖِ ذﻳﻞ ﺟﻤﻊ ﺑﻤﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ ﺑﺎﺷﺪ؛ وﻟﻲ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ آن را‬ ‫ادﻋﺎ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا اﺣﺘﻤﺎل اﻳﻨﻜﻪ »ﺟﻤﻊ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺪوﻳﻦ و ﻧﮕﺎرش ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻴﺰ در آﻧﻬﺎ وﺟﻮد‬ ‫دارد‪:‬‬ ‫‪
CH! ' #:~.>  gQ :V9 ! &M A Vj> ^ m} A (!C H/ F HT) F 4G +‬‬ ‫&‪.! A XjT 5> L4H%‬‬

‫‪١‬‬

‫از آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ آﺷﻜﺎر ﮔﺮدﻳﺪ ﻛﻪ ﻋﺒﺎرت »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲِ آن‪،‬‬ ‫ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒِ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‪ ،‬ﻳﻘﻴﻨﺎً ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﻛﺎرﺑﺮد آن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي‬ ‫ﻣﺠﺎزي »ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن« ﻣﻮرد ﺗﺮدﻳﺪ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻣﺠﺎزي ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ در‬ ‫ﻣﻮاردي ادﻋﺎ ﺷﻮد ﻛﻪ واژة »ﺟﻤﻊ« ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي »ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن« اﺳﺘﻌﻤﺎل ﺷﺪه‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ در ﺻﻮرﺗﻲ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪاي در ﺗﺄﻳﻴﺪ آن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺻﺤﻴﻔﻪ و ﻣﺼﺤﻒ‪:‬‬ ‫اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﻣﻰﻧﻮﻳـﺴﺪ‪E :1€ZE‚ 1€ZEƒ‚ „€T  9& q …! :€Z!» :‬‬ ‫!‪E% -E% ‡> €ETƒ> ˆQ‰ €Z €Z‚ NˆŠ ˆQ= :‡:W[ + .†&V! †  4q‚ €DZH‬‬ ‫!‪†  4q‚ €ZH‬‬ ‫!‪.«†&V‬‬

‫‪٢‬‬

‫ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ در ﺑﺎرة واژة »ﻣﺼﺤﻒ« اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪» :‬ﺳﻤﻲ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻣﺼﺤﻔﺎ ﻷﻧﻪ أﺻﺤﻒ‪،‬‬ ‫أي ﺟﻌﻞ ﺟﺎﻣﻌﺎ ﻟﻠﺼﺤﻒ اﻟﻤﻜﺘﻮﺑﺔ ﺑﻴﻦ اﻟﺪﻓﺘﻴﻦ«‬

‫‪٣‬‬

‫ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪' D€DZ! D€DZ! & ' ‡> 1€T>  -1 1€Zƒ‚» :‬‬ ‫!‪.٤«#‚ 2q €Z  V+ & q ‹G > VH%  `+ €Z! €Z‬‬ ‫اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪A
C! 9& ' Œ! ^M ‹G [ €Z!
> €Z‚ €Z! † ‹! » :‬‬ ‫‪H&  \ 9 , Ž q! ^Vj H/   X, ^G4 -. + G4 3Q. q Y> V9/‬‬ ‫‪«€Z BGT  \ 9 ,G 3t2Q‬‬

‫‪١‬‬

‫‪ . ١‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.431‬‬ ‫‪ .٢‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﻜﺮم‪ ،‬اﺑﻦ ﻣﻨﻈﻮر اﻷﻓﺮﻳﻘﻰ اﻟﻤﺼﺮى‪ ،‬ﻟﺴﺎن اﻟﻌﺮب‪ ،،‬ﭼﺎپ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬ج‪ ,9‬دار ﺻﺎدر‪ 1414،‬ق‪،‬‬ ‫ص‪.186‬‬ ‫‪ .٣‬ﺧﻠﻴﻞ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ‪ ،‬اﻟﻌﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.120‬‬ ‫‪ .٤‬ﻧﻈﺎماﻟﺪﻳﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻏﺮاﺋﺐ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪،‬ﺑﻴﺮوت‪1416 H! q!GM ،‬ق‪،‬‬ ‫ص‪.29‬‬

‫‪5‬‬

‫  ‪W 3 BGX/ €Z M4hN ‘ ’4q B€T  «D€DT» LVh M BGX/ u‬‬ ‫’ ‪.Vh LVh M* N“4” •C † VH% M † –&‘ G+  . ‡MV‬‬ ‫‪ 4q B€T‬‬

‫ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺗﻴﺐِ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﺮ اﺳﺎس وﺣﻰ و دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫اﻧﺠﺎم‬

‫ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص از ﻗﻮل ﺑﺮﺧﻰ از ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان ﻋﻠﻮم‬ ‫ﻗﺮآﻧﻰ ﭼﻨﻴﻦ آورده اﺳﺖ‪» :‬ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻵﻳﺎت ﻓﻰ ﺳﻮرﻫﺎ واﻗﻊ ﺑﺘﻮﻗﻴﻔﻪ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫و أﻣﺮه ﻣﻦ ﻏﻴﺮ‬

‫ﺧﻼف ﺑﻴﻦ اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ«‪ ٢.‬از اﻳﻦ روﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻘﻬﺎء اﺟﺎزه ﻧﻤﻲدﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺨﺺ در ﻗﺮاﺋﺖ ﺣﻤﺪ و ﺳﻮره‬ ‫در ﻧﻤﺎز آﻳﺎت را ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻗﺮاﺋﺖ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻮﺟﻮد در اﻛﺜﺮ ﻣﻮارد ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺰول اﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻰ آﻳﺎت ﻫﺮ ﺳـﻮره ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺗﺮﺗﻴﺒـﻰ ﻛـﻪ‬ ‫ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه ﻳﻜﻰ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮى در ﺳﻮره ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﻃﺒـﻖ رواﻳـﺎت‪ ،‬ﻧـﺰول ﻫـﺮ ﺳـﻮره ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﺰول »‪ «4. 67 123 45#‬آﻏﺎز ﻣﻰﺷﺪ و آﻳـﺎتِ آن ﻫﻤـﺎنﮔﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺪرﻳﺞ ﭘـﻰدرﭘـﻰ ﻧـﺎزل‬ ‫ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺛﺒﺖ ﻣﻰﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺑﺎ ﻧﺰول »ﺑﺴﻢاﻟﻠّﻪ« دﻳﮕﺮى ﭘﺎﻳﺎن ﺳـﻮره ﻗﺒـﻞ و آﻏـﺎز ﺳـﻮره‬ ‫ﺟﺪﻳﺪ آﺷﻜﺎر ﻣﻰﮔﺮدﻳﺪ‪ .‬اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪45:# ;<:# =5: > ?@ A  $ B@C...» :‬‬

‫‪ ٣«GD E>F # 4. 67 123‬ﻫﻤﺎﻧﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﻮره ﺑﺎ ﻧﺰول »ﺑﺴﻢ اﻟﻠّﻪ« ﻛﻪ آﻏﺎز ﺳﻮره ﺑﻌﺪ ﺑﻮد داﻧـﺴﺘﻪ‬ ‫ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺟﺪا ﺷﺪن ﻫﺮ ﺳﻮره از ﺳﻮره دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﻧـﺰول »‪ «4.: 67: 1:23 45:#‬داﻧـﺴﺘﻪ‬ ‫ﻣﻰﺷﺪ و ]ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻗﺮآن از اﻳﻦ راه[ آﮔﺎه ﻣﻰﺷﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻮره او‪‬ﻟﻰ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺳﻮره دﻳﮕـﺮى آﻏـﺎز‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ«‪.٤‬‬ ‫اﻳﻦ ﻧﻮع ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻪ ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﻰ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻰﺷﻮد‪ ،٥‬در آﻳﺎتِ ﺑﻴـﺸﺘﺮ ﺳـﻮرهﻫـﺎ وﺟـﻮد دارد وﻟـﻰ در‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ از ﺳﻮرهﻫﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺒﻰ دﻳﺪه ﻧﻤﻰﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ آﻳـﻪاى ﻛـﻪ در آﻏـﺎز ﺳـﻮره آﻣـﺪه‪،‬‬ ‫زﻣﺎن ﻧﺰول آن ﺑﻌﺪ از زﻣﺎن ﻧﺰول آﻳﺎﺗﻰ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در ﺑﺨﺸﻬﺎى ﻣﻴﺎﻧﻰ ﻳﺎ ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ ﺳﻮره ﻣﺰﺑﻮر ﺟـﺎى دارد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﻋﻠﻴﻪاﻟـﺴﻼم »‪ «...4)I  4) 3 $J K.‬ﻛـﻪ در آﻳـﻪ ﺳـﻮم از ﺳـﻮره‬ ‫ﻣﺎﺋﺪه ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭘﺲ از ﻛﻠﻴﻪ آﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ در ﺑﻴﺎن ﻓﺮاﺋﺾ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺑـﺎ اﻳﻨﻜـﻪ در‬ ‫‪ . 1‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص‪.15‬‬ ‫‪ .٢‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 211‬ـ ‪.212‬‬ ‫‪ .٣‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻋﻴﺎﺷﻰ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻋﻴﺎﺷﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.19‬‬ ‫‪ .٤‬اﺑﻦ واﺿﺢ ﻳﻌﻘﻮﺑﻰ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﻌﻘﻮﺑﻰ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.34‬‬ ‫‪ .٥‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدى ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻟﺘﻤﻬﻴﺪ ﻓﻰ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.257‬‬

‫‪6‬‬

‫ﺑﺨﺶ آﻏﺎزﻳﻦ ﺳﻮره ﻣﺎﺋﺪه ﻗﺮار دارد‪ ،‬وﻟﻰ از ﺣﻴﺚ زﻣﺎن ﻧﺰول ﭘﺲ از ﺗﻤﺎﻣﻰ آﻳﺎﺗﻰ اﺳﺖ ﻛـﻪ در اﻳـﻦ‬ ‫ﺳﻮره راﺟﻊ ﺑﻪ اﺣﻜﺎم و ﺷﺮاﺋﻊ ﻧﺎزل ﺷﺪه و در ﺑﺨﺸﻬﺎى ﺑﻌﺪى ﺳﻮره ﻣﺰﺑـﻮر ﺟـﺎى دارد‪ .‬اﻣـﺎم ﺑـﺎﻗﺮ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪1:23 ;L@M:!
N:' D   @ $  GD ? ' F# ;
‫'‪. «N‬‬

‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﻈﻢ ﻃﺒﻴﻌﻰ آﻳﺎت و ﻧﻈﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎﺋﻰ آن‪ ،‬ﻫﺮ دو ﺑﺮ اﺳﺎس وﺣﻰ و‬ ‫دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺎت ذﻳﻞ ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ‬

‫ﻣﻰﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﻰاﻟﻌﺎص ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﻮدم ﻛﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ ﻧﻘﻄﻪاى‬

‫ﭼﺸﻢ دوﺧﺖ و ﺳﭙﺲ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﺰدم آﻣﺪ و از ﻣﻦ ﺧﻮاﺳﺖ آﻳﻪ »‪  5V  ;F # M 123 2C‬‬

‫‪ ٢«...W *X > C‬را در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻊ از اﻳﻦ ﺳﻮره ﻗﺮار دﻫﻢ«‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﭼﻴﺰى ]از ﻗﺮآن[ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫‪٣‬‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻧﺎزل ﻣﻰﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻰ از‬

‫ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن را ﻓﺮا ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻰﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اﻳﻦ آﻳﺎت را در ﻓﻼن ﺳﻮره ﻗﺮار دﻫﻴﺪ«‪.‬‬

‫‪٤‬‬

‫از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس و ﺳﺪى رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ » ‪ ٥«123 YC 1.! UO  O‬آﺧﺮﻳﻦ آﻳﺔ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺮ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ آن را در ﺳﻮره ﺑﻘﺮه در اﻧﺘﻬﺎى آﻳﻪ ‪280‬‬ ‫ﻗﺮار دﻫﺪ‪ ٦.‬اﻟﺒﺘﻪ در ﺑﺎرة آﺧﺮﻳﻦ آﻳﻪ در ﻣﺒﺤﺚ »ﻧﺰول ﻗﺮآن« ﺑﻴﺎن ﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﻠﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮي‬ ‫ﻣﻮرد اﺷﻜﺎل و ﺗﺮدﻳﺪ اﺳﺖ و رواﻳﺎت ﻗﻮﻳﺘﺮي آن را ﻧﻘﺾ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ و ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‬ ‫درﺑﺎره ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ ﻣﻴﺎن داﻧﺸﻮران ﻗﺮآﻧﻰ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرى ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺳﻮرهﻫﺎ را ﺣﺎﺻﻞ‬ ‫اﺟﺘﻬﺎد ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻣﻰداﻧﻨﺪ؛ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮔﺮوﻫﻰ از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺗﺮﺗﻴﺒﻲ ﻛﻪ اﻛﻨﻮن در ﻣﺼﺎﺣﻒِ دﻳﺪه‬ ‫ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ و ﺑﻪ اﻣﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻰ‪ ،‬ﻛﺎﻓﻰ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.289‬‬ ‫‪ .٢‬ﻧﺤﻞ‪.90 /‬‬ ‫‪ .٣‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.212‬‬ ‫‪ .٤‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.212‬‬ ‫‪ .٥‬ﺑﻘﺮه‪.281 /‬‬ ‫‪ .٦‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﺒﺮﺳﻰ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.394‬‬

‫‪7‬‬

‫ﻃﺮﻓﺪاران دﻳﺪﮔﺎه ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻗﺮآن در ﻣﺼﺤﻒ ﺑﻮﺳﻴﻠﻪ ﺧﻠﻔﺎ‬ ‫ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ و در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﺗﻨﻬﺎ آﻳﺎت از ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻰ در ﺳﻮرهﻫﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ دﻳﺪﮔﺎه ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﭘﺲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬ ‫ﻛﺴﺎﻧﻰ ﻛﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﮔﺮدآورى ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﺳﻮرهﻫﺎى آن‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ را ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻰ ﺗﻤﺴﻚ ﺟﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ اﻳﻨﻚ دﻻﻳﻞ ﻣﺰﺑﻮر را ذﻛﺮ ﻧﻤﻮده ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ و‬ ‫ﺑﺮرﺳﻰ ﻗﺮار ﻣﻰدﻫﻴﻢ‪:‬‬

‫دﻟﻴﻞ اول‪:‬‬ ‫در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻫﺮ ﻟﺤﻈﻪ اﺣﺘﻤـﺎل ﻧـﺰول ﺳـﻮره ﻳـﺎ آﻳـﺎﺗﻰ ﻣـﻰرﻓـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻳﺄس از ﻧﺰول ﻗﺮآن ﻛﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢواﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻴﻦ ﺳﻮرهﻫﺎ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬

‫‪١‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ‪ :‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰرﺳﺪ ﺑﻴﺎن ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺪ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻧﻊﻛﻨﻨﺪهاى ﺑﺮاى ﺑـﻪ ﺗﻌﻮﻳـﻖ اﻓﺘـﺎدن‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اوﻻً‪ :‬ﺗﻨﻈﻴﻢ ﺗﺪرﻳﺠﻰ ﻣﺼﺤﻒ ﻛﺎرى ﻣﻤﺘﻨﻊ ﻳﺎ ﺑـﺴﻴﺎر دﺷـﻮار ﻧﺒـﻮد ﻛـﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ در ﻋﻴﻦ اﻫﺘﻤﺎم ﺷﺪﻳﺪى ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻗﺮآن داﺷﺖ از آن ﺻﺮف ﻧﻈـﺮ ﻛﻨـﺪ؛ ﺑﻠﻜـﻪ‬ ‫اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺘﻌﺪدى ﻛـﻪ در ﺧـﺪﻣﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﻪ اﺑﺘﺪا ﻛﻠﻴﺔ ﺳﻮرهﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺎزل ﺷـﺪه‬ ‫ﺑﻮد ﻫﺮ ﻛﺪام در ﺻﻔﺤﻪ ﻳﺎ ﺻﻔﺤﺎﺗﻰ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ و ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻲاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﻣﺮﺗـﺐ‬ ‫ﻣﻰﺷﺪ و ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻫﺮ ﺳﻮرهاى ﻛﻪ ﻧﺎزل ﻣﻰﮔﺮدﻳﺪ‪ ،‬در ﺻﺤﻴﻔﺔ ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪاى ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎه‬ ‫وﻳﮋه ﺧﻮد ﻣﻠﺤﻖ ﻣﻰﮔﺮدﻳﺪ؛ اﻟﺤﺎق آﻳﺎﺗﻰ ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎ ﻣﻰﺑﺎﻳﺴﺖ در ﺑﻴﻦ آﻳﺎتِ ﻳﻜﻰ از ﺳﻮرهﻫـﺎى ﺳـﺎﺑﻖ‬ ‫ﻗﺮار داده ﺷﻮد ﻧﻴﺰ ﭼﻨﺪان دﺷﻮار ﻧﺒﻮد؛ زﻳﺮا اﻳﻦ ﻛﺎر ﺣﺪاﻛﺜﺮ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎزﻧﻮﻳﺴﻰ ﺻﻔﺤﺔ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﻫﻤـﺮاه‬ ‫ﺑﺎ آﻳﺔ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮى روشِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ رﺳﺎﻟﺖ و ﻧﺰول ﻗﺮآن‪ ،‬ﻣـﺼﺤﻒ‬ ‫ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻘﻰ ﻛﻪ ﻣﺮﺟﻊ ﻣﻄﻤﺌﻨﻰ ﺑﺮاى اﻣﺖ ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻰﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ :‬ﺑﺮ ﻓﺮضِ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻛﻪ ﭘﻴﺶ از ﭘﺎﻳـﺎنِ ﻧـﺰولِ ﻗـﺮآن‪ ،‬ﺟﻤـﻊ و ﺗـﺄﻟﻴﻒِ آن ﺑـﺼﻮرتِ‬ ‫ﻣﺼﺤﻒ ﻣﻴﺴ‪‬ﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰمِ ﺑﻪ ﺗﻌﻮﻳﻖ اﻓﺘﺎدنِ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﻣﺎنِ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ )ص(‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا اﮔﺮ اﻳﻦ ﻛﺎرِ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ ﺗﺎ آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ،‬اﻧﺠﺎم ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬رﺳﻮل‬ ‫ﺧﺪا )ص( در آﺧﺮﻳﻦ روزﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲِ ﺧﻮد آن را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﻲداد؛ ﭼﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺷﻮاﻫﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣـﺎﻛﻲ از‬ ‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدى ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ص‪.120‬‬

‫‪8‬‬

‫آﻧﺴﺖ ﻛﻪ آﻧﺤﻀﺮت از ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ ﺧﻮد و ﭘﺎﻳﺎن ﻧﺰول ﻗﺮآن آﮔﺎه ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ١‬و در روزﻫﺎي آﺧـﺮ ﻋﻤـﺮ‬ ‫ﺧﻮد ﺑﻪ اﻣﻮر ﻣﻬﻢ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﺳﺎز ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﻼن وﻻﻳﺖ ﻋﻠﻲ )ع( در ﻏﺪﻳﺮ و ﺑﻴﻌﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻣﺮدم ﺑـﺮ‬ ‫وﻻﻳﺖ اﻳﺸﺎن‪ ،‬اﻫﺘﻤﺎم ﻓﺮاوان ﻣﻲورزﻳﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد از ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﻛﻪ ﺛﻘﻞ اﻛﺒﺮ ﺑﻮد‬ ‫و آﻧﺤﻀﺮت اﻫﺘﻤﺎم ﻓﻮق اﻟﻌﺎدهاي ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن داﺷﺖ ﻏﺎﻓﻞ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ آﻳـﻪ از ﻗـﺮآن ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﺲ از آن ﻫﻴﭻ آﻳﻪ و ﺳﻮرهاي ﻧﺎزل ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﻃﺒﻖ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮرِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬آﻳﺔ »واﺗﻘﻮا ﻳﻮﻣـﺎً ﺗﺮﺟﻌـﻮن‬

‫ﻓﻴﻪ اﻟﻲ اﷲ«‪ ٢‬اﺳﺖ و ‪ 9‬روز ﭘﺲ از ﻧﺰولِ آن‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا »ص« از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ ٣‬و ﻃﺒﻖ دﻳﺪﮔﺎه راﺟـﺢ‪،‬‬ ‫آﺧﺮﻳﻦ آﻳﻪ‪ ،‬آﻳﺔ إﻛﻤﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻫﻴﺠﺪﻫﻢ ذي اﻟﺤﺠﺔ ﻧﺎزل ﺷﺪ و رﺳﻮل ﺧـﺪا »ص« ﺣﺪود ﻫﻔﺘـﺎد‬ ‫روز ﭘﺲ از آن از دﻧﻴﺎ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺒﻖ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢ‪» :‬ﻋﻦ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ :‬ﻗﺎل‪:‬‬ ‫ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﷲ ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع«‪ ٤‬در روزﻫﺎي ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻋﻤﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺣﺪ‪ ‬اﻗﻞ آﻳﺎتِ ﻗـﺮآن در‬ ‫ﺳﻮرهﻫﺎ ﮔﺮدآوري و ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﺬا ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻗﺎﻟﺐِ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬در ﻣﺪت ﻛﻮﺗـﺎﻫﻲ ﻗﺎﺑـﻞ‬ ‫اﻧﺠﺎم ﺑﻮد و اﮔﺮ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﭼﻨﻴﻦ ﻛﺎري ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻃﻲ ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻋﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرت رﺳﻮل ﺧﺪا‬ ‫)ص( اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ دوم‪:‬‬ ‫ﻃﺒﻖ ﮔﺰارﺷﺎت ﻣﻮرﺧﺎن و ﺟﻮاﻣﻊ رواﻳﻲِ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ]ﻛﻪ‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻛﺜﻴﺮى از ﺣﺎﻓﻈﺎن و ﻗﺎرﻳﺎن ﻗﺮآن در آن ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ[ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺮا ﻃﻠﺒﻴﺪ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ وارد ﺷﺪم‬ ‫ﻋﻤﺮ ﺑﻦ ﺧﻄﺎب ﻧﻴﺰ ﻧﺰد وى ﺣﻀﻮر داﺷﺖ‪ ،‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻋﻤﺮ ﻧﺰد ﻣﻦ آﻣﺪه ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ ﺟﻨﮓ ﺧﻮﻧﺒﺎر‬ ‫ﻳﻤﺎﻣﻪ ﮔﺮوﻫﻰ از ﻗﺮّاء و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن را ﻃﻌﻤﻪ ﺧﻮد ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﻣﻰﺗﺮﺳﻢ ﺟﻨﮕﻬﺎى ﺷﺪﻳﺪ دﻳﮕﺮى رخ‬ ‫دﻫﺪ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ آن‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎرى از ﻗﺮّاء ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت رﺳﻨﺪ و ﺑﺨﺶ ﻣﻬﻤﻰ از ﻗﺮآن از ﻣﻴﺎن ﺑﺮود‪ .‬ﻣﻦ‬ ‫ﺻﻼح در اﻳﻦ ﻣﻰﺑﻴﻨﻢ ﻛﻪ دﺳﺘﻮر دﻫﻰ ﻗﺮآن ﺟﻤﻊآورى ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎرى را اﻧﺠﺎم‬ ‫دﻫﻢ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد؟ ﻋﻤﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﺳﻮﮔﻨﺪ اﻳﻦ ﻛﺎر ﺧﻴﺮ اﺳﺖ و او‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ در اﻳﻦ ﺑﺎره ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﻣﻰﻛﺮد‪ ،‬ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﻴﻨﻪام را ﺑﺮاى ﭘﺬﻳﺮش آن ﮔﺸﻮد و ﺑﺎ‬ ‫‪ . ١‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻧﺰول ﺳﻮرة »ﻧﺼﺮ« )ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮرة ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺮﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( اﺳﺖ( ﺣﺎﻛﻲ‬ ‫از ﭘﺎﻳﺎن ﻋﻤﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬ﺑﻘﺮه‪.281 /‬‬ ‫‪ . ٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮِ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ذﻳﻞ آﻳﺔ‪ 281 :‬ﺑﻘﺮه؛ اﺑﻦ اﺑﻲ ﺣﺎﺗﻢ رازي‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ اﺑﻲ‬ ‫ﺣﺎﺗﻢ‪ ،‬ذﻳﻞ آﻳﺔ‪ 281 :‬ﺑﻘﺮه؛ واﺣﺪي ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول‪ ،‬ص‪8‬؛ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ذﻳﻞ آﻳﺔ‪281 :‬‬ ‫ﺑﻘﺮه؛ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.83‬‬ ‫‪ .٤‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪185‬؛ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬

‫‪9‬‬

‫ﻋﻤﺮ ﻫﻢرأى ﺷﺪم‪ .‬زﻳﺪ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻪ ﻣﻦ ﮔﻔﺖ ﺗﻮ ﺟﻮان ﺧﺮدﻣﻨﺪى ﻫﺴﺘﻰ و ﻣﻮرد اﺗﻬﺎم‬ ‫ﻧﻤﻰﺑﺎﺷﻰ‪ ،‬در دوران رﺳﻮل ﺧﺪا‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻧﻴﺰ ﻧﻮﺷﺘﻦ وﺣﻰ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻰ‪ ،‬اﻳﻨﻚ‬

‫ﺟﻤﻊآورى ﻗﺮآن را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﺑﮕﻴﺮ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎرى را ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‬ ‫ﻣﻰﺧﻮاﻫﻴﺪ اﻧﺠﺎم دﻫﻴﺪ؟ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﮔﻔﺖ‪ :‬ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﺪا اﻳﻦ ﻛﺎر ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ و در ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺧﻮد‬ ‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺻﺮار ورزﻳﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻫﻢ ﺷﺮح ﺻﺪر داد و آﻧﭽﻪ ﺑﺮ دل اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ اﻓﻜﻨﺪه‬ ‫ﺑﻮد ﺑﺮ دل ﻣﻦ ﻧﻴﺰ اﻓﻜﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﺑﻪ ﺗﺘﺒﻊ و ﺟﺴﺘﺠﻮى ﻗﺮآن ﺑﺮآﻣﺪم و ﻗﺮآن را از روى ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎى روى‬ ‫ﺷﺎﺧﻪﻫﺎى ﺧﺮﻣﺎ و اﻟﻮاح و ﺳﻴﻨﻪ و ﺣﺎﻓﻈﻪ ﻣﺮدم ﻓﺮاﻫﻢ آوردم ﺗﺎ آﻧﻜﻪ آﺧﺮ ﺳﻮره ﺗﻮﺑﻪ را ﻧﺰد ﺧﺰﻳﻤﺔ‬ ‫ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻳﺎﻓﺘﻢ »‪.«...4)5'@J 6 ; 4) U F‬‬

‫‪١‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻲ‪:‬‬ ‫رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻳﻜﻰ از ﭼﻨﺪﻳﻦ رواﻳﺖ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬راﺟﻊ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﭘﺲ ازرﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد آﻧﻬﺎ ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ‪ :‬ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﮔﺮدآورى ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ .‬رواﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ دﻻﺋﻞ ذﻳﻞ ﻧﺎدرﺳﺖ و‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎد اﺳﺖ‪:٢‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺨﺸﻰ از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﻬﺎدت ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺗﻦ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻮدنِ آن ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫ﮔﺮدﻳﺪه و ﺑﻪ ﺛﺒﺖ رﺳﻴﺪه اﺳﺖ‪ .‬و ﻳﺎ ﺣﺘﻰ ﺑﺪون ﺷﻬﺎدتِ ﻛﺴﻰ‪ ،‬ﻗﺮآن ﺑﻮدنِ آن ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪6 ZFU  ; U F0 [5 A $ \ P 6 1  ,

!  !» :‬‬

‫=  ‪ ٣«Q]^ FJ " _FUJ ` G a@ bLD " c  #‬اﻳﻦ ادﻋﺎى ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺨﻴﻔﻲ اﺳﺖ‪...‬‬ ‫و در ﺑﻄﻼن آن ﺷﻜﻰ ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﻗﺮآن ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﻮاﺗﺮ ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬رواﻳﺎتِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎ ﺿﺮورﻳﺎت ﺗﺎرﻳﺦ و ﻣﺴﻠﻤﺎت دﻳﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ وﻗﺘﻰ روﺷﻦﺗﺮ ﻣﻰﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻦ ـ اﮔﺮ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻫﺰاران ﺗﻦ ـ ﺣﺎﻓﻆ‬ ‫ﻗﺮآن ﺑﻮدﻧﺪ و ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد دﻫﻬﺎ ﻳﺎ ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻦ از آﻧﺎن در واﻗﻌﻪ ﻳﻤﺎﻣﻪ و ـﭘﻴﺶ از آن ﻫﻔﺘﺎد‬ ‫ﺗﻦ ـ در ﺑﺌﺮ ﻣﻌﻮﻧﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل آﻳﺎ ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ دو آﻳﻪ از ﻗﺮآن را ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،:1401 ، W4!  8! /X`H! q! GM ،‬ج‪ ،5‬ص‪211-210‬؛ اﺑﻮﺑﻜﺮ‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺑﻰداود ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻰ‪ ،‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‪ ،‬ﭼﺎپ  ˆ ‪.d™ E d›J ‹. L d™ešH! q! GM B n‬‬ ‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﻴﺪاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺧﻮﺋﻰ‪ ،‬اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ﭼﺎپ ﻫﺸﺘﻢ‪ ،‬اﻳﺮان‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات اﻧﻮاراﻟﻬﺪى‪ 1401 ،‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪ 247‬ـ ‪259‬؛‬ ‫ﺳﻴﺪﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺴﻜﺮى‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 1417  8H! Vj4! .h ،‬ه‬ ‫‪.‬ق‪ ،‬ص‪ 84‬ـ ‪ 91‬و ص‪ 671‬ـ ‪674‬؛ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﺣﻜﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص‪ 104‬ـ ‪.106‬‬ ‫‪ . ٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.211-210‬‬

‫‪10‬‬

‫اﺑﻮﺧﺰﻳﻤﻪ اﻧﺼﺎرى ﻳﺎ ‪ 3 \ œmi‬ﻳﺎ دﻳﮕﺮى ﺑﺪاﻧﺪ و ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن از آن ﺑﻰﺧﺒﺮ ﺑﺎﺷﻨﺪ‬ ‫ﺣﺘﻰ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم‪ ،‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻦ ﻛﻌﺐ و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻫﻢ آن را ﻧﺪاﻧﻨﺪ؟‬ ‫ﺑﺮﺧﻲ در ﺗﻮﺟﻴﻪ رواﻳﺎتِ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ ﻣﻘﺼﻮد از دو ﺷﺎﻫﺪ‪ ،‬دو ﺷﺎﻫﺪي ﺑﻮده ﻛﻪ ﮔﻮاﻫﻲ‬ ‫ﻣﻲدادهاﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ اﻳﻦ آﻳﻪ ﻳﺎ ﺳﻮره در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻗﺮآﻧﻴﺖ‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﻣﺰﺑﻮر ﺑﺪونِ ﺷﺎﻫﺪ ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﺑﻮده و ﺧﻮاﺳﺘﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺣﺘﻴﺎط ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻦ رواﻳﺎتِ ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﺑﺨﻮﺑﻲ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺳﺨﻦِ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻬﻲ ﺧﻼف ﻇﺎﻫﺮ‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي رﻓﻊ اﺷﻜﺎل از اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ و ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در اداﻣﺔ ﺑﺤﺚ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪،‬‬ ‫اﺷﻜﺎﻻت در رواﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر ﺑﻪ ﺣﺪي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ و اﻣﺜﺎل آن‪ ،‬ﻣﺸﻜﻞ رﻓﻊ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺳﻨﺪ و ﻣﻨﺒﻊِ اﺳﺘﻮارِ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي‬ ‫رﺳﺎﻟﺖ ﺧﻮد‪ ،‬اﻫﺘﻤﺎم ﺑﺴﻴﺎري ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺑﺖ و ﻧﮕﻬﺪاري آن داﺷﺖ‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖِ‬ ‫آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎرتِ آﻧﺤﻀﺮت ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬در ﺑﻴﺖِ اﻳﺸﺎن ﻧﮕﻬﺪاري‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع«‪ ١‬اﻳﻦ‬ ‫ﻧﺴﺨﺔ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﻔﻴﺲ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪاي ﻧﺒﻮد ﻛﻪ در ﻧﮕﻬﺪاري آن ﻛﻮﺗﺎﻫﻲ ﺷﻮد و ﺗﺎ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ‬ ‫ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ ﻛﺴﻲ ﻫﻢ ﻣﺪﻋﻲ ﻣﻔﻘﻮد ﺷﺪنِ آن ﻧﺸﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﺮا زﻳﺪ ﺑﻦ‬ ‫ﺛﺎﺑﺖ ﺑﺮاي اﺟﺮاي دﺳﺘﻮر ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬از آن ﻧﺴﺨﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻜﺮد؟ ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬ﺟﺴﺘﺠﻮ‬ ‫ﺑﺮاي ﻳﺎﻓﺘﻦ آﻳﺎت‪ ،‬ﻧﺰدِ اﺷﺨﺎص ﺑﺎ دو ﺷﺎﻫﺪ ﻳﺎ ﻛﻤﺘﺮ ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ داﺷﺖ؟‬ ‫اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺧﻮد ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺷﻜﻞ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻜﺮد و‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﻬﺮه ﮔﻴﺮي از آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد آن‬ ‫را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد ﺑﻪ ﻫﻴﭻ رو ﺑﺎ ﻋﻘﻞ ﺳﻠﻴﻢ ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ از ﻛﺎﺗﺒﺎن ﻓﺮاواﻧﻲ ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﻗﺮآن ﺑﻬﺮه ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ؛‬ ‫وﻟﻲ ﺣﺘﻲ ﻳﻚ ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻞ از ﻗﺮآن ﺑﺮاي اﺳﺘﻨﺴﺎخ و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي ﻣﺮدم از ﺧﻮد ﺑﺎﻗﻲ ﻧﮕﺬاﺷﺖ و‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺠﺒﻮر ﺷﺪ ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن از آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در ﺑﻴﻦ ﻣﺮدم ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد اﺳﺘﻔﺎده‬ ‫ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺎ دوراﻧﺪﻳﺸﻲ و اﻫﺘﻤﺎمِ ﻓﻮق اﻟﻌﺎدة ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ‬ ‫ﺳﺎزﮔﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﮔﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺧﻮد‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻜﺮده و ﻛﺎر ﺟﻤﻊ‬ ‫ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﻋﻬﺪة اﻣﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ او و اﻧﻘﻄﺎع وﺣﻲ آن را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﻨﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﭼﺮا اﺑﻮﺑﻜﺮ ﭘﺲ از ﺑﺪﺳﺖ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺟﻤﻊ آوري ﻗﺮآن ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬ ‫‪ .1‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪185‬؛ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ‬ ‫زرﻛﺸﻰ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬

‫‪11‬‬

‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﺣﺪود ﻳﻚ ﺳﺎل ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‪ ١،‬ﺑﻪ ﻓﻜﺮ اﻳﻦ ﻛﺎر اﻓﺘﺎد؟ و‬ ‫ﻧﻴﺰ ﭼﺮا )ﻃﺒﻖ اﻳﻦ رواﻳﺎت( اﺑﻮﺑﻜﺮ و زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ اﺑﺘﺪا در اﻧﺠﺎم آن ﺗﺮدﻳﺪ داﺷﺘﻨﺪ؟ در اﻳﻦ‬ ‫ﻓﺮض ﺟﺎﻳﻲ ﺑﺮاي ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫‪ .4‬در رواﻳﺎت ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮﺑﻜﺮ آﻣﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻗﺮآن در ﺻﺤﻔﻲ‬ ‫ﺟﻤﻊآوري ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﮔﺮدآوري در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﻧﺒﻮد‪ .‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪
d/a J...» :‬‬ ‫‪6) QF j3 k l# ,O = T$ P'  @ $ )# WJ Fe f  e.! " g =h i‬‬

‫` ‪ ٢« '/a Z 0 N# m e?# [O +5@ 3! N# m e?# [O‬وﻧﻴﺰ راﺟﻊ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‬ ‫آﻧﭽﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺟﻤﻊ ﻛﺮده در ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري و دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪» :‬ﻓﻜﺎﻧﺖ اﻟﺼ‪‬ﺤ‪‬ﻒ‬

‫ﻋﻨﺪ اﺑﻲ ﺑﻜﺮ ﺣﺘﻲ ﺗﻮﻓﺎه اﷲ ﺛﻢ ﻋﻨﺪ ﻋﻤﺮ ﺣﻴﺎﺗﻪ ﺛﻢ ﻋﻨﺪ ﺣﻔﺼﻪ ﺑﻨﺖ ﻋﻤﺮ‪ ٣«...‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‬ ‫دو اﺷﻜﺎل ﻣﻄﺮح ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢ‪ ،‬ﻛﻪ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ‬

‫اﻟﺮﻗﺎع«‪ ٤‬و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ دﻟﻴﻞِ اﺟﻤﺎع ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﺟﻤﻊ آﻳﺎتِ ﻗﺮآن در ﺳﻮرهﻫﺎ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺑﺎ‬ ‫ﻧﻈﺎرت آن ﺣﻀﺮت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ٥‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻛﺎر ﺟﻤﻊ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ از ﺳﻮي اﺑﻮﺑﻜﺮ‬ ‫ﻛﺎر ﺗﺎزهاي ﺑﺤﺴﺎب ﻧﻤﻲآﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎر ﭼﻪ ﻣﺰﻳﺖ و ﻓﺎﻳﺪهاي داﺷﺖ و اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺎ اﻧﺠﺎم آن‪ ،‬ﭼﻪ ﻛﺎر‬ ‫ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﺎﻧﺪهاي را ﺑﺎﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ؟‬ ‫ب‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮآن ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺟﻤﻊآوري ﻧﺸﺪه ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫را ﺑﻪ ﺑﻌﺪ از وﻓﺎت ﺧﻮد ﻣﻮﻛﻮل ﻧﻤﻮده ﺑﻮد‪ ،‬ﭼﺮا اﺑﻮﺑﻜﺮ در اﻳﻦ ﻛﺎر ﺳﻮرهﻫﺎ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﻜﺮد و ﻧﺴﺨﻪاي را ﻛﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻗﺮار ﻧﺪاد ﺗﺎ از روي آن اﺳﺘﻨﺴﺎخ‬ ‫ﻛﻨﻨﺪ؟ اﮔﺮ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﺗﺎ آن زﻣﺎن ﻣﺼﺤﻒ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ رواﻳﺎت زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‬

‫‪ . ١‬از ﻣﻨﺎﺑﻊ ذﻳﻞ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻴ‪Ĥ‬ﻳﺪ ﻛﻪ ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ در ﺳﺎل دوازدﻫﻢ ﻫﺠﺮي آﻏﺎز ﺷﺪه ﻳﺎ ﺗـﺎ آن ﺳـﺎل اداﻣـﻪ داﺷـﺘﻪ اﺳـﺖ‪:‬‬ ‫ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬اﻟﻤﺴﺘﺪرك‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪» :588‬اﺳﺘﺸﻬﺪ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ أﺑﻲ ﺑﻦ ﺳﻠﻮل ‪Œ8E\ 8 ! 54‬‬ ‫‪:yfšJ ›b
E  «^ E/ Œ8E\ 8E V9Eh E! -+ Ÿ» ššeJ fb n .  ! VX/  «^ /‬‬

‫»  ‪.«^ / Œ8\ 8 ! 54 / -9 F VX/ V9‬‬ ‫‪ . 2‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص‪.15‬‬ ‫‪ .٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺨﺎري‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪211‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﺪ اﷲ زرﻛﺸﻲ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم‬ ‫اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪234‬؛ ﺳﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.164 ،161‬‬ ‫‪ .4‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪185‬؛ ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬ ‫‪ .٥‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 211‬ـ ‪.212‬‬

‫‪12‬‬

‫ﺑﺎ ﺗﻼشِ زﻳﺎد و اﺳﺘﻤﺪاد از دﻳﮕﺮان و زﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﺧﻠﻴﻔﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﻗﺮآن ﻓﺮاﻫﻢ ﻛﺮد‪ ،‬ﻃﺒﻌﺎً‬ ‫ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺰﺑﻮر در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﻗﺮار ﮔﻴﺮد ﺗﺎ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺴﺎخ از روي آن‪ ،‬ﺑﺮاي ﺧﻮد‬ ‫ﻣﺼﺤﻒ ﺗﻬﻴﻪ ﻛﻨﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﻃﺒﻖ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻧﺴﺨﺔ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺳﭙﺮده ﺷﺪ و ﭘﺲ از اﺑﻮﺑﻜﺮ‬ ‫در اﺧﺘﻴﺎر ﻋﻤﺮ ﺑﻮد و ﺳﭙﺲ ﻧﺰد ﺣﻔﺼﻪ ﻧﮕﻬﺪاري ﻣﻲﺷﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ در زﻣﺎن ﻳﻜﺴﺎنﺳﺎزي ﻣﺼﺎﺣﻒ‬ ‫از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺟﻤﺎع و ﻃﺒﻖ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢ‪» :‬ﻛﻨﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع«‬

‫‪١‬‬

‫ﺣﺪ‪ ‬اﻗﻞ ﻛﺎرِ ﺟﻤﻊِ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ رواﻳﺎت را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و ﺑﺮاﺳﺎس آﻧﻬﺎ ادﻋﺎ ﻛﺮد ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در زﻣﺎنِ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫)ص( در روي اﻟﻮاح‪ ،‬اﺳﺘﺨﻮاﻧﻬﺎي ﺷﺎﻧﺔ ﺷﺘﺮ و ﻣﺎﻧﻨﺪ آن ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺑﻮد و ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر‬ ‫اﺑﻮﺑﻜﺮ آن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻃﺒﻖِ آﻧﭽﻪ در ﺻﺤﻴﺢِ ﺑﺨﺎري آﻣﺪه‪ ٢،‬ﺟﻤﻊِ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ‬ ‫از ﺟﻤﻊ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﺒﻮده‪ ،‬ﺑﺪﻟﻴﻞ آﻧﻜﻪ ﺟﻤﻊِ در ﺻﺤﻒ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺟﻤﻊ در ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫وﺟﻤﻊ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻮده ﻧﻪ ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺤﻒ‪.‬‬ ‫ادﻋﺎي ﺑﺮﺧﻲ ﻣﺒﻨﻲ ﺑﺮ اﻳﻦﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﻗﺮآن را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﮔﺮد آورده‪ ،‬ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﭘﺬﻳﺮش ﻧﻴﺴﺖ و ﻣﺸﻜﻞ را ﺣﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا دﻟﻴﻞ ﻣﻌﺘﺒﺮي ﻧﺪارد و ﺑﺎ رواﻳﺖِ ﺻﺤﻴﺢِ ﺑﺨﺎري در‬ ‫ﺗﻌﺎرض اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ وﺟﻮد اﺷﻜﺎﻻتِ ﻳﺎد ﺷﺪه در رواﻳﺎت ﻣﺰﺑﻮر و ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرى و ﺗﻌﺎرض ﻣﺘﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﻫﻤﺪﻳﮕﺮ‬ ‫و ﺗﻌﺎرض آﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎتِ ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ ﺣﺎﻛﻰ از ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ در زﻣﺎن‬ ‫ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻤﻰﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ آﻧﻬﺎ ﻋﺪمِ ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( را اﺛﺒﺎت ﻛﺮد؛ ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎتِ وﺟﻮد ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا‬ ‫)ص( در ﺣﺪي از ﻛﺜﺮت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻋﻠﻢ ﻣﻲﮔﺮدد‪ ٣‬وﺑﻠﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮا ﻧﻴﺰ ﻣﺸﻜﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ‬ ‫ﻛﺎﻣﻼً ﻣﻨﻄﻘﻲ و ﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان رواﻳﺎتِ آﻏﺎزِ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ را‬ ‫ﻛﻪ از ﺟﻬﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ دﭼﺎر اﺷﻜﺎل اﺳﺖ ﺑﺮ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺰﺑﻮر ﻣﻘﺪم داﺷﺖ؟‬ ‫اﮔﺮ رواﻳﺎت ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮﺑﻜﺮ را ﭘﺎﻻﻳﺶ ﻧﻤﻮده و ﺑﺨﺶﻫﺎي واﺿﺢ اﻟﺒﻄﻼن آﻧﻬﺎ را ﻛﻨﺎر‬ ‫ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ آﻧﭽﻪ از ﻣﺠﻤﻮع آﻧﻬﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ‬ ‫ﺧﻼﻓﺖِ اﺑﻮﺑﻜﺮ‪ ،‬ﻫﻴﺌﺖ ﺣﺎﻛﻤﻪ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ را ﻣﺄﻣﻮرِ ﻧﮕﺎرش ﻧﺴﺨﻪاي از ﻗﺮآن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ وي‬ ‫ﻓﺮﻣﺎن ﺧﻠﻴﻔﻪ را اﺟﺎﺑﺖ ﻛﺮده و ﺑﺎ ﻛﻤﻚ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﻧﺴﺨﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﺑﻮده و ﻣﻘﺎﺑﻠﺔ آﻧﻬﺎ‬ ‫‪ .1‬ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.331‬‬ ‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺑﺨﺎري‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻳﻞ‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ اﻟﺒﺨﺎري ج‪ ،6‬ص‪.99-98‬‬ ‫‪ .٣‬رواﻳﺎتِ ﻣﻮرد اﺷﺎره زﻳﺮ ﻋﻨﻮان دﻻﻳﻞ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را در ﺑﺮﮔﻪﻫﺎﻳﻲ ﺗﺪوﻳﻦ ﻛﺮده و در اﺧﺘﻴﺎر ﺧﻠﻴﻔﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺴﺨﻪ ﻣﺰﺑﻮر ﻧﺰد اﺑﻮﺑﻜﺮ ﺑﻮده و ﭘﺲ از او ﺑﻪ ﻋﻤﺮ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺣﻔﺼﻪ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﺮ اﻧﺘﻘﺎل ﻳﺎﻓﺘﻪ و در‬ ‫زﻣﺎن ﻳﻜﺴﺎنﺳﺎزي ﻣﺼﺎﺣﻒ در ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺜﻤﺎن از آن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺸﻬﺎي آﻳﻨﺪه ﭘﺲ از‬ ‫ﻣﺒﺤﺚ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع(‪ ،‬ﺷﻮاﻫﺪ و ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻲ در ﺑﺎرة اﻧﮕﻴﺰة اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻳﺎراﻧﺶ از ﺗﺪوﻳﻦ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪.‬‬

‫دﻟﻴﻞ ﺳﻮ‪‬م‪:‬‬ ‫ﻃﺒﻖ ﺣﺪﻳﺚ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬اى ﻋﻠﻰ ﻗﺮآن‬ ‫ﭘﺸﺖ ﺑﺴﺘﺮ ﻣﻦ در ﺻﺤﻴﻔﻪﻫﺎ‪ ،‬ﺣﺮﻳﺮ و ﻛﺎﻏﺬ اﺳﺖ آن را ﺑﺮﮔﻴﺮﻳﺪ و ﮔﺮدآورﻳﺪ و ﺿﺎﻳﻊ ﻣﻜﻨﻴﺪ«‪ .١‬ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﭘﺲ از رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻰدرﻧﮓ ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن‬ ‫ﻛﺮﻳﻢ ﻣﺒﺎدرت ورزﻳﺪ و آن را ﺑﻪ ﻃﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮد‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه و ﻧﻴﺰ اﻗﺪام اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﻛﻪ ﺑﺎ اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ از ﻃﺮق ﻋﺎﻣﻪ و اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰﮔﺮدد‪ ،‬ﺣﺎﻛﻰ از آن اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﺧﻮد ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺟﻤﻊآورى‬ ‫ﻧﻜﺮده ﺑﻮد‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻮﺻﻴﻪ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﺑﻰﻣﻮرد ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﺑﺮرﺳﻲ دﻟﻴﻞ ﺳﻮم‪:‬‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ و رواﻳﺎتِ ﻓﺮاواﻧﻰ از ﻃﺮق ﻓﺮﻳﻘﻴﻦ واﻗﻌﺔ ﺟﻤﻊآورى ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﻠﻰ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﭘﺲ از‬ ‫رﺣﻠﺖ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰﻛﻨﺪ؛ وﻟﻲ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻄﻠﺐ را آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺳﺎزد ﻛﻪ آن ﻣﺼﺤﻒِ ﺷﺮﻳﻒ‪ ،‬در واﻗﻊ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﺺ ﻗﺮآن‪ ،‬ﻳﻚ دوره ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﺎﻣﻞ و‬ ‫دﻗﻴﻖ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ اﻣﻼء ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺧﻂ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ )ع( ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ٢،‬روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪن اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪن ﻣﺼﺎﺣﻔﻰ ﻛﻪ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻧﺺ‪ ‬ﻗﺮآن‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ و ﺗﺄﻛﻴﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در رواﻳﺖ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺮاي آن ﺑﻮد ﻛﻪ ﻧﺴﺨﺔ درﺑﺮدارﻧﺪة ﻗﺮآن‬ ‫ﻫﻤﺮا ﺑﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﻣﻌﺎرف آن )ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( از ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻲ درﻳﺎﻓﺖ ﻛﺮده ﺑﻮد( ﻣﻔﻘﻮد ﻧﺸﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻬﻲ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺎي ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫ﺷﻮاﻫﺪ ﺑﺴﻴﺎري ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﻴﻢ آورد ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ اِﺷﺮاف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﺴﻴﺎرى را ﻧﻮﺷﺘﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻳﻘﻴﻨﺎ ﺑﺮﺧﻲ از آﻧﻬﺎ ﻫﻤﺔ آﻳﺎﺗﻰ را ﻛﻪ ﺗﺎ آن زﻣﺎن‬ ‫ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد درﺑﺮﻧﻤﻰﮔﺮﻓﺖ؛ وﻟﻰ ﺷﻤﺎري از رواﻳﺎت و ﻗﺮاﺋﻦ ﮔﻮﻳﺎى آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺗﺄﻳﻴﺪ‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.48‬‬ ‫‪ . ٢‬دﻻﺋﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻣﻘﺎﻟﻪاي دﻳﮕﺮ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان »ﻣﺼﺤﻒ« ﻋﻠﻲ )ع( آوردهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫ﺷﺪه و ﻛﺎﻣﻠﻰ ﻧﻴﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﻌﻀﻲ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺗﺤﺖ اِﺷﺮاف ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫آﻧﻬﺎ را‬

‫ﺑﺮاى ﺧﻮد ﺗﺮﺗﻴﺐ داده ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺷﻮاﻫﺪي ﻛﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﭘﻴﺶ از ﺗﺄﻟﻴﻒ و ﻋﺮﺿﺔ ﻣﺼﺤﻒِ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣـﺼﺎﺣﻔﻲ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ رواﻳﺖ ذﻳﻞ اﺳﺖ‪ :‬ﻋﻦ اﺑﻲ اﺑﻮﻋﺒﺪ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم ﻗﺎل‪’. >+ (5k2! H/) #„! 5+ <¡&» ...‬‬ ‫‪(5k2! H/) H/ %i> :+ (5k2! H/) H/ X. ¢£! €Z‚ bi> LVj H/ -% m/ F‬‬ ‫=‪' V+ (!C H/ F HT) V§ H/ [F] !mQ> . -% m/ F ’. £: :#¤ & ... u8! o‬‬ ‫ † !‪«1.! I U    1.! " U d/a @FI < 4: :4!& †j4H‬‬

‫‪١‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﺪ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ رواﻳﺖ وﻗﺘﻲ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﺼﺤﻒ ﺧﻮد را ﻋﺮﺿﻪ ﻧﻤﻮد ﺑـﻪ او ﮔﻔﺘﻨـﺪ‪:‬‬ ‫»‪ .«1.! I U    1.! " U d/a @FI‬ﻳﻌﻨﻲ ﻣﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﺟﺎﻣﻌﻲ دارﻳﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺔ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‬ ‫را در ﺑﺮ ﻣﻲﮔﻴﺮد و ﻧﻴﺎزي ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﺗﻮ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ در آن زﻣـﺎن‪ ،‬واژة‬ ‫ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮاي ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮده و ﭘﻴﺶ از ﺗﺄﻟﻴﻒِ ﻣـﺼﺤﻒِ ﻋﻠـﻲ )ع(‪ ،‬ﻣـﺼﺎﺣﻔﻲ در ﺑـﻴﻦ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ ﺟﺎﻣﻊ )درﺑﺮ دارﻧﺪة ﻫﻤﺔ آﻳـﺎت و ﺳـﻮرهﻫـﺎ( و ﺑﺮﺧـﻲ ﻏﻴـﺮ ﺟـﺎﻣﻊ‬ ‫ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫از آﻧﭽﻪ ﺑﻴﺎن ﻧﻤﻮدﻳﻢ روﺷﻦ ﺷﺪ ﻛﻪ دﻻﺋﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه از اﺛﺒﺎت ﻋﺪم ﺗﺄﻟﻴﻒِ ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬـﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫)ص( ﻗﺎﺻﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‬ ‫‪ .1‬ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬﻢ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﭘﮋوﻫﺶ ﺻﺤﻴﺢ در آن‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ‬ ‫داﻧﺶ اﻓﺰاﻳﻲ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﭼﻴﻨﺶ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻠﻮ ﺷﻤﺎري از ﺷﺒﻬﺎت را ﻣﻲﮔﻴﺮد و راه را‬ ‫ﺑﺮاي اﺛﺒﺎت ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮي ﻗﺮآن ﻫﻤﻮار ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ ﺑﺮﺧﻲ اﺑﻌﺎد اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼﻓﻲ و‬ ‫ﻣﺒﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ ﺿﺮورت دارد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﮔﺮﭼﻪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻳﻚ ﻣﺴﺄﻟﺔ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﺳﺖ؛ وﻟﻲ ﺑﺮاي روش ﺷﺪن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﺐ در اﻳﻦ ﻣﺴﺄﻟﻪ‬ ‫ﻛﻪ ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آن ﺷﺒﻬﻪ اﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺻﺮﻓﺎً ﺑﻪ ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﻣﻮرﺧﺎن اﻛﺘﻔﺎ ﻛﺮد؛ زﻳﺮا‬ ‫ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺣﺪود ﻳﻚ ﻗﺮن ﭘﺲ از ﻋﺼﺮ ﻧﺒﻮي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و از ﻣﺠﻌﻮﻻت ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻟﺬا‬ ‫ﺑﺮاي درﻳﺎﻓﺘﻦ واﻗﻌﻴﺖ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ از رواﻳﺎت ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ ،‬اﺣﺎدﻳﺚِ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن )ع( و ﻛﻠﻴﺔ ﺷﻮاﻫﺪ‬ ‫و ﻗﺮاﺋﻦ ﻋﻘﻠﻲ و ﻧﻘﻠﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺻﻔﺎر‪ ،‬ﺑﺼﺎﺋﺮ اﻟﺪرﺟﺎت‪ ،‬ص‪213‬؛ ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.633‬‬

‫‪15‬‬

‫‪ .3‬واژة ﺟﻤﻊ در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﮔﺮدآوريِ اﺟﺰاي ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳﺖ‪» .‬ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در رواﻳﺎت‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎً ﺑﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻣﺼﺤﻒ و ﮔﺎه ﺑﻤﻌﻨﺎي ﺟﻤﻊ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ادﻋﺎي ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻔﻆ و ﺑﺨﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﺮاي اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ اﺛﺒﺎت ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻛﺎرﺑﺮد واژة ﻳﺎد ﺷﺪه در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻲ اﺛﺒﺎت ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺠﺎز ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد و ﺣﻤﻞ واژة ﺟﻤﻊ در رواﻳﺎت ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﺑﺪون ﺗﺮدﻳﺪ ﺟﻤﻊ و ﺗﺮﺗﻴﺐ آﻳﺎت در ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( و ﺑﺎ اﺷﺮاف آن ﺣﻀﺮت اﻧﺠﺎم‬ ‫ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻣﻮرد اﺗﻔﺎق ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﻃﺒﻖ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺟﻤﻊ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( اﻧﺠﺎم ﻧﺸﺪه‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻃﺮﻓﺪارانِ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺑﺮ ﻣﺪﻋﺎي ﺧﻮد ﺳﻪ دﻟﻴﻞ آوردهاﻧﺪ‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﭼﻮن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬ ‫ﻗﺮآن در ﺣﺎل ﻧﺰول ﺑﻮد ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻳﺄس از ﻧﺰول ﻗﺮآن و ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪ‬

‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻴﻦ ﺳﻮرهﻫﺎ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ اﻣﻜﺎن ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ب‪ .‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﻤﺮ‬ ‫ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ از زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ و زﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻛﺎري را‬ ‫اﻧﺠﺎم دﻫﻢ ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( اﻧﺠﺎم ﻧﺪاد‪ .‬ج‪ .‬رواﻳﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﻲ‬ ‫)ع( دﺳﺘﻮر داد ﻛﻪ ﻗﺮآن را ﭘﺲ از اﻳﺸﺎن ﺟﻤﻊ ﻛﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ .6‬دﻟﻴﻞ اول ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر ﻧﺎدرﺳﺖ اﺳﺖ؛ زﻳﺮا ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﻨﻈﻴﻢ آﻧﭽﻪ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن‬ ‫ﻛﺮﻳﻢ ﻗﺒﻼً ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻴﺴﺮ ﺑﻮد و آﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻧﺎزل ﻣﻲﮔﺮدﻳﺪ ﻃﺒﻖ دﺳﺘﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ در ﺟﺎي‬ ‫وﭘﮋة ﺧﻮد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﻧﻬﺎﻳﺘﺎً ﺑﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺼﺤﻒ ﻛﺎﻣﻠﻲ ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .7‬دﻟﻴﻞ دوم ﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر از ﺟﻬﺎﺗﻲ ﻣﻮرد اﺷﻜﺎل اﺳﺖ‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و اﺧﺘﻼف رواﻳﺎتِ‬ ‫ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد‪ .‬ب‪ .‬ﻧﺎدرﺳﺘﻲ ﻣﺤﺘﻮي‪ .‬ج‪ .‬ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎري ﺑﺎ ﻋﻘﻞ و ﻣﻨﻄﻖ و واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه‪.‬‬ ‫‪ .8‬دﻟﻴﻞ ﺳﻮم ﻧﻴﺰ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( ﻣﺼﺤﻒِ وﻳﮋهاي ﺑﻮد ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪،‬‬ ‫ﺗﺄوﻳﻞ و ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻗﺮآﻧﻲ دﻳﮕﺮي ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ داﺷﺖ ﻛﻪ در ﻣﺼﺤﻒﻫﺎي ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺼﺤﻔﻲ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻧﺸﺪ‪ .‬ﻋﺪم ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ ﻣﺰﺑﻮر دﻟﻴﻞ ﺑﺮ ﻋﺪم ﺗﺄﻟﻴﻒ‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﻌﻤﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻧﺺ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را در ﺑﺮ داﺷﺖ ﻧﻤﻲﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫دﻻﻳﻞ ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﺷﻤﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل‬ ‫ﺧﺪا )ص( ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ و در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ١.‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻓﺮاواﻧﻲ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه را ﺗﺄﻳﻴﺪ‬ ‫ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺷﻮاﻫﺪ در ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻗﺎﺑﻞ اراﺋﻪ اﺳﺖ‪ .1 :‬ﺳﺨﻨﺎن و ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ .2 .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮي‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺷﻮاﻫﺪ ﻋﻘﻠﻲ‪.‬‬

‫اﻟﻒ‪ .‬ﮔﺰارﺷﻬﺎي ﺻﺤﺎﺑﻪ و ﺗﺎﺑﻌﺎن از ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬ ‫ﺷﻤﺎري از رواﻳﺎت از ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺪهاي از ﺻﺤﺎﺑﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﮔﺰارش‬

‫ﻣﻰدﻫﺪ و ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﮔﻮﻳﺎي آﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺮآنﻫﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ وﺟﻮد‬ ‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ رواﻳﺎت ذﻳﻞ ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻛﻨّﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص( ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ اﻟﺮﻗﺎع‪ ٢«...‬ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮدﻳﻢ‬ ‫و از ﺻﻔﺤﺎت ﻣﻜﺘﻮب‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﻰﻛﺮدﻳﻢ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ در ﭘﺮﺗﻮ رواﻳﺎت ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺎﺗﺒﺎن وﺣﻲ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺑﻪ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻋﻦ أﺑﻰﻣﺤﺮز أنّ ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ أﺑﻰاﻟﻌﺎص وﻓﺪ إﻟﻰ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻲ اﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻣﻊ ﻧﺎس ﻣﻦ‬ ‫ﺛﻘﻴﻒ‪ ،‬ﻓﺪﺧﻠﻮا ﻋﻠﻲ اﻟﻨﺒﻰ‪) ‬ص(‪ ...‬ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺪﺧﻠﺖ ﻋﻠﻲ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ )ص(‪ ،‬ﻓﺴﺄﻟﺘﻪ ﻣﺼﺤﻔﺎ ﻛﺎن ﻋﻨﺪه‪،‬‬

‫ﻓﺄﻋﻄﺎﻧﻴﻪ و اﺳﺘﻌﻤﻠﻨﻰ ﻋﻠﻴﻬﻢ‪ ،‬و ﺟﻌﻠﻨﻰ إﻣﺎﻣﻬﻢ و أﻧﺎ أﺻﻐﺮﻫﻢ‪.‬‬

‫‪٣‬‬

‫اﺑﻰﻣﺤﺮز ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻋﺜﻤﺎن ﺑﻦ اﺑﻰاﻟﻌﺎص ﺑﺎ ﻣﺮدﻣﻰ از ﺛﻘﻴﻒ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( وارد ﺷﺪﻧﺪ‪ ...،‬ﻋﺜﻤﺎن ﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﺮ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( وارد ﺷﺪم و ﻣﺼﺤﻔﻰ را ﻛﻪ ﻧﺰد اﻳﺸﺎن ﺑﻮد ﺧﻮاﺳﺘﻢ‪ ،‬ﺣﻀﺮﺗﺶ آن را ﺑﻪ ﻣﻦ ﻋﻄﺎ‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد و ﻣﺮا اﻣﺎمِ آﻧﺎن ﻗﺮار داد در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻛﻮﭼﻜﺘﺮﻳﻦ آﻧﺎن ﺑﻮدم‪.‬‬ ‫رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﮔﻮﻳﺎي آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺻﻮرت‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻪ ﺿﻤﻴﻤﺔ رواﻳﺖِ زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ »ﻛﻨّﺎ ﻋﻨﺪ رﺳﻮل اﷲ ﻧﺆﻟﻒ اﻟﻘﺮآن ﻣﻦ‬

‫اﻟﺮﻗﺎع« اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻰﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻲ اﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﻫﺪفِ ﻧﺸﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎ‬

‫‪ . ١‬در اداﻣﺔ ﺑﺤﺚ ﺷﻤﺎري از آﻧﺎن ﻳﺎد ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ .٢‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪249‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.185‬‬ ‫‪ .٣‬ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻃﺒﺮاﻧﻰ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪ ،61‬ح‪8393‬؛ اﺑﻦ اﺑﻰﻋﺎﺻﻢ م ‪ ،287‬اﻵﺣﺎد و اﻟﻤﺜﺎﻧﻰ‪ ،‬ج‪¨© 1‬‬ ‫ ˆ ‪.™eJ ‹. L d™dd  GV!GM ^ 4 Vl> -Z& vp‬‬

‫‪17‬‬

‫ﺑﻜﺎرﮔﻴﺮى ﻛﺎﺗﺒﺎنِ ﻓﺮاواﻧﻰ ﻛﻪ در ﺧﺪﻣﺖ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪﻫﺎى ﻣﺘﻌﺪدى از ﻗﺮآن را ﻓﺮاﻫﻢ‬ ‫ﻣﻰآورده و ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻰ از ﻫﻴﺌﺖﻫﺎﻳﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻀﺮ اﻳﺸﺎن ﺷﺮﻓﻴﺎب ﻣﻰﺷﺪهاﻧﺪ اﻫﺪا ﻣﻰﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .3‬اﺑﻰاﻣﺎﻣﻪ ﺑﺎﻫﻠﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در ‪ ªM4!(j‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬اى ﻣﺮدم ﭘﻴﺶ از آﻧﻜﻪ داﻧﺶ از‬ ‫ﺷﻤﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد و از ﻣﻴﺎن ﺑﺮود آن را ﺑﮕﻴﺮﻳﺪ‪ ...‬ﺷﺨﺼﻰ اﻋﺮاﺑﻰ ﻋﺮض ﻛﺮد‪» :‬ﻳﺎ ﻧﺒﻰ‪ ‬اﻟﻠّﻪ ﻛﻴﻒ ﻳﺮﻓﻊ‬

‫اﻟﻌﻠﻢ ﻣﻨّﺎ و ﺑﻴﻦ أﻇﻬﺮﻧﺎ اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ و ﺗﻌﻠّﻤﻨﺎ ﻣﺎ ﻓﻴﻬﺎ و ﻋﻠّﻤﻨﺎﻫﺎ ﻧﺴﺎءﻧﺎ و ذرارﻳﻨﺎ و ﺧﺪﻣﻨﺎ؟‪ ١«...‬اى ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺧﺪا! ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻋﻠﻢ از ﻣﻴﺎن ﻣﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬در ﺣﺎﻟﻰ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﺣﻒ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺎﺳﺖ و آﻧﭽﻪ در آن‬ ‫ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﻓﺮاﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ و ﺑﻪ زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان و ﺧﺪﻣﺘﻜﺎراﻧﻤﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪاﻳﻢ؟ ‪...‬‬ ‫‪ . .4‬از ﻃﺮﻳﻖ اﺑﻮ ﻋﺒﺪ اﻟﺮﺣﻤﻦ ﺣﺒﻠﻰ از ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ رواﻳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬أن رﺟﻼ أﺗﻲ‬ ‫اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺑﺎﺑﻦٍ ﻟﻪ ﻓﻘﺎل ﻳﺎ رﺳﻮل اﷲ ان اﺑﻨﻲ ﻫﺬا ﻳﻘﺮأ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﺑﺎﻟﻨﻬﺎر وﻳﺒﻴﺖ ﺑﺎﻟﻠﻴﻞ‬

‫ﻓﻘﺎل‪ :‬رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻣﺎ ﺗﻨﻘﻢ ان اﺑﻨﻚ ﻳﻈﻞ ذاﻛﺮا وﻳﺒﻴﺖ ﺳﺎﻟﻤﺎ«‬

‫‪٢‬‬

‫دو رواﻳﺖِ ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﻴﺰ ﺑﺮوﺷﻨﻲ ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه و در ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﱡﻢِ و ﻗﺮاﺋﺖ از آن اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ﺟﻌﻔﺮ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﻋﻦ أﺑﻴﻪ ﻋﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻗﺎل‪ :‬ﻛﺎﻧﺖ اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‬ ‫ﻻﺗﺒﺎع ﻛﺎن اﻟﺮﺟﻞ ﻳﺄﺗﻲ ﺑﻮرﻗﻪ ﻋﻨﺪ اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻓﻴﻘﻮم اﻟﺮﺟﻞ ﻓﻴﺤﺘﺴﺐ ﻓﻴﻜﺘﺐ ﺛﻢ ﻳﻘﻮم‬

‫آﺧﺮ ﻓﻴﻜﺘﺐ ﺣﺘﻰ ﻳﻔﺮغ ﻣﻦ اﻟﻤﺼﺤﻒ‪ ٣.‬اﻣﺎم ﺳﺠﺎد از اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﻘﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص(‬ ‫ﻣﺼﺤﻒﻫﺎ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﻧﻤﻲﺷﺪ؛ ﺑﻠﻜﻪ ﺷﺨﺺ ]ﻣﺘﻘﺎﺿﻲِ ﻣﺼﺤﻒ[ ﺑﺮﮔﻪﻫﺎي آن را ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫)ص( ﻣﻲآورد‪ ،‬ﭘﺲ اﻓﺮاد ﺑﺮاي درك ﺛﻮاب ﺑﻪ ﻧﻮﺑﺖ ﻣﻲﻧﻮﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﺼﺤﻒ ﻛﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ و رواﻳﺎت ﺑﻌﺪي ﻧﻴﺰ ﺑﻮﺿﻮح ﮔﻮﻳﺎي آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺤﻒ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫)ص( اﻣﺮي راﺋﺞ ﺑﻮده و اﻓﺮادِ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲِ ﻣﺼﺤﻒ‪ ،‬ﺑﺮﮔﻪﻫﺎي ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز را ﻧﺰد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﻲآوردهاﻧﺪ‬ ‫و ﻣﺼﺎﺣﻒ زﻳﺮ ﻧﻈﺮ آن ﺣﻀﺮت ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .6‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﻋﺒﺪ اﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل‪ :‬ﺳﺄﻟﺘﻪ ﻋﻦ ﺷﺮاء اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ وﺑﻴﻌﻬﺎ ﻓﻘﺎل‪ :‬إﻧﻤﺎ ﻛﺎن ﻳﻮﺿﻊ اﻟﻮرق‬ ‫ﻋﻨﺪ اﻟﻤﻨﺒﺮ وﻛﺎن ﻣﺎ ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻨﺒﺮ واﻟﺤﺎﺋﻂ ﻗﺪر ﻣﺎ ﺗﻤﺮ اﻟﺸﺎة أو رﺟﻞ ﻣﻨﺤﺮف ﻗﺎل‪ :‬ﻓﻜﺎن اﻟﺮﺟﻞ ﻳﺄﺗﻲ وﻳﻜﺘﺐ‬

‫‪ .١‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪266‬؛ ﻃﺒﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪216 – 215‬؛ ﻫﻴﺜﻤﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪،‬‬ ‫ج‪ ،1‬ص‪.200‬‬ ‫‪.faeJ fb
FL " o N~: da›J fb F7 FI5 -X8j Vl . ٢‬‬ ‫‪ . 3‬ﺑﻴﻬﻘﻲ‪ ،‬اﻟﺴﻨﻦ اﻟﻜﺒﺮي‪ ،‬ج‪ ،6‬ص‪16‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ .83‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﻨﺒﻊ ﻧﺨﺴﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪18‬‬

‫ﻣﻦ ذﻟﻚ‪ ،‬ﺛﻢ إﻧﻬﻢ اﺷﺘﺮوا ﺑﻌﺪ ]ذﻟﻚ[ ﻗﻠﺖ ‪ :‬ﻓﻤﺎ ﺗﺮى ﻓﻲ ذﻟﻚ؟ ﻗﺎل ﻟﻲ‪ :‬أﺷﺘﺮي أﺣﺐ إﻟﻲ ﻣﻦ أن أﺑﻴﻌﻪ‪ ،‬ﻗﻠﺖ‪:‬‬

‫ﻓﻤﺎ ﺗﺮي أن أﻋﻄﻲ ﻋﻠﻲ ﻛﺘﺎﺑﺘﻪ أﺟﺮا؟ ﻗﺎل‪ :‬ﻻ ﺑﺄس وﻟﻜﻦ ﻫﻜﺬا ﻛﺎﻧﻮا ﻳﺼﻨﻌﻮن‪.‬‬

‫‪١‬‬

‫در اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﺸﺪه ﻛﻪ ﻧﮕﺎرش ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻪ ﺷﻴﻮة ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻮده؛ وﻟﻲ‬ ‫رواﻳﺖِ ﭘﻴﺸﻴﻦ ورواﻳﺖ ﺑﻌﺪي ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮاﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻨﺖِ ﻣﺰﺑﻮر‪ ،‬ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻣﺎن ﺣﻴﺎت رﺳﻮل ﺧﺪا‬ ‫)ص( ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫‪ .7‬ﺣﻤﺎد ‪ ª4.[  4: H / VX/ Y  « V m / ^V2‬اﻧﻪ ﻛﺎن ﻳﺘﺤﺮى ﻣﻮﺿﻊ ﻣﻜﺎن‬ ‫اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻳﺴﺒﺢ ﻓﻴﻪ وذﻛﺮ ان رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻛﺎن ﻳﺘﺤﺮى ذﻟﻚ اﻟﻤﻜﺎن وﻛﺎن ﺑﻴﻦ اﻟﻤﻨﺒﺮ واﻟﻘﺒﻠﺔ‬ ‫ﻗﺪر ﻣﻤﺮ اﻟﺸﺎة‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫‪ .8‬رواﻳﺖ ﻗﺘﺎده‪» :‬ﻗﺎل ﺳﺄﻟﺖ أﻧﺲ اﺑﻦ ﻣﺎﻟﻚ رﺿﻰ اﷲ ﻋﻨﻪ ﻣﻦ ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﻲ ﻋﻬﺪ اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫وﺳﻠﻢ؟ ﻗﺎل‪ :‬ارﺑﻌﺔ ﻛﻠﻬﻢ ﻣﻦ اﻻﻧﺼﺎر اﺑﻰ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ وﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ وزﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ واﺑﻮ زﻳﺪ ﻗﺎل وﻧﺤﻦ ورﺛﻨﺎه«‬

‫‪٣‬‬

‫ﻋﺒﺎرتِ »وﻧﺤﻦ ورﺛﻨﺎه« در ﭘﺎﻳﺎنِ اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺷﺎﻫﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺟﻤﻊ«‪ ،‬ﺗﺄﻟﻴﻒ‬ ‫ﻣﺼﺤﻒ اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻣﻘﺼﻮد از »ﺟﻤﻊ« ﺣﻔﻆ ﻛﺮدن و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن ﺑﻮد‪ ،‬ارث ﺑﺮدن ﻣﻌﻨﻲ ﻧﺪاﺷﺖ؛‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﺮاد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﺮدآوري ﻳﺎ ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒِ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ .9‬رواﻳﺖ ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ ﻋﻤﺮو ﺑﻦ ﻋﺎص‪» :‬ﺟﻤﻌـﺖ‪ ‬اﻟﻘﺮآن ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ ﻓﻲ ﻛﻞﱢ ﻟﻴﻠﺔ ﻓﻘﺎل رﺳﻮل اﷲ )ص(‪«...‬‬

‫‪٤‬‬

‫ﺗﻌﺒﻴﺮِ »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ ﻓﻲ ﻛﻞﱢ ﻟﻴﻠﺔ« در اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﻘﺼﻮد از ﺟﻤﻊ‪ ،‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ‬ ‫ﻗﺮآن ﺑﻮده‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺑﺠﺎي »ﻓﻘﺮأت ﺑﻪ« »ﻓﻘﺮأﺗﻪ« ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪ؛ زﻳﺮا »ﻗﺮأ« ﻣﺘﻌﺪي‬ ‫اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﻔﻌﻮل ﻧﻴﺎز ﺑﻪ »ﺑﺎ« ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ .10‬وﻗﺪ روي اﺑﻦ أﺑﻲ داود ﻣﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ اﻟﻘﺮﻇﻲ ﻗﺎل‪» :‬ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﻲ ﻋﻬﺪ رﺳﻮل اﷲ‬ ‫ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺧﻤﺴﺔ ﻣﻦ اﻻﻧﺼﺎر ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ وﻋﺒﺎدة ﺑﻦ اﻟﺼﺎﻣﺖ وأﺑﻰ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ وأﺑﻮ اﻟﺪرداء وأﺑﻮ‬

‫أﻳﻮب اﻻﻧﺼﺎري« اﺳﻨﺎده ﺣﺴﻦ‪ ٥.‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ ﻗﺮﻇﻲ رواﻳﺖ ﺷﺪه ﻛﻪ »در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﭘﻨﺞ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ،‬ﻋﺒﺎدة ﺑﻦ ﺻﺎﻣﺖ‪ ،‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻦ‬

‫ﻛﻌﺐ‪ ،‬أﺑﻮاﻳﻮب و أﺑﻮدرداء«‪.‬‬ ‫‪ . ١‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،5‬ص‪.122‬‬ ‫‪ .2‬ﻣﺴﻠﻢ اﻟﻨﻴﺸﺎﺑﻮري‪ ،‬ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺴﻠﻢ‪ ،‬ج‪ 2 ،‬ص‪.59‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﺨﺎري‪.103-defJ c b
* +, -./0 ،‬‬ ‫‪ .٤‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪163‬؛ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﺔ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﻦ اﺑﻦ ﻣﺎﺟﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺑﺎب ﻓﻲ ﻛﻢ ﻳﺴﺘﺤﺐ أن‬ ‫ﻳﺨﺘﻢ اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ص ‪ .428‬ﻋﺒﺎرت ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﺴﻨﺪ اﺣﻤﺪ آورده ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٥‬اﺑﻦ ﺣﺠﺮ‪ ،‬ﻓﺘﺢ اﻟﺒﺎري‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪48‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.577‬‬

‫‪19‬‬

‫‪ .11‬ﻃﺒﺮى و اﺑﻦ ﻋﺴﺎﻛﺮ از ﺷﻌﺒﻰ رواﻳﺖ ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﮔﻔﺖ‪» :‬ﺟﻤﻊ اﻟﻘﺮآن ﻋﻠﻲ ﻋﻬﺪ رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻲ‬

‫اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﺳﺘﺔ ﻣﻦ اﻻﻧﺼﺎر‪> ^MX/ V MGV! 4  -X% < V W 4  3 \ V W :‬‬ ‫ ‪ ١«.‬در زﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺷﺶ ﻧﻔﺮ از اﻧﺼﺎر ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدﻧﺪ‪ :‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻦ‬ ‫ﻛﻌﺐ‪ ،‬زﻳﺪ ﺑﻦ ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬ﻣﻌﺎذ ﺑﻦ ﺟﺒﻞ‪ ،‬أﺑﻮدرداء‪ ،‬ﺳﻌﻴﺪ ﺑﻦ ﻋﺒﻴﺪ و أﺑﻮزﻳﺪ‪.«...‬‬ ‫ﺗﻌﺒﻴﺮ »ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن« در رواﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﺗﺪوﻳﻦ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آﻳﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﻧﻪ ﺻِﺮف ﺣﻔﻆ و ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﭙﺮدن؛ زﻳﺮا ﺗﺮدﻳﺪى ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاى ﻛﻪ در ﺟﻨﮓ ﻳﻤﺎﻣﻪ ﻛﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ آن را اﻋﺮاب ﺑﺎدﻳﻪ ﻧﺸﻴﻦ‬

‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰدادﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻪ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از ﻗﺎرﻳﺎن و ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻔﺘﺎد ﻧﻔﺮ از ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن‬ ‫ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺤﺚ از واژة »ﺟﻤﻊ« ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ اﻳﻦ واژه‪ ،‬ﮔﺮدآوري و ﺗﺄﻟﻴﻒ‬ ‫اﺳﺖ؛ ﻟﺬا ﺣﻤﻞ آن ﺑﺮ ﻣﻌﻨﻲ »ﺣﻔﻆ« ﻣﺠﺎز و ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻗﺮﻳﻨﻪ اﺳﺖ و در ﻣﻮارد ﻳﺎد ﺷﺪه ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺠﺎزي وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻗﺮﻳﻨﻪ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎي ﺣﻘﻴﻘﻲ وﺟﻮد دارد و آن ﻛﺜﺮت ﺣﺎﻓﻈﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ ﺑﻪ آن ﺗﻌﺪاد اﻧﺪك ﻣﺤﺪود ﻧﻤﻲﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ب‪ .‬ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺼﺤﻒ در اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى‬ ‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪ ،‬واژة »ﻣﺼﺤﻒ« در ﺷﻤﺎر زﻳﺎدى از اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺸﺎﻧﺔ آن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻮرهﻫﺎى ﻧﺎزل ﺷﺪة ﻗﺮآن‪ ،‬ﺑﺮاى ﺗﻼوت و‬ ‫ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠّﻢ ﺑﺼﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه و ﻣﺼﺎﺣﻔﻲ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺮدم ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ‬ ‫ﺻﻮرت‪ ،‬واژة ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮاي آﻧﺎن ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻨﺎن اﺣﺎدﻳﺜﻲ از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺻﺎدر ﻧﻤﻰﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺼﺤﻒ در آﻧﻬﺎ آﻣﺪه در اﻗﺴﺎم ذﻳﻞ اراﺋﻪ ﻣﻲﮔﺮدد‪:‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚِ ﻋﺒﺎدت ﺑﻮدنِ ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫‪ :4 F 4G 3Š :+ G< 4 > / .1‬اﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ أﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ‬

‫ﺑﺮأﻓﺔ ورﺣﻤﺔ ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ ﻓﻲ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻜﻌﺒﺔ ﻋﺒﺎدة‪.‬‬

‫‪٣‬‬

‫‪ .١‬ﻫﻴﺜﻤﻰ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ‪ ،‬ج‪ ،9‬ص‪312‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.589‬‬ ‫‪.٢‬ر‪.‬ك‪ ¢ 4Q :‬ﺷﺮح ﻣﺴﻠﻢ‪ dyJ dcb ‹d™ea B n ! ’q! GM ،‬ﺳﻴﺪﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺴﻜﺮى‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ و‬ ‫رواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪ 411‬ـ ‪ ،412‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ و ‪ p .D 6# '.3D  O‬م ‪ 230‬ﻳﺎ ‪.240‬‬ ‫‪ .٣‬اﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ اﻻرﺑﻠﻲ‪ ، q dr$ ،‬ج‪ ،3‬ص‪62‬؛ اﺑﻦ ﺷﻬﺮ آﺷﻮب‪ ،‬ﻣﻨﺎﻗﺐ آل اﺑﻲ ﻃﺎﻟﺐ ج‪ ،3‬ص‪6‬؛ !‪k‬‬ ‫‪ ،2H‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار‪ ،‬ج‪ 98‬ص‪.199‬‬

‫‪20‬‬

‫ﻋﻦ اﻟﺮﺿﺎ‪ ،‬ﻋﻦ آﺑﺎﺋﻪ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻲ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ(‪ :‬ﻣﺠﺎﻟﺴﺔ اﻟﻌﻠﻤﺎء ﻋﺒﺎدة واﻟﻨﻈﺮ‬ ‫إﻟﻰ ﻋﻠﻲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻋﺒﺎدة‪ ،‬واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﺒﻴﺖ ﻋﺒﺎدة‪ ،‬واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻤﺼﺤﻒ ﻋﺒﺎدة‪ ،‬واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ‬

‫ﻋﺒﺎدة‪.‬‬

‫‪١‬‬

‫ﻋﻦ أﺑﻲ اﻟﻮازع ذرﻳﺢ ﺑﻦ اﻟﻮازع ﻋﻦ أﺑﻴﻪ وﻛﺎﻧﺖ ﻟﻪ ﺻﺤﺒﺔ ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ص(‪ :‬اﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻤﺼﺤﻒ‬ ‫ﻋﺒﺎدة‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫‪ ¬`+ GV! bi> .f‬ﻋﻦ أمأﻳﻤﻦ ‪ :+ #H H/ F NHT U8! /‬ﺧﻤﺲ ﻣﻦ اﻟﻌﺒﺎدة‪ :‬اﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ‬ ‫اﻟﻤﺼﺤﻒ واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻜﻌﺒﺔ واﻟﻨﻈﺮ إﻟﻰ اﻟﻮاﻟﺪﻳﻦ واﻟﻨﻈﺮ ﻓﻲ زﻣﺰم وﻫﻰ ﺗﺤﻂ اﻟﺨﻄﺎﻳﺎ واﻟﻨﻈﺮ ﻓﻲ وﺟﻪ‬

‫اﻟﻌﺎﻟﻢ‪.‬‬

‫›‬

‫‪ .3‬ﻋﻦ أﺑﻲ ﺳﻌﻴﺪ اﻟﺨﺪري ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ‪= , 6 e& 4)I.J sJ" :‬‬ ‫" ‪FI  ,  1.! )'  d/ax f &I" :; P v= , 6 e&  w ; : P‬‬

‫‪."1, y‬‬

‫‪٤‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺗﺮﻏﻴﺐ ﺑﻪ ﻗﺮاﺋﺖ از روي ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫‪=>JP :43 1.3 w j30 w ; ; P :+ LV% / N~! u > F VX/
~/ / .١‬‬

‫‪.U 'J zX j3 d ?O d/ax f 1O>P U dJ d/ax ]^ f TU‬‬

‫‪٥‬‬

‫‪ .٢‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪ I5: [ dJ dJ] 1 @ $ d/ax {  JP 6|» :‬‬

‫‪.٦«I5 ' $ ; P 1BI}M! d/ax ]^ { QJP 6‬‬ ‫‪ .٣‬ﻋﻦ أﺑﻰﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻳﺮﻓﻌﻪ إﻟﻰ اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪:3 BF:~J >j:~ .» :‬‬ ‫‪« s.r s ., { d/ax  &@ d/ax f => 6  s.r‬‬

‫‪.٧‬‬

‫‪ .١‬اﺑﻦ أﺑﻲ اﻟﻔﺘﺢ اﻻرﺑﻠﻲ‪ ،­!  . ،‬ج‪ ،3‬ص‪62‬؛ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻲ‪ ،‬ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.204‬‬ ‫‪.™c›J cb
# 0 (j  .٢‬‬ ‫‪.٣‬‬

‫ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺪر اﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪223‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ج‪ ،1‬ص‪.614‬‬

‫‪ .٤‬ﻗﺮﻃﺒﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﻃﺒﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪28‬؛ ‪ dašJ db
]qa " € ®42! V! k%‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺮﺗﻀﻰ ﻓﻴﺾ‬ ‫ﻛﺎﺷﺎﻧﻰ‪
> ?., y ،‬ج‪ ،2‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺪرﺳﻴﻦ‪ ،‬ص‪231‬؛ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﺑﻴﻬﻘﻰ در ﺷﻌﺐ اﻻﻳﻤﺎن‪.‬‬ ‫‪٥‬‬

‫‪ .‬اﺑﻰاﻟﻘﺎﺳﻢ ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻃﺒﺮاﻧﻰ‪ ،‬اﻟﻤﻌﺠﻢ اﻟﻜﺒﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ﺣﻤﺪى ﻋﺒﺪاﻟﻤﺠﻴﺪ اﻟﺴﻠﻔﻰ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪،‬‬ ‫دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻰ‪ ،‬ص‪ ،221‬ﺣﺪﻳﺚ ‪601‬؛‬

‫ﻫﻴﺜﻤﻰ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺰواﺋﺪ ‪ -‬ج ‪ 7‬ص ‪165‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ‬

‫اﻟﺼﻐﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص ‪.254‬‬ ‫‪ .٦‬ﺑﺪراﻟﺪﻳﻦ زرﻛﺸﻰ‪ ،‬اﻟﺒﺮﻫﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.94‬‬

‫‪ .٧‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.201 ،196‬‬

‫‪21‬‬

‫‚‪1:.3 w 30 w ; ; P :+ F VX/ / + J4T‰ > / ‹€= > / Xh .‬‬ ‫‪.d/ax f J.3! 1 w 1,ƒ J Q 6 43‬‬

‫‪١‬‬

‫„‪: E+ EQ>  ( !C H/ F NHT ) U8! / : B ­! ’. A ! Vl> % ¯ ! .‬‬ ‫)>&‪.( €Z‚ A ^!  ^MX! -‬‬

‫‪٢‬‬

‫‪ .6‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻗﺎل‪ :‬ﻓﺈﻧّﻪ ﻛﺎن ﺑﻰ رﻣﺪ ﻓﺸﻜﻮت إﻟﻰ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻓﻘﺎل ﻟﻰ‪«...d/ax { &I KJ» :‬‬

‫‪.٣‬‬

‫‪ .٧‬ﻗﺎل اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪« .@F { K  Qa,# "  d/ax { &I KJ 6» :‬‬ ‫‪ .٨‬ﻗﺎل اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪«...d/ax { &I = , 6 e2& 4)I.J sJ» :‬‬

‫‪.٤‬‬

‫‪.٥‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚِ ﺷﻜﺎﻳﺖِ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫‪ .١‬ﻋﻦ ﺟﺎﺑﺮ ﻋﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪
=:   Fy5:x  d/ax  . K >j…» :‬‬ ‫!‪ †.:  jO3s  †#D Bn :Fy5x ;  †PL  †PB Bn :d/ax ;.‬‬ ‫‪«... @3 P  @‡ Bn :=  ;O‬‬

‫‪.٦‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻪ ﻣﻴﺮاث ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫‪ :!C H/ F HT F 4G + :+ 8/ F $G uX/  + .1‬ﺳﺒﻌﺔ أﺷﻴﺎء ﻳﻜﺘﺐ ﻟﻠﻌﺒﺪ ﺛﻮاﺑﻬﺎ‬ ‫ﺑﻌﺪ وﻓﺎﺗﻪ‪ :‬رﺟﻞ ﻏﺮس ﻧﺨﻼ وﺣﻔﺮ ﺑﺌﺮا وأﺟﺮى ﻧﻬﺮا وﺑﻨﻲ ﻣﺴﺠﺪا ‪ ˆ 0 F d3D 3 ‰ '/a [ $‬‬

‫ ‪.1O ! F# 1 'q 5‬‬

‫‪٧‬‬

‫‪ :#H ! H/ F HT F 4G + + PQ> / .2‬ﺳﺒﻌﺔ ﻳﺠﺮي ﻟﻠﻌﺒﺪ أﺟﺮﻫﻦ ﻣﻦ ﺑﻌﺪ ﻣﻮﺗﻪ وﻫﻮ ﻓﻲ‬ ‫ﻗﺒﺮه ﻣﻦ ﻋﻠﻢ ﻋﻠﻤﺎ أو ﻛﺮى ﻧﻬﺮا أو ﺣﻔﺮ ﺑﺌﺮا أو ﻏﺮس ﻧﺨﻼ أو ﺑﻨﻲ ﻣﺴﺠﺪا ‪'q 5 F ŠO J '/a ‰ J‬‬ ‫‪.1O F# 1‬‬

‫‪٨‬‬

‫‪ . ١‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﺪي‪ ،‬اﻟﻜﺎﻣﻞ ‪ -‬ج ‪ 2‬ص ‪449‬؛ ‪ -‬ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ ج ‪ 2‬ص ‪.609‬‬ ‫‪ - . ٢‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮري‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ج ‪ 4‬ص ‪.267‬‬ ‫‪ .٣‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ 201‬ـ ‪.202‬‬ ‫‪ .٤‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪،‬ج‪،1‬ﭼﺎپ ”‪.š›cJ ‹. Ld™eš!! 2| B n #(8‬‬ ‫‪ .٥‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.510‬‬ ‫‪ .6‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬اﻟﺨﺼﺎل ص ‪174‬؛ ﻋﻠﻲ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﻟﻠﻴﺜﻲ اﻟﻮاﺳﻄﻲ‪ ،‬ﻋﻴﻮن اﻟﺤﻜﻢ واﻟﻤﻮاﻋﻆ‪ -‬ص ‪214‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ‬ ‫ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،11‬ص‪.193‬‬ ‫_ ‪.šyJ
S€ F q%.‬‬ ‫‪ ! 4 > . ٧‬‬ ‫‪ .٨‬ﻫﻴﺜﻤﻰ‪ FL " o ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪167‬؛ ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦ اﻟﺴﻴﻮﻃﻲ‪ - ]qa " € ،‬ج ‪ 2‬ص ‪.42‬‬

‫‪22‬‬

‫‪ :+ ^ : > / }[ F VX/ 4 > .3‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ )ص(‪ :‬إن ﻣﻤﺎ ﻳﻠﺤﻖ اﻟﻤﺆﻣﻦ ﻣﻦ ﻋﻤﻠﻪ وﺣﺴﻨﺎﺗﻪ ﺑﻌﺪ‬ ‫ﻣﻮﺗﻪ ﻋﻠﻤﺎ ﻋﻠﻤﻪ وﻧﺸﺮه‪ ،‬ووﻟﺪا ﺻﺎﻟﺤﺎ ﺗﺮﻛﻪ‪ ،‬و ﻣﺼﺤﻔﺎ ورﺛﻪ و ﻣﺴﺠﺪا ﺑﻨﺎه ‪ ،‬و ﺑﻴﺘﺎ ﻻﺑﻦ اﻟﺴﺒﻴﻞ ﺑﻨﺎه‪.‬‬

‫‪١‬‬

‫‪ ! M8  . A „­! -' jT ¢ G .4‬ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻲ ‪ :+ Q> !C H/ F HT‬ﺧﻤﺴﺔ ﻓﻲ ﻗﺒﻮرﻫﻢ‬ ‫وﺛﻮاﺑﻬﻢ ﻳﺠﺮي إﻟﻰ دﻳﻮاﻧﻬﻢ‪ :‬ﻣﻦ ﻏﺮس ﻧﺨﻼ‪ ،‬وﻣﻦ ﺣﻔﺮ ﺑﺌﺮا‪ ،‬وﻣﻦ ﺑﻨﻰ ﷲ ﻣﺴﺠﺪا
‪d3D 6
'/a [ $ 6‬‬ ‫‪. ˆ 0 I#‬‬

‫‪٢‬‬

‫ﺳﺎﻳﺮ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫‪ .1‬ﻋﻨﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪1.! 3a  KP * @ { Fy5  ` } AU { P
#J .@F { > #q» :‬‬ ‫ ‪«> KP " ‹ 0 TU  1.! J  .# { d/a‬‬

‫‪.٣‬‬

‫‪ .2‬ﻋﻦ أﺑﻰاﻟﺪرداء ﻋﻦ اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪ F: ! 4)' a: 4 :.3  4$FU 5 4 !DŒ XC» :‬‬ ‫‪«4).3‬‬

‫‪.٤‬‬

‫‪ .3‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﻤﺮ أنّ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ  ‪J :!  BF ŽJ YC d ax # ! 5 J‬‬ ‫

‪.>j~ 1I ; I‬‬

‫‪٥‬‬

‫ﻣﺠﻤـــﻮع اﺣﺎدﻳـــﺚ ﻳـــﺎد ﺷـــﺪه ﺑـــﻪ روﺷـــﻨﻰ ﮔﻮﻳـــﺎى آن اﺳـــﺖ ﻛـــﻪ در ﻋﻬـــﺪ ﭘﻴـــﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢﻣﺼﺎﺣﻒ ﻓﺮاواﻧﻰ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﻟﺬا رﺳﻮل ﺧـﺪا )ص( ﻧﻜـﺎت و‬ ‫اﺣﻜﺎﻣﻲ را در ﺑﺎرة آن ﺑﻴﺎن ﻓﺮﻣﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ج‪ .‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ‬ ‫اﻓﺰون ﺑﺮ دﻻﺋﻞ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬دو دﻟﻴﻞ ﻋﻘﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( وﺟﻮد دارد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ‪ .‬ﺳﻔﺎرشﻫﺎى اﻛﻴﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ ﻗﺮآن و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺛﻮاﺑﻬﺎى ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫ﺑﺮاى ﺗﻼوت و ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن و ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﻮردارى ﺣﺎﻓﻈﺎن‪ ،‬ﻗﺎرﻳﺎن و ﻣﻌﻠﻤﺎن ﻗﺮآن از اﻣﺘﻴﺎزات ﻋﺎﻟﻰ و‬ ‫وﻳﮋه‪ ٦‬اﻧﮕﻴﺰة ﺑﺴﻴﺎر ﻗﻮي ﺑﺮاي ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ در ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻮﺟﻮد آورده ﺑﻮد و آﻧﺎن ﺑﻪ‬ ‫‪ . ١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺰﻳﺪ ﻗﺰوﻳﻨﻲ‪ ،‬ﺳﻨﻦ ‪
U  6#‬ج ‪ ،1‬ص ‪88‬؛ ﻗﺮﻃﺒﻲ‪ ،‡ ]5'O ،‬ج ‪ 91‬ص‪.99‬‬ ‫‪ . ٢‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ ‪.ya J ded b
@  ‘ 2H°‬‬ ‫‪ .٣‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.616‬‬ ‫‪ .٤‬ﺟﻌﻔﺮﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺎﻣﻠﻰ‪
 ; B S ’  ،‬ص‪ ،86‬ﺑﻪ ﻧﻘﻞ از ﻧﻮادراﻻﺻﻮل‪ ،‬ص‪.334‬‬ ‫‪ .٥‬اﺑﻰﺑﻜﺮ ﻋﺒﺪاﻟﻠّﻪ ﺑﻦ اﺑﻰداود ﺳﻠﻴﻤﺎن ﺑﻦ اﺷﻌﺚ ﺳﺠﺴﺘﺎﻧﻰ م ‪ ،316‬ﻛﺘﺎب اﻟﻤﺼﺎﺣﻒ‪ ،‬ص‪.206‬‬ ‫‪ .٦‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺳﻴﺪﻣﺮﺗﻀﻰ ﻋﺴﻜﺮى‪ ،‬اﻟﻘﺮآن اﻟﻜﺮﻳﻢ و رواﻳﺎت اﻟﻤﺪرﺳﺘﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ 8H! Vj4! .h ،‬‬ ‫‪1417‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪165‬ـ ‪.177‬‬

‫‪23‬‬

‫ﻣﺠﻤﻮﻋﺔ ﻛﺎﻣﻞ و ﻗﺎﺑﻞ ﺣﻤﻠﻲ از ﻗﺮآن ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ در ﺳﻔﺮ وﺣﻀﺮ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ ﻟﺬا ﺑﺎ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﻮﺷﺖ اﻓﺰارﻫﺎ از ﻗﺒﻴﻞ ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻛﺎﻏﺬ‪ ١‬و ﻗﻄﻌﻪﻫﺎي ﭘﻮﺳﺖِ دﺑﺎﻏﻲ ﺷﺪه و ﻋﺪم ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﻬﻴﺔ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‪ ،‬ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻛﺎر در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( اﻧﺠﺎم ﮔﻴﺮد‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮي و رواﻳﺎت‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ ﻛﻪ از ﺻﺤﺎﺑﻪ آوردﻳﻢ‪ ،‬ﺷﺎﻫﺪ ﺗﺤﻘﻖ ﺧﺎرﺟﻲ اﻧﮕﻴﺰة ﻣﺰﺑﻮر اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب‪ .‬ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و اﻫﺘﻤﺎم آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ‬ ‫وﺣﺪت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻮد‪ ،‬ﻗﺮآن را ﺑﺪون ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ رﻫﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻋﻼﻣﻪ ﺳﻴﺪﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ‬ ‫ﻋﺎﻣﻠﻰ‬

‫رﺣﻤﻪاﷲ‬

‫در اﻳﻦ ﺑﺎره ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻫﺮ ﻛﺲ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫را ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ و ﻣﻘﺎم‬

‫ﺧﺎﺗﻤﻴﺖِ ﻧﺒﻮﺗﺶ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺧﻴﺮﺧﻮاﻫﻰ و اﺧﻼص او در راه ﺧﺪا و ﻗﺮآن و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا‬ ‫واﻗﻒ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻠﻨﺪﻧﻈﺮى‪ ،‬دوراﻧﺪﻳﺸﻰ و اﺣﺘﻴﺎط او ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه اﻣﺖ را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﻣﺤﺎل‬ ‫ﻣﻰداﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ‬

‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‬

‫ﻗﺮآن را ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻰﺗﺮﺗﻴﺐ رﻫﺎ ﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻫﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪ و‬

‫ﻋﺰم راﺳﺦ و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻰﻧﻈﻴﺮ آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ دور اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫دﻻﻳﻠﻲ ﻛﻪ اراﺋﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪي ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ؛ ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺑﻮدنِ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ دﺳﺘﻮرِ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﻮاﻫﺪِ‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮي اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺤﻒ‬ ‫در ﺷﻤﺎرى از اﺣﺎدﻳﺚ از ﺟﻤﻠﻪ اﺣﺎدﻳﺜﻲ ﻛﻪ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻓﻀﻴﻠﺖ ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن رﺳﻴﺪه اﺷﺎرات و ﻗﺮاﺋﻨﻰ‬ ‫وﺟﻮد دارد ﻛﻪ از آﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻰﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻨﺸﺄ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺤﻒِ ﻓﻌﻠﻰ ﺗﻮﺻﻴﻪ و اﺷﺎره‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ اﺣﺎدﻳﺚ ذﻳﻞ از وﺟﻮد ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻣﺼﺎﺣﻒ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا‬ ‫)ص( ﺣﻜﺎﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن‬ ‫‪ &  k+ > / .1‬إﻟﻰ اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪6 $  $ - ' 5 c n ) “ ! Fe~ 6» :‬‬ ‫~‪. «45O  4 Iq Fe~ 6 $  $ 4 ” jB  Fe~ 6  123 T., { / ! Fe‬‬ ‫‪٣‬‬

‫‪١‬‬

‫‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ از »ﻗﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺮﻃﺎس‪ ،‬رق و ﺻﺤﻒ« ﻧﺎم ﺑﺮده‪ ,‬ﺣﺎﻛﻲ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺖ اﻓﺰارﻫﺎ در ﻋﻬﺪ‬ ‫ﻧﺰول ﻗﺮآن وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و ﻣﺮدم ﺑﺎ آﻧﻬﺎ آﺷﻨﺎ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﺳﻮى‪
123 U T 5 #U ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪1373 ،‬ق‪ ،‬ص‪.36‬‬ ‫‪ .٣‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺒﺪاﻟﺮﺣﻤﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻟﺪراﻟﻤﻨﺜﻮر‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪6‬؛ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎماﻟﺪﻳﻦ ﻣﺘﻘﻰ ﻫﻨﺪى‪ ،‬ﻛﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج‪،1‬‬ ‫ص‪.542‬‬

‫‪24‬‬

‫ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم آﻏﺎز ﻛﺮدن ﻗﺮآن ﺷﺎﻫﺪ »ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب« ﺑﺎﺷﺪ ]و ﺑﺎ ﺗﻼوت آن ﻗﺮآن را آﻏﺎز ﻛﻨﺪ[‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻳﻜﻰ از ﻓﺘﻮﺣﺎت در راه ﺧﺪا ﺣﺎﺿﺮ ﺷﻮد و ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗـﻼوت ﻗـﺮآن اداﻣـﻪ‬ ‫دﻫﺪ ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺷﺎﻫﺪ ﺧﺘﻢ آن ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻛﺴﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ]در ﺟﻬﺎد[ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻏﻨﺎﺋﻢ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺎﺷﺪ‬ ‫ﺗﺎ آﻧﻜﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪6:: Z ::  ::•  F:: ˆ # - ' ::» :EE+ uEEX/ EE  #EEi EEˆH& ˆYƒ NEEH/ uEEX/ EE  >EE+ .2‬‬

‫ ‪.١«1.3‬‬ ‫‪ D c 4311.3wj30 B–I Y ; P R)S
=,‬‬ ‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﺮ اُﺑﻰ‪] ‬ﺑﻦ ﻛﻌﺐ[ ﻗﺮاﺋﺖ ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺲ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﻛﺮد‪ ،‬اُﺑﻰ‪ ‬ﺑﻪ او‬ ‫ﮔﻔﺖ‪ :‬ﻗﺮآن را ]دوﺑﺎره[ ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ ﺣﻤﺪ و ﭘﻨﺞ آﻳﻪ از ﺑﻘﺮه آﻏﺎز ﻛﻦ؛ ]و ﺳﭙﺲ اﻓﺰود[ ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛـﻪ ﻣـﻦ‬ ‫ﻗﺮآن را ]در ﻣﺤﻀﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ[ ﺧﺘﻢ ﻛﺮدم‪ ،‬رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳـﻠﻢ ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫‪6: - : ! «— :BI Bn:# XJ TP» JP XC 1B@J ...#HE !C H/FNHT ˆ±8! / . ˆY> / uX/  / .3‬‬ ‫ˆ ‪«/3'x 4S zšJ » YC =, 6 JP ˜™ F‬‬

‫‪٢‬‬

‫ﺑﺮ اﺳﺎس رواﻳﺖ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس از اﺑﻰ ﺑﻦ ﻛﻌﺐ‪ ،‬ﻫﻨﮕﺎﻣﻰ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺮاﺋﺖ ﺳﻮره‬ ‫ﻧﺎس را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﻰرﺳﺎﻧﺪ از ﺳﻮره ﺣﻤﺪ آﻏﺎز ﻣﻰﻛﺮد و ﺳﭙﺲ آﻳﺎﺗﻰ از ﺳﻮره ﺑﻘﺮه را ﺗﺎ »و أوﻟﺌﻚ ﻫﻢ‬

‫اﻟﻤﻔﻠﺤﻮن« ﻣﻰﺧﻮاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .4‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻋﺒﺎس‪ :‬أنّ رﺟﻼً ﻗﺎل‪ vT?:!J ; :  B*J !123 ; :‬ﻗـﺎل‪ ،T:“x 2; :ˆ» :‬ﻗـﺎل‪ :‬ﻳـﺎ‬ ‫رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ! و ﻣﺎ اﻟﺤﺎلّ و اﻟﻤﺮﺗﺤﻞ؟ ﻗﺎل‪«1BJ YC QD 6  QD YC  ;BJ 6 n? :‬‬

‫‪٣‬‬

‫اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻣﺮدى ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻋﺮض ﻛﺮد‪ :‬اى رﺳﻮل ﺧﺪا! ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ اﻋﻤﺎل‬ ‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪» :‬ﻓﺮودآﻳﻨﺪة ﻛﻮچﻛﻨﻨﺪه« ﻋﺮض ﻛﺮد‪» :‬ﻓﺮودآﻳﻨﺪة ﻛﻮچﻛﻨﻨﺪه« ﭼﻴـﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﻛـﺴﻰ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ ]ﺗﻼوت [ﻗﺮآن را از اﺑﺘﺪاء آﻏﺎز ﻛﻨﺪ و ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳـﺎﻧﺪ و دوﺑـﺎره ]ﺑـﺮاى ﻗﺮاﺋـﺖ ﻣﺠـﺪد[ از‬ ‫اﻧﺘﻬﺎى ﻗﺮآن ﺑﻪ اﺑﺘﺪاى آن ﺑﺮﮔﺮدد‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺎ اﻧﺪﻛﻲ ﺗﻔﺎوت در ﻟﻔﻆ ﺑﺮواﻳﺖ اﻣﺎم ﺻـﺎدق )ع(‬ ‫از رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﻧﻘﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٤‬‬

‫اﺣﺎدﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺣﺎﻛﻰ از آن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ ﺣـﺪاﻗﻞ در ﺳـﺎﻟﻬﺎى آﺧـﺮ ﺣﻴـﺎت ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ داراى آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎنِ ﻣﺸﺨﺼﻰ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻌﺒﻴﺮ »أو‪‬ل اﻟﻘـﺮآن«‬ ‫‪ .١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ دﻣﺸﻘﻰ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ اﺑﻦ ﺟﺰرى م ‪ 833‬ه ‪ ،‬اﻟﻨﺸﺮ ﻓﻰ اﻟﻘﺮاءات اﻟﻌﺸﺮ‪ ،‬ج‪ ،2‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻟﻌﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻰﺗﺎ‪،‬‬ ‫ص‪.441‬‬ ‫‪ .٢‬ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪.444‬‬

‫‪ .٣‬ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ ،757‬ح‪.2089 ،2088‬‬

‫‪ .٤‬ﺷﻴﺦِ ﺻﺪوق‪ ،‬ﺛﻮاب اﻷﻋﻤﺎل‪ ،‬ص‪.102‬‬

‫‪25‬‬

‫و »آﺧﺮه« در ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻬﺎرم ﺻﺤﻴﺢ ﻧﺒﻮد؛ زﻳﺮا اﮔﺮ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ ﭘﺮاﻛﻨـﺪه و ﺑـﺪون‬ ‫ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻮد‪ ،‬در آن ﺻﻮرت آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎنِ ﻣﺸﺨﺼﻰ ﻧﺪاﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﻮد ﺑﻬﺘـﺮﻳﻦ ﻋﻤـﻞ اﻳـﻦ‬ ‫اﺳﺖ ﻛﻪ از اﺑﺘﺪاى ﻗﺮآن ﺗﻼوت را آﻏﺎز ﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ اﻧﺘﻬﺎى ﻗﺮآن ﺧﺘﻢ ﻛﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳـﻦ در ﺣـﺪﻳﺚ‬ ‫او‪‬ل ﻋﺒﺎرتِ »‪ «- ' 5 c n ) “ ! Fe~ 6‬آﻣﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮔﻮﻳﺎى آن اﺳﺖ ﻛـﻪ در ﻋﻬـﺪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳـﻠﻢ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺑﺎ ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب آﻏﺎز ﻣﻰﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺣـﺪﻳﺚ دوم و‬ ‫ﺳﻮم اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را ﺑﺎ وﺿﻮح ﺑﻴﺸﺘﺮى روﺷﻦ ﻣﻰﺳﺎزد‪ ،‬زﻳﺮا ﻇﺎﻫﺮ دو ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺰﺑﻮر ﮔﻮﻳﺎى آن اﺳـﺖ‬ ‫ﻛﻪ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ اوﻟﻴﻦ ﺳﻮره در ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘـﺎب و دوﻣـﻴﻦ ﺳـﻮره ﺑﻘـﺮه‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﻇﺎﻫﺮ ﺣﺪﻳﺚ ﺳﻮم ﺣﺎﻛﻰ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻮره ﻧﺎس آﺧﺮﻳﻦ ﺳﻮره ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ ذﻳﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻳﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ‪» :‬اوس ﺑﻦ ﺣﺬﻳﻔـﻪ ﮔﻮﻳـﺪ‪ :‬ﻣـﻦ در ﻣﻴـﺎن ﮔﺮوﻫـﻰ از‬ ‫ﺑﻨﻰﻣﺎﻟﻚ ﺑﻮدم ﻛﻪ اﺳﻼم آورده و ﺑﻪ ﺣﻀﻮر ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ رﺳﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ در ﺧﻴﻤـﻪاى ﺟـﺎى‬ ‫داده ﺷﺪﻳﻢ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢﻫﻤﻪروزه در ﺑﺎزﮔﺸﺖ از ﻣﺴﺠﺪ و ﭘﻴﺶ از رﻓﺘﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻧـﻪ ﻧـﺰد‬ ‫ﻣﺎ ﻣﻰآﻣﺪ‪ .‬او ﺷﺒﻬﺎ ﭘﺲ از ﻧﻤﺎز ﻋﺸﺎ ﻧﺰد ﻣﺎ ﻣـﻰﻣﺎﻧـﺪ و از رﻓﺘـﺎرى ﻛـﻪ ﻗـﻮم وى در ﻣﻜـﻪ و ﭘـﺲ از‬ ‫ﻣﻬﺎﺟﺮت ﺑﻪ ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺑﺎ او داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﻰﮔﻔﺖ‪ .‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﺷـﺒﻰ دﻳﺮﺗـﺮ از وﻗـﺖ‬ ‫ﻫﻤﻴﺸﮕﻰ ﻧﺰد ﻣﺎ آﻣﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ ﺗﺄﺧﻴﺮ را از ﺣﻀﺮﺗﺶ ﭘﺮﺳﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻓﺮﻣـﻮد‪ :‬ﺣﺰﺑـﻰ از ﻗـﺮآن ]ﻛـﻪ ﻫـﺮ ﺷـﺐ‬ ‫ﺗﻼوت ﻣﻰﻛﺮدم[ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺧﻮاﺳﺘﻢ آن را ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﺑﺮﺳﺎﻧﻢ‪ ،‬آنﮔﺎه از ﻣﺴﺠﺪ ﺑﻴﺮون آﻳـﻢ‪ .‬ﺻـﺒﺢ‬ ‫روز ﺑﻌﺪ از اﺻﺤﺎب رﺳﻮل ﺧﺪا ﭘﺮﺳﻴﺪﻳﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻗﺮآن را ﺣﺰبﺑﻨﺪى ﻣﻰﻛﻨﻴﺪ؟ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪ :‬آن را ﺑﻪ ﺷﺶ‬ ‫ﺳﻮره‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺳﻮره‪ ،‬ﻫﻔﺖ ﺳﻮره‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻮره‪ ،‬ﻳﺎزده ﺳﻮره‪ ،‬ﺳﻴﺰده ﺳﻮره ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨـﺪى ﻣـﻰﻛﻨـﻴﻢ و ﺣـﺰب‬ ‫ﻣﻔﺼ‪‬ﻼت )ﺳﻮرهﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه ﻛﻪ آﻳﻪﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه دارﻧﺪ( از ﺳﻮره ق ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﻗﺮآن اﺳـﺖ«‪ ١.‬اﻳـﻦ رواﻳـﺖ‬ ‫دﻻﻟﺖ ﻣﻰﻛﻨﺪ ﻛﻪ در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ داراى ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺑﻮده اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫زﻳﺮا ﻃﺒﻖ آن‪ ،‬ﺑﺨﺶِ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻣﻔﺼﻞ از ﺳﻮره »ق« ﺗﺎ آﺧﺮ ﻗﺮآن ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ؛ ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ در آن ﻫﻨﮕﺎم ﻗﺮآن‬ ‫آﻏﺎز و ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ داﺷﺘﻪ و ﺳﻮرهﻫﺎى ﻣﻔﺼ‪‬ﻞ )ﺳﻮرهﻫﺎى ﻛﻮﺗﺎه( در ﺑﺨﺶ ﭘﺎﻳﺎﻧﻰ آن ﻗﺮار داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ‬ ‫اﻛﻨﻮن ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺪﻳﺚِ ﻧﺒﻮي در ﺑﺎرة ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻗﺮآن‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در ﺣﺪﻳﺜﻲ ﻛﻪ ﺷﻴﻌﻪ و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ از آن ﺣﻀﺮت ﻧﻘﻞ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ ﺑﺮاي ﻫﺮ‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻳﺎد ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر اﺟﻤﺎﻟﻲ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎ ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪:‬‬

‫‪ .١‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﻟﻤﺴﻨﺪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.343‬‬

‫‪26‬‬

‫رواﻳﺖِ ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ :‬ﻋﻦ ﺳﻌﺪ اﻹﺳﻜﺎف ﻗﺎل‪ :‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﷲ ) ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وآﻟﻪ (‪ :‬أﻋﻄﻴﺖ اﻟﺴﻮر‬ ‫اﻟﻄﻮال ﻣﻜﺎن اﻟﺘﻮراة و أﻋﻄﻴﺖ اﻟﻤﺌﻴﻦ ﻣﻜﺎن اﻹﻧﺠﻴﻞ وأﻋﻄﻴﺖ اﻟﻤﺜﺎﻧﻲ ﻣﻜﺎن اﻟﺰﺑﻮر وﻓﻀﻠﺖ‬ ‫ﺑﺎﻟﻤﻔﺼﻞ ‪. ...‬‬

‫‪١‬‬

‫رواﻳﺖِ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ :‬ﻋﻦ واﺛﻠﺔ اﺑﻦ اﻷﺳﻘﻊ‪ :‬أن اﻟﻨﺒﻲ ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺳﻠﻢ ﻗﺎل أﻋﻄﻴﺖ ﻣﻜﺎن اﻟﺘﻮراة‬ ‫اﻟﺴﺒﻊ اﻟﻄﻮال وأﻋﻄﻴﺖ ﻣﻜﺎن اﻟﺰﺑﻮر اﻟﻤﺌﻴﻦ وأﻋﻄﻴﺖ ﻣﻜﺎن اﻹﻧﺠﻴﻞ اﻟﻤﺜﺎﻧﻲ وﻓﻀﻠﺖ ﺑﺎﻟﻤﻔﺼﻞ‪.‬‬

‫‪٢‬‬

‫ﺑﺨﺸﻬﺎي »ﺳﺒﻊ ﻃﻮال« )ﻫﻔﺖ ﺳﻮرة ﻃﻮﻻﻧﻲِ آﻏﺎز ﻗﺮآن( و ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﺑﻌﺪي‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ از اﺑﺘﺪاي‬ ‫ﻗﺮآن آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ آﺧﺮِ ﻗﺮآن ﻣﻨﺘﻬﻲ ﻣﻲﮔﺮدد و ﻣﻘﺼﻮد از »ﻣﻔﺼﻞ« ﺳﻮرهﻫﺎي ﺑﺨﺶِ ﭘﺎﻳﺎﻧﻲ ﻗﺮآن‬ ‫ﻛﺮﻳﻢ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﺑﺨﺸﻬﺎي ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻏﺎﻟﺒﺎً آﻳﺎت ﻛﻮﺗﺎه دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ در‬ ‫ذﻛﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه اﺟﻤﺎﻻً ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺷﺎﻫﺪي‬ ‫اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺳﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب در اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى‬ ‫ﻗﺮﻳﻨﻪ و ﺷﺎﻫﺪ دﻳﮕﺮى ﻛﻪ از ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ ﺑﻮدن ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺣﻜﺎﻳﺖ دارد‪ ،‬ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب ﺑﺮاى ﺳﻮره‬ ‫ﺣﻤﺪ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻋﻨﻮان در ﺷﻤﺎرى از اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى ﺑﻜﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﻣﺰﺑﻮر دﻻﻟﺖ ﻣﻰﻛﻨﺪ ﻛﻪ در‬ ‫ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺳﻮرهﻫﺎى ﻗﺮآن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻰ را داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ از‬ ‫ﻃﺮﻳﻖ وﺣﻰ ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ را ﺑﻪ ﻣﺮدم اﺑﻼغ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ؛ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻋﻨﻮان ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻰ‬ ‫ﺑﺎ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد وﺟﻪ ﺗﺴﻤﻴﻪ اﻳﻦ ﺳﻮره ﺑﻪ &‪ ’q! p‬از آن ﺟﻬﺖ اﺳﺖ‬ ‫ﻛﻪ اوﻟﻴﻦ ﺳﻮره ﻛﺎﻣﻠﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻧﺎزل ﮔﺮدﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻰ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ؛ زﻳﺮا ﻣﻰداﻧﻴﻢ ﻛﻪ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺎﻻﺗﻔﺎق ﺑﺎ آﻳﺎﺗﻰ از او‪‬ل ﺳﻮره ﻋﻠﻖ آﻏﺎز ﺷﺪ‬

‫‪٣‬‬

‫و ﺑﺎ ﻧﺰول آﻳﺎﺗﻰ از ﺳﺎﻳﺮ ﺳﻮرﻫﺎ اداﻣﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺰول ﻛﺎﻣﻞ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ ﭘﺲ از ﻧﺰول ﭼﻨﺪﻳﻦ آﻳﻪ‬ ‫از ﺳﻮرهﻫﺎى دﻳﮕﺮ ﻣﻨﺎﺳﺒﺘﻰ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﻓﺎﺗﺤﻪاﻟﻜﺘﺎب« ﻧﺪارد ﺑﻮﻳﮋه ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺪﻳﺚ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ع(‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرهاي ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﻛﺎﻣﻞ ﭘﺲ از ﺳﻮرة ﻋﻠﻖ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺳﻮرة »ﺿﺤﻲ« ﺑﻮده اﺳﺖ ﻧﻪ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ‪:‬‬ ‫ﻋﻦ اﺑﻲ اﺑﻲاﻟﺠﺎرود ﻋﻦ اﻟﺒﺎﻗﺮ)ع(‪ ! " «   
 » :     
  ... :‬‬

‫‪ ٤.«3
4   5
4» :(
)*  +
,* -  $ . /01$ * '  2/) %&' 
#$‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬ ‫اﻳﻨﻜﻪ آﻳﺎت اﻳﻦ ﺳﻮره ﺑﻠﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮي ﺑﻬﻢ ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ اﺳﺖ ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺎﻳﺪ ﻳﻜﺠﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ١‬ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.601‬‬ ‫‪ . ٢‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﻨﺒﻞ‪ ،‬اﻟﻤﺴﻨﺪ‪ ،‬ج‪ ،4‬ص‪.107‬‬ ‫‪ .٣‬دﻻﻳﻞ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻧﺰول ﻗﺮآن آوردهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ . ٤‬ﻋﻠﻲ ﺑﻦ اﺑﺮاﻫﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.428‬‬

‫‪27‬‬

‫از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻮرة ﺣﻤﺪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرة ﻛﺎﻣﻞ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻋﻨﻮان &‪ ’q! p‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻮره ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻮرهاى اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺘﺎباﻟﻠّﻪ و‬ ‫ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﻳﻒ ﺑﺎ آن آﻏﺎز ﻣﻰﺷﻮد‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى‪ ،‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺳﺎﻳﺮ ﻣﻌﺼﻮﻣﻴﻦ ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴﻼم ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻮﺿﻮع ﻳﺎد ﺷﺪه را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻛﻨﺪ؛ زﻳﺮا ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ ﺧﺒﺮﮔﺎن داﻧﺶ ﻗﺮآن ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ ،١‬اﺳﺎﻣﻰ ﺳـﻮرهﻫـﺎ‬ ‫ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﻤﻰﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻋﻨـﻮان ﻓﺎﺗﺤـﻪاﻟﻜﺘـﺎب ﻛـﻪ در اﺣﺎدﻳـﺚ اﻣﺎﻣـﺎن اﻫـﻞاﻟﺒﻴـﺖ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﻢاﻟﺴﻼمآﻣﺪه از ﻋﺼﺮ ﺧﻠﻔﺎء راﻳﺞ ﺷﺪه و اﺋﻤﻪ ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟـﺴﻼم ﻧﻴﺰ آن را ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣـﺎ‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ذﻛﺮ ﺗﻌﺪادى از اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮى ﺑﺴﻨﺪه ﻣﻰﻛﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﻋﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪.٢«† œx ",5 jS  n ) “ ! jS  n ) KJ jS» :‬‬ ‫‪ .2‬ﻗﺎل رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪:S T:P  n ) “ ! ZJP  ' j3 z,IU | XC» :‬‬ ‫‪. «Zx 2C >j~ 2T$ 6 IJ F! FJ 123‬‬ ‫‪٣‬‬

‫‪ .3‬ﻗﺎل اﻟﻨﺒﻰ‪ ‬ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪.٤« “ 6 n ) “ ! .sžJ» :‬‬ ‫‪ .4‬ﻋﻦ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻗﺎل‪. «n ) “ ! † œx ",5» :‬‬ ‫‪٥‬‬

‫‪ . 5‬ﻋﻦ أﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻗﺎل ﺳﻤﻌﺖ رﺳﻮل اﻟﻠّﻪ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﻳﻘﻮل‪; P Y O 123 2C» :‬‬ ‫‪ >ŒŸ# e3U  n ) “ '#  j3  I  !M! 4.&   † œx 6 , Š I.O F  FB  :Y‬‬ ‫&‪. «4.‬‬ ‫‪٦‬‬

‫‪«...n ) “ ! Tœ = ¡ f TUL w ;L@J » :+ (J) F 4G / .c‬‬

‫‪٧‬‬

‫ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻫﻤﻴﺖِ ﺑﺴﻴﺎرِ وﺣﺪت و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و اﻫﺘﻤﺎم رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬ﻋﻘﻞ‬ ‫ﺣﻜﻢ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻛﺘﺎب اﷲ ﻛﻪ ﻣﺤﻮر وﺣﺪت و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻜﻞ و ﺗﺮﺗﻴﺐ واﺣﺪي‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ اﻳﻨﻜﻪ ﺗﻔﺎوت و اﺧﺘﻼف ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻠﺤﺎظ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠﻢ و‬ ‫‪ .١‬ر‪.‬ك‪ :‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن ﻓﻲ ﻋﻠﻮم اﻟﻘﺮآن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪186‬؛ ﻣﺤﻤﺪﻫﺎدى ﻣﻌﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﻰ‪ ،‬ص‪.112‬‬ ‫‪ .٢‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪ 187‬ـ ‪188‬؛ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ﺳﻨﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.45‬‬ ‫‪ .٣‬اﺑﻦ ﻛﺜﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﻌﻈﻴﻢ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬داراﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ 1402 ،‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪.12‬‬

‫‪ .٤‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻴﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ﺳﻨﻦ ﺑﻴﻬﻘﻰ‪ ،‬ج‪d™d› &‚GM B n ،10‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪10‬؛ ﺣﺎﻛﻢ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮرى‪ ،‬ﻣﺴﺘﺪرك‬ ‫اﻟﺼﺤﻴﺤﻴﻦ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.746‬‬ ‫‪ .٥‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻟﺠﺎﻣﻊ اﻟﺼﻐﻴﺮ‪ ،‬ج‪ ،1‬ﭼﺎپ او‪‬ل‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬داراﻟﻔﻜﺮ‪ 1401 ،‬ه ‪.‬ق‪ ،‬ص‪.66‬‬

‫‪ .٦‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق‪ ،‬اﻻﻣﺎﻟﻲ‪،‬‬

‫|‪ ~X! 2‬ﭼﺎپ اول‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،1417 ،‬ص‪241‬؛ ﻓﻴﺾ ﻛﺎﺷﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﺼﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.120‬‬

‫‪ . ٧‬ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﻘﺎﺗﻞ ﺑﻦ ﺳﻠﻴﻤﺎن‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ‪ :‬ﻋﺒﺪ اﷲ ﺷﺤﺎﺗﻪ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.28‬‬

‫‪28‬‬

‫ﻏﻴﺮ آن‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﻧﻮﻋﻲ ﻧﺎﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ و ﺑﻲ ﻧﻈﻤﻲ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻨﻜﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻧﻈﻢ ﺧﺎصِ ﺧﻮد را‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻠﺤﺎظ وﺣﺪت و ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ و آﺳﺎﻧﻲ ﺗﻌﻠﻴﻢ و ﺗﻌﻠّﻢِ آن‪ ،‬اﻣﺮي راﺟﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ﻳﻘﻴﻦ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل در ﺑﺎرة ﻛﺘﺎب ﺧﻮد راﺟﺢ و اﻓﻀﻞ را ﺑﺮﻣﻲﮔﺰﻳﻨﺪ ﻧﻪ ﻣﺮﺟﻮح را‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣﺆﻳﺪِ ﻋﻘﻠﻲ ﺑﺎ رواﻳﺎت ﻧﺰول دﻓﻌﻲ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻌﻤﻮر ﻧﻴﺰ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﮔﺮدد؛ زﻳﺮا ﻃﺒﻖ اﻳﻦ‬ ‫رواﻳﺎت ﻣﺠﻤﻮع ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﭘﻴﺶ از ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﺰول ﺗﺪرﻳﺠﻲ‪ ،‬در ﺷﺐ ﻗﺪر ﺑﻪ ﻣﻜﺎن ﻣﻘﺪﺳﻲ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﻴﺖ اﻟﻤﻌﻤﻮر )در آﺳﻤﺎن ﭼﻬﺎرم( ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻌﺎً اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﻈﻤﻲ اﻟﻬﻲ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( در ﻣﺮﺣﻠﺔ ﻧﺰول ﺗﺪرﻳﺠﻲ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﻣﺼﺎﺣﻒ از آن ﭘﻴﺮوي ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺼﺤﻒ ﻣﻮﺟﻮد در ﺑﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺆﻳﺪ ﺷﻮاﻫﺪ ﻳﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ؛ وﻟﻲ دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮﻟﻲ ﻧﺪارد ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺧﺎرﺟﻲ )وﺣﺪت ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﻮﺟﻮد( ﻧﻴﺰ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫آراء ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﺰرﮔﺎن‬ ‫ﺑــﻪ ﺳــﺒﺐ دﻻﻟــﺖ ﻗــﺮاﺋﻦ و ﺷــﻮاﻫﺪ ﻳــﺎد ﺷــﺪه ﺑــﺮ ﻧﻈــﻢ ﻳــﺎﻓﺘﻦ آﻳــﺎت در زﻣــﺎن ﺣﻴــﺎت ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪ ،‬ﺟﻤﻌﻰ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺎ اﻳﻨﻜﻪ رواﻳﺎت ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن در زﻣﺎن ﺧﻠﻔﺎ را ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧـﺪ‪،‬‬ ‫در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺑﻮﺷــﺎﻣﻪ ﻣﻘﺪﺳــﻰ )م ‪ (665‬ﻣــﻰﻧﻮﻳــﺴﺪ‪» :‬ﺗــﺄﻟﻴﻒ ﻗــﺮآن ﺑــﻪ ﺷــﻴﻮه ﻛﻨــﻮﻧﻰ در در زﻣــﺎن ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ و ﺑﻪ اذن و ﻓﺮﻣـﺎن آن ﺣـﻀﺮت اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓـﺖ و در زﻣـﺎن اﺑـﻮﺑﻜﺮ در ﻣـﺼﺤﻒ‬ ‫ﺟﻤﻊآورى ﺷﺪ«‬

‫‪.١‬‬

‫ﺑﻴﻬﻘﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺳﻮرهﻫﺎ و آﻳﺎت ﻗﺮآن )ﺑـﻪ ﺟـﺰ اﻧﻔـﺎل و ﺑـﺮاءه( در ﻋﻬـﺪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮ داراى ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬ ‫ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺑﻮد«‬

‫‪.٢‬‬

‫اﺑﻮﺟﻌﻔﺮِ ﻧﺤﺎس ﻣﻰﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻓﻌﻠـﻰ از رﺳـﻮل ﺧـﺪا ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ‬

‫ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ رواﻳﺖ \‪ H‬از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪ ٣‬ﻛﻪ ﻣﻰﻓﺮﻣﺎﻳـﺪ‪ :‬ﺑـﻪ ﺟـﺎى ﺗـﻮرات »ﺳـﺒﻊ‬ ‫ﻃﻮال« و ﺑﻪ ﺟﺎى زﺑﻮر »ﻣﺌﻴﻦ« و ﺑﻪ ﺟﺎى اﻧﺠﻴﻞ »ﻣﺜﺎﻧﻰ« را ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻦ ﻣﺮﺣﻤﺖ ﻓﺮﻣﻮد و ﺑﺎ‬ ‫»ﻣﻔﺼﻞ« اﻣﺘﻴﺎز و ﺑﺮﺗﺮى ﻳﺎﻓﺘﻢ«‪.٤‬‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﺨﺸﻬﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻗﺮآن ﻛﻪ در ﺣﺪﻳﺚ ﻣﺰﺑﻮر رﺳﻴﺪه ﺑﺎ ﻧﻈﻢ ﻓﻌﻠﻰ ﻗـﺮآن اﻧﻄﺒـﺎق دارد؛ اﻳـﻦ‬ ‫‪ .١‬اﺑﻮﺷﺎﻣﻪ ﻣﻘﺪﺳﻰ‪ ،‬اﻟﻤﺮﺷﺪ اﻟﻮﺟﻴﺰ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ ،‬دار ﺻﺎدر‪ ،1395 ،‬ص‪.70‬‬ ‫‪ .٢‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.218‬‬ ‫‪٣‬‬

‫‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ را ﻛﻠﻴﻨﻲ )ره( ﺑﻪ رواﻳﺖ ﺳﻌﺪِ اﺳﻜﺎف از ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﻧﻘﻞ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ‪،‬‬ ‫اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.601‬‬

‫‪ .4‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪218‬؛ ر‪.‬ك‪ :‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﻛﻠﻴﻨﻲ‪ ،‬اﻟﻜﺎﻓﻲ‪ ،‬ج‪ ،2‬ص‪.601‬‬

‫‪29‬‬

‫اﻧﻄﺒﺎق ﻗﺮﻳﻨﻪاى اﺳﺖ ﺑﺮ وﺟﻮد ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎد ﺷﺪه در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ‪.‬‬ ‫ﺳﻴﻮﻃﻰ ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮاﺋﻨﻰ ﻛﻪ ﺑﺮ ﺗﻮﻗﻴﻔﻰ ﺑﻮدن ﻧﻈﻢ ﺳﻮرهﻫﺎ دﻻﻟﺖ دارد اﻳـﻦ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬ ‫ﺳﻮرهﻫﺎى »ﺣﻮاﻣﻴﻢ« ﻫﻤﮕﻰ ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺗﻴﺐ »ﻃﻮاﺳﻴﻦ« ﻧﻴـﺰ ﭼﻨـﻴﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬وﻟـﻰ‬ ‫»ﻣﺴﺒﺤﺎت« ﭘﻰدرﭘﻰ ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﺑﺎ ﺳﻮرهﻫﺎى دﻳﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻴﻦ ﻃـﺴﻢ‬ ‫ﺷﻌﺮاء ﻃﺴﻢ ﻗﺼﺺ ﺑﺎ ﻃﺲ ﻛﻪ ﻛﻮﺗﺎﻫﺘﺮ از آن دو ﻣﻰﺑﺎﺷﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ اﻓﺘﺎده اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺳـﻮرهﻫـﺎ‬ ‫اﺟﺘﻬﺎدى ﺑﻮد ﻫﻤﻪ ﺳﻮ‪‬ر »ﻣﺴﺒﺤﺎت« ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﻫﻢ ﻗﺮار داده ﻣـﻰﺷـﺪ و ﻃـﺲ )ﺳـﻮره ﻧﻤـﻞ( ﭘـﺲ از‬ ‫ﺳﻮره ﻗﺼﺺ ﻗﺮار ﻣﻰﮔﺮﻓﺖ«‪ .١‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﻗﺮاﺋﻦ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ ﺣﻜـﻢ ﻣـﻰﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫اﻗﺘﻀﺎي ﺣﻜﻤﺖِ ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل‪ ،‬ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲِ اﺳﻼم ﻛﻪ آﺧﺮﻳﻦ ﻛﺘﺎب آﺳﻤﺎﻧﻲ و ﻣﺮﺟﻊ ﻫﻤﺔ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺗﺎ‬ ‫ﻗﻴﺎﻣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻈﻢ وﻳﮋهاي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺨﺎﻃﺮ اﺧﺘﻼفِ ﺳﻼﺋﻖ‪ ،‬ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻠﺤﺎظ ﻧﻈـﻢ‬ ‫ﺷﻮرهﻫﺎ ﻣﺨﺘﻠﻒ و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﺸﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﻤﺎري از ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﻛﻪ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻛﻨـﻮﻧﻲ در ﻋﻬـﺪ رﺳـﻮل‬ ‫ﺧﺪا )ص(ﺳﺎﻣﺎن ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :٢‬ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻲ )ره( ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻗﺮآن در زﻣﺎن ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﺷـﻴﻮة ﻛﻨـﻮﻧﻲ‬ ‫ﻧﻈﻢ و ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪٣‬‬

‫ﺳﻴﺪ ﺑﻦ ﻃﺎووس ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﭽﻪ در ﺑﺨﺶِ اول از ﺗﻔﺴﻴﺮِ »‪ « 43 " U‬از ﻋﺒﺪ اﷲ ﺑﻦ اﺣﻤـﺪ‬ ‫ﺑﻦ ﻣﺤﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ اﺑﻮ اﻟﻘﺎﺳﻢ ﺑﻠﺨﻲ )م ‪. :319‬ق( آﻣﺪه ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﺑﻠﺨﻲ ﺑﺮ اﻳـﻦ ﺑـﺎور ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺧﻮد ﻗﺮآن را ﭘﻴﺶ از وﻓﺎﺗﺶ ﺟﻤﻊ ﻛﺮد؛ از اﻳﻦ رو‪ ،‬وي اﻳﻦ ادﻋﺎ را ﻛﻪ اﺑﻮﺑﻜﺮ و ﻋﺜﻤـﺎن‬ ‫ﭘﺲ از وﻓﺎت ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻗﺮآن را ﺟﻤﻊ ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬اﻧﻜﺎر ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٤‬‬

‫ﻋﻼﻣﻪ ﺳﻴﺪﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻋﺎﻣﻠﻰ رﺣﻤﻪاﷲ ﻣﻰﻧﻮﻳﺴﺪ‪ :‬ﻗﺮآن در ﻋﻬﺪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﻴﻦ‬ ‫ﺗﺮﺗﻴﺐ و ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻰ‪ ،‬آﻳﺎت‪ ،‬ﺳﻮرهﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻠﻤﺎت و ﺣﺮوﻓﺶ ﺑﺪون ﻫـﻴﭻ ﻛﺎﺳـﺘﻰ و ﻓﺰوﻧـﻰ ﻳـﺎ ﺗﻐﻴﻴـﺮى‬ ‫ﺗــﺄﻟﻴﻒ ﺷــﺪه ﺑــﻮد‪ ،‬وى ﭘــﺲ از ذﻛــﺮ ﺷــﻮاﻫﺪى ﺑــﺮ ﻣــﺪﻋﺎى ﺧــﻮد ﻣــﻰﻓﺮﻣﺎﻳــﺪ‪ :‬ﻫــﺮ ﻛــﺲ ﭘﻴــﺎﻣﺒﺮ‬ ‫ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ را ﺑﺎ ﺣﻜﻤﺖ ﺑﺎﻟﻐﻪ و ﻣﻘﺎم ﺧﺎﺗﻤﻴﺖِ ﻧﺒـﻮﺗﺶ ﺑـﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺑـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺧﻴﺮﺧـﻮاﻫﻰ و‬ ‫اﺧﻼص او در راه ﺧﺪا و ﻗﺮآن و ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﺪا واﻗﻒ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑﻠﻨـﺪﻧﻈﺮى‪ ،‬دوراﻧﺪﻳـﺸﻰ و اﺣﺘﻴـﺎط او‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻳﻨﺪه اﻣﺖ را ﺑﺪاﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﻣﺤﺎل ﻣﻰداﻧﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻـﻠﻰاﷲﻋﻠﻴـﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ ﻗـﺮآن را‬ ‫‪ .١‬ﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦ ﺳﻴﻮﻃﻰ‪ ،‬اﻻﺗﻘﺎن‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.219‬‬

‫‪ .٢‬ر‪.‬ك‪ :‬رﺿﻰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻃﺎوس‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺴﻌﻮد‪ ،‬ﻗﻢ‪ ،‬ﻣﻨﺸﻮرات رﺿﻰ‪ 1363 ،‬ه ش‪ ،‬ص‪193 ،192‬؛ ﺳﻴﺪاﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‬ ‫ﺧﻮﺋﻰ‪ ،‬اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ص‪253‬؛ ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﺳﻮى‪ 123 U T 5 #U ،‬ﭼﺎپ دوم‪ ،‬ﻟﺒﻨﺎن‪ 1373 ،‬ه ‪.‬ق‪،‬‬ ‫ص‪.36‬‬ ‫‪ . ٣‬ر‪.‬ك‪ :‬ﻃﺒﺮﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ﻃﺒﻊ رﺣﻠﻲ‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.15‬‬ ‫‪ . ٤‬ر‪.‬ك‪ :‬رﺿﻰاﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻃﺎوس‪ ،‬ﺳﻌﺪاﻟﺴﻌﻮد‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪.193 ،192 ،16‬‬

‫‪30‬‬

‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه و ﺑﻰﺗﺮﺗﻴﺐ رﻫﺎ ﻛﻨﺪ؛ اﻳﻦ ﻛﺎر از ﻫﻤﺖ ﺑﻠﻨﺪ و ﻋﺰم راﺳﺦ و ﺣﻜﻤﺖ ﺑﻰﻧﻈﻴﺮ آن ﺣـﻀﺮت ﺑـﻪ‬ ‫دور اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١‬‬

‫از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻰرﺳـﻴﻢ ﻛـﻪ ﺳـﻮرهﻫـﺎ و آﻳـﺎت ﻗـﺮآن ﻛـﺮﻳﻢ در زﻣـﺎن ﺣﻴـﺎت‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢ ﺑﻪ ﺷﻴﻮه ﻛﻨﻮﻧﻰ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷـﺪه ﺑـﻮد و در آن زﻣـﺎن ﻣـﺼﺎﺣﻒ ﻛـﺎﻣﻠﻲ وﺟـﻮد‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬از اﻳﻦ رو رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟﻪوﺳﻠﻢﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻟﻔﻈﻰ ﻗﺮآن ﻧﮕﺮاﻧـﻰ ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮ‬ ‫ﺧﻼف ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻣﻌﻨﻮى ﻗﺮآن و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﻪ رأى ﻛﻪ ﺑﺎرﻫﺎ ﻧﮕﺮاﻧﻰ ﺧﻮد را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آن اﺑـﺮاز داﺷـﺖ‪ ،‬از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﻓﺮﻣﻮد‪ .٢«1: ]:^ j3 1?  ; I TU *F# 6 BJ j3 A DJ  œ$J» :‬ﺑﻴـﺸﺘﺮﻳﻦ‬ ‫ﭼﻴﺰى ﻛﻪ از آن ﺑﺮ اﻣﺖ ﺧﻮد ﻧﮕﺮان ﻫﺴﺘﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷـﺖ ﻣـﻦ ﻛـﺴﻰ ﻗـﺮآن را در‬ ‫دﺳﺖ ﮔﻴﺮد )ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ آن ﺑﭙﺮدازد( و آن را ﺑﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﻌﻨﺎى واﻗﻌﻴﺶ ﺣﻤﻞ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ دو ﺷﺒﻬﻪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﻣﺼﺎﺣﻒِ ﻛﺎﻣﻞ‪ ،‬ﭼﺮا رﺳﻮل ﺧﺪا )ص(‪ ،‬اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم را ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤـﻊ و ﺗـﺄﻟﻴﻒ‬ ‫ﻗﺮآن ﻧﻤﻮد؟ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗﺮآن در زﻣﺎن ﺣﻴﺎت آن ﺣﻀﺮت ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه و آﻳﺎت و ﺳﻮ‪‬ر آن در‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد؟ ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺼﺎﺣﻔﻰ ﻛﻪ ﺗﺎ آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه ﺑﻮد‬ ‫اﻳﻦ ﻛﺎﺳﺘﻰ را داﺷﺖ ﻛﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺗﺄوﻳﻞِ ﻛﺎﻣﻞِ آﻳﺎت را ﻛﻪ رﺳﻮل ﺧﺪا ﺻﻠﻰاﷲﻋﻠﻴﻪوآﻟـﻪوﺳـﻠﻢ از ﻃﺮﻳـﻖ‬ ‫وﺣﻰ درﻳﺎﻓﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﻮد در ﺑﺮ ﻧﻤﻰﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻫﻤﺔ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ آﻧﻬﺎ در ﻋﻬـﺪ رﺳـﻮل ﺧـﺪا‬ ‫)ص( ﻛﻢ وﺑﻴﺶ ﺗﻔﺴﻴﺮِ ﻣﺨﺘﺼﺮِ ﺷﻤﺎري از آﻳﺎت را ﻧﻴﺰ در ﺑﺮ داﺷﺖ؛‪ ٣‬وﻟﻰ ﻗﺮآﻧـﻰ ﻛـﻪ اﻣﻴﺮاﻟﻤـﺆﻣﻨﻴﻦ‬ ‫ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم ﻣﺄﻣﻮر ﺟﻤﻊ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﮔﺮدﻳﺪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﻧﺺِ آﻳﺎت ﺑﺎ اﻣـﻼيِ ﺻـﺤﻴﺢ‪ ،‬ﺷـﺎﻣﻞ وﻳﮋﮔﻴﻬـﺎى‬ ‫ﻣﻬﻤﻰ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻴﺎنِ ﻛﺎﻣﻞ و دﻗﻴﻖِ ﺗﺄوﻳﻞ و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻫﻤﺔ آﻳﺎت ﺑﻮد‪ ٤.‬ﺑﻰﺷﻚ ﺳﺎﻳﺮ ﻣـﺼﺎﺣﻒ ﺑـﻪ ﻫـﻴﭻ‬ ‫وﺟﻪ ﻧﻤﻰﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺟﺎى ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺼﺤﻔﻰ را ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬ ‫‪ .2‬ﻃﺒﻖ ﺑﺮﺧﻲ رواﻳﺎت ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺑﻌﻀﻲ از ﺻﺤﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻲ ﻗﺪري ﻣﺘﻔﺎوت‬ ‫اﺳﺖ ﺑﻮﻳﮋه ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺰول ﺑﻮده اﺳﺖ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﺧـﻮد ﮔـﻮاه ﺑـﺮ‬ ‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ ﺗـﻮﻗﻴﻔﻲ ﻧﺒـﻮده و ﻫﺮﻳـﻚ از ﺻـﺤﺎﺑﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ذوق ﺧـﻮد ﺗﺮﺗﻴﺒـﻲ را‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .١‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ ﺷﺮفاﻟﺪﻳﻦ ﻣﻮﺳﻮى‪ 123 U T 5 #U ،‬ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ص‪ 34‬ـ ‪.36‬‬ ‫‪ .٢‬ﻣﺤﻤﺪﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ‪ ،‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج‪ ،89‬ص‪.112‬‬ ‫‪ . ٣‬ﺷﻮاﻫﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﺑﺤﺚ از اﻧﮕﻴﺰة اﺑﻮﺑﻜﺮ از ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪.‬‬ ‫‪ .٤‬ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻣﻄﻠﺐ راﺟﻊ ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼم را در ﻣﻘﺎﻟﺔ »ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع(« آوردهاﻳﻢ‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫ﭼﻨﺎﻧﻜﻪ در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪي ﺧﻮاﻫﻴﺪ دﻳﺪ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻲ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ ﻣﺼﺤﻒ ﻋﻠﻲ )ع( ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻧﺰول ﺑﻮده‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺻﺮﻓﺎً ﻳﻚ ادﻋﺎي ﻣﺸﻬﻮر و ﺑﻲ اﺳﺎس اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺧﺒﺮ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ‬ ‫ﻣﺼﺎﺣﻒ ﻧﻴﺰ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ اﺳﺖ و دﻟﻴﻞ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻤﺎدي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺧﻼﺻﻪ‬ ‫ﻣﻄﺎﻟﺐ اﻳﻦ درس در ﻣﻮارد ذﻳﻞ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺷﻤﺎري از ﻣﺤﻘﻘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻛﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮان ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻛﻨﻮﻧﻲ را‬ ‫ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺤﻒ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬دﻻﺋﻞ ذﻳﻞ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎه را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ .1‬رواﻳﺎت ﺻﺤﺎﺑﻪ‪ .2 .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻧﺒﻮي‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﻋﺒﺎدت ﺑﻮدن ﻧﮕﺎه ﺑﻪ ﻣﺼﺤﻒ‪ .‬ب‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ‬ ‫ﻗﺮاﺋﺖ از روي ﻣﺼﺤﻒ‪ .‬ج‪ .‬ﺣﺪﻳﺚ ﺷﻜﺎﻳﺖ ﻣﺼﺤﻒ‪ .‬د‪ .‬اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻪ ﻣﻴﺮاث ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﺼﺤﻒ و ﻏﻴﺮ‬ ‫آن‪ .‬واژة ﻣﺼﺤﻒ در اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﺎﻫﺪ آﺷﻜﺎري اﺳﺖ ﺑﺮ اﻳﻨﻜﻪ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﻣﺼﺎﺣﻒ‬ ‫ﻓﺮاواﻧﻲ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ در ﻏﻴﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرت اﺣﺎدﻳﺚ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﻲ ﻣﻌﻨﻲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .3‬ﺣﻜﻢ ﻋﻘﻞ‪ :‬اﻟﻒ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻫﺘﻤﺎم ﻓﻮق اﻟﻌﺎده ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ص( ﺑﻪ ﺣﻔﻆ و ﺻﻴﺎﻧﺖ ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ و ﻧﻴﺰ‬ ‫اﻫﺘﻤﺎم ﺑﺴﻴﺎر آن ﺣﻀﺮت ﺑﻪ وﺣﺪت ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻋﺪم ﺟﻤﻊ ﻗﺮآن و رﻫﺎ ﻛﺮدن آن ﺑﺪون ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﻴﺐ‬ ‫ﻏﻴﺮ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻨﻈﺮ ﻣﻲرﺳﺪ؟‬ ‫ب‪ .‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪي زﻳﺎد و اﻧﮕﻴﺰة ﻋﺎﻟﻲِ ﻣﺴﻠﻤﻴﻦ ﺑﻪ داﺷﺘﻦ ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺮاي ﻳﺎدﮔﻴﺮي‪ ،‬ﻗﺮاﺋﺖ و ﺧﺘﻢ ﻗﺮآن در‬ ‫ﺳﻔﺮ و ﺣﻀﺮ‪ ،‬آﻧﺎن را ﺑﻪ ﺗﻬﻴﺔ ﻣﺼﺤﻒ وا ﻣﻲداﺷﺖ و ﻣﺎﻧﻌﻲ از ﺗﻬﻴﻪ و ﺗﺄﻟﻴﻒ آن ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻃﺒﻌﺎً وﺟﻮد‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﻲ و ﻋﺪم ﻣﺎﻧﻊ ﻣﺴﺎوي ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ و وﺟﻮد ﺷﻲء اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻤﺎري از اﺣﺎدﻳﺚ ﺣﺎﻛﻲ از آﻧﺴﺖ ﻛﻪ‬ ‫ﻗﺮآن ﻛﺮﻳﻢ در ﻋﻬﺪ رﺳﻮل ﺧﺪا )ص( ﻧﻈﻢ ﻛﻨﻮﻧﻲ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺣﺎدﻳﺚِ ﻧﺒﻮي ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ از ﺳﻮرة‬ ‫ﺣﻤﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان &‪ ’q! p‬ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬از ﺟﻤﻠﺔ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪32‬‬