Poradnik Gmo

Organizmy genetycznie zmodyfikowane

Organizmy genetycznie zmodyfikowane

Materiały sz kolen iowe

Poznań, 2007

Projekt realizowany dla Ministerstwa Środowiska i Centrum Informacji o Środowisku Wydawca: Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych Oddział Wielkopolski No part of this book may be reproduced in any form by photostat, microfilm or any others means without permission from the publisher

Materiały opracował Zespół w składzie: Andrzej Anioł, Henryk Bujak, Agnieszka Dalbiak, Michał Giźiński, Barbara Głowacka, Anna Linkiewicz, Sylwia Oleszczuk, Joanna Rybak, Ewa Sawicka-Sienkiewicz, Sławomir Sowa, Tomasz Twardowski, Janusz Zimny, Tomasz Zimny, Jan Narklewicz-Jodko, Paweł Połanecki, Stanisław K. Wiąckowski, Tadeusz Żarski Materiały do druku zatwierdziło: Ministerstwo Środowiska Redaktor techniczny: Sergiusz Zabawa Projekt okładki: Tomasz Moś Projekt współfinansowany przez Unię Europejską

Projekt dofinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie

ISBN 978-83-89696-65-7 Skład: Tomasz Moś Druk: Zakład Poligraficzny Moś-Łuczak sp.j. ul. Piwna 1, 61-065 Poznań

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO

SPIS TREŚCI PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

I.

13 15 15

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII . . . . . . . . . . . . . . I.1. I.2. I.3. I.4.

II.

. . . . . . . . . . . . . . organizmów . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . genetycznie . . . . . . . . . . . . . .

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI . . . . . . . . . . . . . . II.1. II.2 . II.3 . II.4 .

III.

Czym jest biotechnologia? . . . . . . . . . . . Różne kolory biotechnologii i ich rola . . . . . Czym jest GMO – sposoby uzyskiwania zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . Znaczenie nowoczesnej biotechnologii . . . . .

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zasady koegzystencji upraw odmian transgenicznych konwencjonalnymi i ekologicznymi . . . . . . . . . . . . Koegzystencja w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . Przykłady rozwiązań w różnych krajach UE . . . . . . . II.4.1. Niemcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II.4.2 . Czechy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . z . . . . . . . . . .

. . . . . . uprawami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE. . . . . . . . . . . . III.1. III.2. III.3.

III.4.

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inżynieria genetyczna roślin – sposoby wprowadzania genów do roślin . . Rośliny genetycznie zmodyfikowane i perspektywy ich wykorzystania . . III.3.1. Zastosowanie roślin GM w nauce . . . . . . . . . . . . . . . . III.3.2. Zastosowanie roślin GM w praktyce . . . . . . . . . . . . . . . III.3.3. Tolerancja na herbicydy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.3.4. Odporność na szkodniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.3.5. Odporność na choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.3.6. Ulepszanie cech jakościowych . . . . . . . . . . . . . . . . . III.3.7. Praktyczne zastosowanie w tradycyjnej hodowli roślin . . . . . Genetycznie zmodyfikowane rośliny uprawiane w najbliższej przyszłości III.4.1. Tolerancja stresów środowiskowych . . . . . . . . . . . . . . III.4.2. Wykorzystanie w leśnictwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.4.3. Biodegradowalne plastiki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.4.4. Biopaliwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III.4.5. Rośliny jako biofabryki - substancje wykorzystywane w medycynie (biofarmaceutyki) . . . . . . . . . . . . . . . . . III.4.6. Usuwanie zanieczyszczeń ze środowiska - fitoremediacja . . . .

22 24

25 27 28 29 32 32 33

35 37 38 38 38 39 39 40 40 41 42 43 43 43 44 44 45 45

6

SPIS TREŚCI

III.5.

. . . . . . . . .

46 46 50 51 51 51 52 52 56

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE . . . . . . . . .

57 59

III.6. III.7.

IV.

Obecna produkcja roślin genetycznie zmodyfikowanych . . . . III.5.1. Powierzchnia upraw GM stale wzrasta . . . . . . . . III.5.2. Coraz więcej małych gospodarstw uprawia rośliny GM III.5.3. Wpływ na środowisko . . . . . . . . . . . . . . . . . III.5.4. Korzyści ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . III.5.5. Kolejne kraje wydają zgody na uprawę roślin GM . . . Obawy związane z uprawą genetycznie zmodyfikowanych roślin III.6.1. Potencjalny negatywny wpływ na środowisko . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

. . . . . . . . .

IV.1. IV.2.

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tradycyjna hodowla zwierząt w zestawieniu z możliwościami biotechnologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.3. W jakim celu tworzy się transgeniczne zwierzęta? . . . . . . . . . . . . IV.3.1. Wykorzystanie naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.3.2. Wykorzystanie praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.4. Zastosowanie transgenicznych zwierząt w biomedycynie . . . . . . . . . IV.4.1. Zwierzęta jako bioreaktory (molecular pharming) . . . . . . . . IV.4.2. Zwierzęta jako dawcy organów do ksenotransplantacji . . . . . IV.5. Przykłady genetycznych modyfikacji zwierząt . . . . . . . . . . . . . . IV.5.1. Ssaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.5.2. Modyfikacje genetyczne ptaków . . . . . . . . . . . . . . . . IV.5.3. Transgeniczne ryby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.5.4. Transgeniczne owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.6. Gospodarcze perspektywy wykorzystania transgenicznych zwierząt . . . . IV.7. Trudności związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie IV.8. Obawy związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie . . . IV.8.1. Zmiany w środowisku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.8.2. Zapewnienie dobrostanu zwierząt . . . . . . . . . . . . . . . . IV.8.3. Bezpieczeństwo człowieka, konsumenta . . . . . . . . . . . . IV.8.4. Obawy natury etycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV.9. Produkty transgenicznych zwierząt na rynku europejskim . . . . . . . . . IV.10. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

V.

MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE . . . . . V.1 . V.2 . V.3 . V.4 .

VI.

Pojęcie genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów . . . . . . . . Wykorzystanie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych . . . . Projekty badawcze z wykorzystaniem mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych prowadzone w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . Obawy i zagrożenia wynikające ze stosowania mikroorganizmów genetycznie modyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ZASTOSOWANIA GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.1. VI.2. VI.3. VI.4. VI.5.

Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . Wartość żywieniowa i technologiczna zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . Pasze ze zmodyfikowanych roślin . . . . . . . . Rośliny GM w rolnictwie światowym . . . . . GMO w ochronie środowiska . . . . . . . . . .

. . . . . roślin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . genetycznie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59 60 60 61 61 61 64 65 65 67 67 68 68 69 69 69 70 70 71 71 71

73 75 76 79 80

83 85 86 88 88 89

VI.6. VI.7.

VI.8.

VII.

SPIS TREŚCI

7

Wykorzystanie GMO w przemyśle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przepisy regulujące użycie GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.7.1. Zamknięte użycie GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.7.2. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzanie do obrotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.7.3. Wprowadzenie do obrotu produktów GMO . . . . . . . . . . . Zastosowania GMO w medycynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.1. Inżynieria genetyczna a medycyna . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.2. Jakie organizmy mogą być producentami substancji wykorzystywanych w medycynie? . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.3. Dieta prozdrowotna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.4. Problem alergii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.5. Związki farmakologicznie czynne . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.6. Terapia genowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.7. Ksenotransplantacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI.8.8. Mikroorganizmy jako producenci leków . . . . . . . . . . . .

91 94 94

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO . . . . . . . . . . . . . . . . VII.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.2 . Akty prawa międzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.2.1. Konwencja z Rio de Janeiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.2.2. Protokół Kartageński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.3. Prawo Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.3.1. Dyrektywa 90/219/WE w sprawie ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie . . . . . . . VII.3.2. Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylająca dyrektywę Rady 90/220/EWG . . . . . . . . . . . VII.3.3. Rozporządzenie 726/2004/WE ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków . . . . . . VII.3.4. Rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie zmodyfikowanej genetycznie żywności i paszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.3.5. Rozporządzenie 1830/2003/WE dotyczące możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniające Dyrektywę 2001/18/WE . . . . . . . . . . . . . VII.3.6. Dyrektywa 98/44/WE w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.3.7. Rozporządzenie 1946/2003/WE w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych . . VII.3.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII.4. Krajowe uregulowania prawne z zakresu GMO . . . . . . . . . . . . . . VII.4.1. Co reguluje Ustawa o GMO w Polsce . . . . . . . . . . . . . . VII.4.2. Zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych VII.4.3. Szczegółowe informacje dotyczące zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska oraz wprowadzania do obrotu produktów GMO . . . VII.4.4. Projekt nowej ustawy – Prawo o GMO . . . . . . . . . . . . .

95 96 97 97 97 98 99 100 103 103 104

107 109 109 109 110 111 111 114

121 122

128 129 130 131 132 132 136 137 140

8

SPIS TREŚCI

VIII. RAMOWE STANOWISKO POLSKI DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) IX.

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ . . . . . . . . IX.1.

IX.2. IX.3. IX.4. IX.5.

IX.6.

X.

ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH . . . . . X.1. X.2.

XI.

161 163 163 164 164 165 166 167 167 167 168 169 170 170 171 171 172 172

175 177

Przepisy obowiązujące . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Projekt nowej ustawy – „Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

179

REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

181

X.1.

X.2. X.3.

XII.

Minister Środowiska - organ administracji rządowej, właściwy ds. GMO IX.1.1. Bezpośrednie zadania wynikające z prawa krajowego . . . . . . IX.1.2. Kompetencje i zadania Ministra Środowiska wynikające z Protokołu Kartageńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX.1.3. Bezpośrednie zadania wynikające z Protokołu Kartageńskiego Komisja opiniodawczo-doradcza ds. GMO Ministra Środowiska . . . . . Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Główny Inspektor Sanitarny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontrola przestrzegania przepisów ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . IX.5.1. PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA . . . . . . . . . . IX.5.2. PAŃSTWOWA INSPEKCJA OCHRONY ROŚLIN I NASIENNICTWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX.5.3. INSPEKCJA WETERYNARYJNA . . . . . . . . . . . . . . . IX.5.4. INSPEKCJA HANDLOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX.5.5. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY . . . . . . . . . . . . . IX.5.6. ORGANY CELNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX.5.7. INSPEKCJA JAKOŚCI HANDLOWEJ ARTYKUŁÓW ROLNO-SPOŻYWCZYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX.5.8. INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA . . . . . . . . . . Laboratoria referencyjne w zakresie GMO . . . . . . . . . . . . . . . .

147

Rejestry GMO według obowiązującej ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X.1.1. Rejestr zamkniętego użycia GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . X.1.2. Rejestr zamierzonego uwalniania GMO do środowiska . . . . . . X.1.3. Rejestr produktów GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X.1.4. Rejestr wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO . . . . . . . . . . . . Inne rejestry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rejestry GMO w projekcie ustawy - „Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO)” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.1. Rejestry GMO według ustawy z 2001 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.1.1.Rejestr wydanych zgód na zamknięte użycie GMO . . . . . . . .

183 184 185 186 187 187 187

189 191 191

SPIS TREŚCI

XII.1.2.Rejestr wydanych zgód na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu . . . . . XII.1.3.Rejestr wydanych zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.1.4.Rejestr wydanych zezwoleń na wywóz za granicę lub tranzyt przez terytorium RP produktów GMO . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.2. Rejestry GMO według projektu nowego prawa o GMO . . . . . . . . . . XII.2.1.Rejestr Zakładów Inżynierii Genetycznej . . . . . . . . . . . . . XII.2.2.Rejestr zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.2.3.Rejestr zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.2.4.Rejestr zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.2.5.Rejestr wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XII.3. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw rolnictwa poprzez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa (art.177.1) XII.4. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw zdrowia . . . .

XIII. ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO . . . . . . XIII.1. Genetycznie zanieczyszczenie środowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII.2. GMO – na razie dziękujemy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII.3. Czy pasze zawierające GMO stanowią zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII.4. GMO w rolnictwie – zagadnienia prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII.4.1. Prawo Unijne, cele i funkcje aktów normatywnych dot. GMO . . XIII.4.2. Zasady podstawowe, główne akty normatywne i regulacje dot. GMO w UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII.4.3. Koegzystencja, praktyka stosowania prawa unijnego dot. GMO XIII.4.4. GMO, prawo niektórych krajów członkowskich . . . . . . . . . XIII.4.5. GMO. Prawo polskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

192 192 193 194 194 195 195 195 195 196 196

197 199 208 211 218 220 220 224 226 228

XIV. PYTANIA KONTROLNE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

229

XV.

241

SŁOWNICZEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XVI. PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

245

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO

PRZEDMOWA Günter Verheugen - wiceprzewodniczący Europejskiej Komisji Przedsiębiorczości i Przemysłu zapowiadając debatę na temat realizacji Strategii Biotechnologii w Europie przypomniał: „… Biotechnologia ma ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu w Europie i stanowi zasadniczy komponent naszego rozwoju i konkurencyjności. (…) Poprzez zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu badań w zakresie biotechnologii przyczyniamy się do bardziej generalnych celów jak tworzenie dobrze płatnych miejsc pracy dla kadry o wysokich kwalifikacjach, do wzrostu ekonomicznego oraz poprawy naszego bilansu handlowego. ”1 Szczególnie dynamiczny postęp w biotechnologii dokonuje się w dziedzinie inżynierii genetycznej, umożliwiającej zmianę materiału genetycznego dowolnego organizmu. W drodze modyfikacji genetycznych otrzymano rośliny uprawne odporne na herbicydy (soja, kukurydza, rzepak, bawełna, lucerna) i na szkodniki owadzie (kukurydza, bawełna, ziemniak z owadobójczym czynnikiem Bt). Uprawy roślin transgenicznych w 2006 r. objęły ponad 100 mln ha w 22 krajach świata. Ze zmodyfikowanych mikroorganizmów uzyskuje się na skalę przemysłową leki: insulinę, hormon wzrostu, interferon, szczepionki przeciwwirusowe, czynniki krzepliwości krwi. Gruczoły mleczne zwierząt transgenicznych (koza, krowa) są ważnym źródłem ludzkich białek o działaniu terapeutycznym. Prowadzone są prace nad uzyskaniem roślin transgenicznych o zmiemionych walorach prozdrowotnych i smakowych, odpornych na choroby oraz na niekorzystne warunki środowiska (mróz, susza, zasolenie), pochłaniających zanieczyszczenia z gleby i wody. Poddawane są próbom klinicznym innowacyjne metody leczenia chorób, m.in. chorób szpiku kostnego oraz niektórych nowotworów. Prowadzi się badania nad wykorzystaniem zwierząt jako dawców narządów do ksenotransplantacji. Mimo licznych, widocznych sukcesów inżynierii genetycznej, wiele osób wyraża obawy wobec praktycznego wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO). W Polsce w ostatnich latach spadła akceptacja społeczna dla produktów opartych na roślinach transgenicznych. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest brak rzeczowej informacji o korzyściach płynących z wykorzystania zdobyczy biotechnologii. Niewystarczająca jest również popularyzacja wiedzy o ewentualnych zagrożeniach związanych z użyciem organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz o środkach bezpieczeństwa, jakie są podejmowane przy wprowadzaniu do obrotu produktów GMO. 1

http://www.cordis.lu “Biotechnology is of great importance to several of Europe's industrial sectors and will be a key component to increase our competitiveness,” Verheugen stressed. “By keeping Europe at the cutting edge of biotechnology research, we will also contribute to the more general goals of creating more highly-qualified and well paid-jobs, boost economic growth and improve our terms of trade.”

12

PRZEDMOWA

Oddane do rąk Państwa opracowanie przygotowane zostało w celu prezentacji możliwości i ograniczeń inżynierii genetycznej oraz norm prawnych regulujących jej stosowanie. Materiały te, zaadresowane do pracowników administracji publicznej, są wynikiem pracy i zaangażowania wielu Autorów, pragnących przekazać bezstronnie i przystępnie informację o organizmach GM, ich praktycznym stosowaniu i perspektywach wykorzystania, o aktach prawnych regulujących wytwarzanie i stosowanie GMO obowiązujących w Polsce i na terenie Unii Europejskiej oraz o działaniach związanych z wprowadzaniem GMO do środowiska, zapewniających bezpieczeństwo biologiczne i zmniejszających ryzyko krzyżowania się roślin transgenicznych z niemodyfikowanymi. Jedynie konsument dysponujący obiektywną wiedzą o produktach GMO będzie mógł w świadomy sposób korzystać z prawa wyboru towaru zmodyfikowanego lub konwencjonalnego. Mamy nadzieję, że nasze opracowanie zostanie przyjęte życzliwie i okaże się pomocne w przybliżeniu wiedzy o organizmach GM. prof. dr hab. Barbara Głowacka koordynator projektu „Wzmocnienie systemu informacji o środowisku w szczególności z zakresu bezpieczeństwa biologicznego” Usługa szkoleniowa, w ramach Transition Facility 2004/016 -829.03.01, szkolenia w zakresie GMO

I.

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO W PROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

Tomasz TWARDOWSKI Instytut Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

I.1.

Czym jest biotechnologia?

Biotechnologia jest jedną z tych dziedzin działalności człowieka, które od lat są wpisane w panoramę życia naukowego i naszej codzienności. Każdego dnia mamy do czynienia z wytworami biotechnologii, mającymi zastosowanie w przemyśle, ochronie środowiska, medycynie, czy w żywieniu i w produkcji żywności, a nawet o tym nie wiemy. Takie hasła jak żywność transgeniczna [żywność GM], terapia genowa czy też najbardziej znane terminy: GMO – genetycznie zmodyfikowany organizm (ang. genetically modified organizm) i LMO – żywy genetycznie zmodyfikowany organizm (ang. living modified organizm) zarówno weszły do naszego codziennego i standardowego słownika, jak i nadal elektryzują oraz wzbudzają emocje w społeczeństwie. Biotechnologia jest to świadczenie dóbr i usług z wykorzystaniem metod biologicznych (definicja wg OECD - Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, czyli Organisation for Economic Co-operation and Development). Rozwój biotechnologii obserwujemy głównie w trzech obszarach: 1) rolnictwie z przetwórstwem rolno-spożywczym, 2) przemyśle oraz 3) farmacji z medycyną i weterynarią. Dla rozwoju każdej dziedziny nauki zasadnicze znaczenie mają nakłady finansowe i postęp badań podstawowych; jednakże w przypadku biotechnologii szczególną rolę odgrywają także odbiór społeczny i uregulowania prawne. W aspekcie uregulowań prawnych podstawowe znaczenie mają kwestie bezpieczeństwa biologicznego człowieka i środowiska oraz ochrona własności intelektualnej. Należy zwrócić uwagę na to, że nawet najbardziej wyrafinowane dyscypliny naukowe jak w przypadku biotechnologii: genomika, bioinformatyka, rybosomologia, proteomika i wiele innych - są „przekładane” na zwykłe codzienne produkty - artykuły powszechnego użytku, takie jak np. farmaceutyki, środki piorące, wyroby z bawełny, bioetanol czy też pasze. Współczesna biotechnologia w życiu codziennym wzbudza ambiwalentne odczucia w społeczeństwie.

I.2.

Różne kolory biotechnologii i ich rola

Zgodnie z przyjętą przez OECD (jak i UE) klasyfikacją wyróżnić można następujące umowne działy biotechnologii, często określane kolorami: • zielona biotechnologia (ang. green biotechnology), którą stanowią przede wszystkim biotechnologie związane z rolnictwem,wykorzystywane w celach spożywczych i niespożywczych,

16

T.TWARDOWSKI

•

czerwona biotechnologia (ang. red biotechnology), to biotechnologia wykorzystywana w ochronie zdrowia, • biała biotechnologia (ang. white biotechnology), to biotechnologia przemysłowa wykorzystująca systemy biologiczne w produkcji przemysłowej i ochronie środowiska. Zasadnicze znaczenie mają również: • fioletowa biotechnologia zogniskowana wokół zagadnień społecznych i prawnych, jak akceptacja społeczna, legislacja, własność intelektualna czy też zagadnienia filozoficzne i etyczne; • oraz inne, nie mające dotychczas większego znaczenia w naszym kraju, jak niebieska biotechnologia poświęcona problematyce biotechnologii wód (jezior, oceanów i mórz). Społeczeństwo i gospodarka oparte na wiedzy wykreowały specyficzny łańcuch wartości dodanej składający się z nauki i techniki, legislacji i praw własności intelektualnej oraz akceptacji społecznej. W łańcuchu wartości dodanej technologii innowacyjnych, takich jak nowoczesna biotechnologia, postęp uwarunkowany jest równoległym rozwojem wszystkich elementów składowych. Polskie uregulowania prawne obecnie spełniają normy europejskie i światowe, jednakże są w stanie permanentnej nowelizacji, odzwierciedlając w ten sposób stan prawny mający również miejsce w innych krajach oraz dynamikę rozwoju tej innowacyjnej gałęzi gospodarki, jaką jest biotechnologia. Niski poziom akceptacji społecznej jest zapewne spowodowany określonym poziomem wiedzy społeczeństwa, brakiem popularyzacji biotechnologii ze strony przemysłu przy bardzo dużej aktywności i efektywności ugrupowań „zielonych”. Dobre zaplecze logistyczne i przygotowana kadra biotechnologów stwarzają nadzieję, że społeczne i prawne aspekty będą sprzyjać rozwojowi produkcji i kreowaniu miejsc pracy w sektorze biotechnologii, tak aby nasz kraj nie był prawie wyłącznie konsumentem produktów inżynierii genetycznej, jak to ma miejsce obecnie, ale stał się również ich producentem. Konieczne jest w tym celu spełnienie kilku istotnych warunków. Perspektywy polskiej biotechnologii zależą m.in. od szybkiego uregulowania i ciągłej harmonizacji norm prawnych zgodnie ze standardami europejskimi i światowymi, właściwej edukacji społeczeństwa, intensyfikacji badań podstawowych, wspomagania badań rozwojowych oraz zwiększenia liczby inkubatorów przedsiębiorczości łączących naukę i przemysł. Lista czynników warunkujących postęp w nauce, nie tylko w biotechnologii, jest długa. Wiele z tych czynników zależy od właściwego zaangażowania agend rządowych, których skuteczne decyzje mogą usunąć utrudnienia w wykorzystaniu efektów nauki we wprowadzaniu innowacyjnych technologii do gospodarki. Musimy uniknąć błędu zaniechania. Polska spełnia wszelkie uwarunkowania rozwoju nowoczesnej biotechnologii. Stwierdzamy z całym przekonaniem, że dynamiczny rozwój biotechnologii: – jest oparty na solidnych przesłankach naukowych; – prowadzi do rozwoju innowacyjnych technologii zasadniczych dla postępu ekonomicznego naszego państwa; – jest zgodny z koncepcją rozwoju i normami prawnymi Unii Europejskiej. W odniesieniu do czerwonej biotechnologii polscy eksperci charakteryzują sytuację następująco: Profesor Jan Lubiński z Pomorskiej Akademii Medycznej (Szczecin) ocenia perspektywy medycyny przyszłości w naszym kraju: (…) Medycyna przyszłości w coraz większym stopniu będzie oparta na diagnostyce molekularnej zmian konstytucyjnych. Punktem wyjścia do jakichkolwiek działań

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

17

we wszystkich działach medycyny – pediatrii, internie, ginekologii, onkologii itd., będzie test molekularny, jak np. test DNA krwi obwodowej. Praktycznie wskazanie do badań molekularnych wystąpi u każdego człowieka. Diagnostyczne testy molekularne nie będą najprawdopodobniej polegały na pełnej analizie całego genomu, a jedynie tych fragmentów, które są związane z rozwojem chorób (...) Model identyfikacji zmian oparty na badaniu polskiej populacji może wnieść niezwykle dużo do światowego zestawu zmian kluczowych. Ze względu na niezwykle prawdopodobną masowość tego typu diagnostyki molekularnej Polska może zyskać wyjątkowo zarówno w zakresie medycyny jak i ekonomii. (… )1 Natomiast doktor Piotr Borowicz (dyrektor Instytutu Biotechnologii i Antybiotyków) przyszłość produkcji innowacyjnych leków charakteryzuje następująco: (…)Większość biofarmaceutyków wytwarzana jest z użyciem rekombinowanych bakterii (głównie Escherichia coli) i drożdży (Saccharomyces cerevisiae), jak również rekombinowanych linii komórkowych organizmów wyższych oraz - w przypadku przeciwciał monoklonalnych - w hybrydowych kulturach międzygatunkowych. W skład biofarmaceutyków wchodzą niezwykle cenne grupy leków takie jak: rekombinowane hormony, interferony, interleukiny, hematopoetyczne czynniki wzrostu, czynnik martwicy nowotworów, czynniki krzepnięcia krwi, preparaty trombolityczne, enzymy terapeutyczne, przeciwciała monoklonalne i szczepionki. Z klinicznego punktu widzenia znalazły one zastosowanie w leczeniu lub zapobieganiu szeregu schorzeń, m. in.: cukrzycy, niedoboru wzrostu u dzieci i osób dorosłych, zawałów serca, zastoinowej niewydolności serca, udarów mózgu, stwardnienia rozsianego, neutropenii, trombocytopenii, anemii, zapalenia wątroby, reumatoidalnego zapalenia stawów, choroby Crohna, astmy oraz białaczki i całego szeregu chorób nowotworowych. Wykorzystanie technologii rekombinowanego DNA do produkcji ludzkich białek rozwiązało problemy ograniczonej ilości odpowiednich surowców z naturalnego źródła jak również zredukowało możliwość wystąpienia takich działań niepożądanych jak choroba Creutzfelda-Jacoba, zapalenie wątroby typu B lub HIV, wynikających z zanieczyszczeń białek izolowanych z naturalnych źródeł. (…)2 Podjęcie produkcji innowacyjnych leków z zastosowaniem technologii opracowanych w ostatnich dwudziestu latach stworzyło zupełnie nową sytuację w aspekcie perspektyw terapii i szans leczenia do tej pory śmiertelnych chorób. Podkreślić trzeba także znaczenie powstania nowej branży przemysłu, jak również zaistnienia nieoczekiwanych skutków ekonomicznych i efektów społecznych tak szybkiego rozwoju biotechnologii. Krajowa produkcja insuliny pod nazwą handlową Gensulin® spowodowała istotne efekty ekonomiczne dla krajowego budżetu w zakresie refundacji kosztów leku. Cytuję raz jeszcze za drem Piotrem Borowiczem: (…) Efekty wdrożenia produkcji i uruchomienia sprzedaży nowego biofarmaceutyku dla gospodarki kraju składają się z podatków, związanych z prowadzeniem działalności przez nowego producenta i zmniejszenia wydatków budżetu państwa, wynikającego z obniżenia ceny refundowanych leków. (…)3 Podkreślić należy, że dzięki zwiększonemu dostępowi do leków ma miejsce obniżenia kosztów leczenia powikłań schorzeń nieleczonych lub niedostatecznie leczonych innymi lekami. Skutki społeczne to powiększenie dostępu do leków, rozwój krajowego przemysłu 1

2 3

Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 r., pod red. S. Bieleckiego, Biotechnologia, Monografie, nr 3 (2006), s. 37-38. Ibidem, s. 42 – 43. Ibidem, s. 57.

18

T.TWARDOWSKI

oraz integracja środowiska biotechnologicznego i powiązanie go z przemysłem krajowym. Krajowa produkcja Gensulin ® zgodnie z kalkulacją opracowaną przez producenta, firmę Bioton, doprowadziła do oszczędności rzędu 300 mln zł (do lutego 2005 r.) dla skarbu państwa poprzez obniżenie ceny produktu i zmniejszenie kosztów importu. Niezależnie od bezpośrednich zysków (oszczędności) należy wspomnieć o dodatkowych wartościach znacznie trudniejszych do prostej kalkulacji, jak zwiększenie dostępu do wysokiej jakości preparatów terapeutycznych, stworzenie nowych miejsc pracy dla kadry o wysokich kwalifikacjach, uruchomienie nowoczesnej technologii (a zatem postęp technologiczny), czy też stymulowanie warunków sprzyjających rozwojowi następnych innowacyjnych technologii, a zatem przyszłościowo produkcji innych cennych biopreparatów. Z całą pewnością możemy w tym przypadku mówić o dużej wartości dodanej będącej efektem wprowadzenia nowoczesnej technologii.

Rys. 1.

Rys. 2.

Rys. 3.

Rys. 1, rys. 2, rys. 3.

Produkcja Gensulin® w firmie BIOTON (autor dziękuje dr P. Borowiczowi za udostępnienie zdjęć).

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

19

35 rok 2003 (31,5 mld USD)

30

rok 2010 (52,9 mld USD)

Udział [%]

25 20 15 10 5 0 EPO IFN INS CSF BF

HT

F/PI ENZ

IL

PA

GF

(EPO - erytropoetyny; IFN - interferony; INS - insulina; CSF - czynniki stymulujące wzrost kolonii; BF czynniki krzepnięcia krwi; HT - leki hormonalne; F/PI - białka fuzyjne/inhibitory białek; ENZ - enzymy; IL interleukiny; PA - tkankowe aktywatory plazminogenu; GF - czynniki wzrostu)

Rys. 4.

Procentowy udział poszczególnych biofarmaceutyków w światowym rynku rekombinowanych białek w roku 2003 i prognoza na rok 2010 (cytowane za Borowicz, Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 r., pod red. S. Bieleckiego, Biotechnologia, Monografie, nr 3 (2006), s. 55.

Zielona biotechnologia, nazywana czasami „agrobiotechnologią”, jest tym fragmentem biotechnologii rolniczej, który dotyczy roślin, chociaż jest czasami utożsamiana z całą biotechnologią rolniczą obejmującą także zwierzęta, a także cały przemysł rolnospożywczy, w tym przetwórstwo oraz wytwarzanie pasz. Można ten dział biotechnologii zdefiniować jako wykorzystanie najnowszej wiedzy o roślinach dla zaspokojenia potrzeb człowieka. W 2005 r. całkowity areał uprawny roślin transgenicznych przekroczył 90 mln ha, a zapewne w 2006 r. przekroczona została bariera 100 mln ha (w styczniu 2007 r. nie ma jeszcze danych dotyczących 2006 r.). Podstawowe rośliny transgeniczne uprawiane przemysłowo to soja, kukurydza, bawełna i rzepak. Te cztery podstawowe rośliny mają wprowadzane dwie zasadnicze cechy determinujące ich przydatność produkcyjną: odporność na herbicydy nieselektywne (potocznie zwane „totalnymi herbicydami”) oraz odporność na szkodniki owadzie. Pod względem typu transformacji zastosowanego w uprawianych odmianach roślin GM wyraźnie dominuje cecha odporności na herbicyd uniwersalny – jest to 80% upraw roślin GM, następne w kolejności to odmiany z wprowadzonym genem odporności na gąsienice Lepidoptera czyli z tzw. genem Bt (z Bacillus thuringiensis) – 12% areału, następne 8% powierzchni zajmują odmiany zawierające jednocześnie geny odporności na herbicyd uniwersalny i geny Bt.

20

T.TWARDOWSKI

Rys. 5.

Transgeniczna kukurydza

Rys. 6.

Regeneracja rośliny GM.

Rys. 7.

Pole rzepaku transgenicznego.

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

21

Profesor Stefan Malepszy ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (Warszawa) stwierdza: (…) Rośliny, dzięki swym unikatowym cechom, przede wszystkim zdolności do produkcji substancji organicznych z dwutlenku węgla i wody w procesie fotosyntezy i wydzielania tlenu do atmosfery, warunkują istnienie świata zwierzęcego i stanowią podstawę funkcjonowania człowieka na Ziemi. Historia cywilizacji i wzrost ilościowy populacji ludzkiej są ściśle związane z nabywaniem umiejętności udomowiania i hodowli roślin. Współczesna, wielomiliardowa populacja ludzka jest zależna od postępu nauki o roślinach i zwiększania udziału roślin w gospodarce. Znaczenie technologiczne roślin wzrosło niewspółmiernie dzięki konstruowaniu GMO. (…)4 Rozwój „zielonej” biotechnologii ma już obecnie korzystny wpływ na zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska poprzez obniżenie zużycia środków ochrony roślin. Biogospodarka musi być oparta na wiedzy, by poprzez stosowanie nowych technologii zbliżać się do zrównoważonej gospodarki dobrami naturalnymi, aby rzeczywiście odnawialne źródła biomateriałów pozostały dostępne dla następnych pokoleń. Kierunki rozwoju biotechnologii przemysłowej czyli „białej”, w następujący sposób prezentuje prof. Stanisław Bielecki (z Politechniki Łódzkiej, przewodniczący Komitetu Biotechnologii przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk): (…) Biała biotechnologia opiera się głównie na biokatalizie i bioprocesach. Dzięki tej biotechnologii surowce odnawialne, głównie produkty rolne, są przekształcane w cenne chemikalia, leki, materiały polimerowe, czynniki energetyczne, dodatki konsumpcyjne etc. z wykorzystaniem komórek pleśni, drożdży, bakterii, czy enzymów z nich pochodzących. Dla ilustracji rangi zagadnienia można podać, że zakres białej biotechnologii (2004 r.) oceniany jest jako 5% rynku, opanowanego przez przemysł chemiczny, zaś w roku 2010 przewiduje się, że 10%, a być może nawet 20%, produktów przemysłu chemicznego będzie wytwarzane w bioprocesach. Biała biotechnologia czyni aktywność przemysłową bardziej przyjazną dla środowiska i jednocześnie obniża koszty wytwarzania poprzez zmniejszenie zużycia surowców i energii, redukcję odpadów, czy też bioremediację skażonego środowiska. Wykorzystanie białej biotechnologii jest obecnie przedmiotem intensywnych dyskusji w UE. Obszary jej zastosowań, bardzo ważne również dla Polski, to: – zastąpienie tradycyjnych niebiologicznych procesów przemysłowych bioprocesami i wytwarzanie produktów o wysokiej wartości dodanej jak: farmaceutyki, specyficzne chemikalia, żywność i dodatki do żywności, pasze; – wytwarzanie biomateriałów (biodegradowalne plastiki) i biopaliw z odnawialnych surowców; – bioremediacja. Rozwój białej biotechnologii powinien wpływać korzystnie na rozwój rolnictwa i przemysłu chemicznego, a także na środowisko, stanowiąc istotny element zrównoważonego rozwoju. (…)5 Sukcesem laboratorium kierowanego przez prof. Stanisława Bieleckiego jest otrzymanie celulozy produkowanej przez wyselekcjonowany szczep bakterii; celuloza taka ma wiele niezmiernie cennych zastosowań w lecznictwie, m.in. do gojenia ran pooparzeniowych.

4 5

Ibidem, s. 71. Ibidem, s. 95.

22

T.TWARDOWSKI

Rys. 8. Celuloza mikrobiologiczna (autor dziękuje prof. S. Bieleckiemu za udostępnienie zdjęć)

Rys. 9.

I.3.

Struktura mikroskopowa celulozy bakteryjnej (autor dziękuje prof. S. Bieleckiemu za udostępnienie zdjęć).

Czym jest GMO – sposoby uzyskiwania organizmów genetycznie zmodyfikowanych

Podstawowe zadania inżynierii genetycznej możemy określić w dwóch obszarach: po pierwsze - prace naukowe, a następnie komercjalizacja osiągnięć naukowych: Prace naukowe w odniesieniu do GMO najogólniej obejmują 3 etapy: modyfikacja właściwości na poziomie genomu, selekcja komórek (z nowym lub zmodyfikowanym genem), regeneracja GMO.

WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII

23

Komercjalizacja jest kolejnym etapem; musi być realizowana z uwzględnieniem legislacji, biobezpieczeństwa, odbioru społecznego i aspektów ekonomicznych. Jest to w pełni wydzielone, osobne zagadnienie. Bardziej szczegółowo schemat postępowania prowadzący do otrzymania GMO (np. genetycznie zmodyfikowanej rośliny) możemy rozpisać w następujących krokach eksperymentalnych: Poznanie cyklu metabolicznego na podstawie dostępnej literatury. Dokonanie wyboru właściwego enzymu bezpośrednio uczestniczącego w procesie regulatorowym lub enzymu determinującego biosyntezę, względnie funkcję drugorzędowego metabolitu. Przeprowadzenie izolacji tego białka w stanie homogennym. Określenie sekwencji aminokwasowej N-terminalnej. Opracowanie biblioteki c-DNA. Znalezienie genu w bibliotece genomowej. Wydzielenie genu, opracowanie struktury konstruktu genowego. Transformowanie roślinnego genomu (np. poprzez mikrobombardowanie). Dokonanie regeneracji rośliny (poprzez hodowle kallusowe). Podjęcie uprawy polowej. Postępując zgodnie z taką koncepcją otrzymano przykładowo w pracowni prof. Stefana Malepszego (SGGW, Warszawa) „słodki ogórek”, czyli ogórek zawierający gen odpowiedzialny za ekspresję białka charakteryzującego się słodkim smakiem – taumatyny. Białko to zidentyfikowano, wydzielono i scharakteryzowano w podzwrotnikowej roślinie zwanej taumatyną. Również pod tą nazwą szeroko znany i używany jest preparat słodzący „taumatyna”. Dla otrzymania słodkich ogórków otrzymano następujący typowy konstrukt genowy: [35S CaMV – klonowany gen – sekwencja dla peptydu sygnalnego – terminator nos] Następnie wbudowano ten konstrukt do materiału genetycznego ogórka i zrekonstruowano roślinę, zdolną do rozmnażania i przekazywania tej cechy (zdolności biosyntezy białka o słodkim smaku) do kolejnych generacji.

Ogórki: G – owoce typowej odmiany ogórka, T – odmiana transgeniczna wytwarzająca taumatynę – białko słodkiego smaku, K – nietransgeniczny analog, kontrolny.

Rys. 10.

Transgeniczne „słodkie ogórki” otrzymane przez prof. Stefana Malepszego (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) (autor dziękuje prof. S. Malepszemu za udostępnienie zdjęć).

24

T.TWARDOWSKI

Najogólniej ujmując zakres informacji charakteryzujących GMO musi dotyczyć i obejmować następujące informacje (ale nie jest on ograniczony do wymienionych): • charakterystyka organizmów transgenicznych, ze szczególnym uwzględnieniem wprowadzonych, zmodyfikowanych lub wyłączonych sekwencji kwasów nukleinowych; • charakterystyka zamierzonych zastosowań; • charakterystyka środowiska, w którym będą realizowane zamierzone działania; • interakcje środowiskowe oraz między organizmami. Genetycznie zmodyfikowany organizm (GMO) możemy najprościej zdefiniować jako organizm, w którym z zastosowaniem technik inżynierii genetycznej, a zatem w sposób reproduktywny, dokonano zmian w genomie. Modyfikacje mogą polegać zarówno na wstawieniu, jak i na usunięciu określonego genu, czy też całego konstruktu genowego, jak również mogą dotyczyć pojedynczego nukleotydu. Warto w tym kontekście podkreślić, że klonowanie (często błędnie zaliczane do inżynierii genetycznej) prowadzi do otrzymania organizmu potomnego z identycznym genomem jak macierzysty.

I.4.

Znaczenie nowoczesnej biotechnologii

Zgodnie ze Strategią Lizbońską rozwój nowoczesnej gospodarki w dużym stopniu zależy od wykorzystania osiągnięć naukowych. Jednym z szybko i ciągle rozwijających się obszarów nauki, techniki i gospodarki jest biotechnologia. Przewiduje się, że produkty wytworzone dzięki biotechnologii zdominują rynki światowe w tym stuleciu. Zrozumienie podstaw molekularnych procesów metabolicznych – to prawdziwy klucz do sukcesu w zakresie rozwoju nowoczesnej biotechnologii. Natomiast dla społeczeństwa zasadnicze znaczenie ma informacja, że nawet do 70% artykułów żywnościowych obecnie dostępnych na rynku zawiera jakąś (choćby minimalną) frakcję produktów nowoczesnej biotechnologii; jednakże nie więcej niż jedna trzecia konsumentów wie o tym, a znacznie mniejszy odsetek konsumentów rozumie co to znaczy. Jednocześnie wszyscy się zgadzamy z pozornie banalnym stwierdzeniem, że jedynie wykształcony konsument jest w stanie podjąć świadomą i merytorycznie uzasadnioną decyzję. Przekazanie zatem społeczeństwu podstaw biochemii i biologii molekularnej ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju biotechnologii. Praktycznie wszystkie hormony i przeciwciała monoklonalne tak ważne we współczesnej diagnostyce, profilaktyce i terapii są wytwarzane z zastosowaniem technik inżynierii genetycznej. Dla chorych fakt ten nie ma znaczenia. Rozwój przemysłu w zakresie nowych materiałów (biodegradowalnych biomateriałów), odtwarzalnych źródeł energii (bioenergii, jak biopaliwa i biomasa) oznacza konieczność oparcia gospodarki na agrobiotechnologii ukierunkowanie na produkcję przemysłową, a nie spożywczą. Procesy bioremediacji mogą być realizowane znacznie bardziej efektywnie niż w przeszłości z wykorzystaniem roślin i mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych. W Polsce istnieje znaczący potencjał badawczy w zakresie biotechnologii i powinien on zostać optymalnie wykorzystany dla rozwoju krajowej gospodarki. Według szacunkowych ocen (brak jest danych statystycznych) polski przemysł biotechnologiczny zajmujący się głównie konfekcjonowaniem i dystrybucją obcych produktów końcowych, jest na bardzo wstępnym etapie rozwoju.

II.

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO W SPÓŁISTNIENIE ( KOEGZYSTENCJA ) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

Andrzej ANIOŁ Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

II.1.

Wprowadzenie

Współistnienie upraw praktykowano w rolnictwie i wysokojakościowym nasiennictwie przez dziesięciolecia czy nawet stulecia. Jest to kwestia praktyk rolniczych, obejmujących aspekty takie jak odległości rozdzielenia, progi tolerancji, czasy sadzenia, kwitnienia i zbiorów. Naczelną zasadą wszelkich szczegółowych przepisów o współistnieniu różnych typów upraw jest gwarancja zachowania istotnych jakościowych parametrów zbieranego plonu. Dzisiejsza praktyka rolnicza radzi sobie z tym rutynowo, pozwalając nam np. na uprawę rzepaku o dużej zawartości kwasu erukowego, w celu wykorzystywania go jako oleju do smarowania (mimo jego toksycznego oddziaływania na ssaki) obok rzepaku o niskiej zawartości tegoż kwasu, wykorzystywanego na pasze zwierzęce, tudzież jako źródło oleju roślinnego w żywieniu człowieka. Niepomyślną okolicznością jest fakt, że sprawy te, o technicznym i praktycznym charakterze, są niekiedy przedmiotem intensywnej debaty politycznej. Kiedy bowiem tego rodzaju sprawy urosną do rangi politycznych symboli, trudno je będzie skierować pod obrady komisji technicznych, stosownych dla takiego przedmiotu rozważań. Uregulowania prawne, gwarantujące równoprawność różnych form rolnictwa: tradycyjnego=intensywnego, ekologicznego, zrównoważonego, dynamicznego, jak również wykorzystującego możliwości inżynierii genetycznej w postaci odmian transgenicznych stanowią podstawę do ich koegzystencji. Współistnienie upraw polega na zapewnieniu rolnikom praktycznej możliwości wyboru pomiędzy hodowlą upraw tradycyjnych i ekologicznych oraz upraw genetycznie zmodyfikowanych (GMO). Stanowi jednocześnie podstawę wyboru, jakiego dokonuje konsument. Komisja Europejska zdecydowanie uważa, iż konsumenci i producenci powinni mieć możliwość realnego wyboru rodzaju produktów rolnych oraz rodzaju produkcji, jaki preferują. Krajowe akty prawne w zakresie współistnienia upraw powinny zezwalać na swobodne funkcjonowanie podmiotów na rynku, zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym. Ponieważ rolnictwo jest działalnością w otwartej przestrzeni, nie można wykluczyć przypadkowego wystąpienia roślin genetycznie zmodyfikowanych w uprawach odmian konwencjonalnych, co może wywrzeć skutki ekonomiczne z uwagi na fakt, iż wspomniane dwa typy upraw mają inne wartości rynkowe. Oznacza to, że istnieje potrzeba wprowadzenia wykonalnych i opłacalnych środków w zakresie współistnienia

28

A.ANIOŁ

upraw, które to środki zagwarantują, że uprawa odmian zmodyfikowanych genetycznie i odmian niezmodyfikowanych odbywa się zgodnie z normami prawnymi, jakie mają zastosowanie na szczeblu wspólnotowym. Ponieważ w Unii Europejskiej można uprawiać jedynie zatwierdzone odmiany zmodyfikowane genetycznie, a aspekty środowiskowe i zdrowotne zostały uregulowane w aktach wspólnotowych, w szczególności dyrektywą 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz rozporządzeniem (WE) nr 1829/2003 w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, kwestie, jakie należy poruszyć w kontekście współistnienia upraw dotyczą wyłącznie ekonomicznych aspektów domieszek z upraw genetycznie zmodyfikowanych do zbiorów odmian niezmodyfikowanych oraz odpowiednich środków zmierzających do zapobieżenia mieszaniu się tych upraw. Art. 26a dyrektywy 2001/18/WE wzywa państwa członkowskie do opracowania krajowych przepisów w zakresie współistnienia upraw, które pozwolą uniknąć niezamierzonego wystąpienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych w innych produktach. Wspomniany artykuł należy interpretować w połączeniu z postanowieniami innych wspólnotowych aktów prawnych oraz Traktatu WE. W szczególności, na mocy art. 22, dyrektywy. Dyrektywy 2001/18/WE, państwa członkowskie nie mogą zakazywać, ograniczać ani utrudniać wprowadzenia do obrotu zatwierdzonych organizmów GMO. Odpowiednie środki w zakresie współistnienia upraw zależą od wielu czynników, które różnią się od siebie w zależności od regionu, takich jak warunki klimatyczne i glebowe, wielkość i rozłożenie pól, struktura upraw oraz płodozmian, etc. Podejście do kwestii współistnienia upraw oparte o zasadę pomocniczości pozwoli państwom członkowskim dostosować środki do warunków lokalnych.

II.2.

Zasady koegzystencji upraw odmian transgenicznych z uprawami konwencjonalnymi i ekologicznymi

W proponowanej nowej ustawie – Prawo o organizamch genetycznie zmodyfikowanych organem administracji rządowej właściwym w zakresie wydawania decyzji w sprawie stref wskazanych do uprawy roślin GM jest minister właściwy do spraw rolnictwa. Decyzję swą Minister Rolnictwa będzie wydawał w porozumieniu z Ministrem Środowiska. W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowano projekt zmian w sprawie możliwości prowadzenia upraw roślin GM w strefach wskazanych do tych upraw. Organem administracji rządowej właściwym w zakresie upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie minister właściwy do spraw rolnictwa i rozwoju wsi, który będzie wydawał decyzję w tej sprawie w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska oraz po zasięgnięciu opinii rady gminy. Rolnik zamierzający utworzyć strefę, w której będzie prowadził uprawę roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie ponosił odpowiedzialność cywilną za swoją działalność w związku z ewentualnym przekrzyżowaniem lub mechanicznym wymieszaniem materiału rozmnożeniowego. Rolnik obowiązany będzie do przestrzegania przepisów rozporządzenia ministra właściwego do spraw rolnictwa, w którym określona będzie izolacja przestrzenna i zasady zmianowania. Zobowiązany będzie również do prowadzenia monitorowania działek rolnych, na których były uprawiane rośliny genetycznie zmodyfikowane oraz do niszczenia samosiewów roślin genetycznie zmodyfikowanych. Jednocześnie użytkownik

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

29

(rolnik) zobowiązany będzie do poinformowania o utworzeniu strefy, w której będzie prowadzona uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Rejestr użytkowników uprawiających rośliny genetycznie zmodyfikowane prowadzony będzie przez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Szczegółowe warunki uprawy roślin GMO zawarto w projekcie rozporządzenia wykonawczego do nowej ustawy, w którym określono odległości pomiędzy uprawami roślin GM a uprawami roślin niezmodyfikowanych tego samego lub spokrewnionego gatunku oraz podano okresy czasu, po których na polu uprzednio obsianym roślinami GM można uprawiać rośliny niezmodyfikowane tego samego, lub spokrewnionego gatunku. Wprowadzono również konieczność monitorowania pól, w celu stwierdzenia obecności samosiewów roślin GM. Zaproponowane odległości pomiędzy uprawami roślin GM, a uprawami roślin niezmodyfikowanych kukurydzy i rzepaku oparte są na obowiązujących przepisach nasiennych. W przypadku upraw ekologicznych, gdzie obecność materiału genetycznie zmodyfikowanego nie powinna przekraczać progu wykrywalności, tj. <0,1%, odległości zwiększono odpowiednio półtora albo dwukrotnie. Dla upraw nasiennych buraka cukrowego proponowane odległości (dwukrotnie większe, niż w przypadku konwencjonalnych upraw nasiennych) przyjęto na podstawie wyników kilkuletnich badań prowadzonych na farmach w Danii i Wielkiej Brytanii. Przyjęcie takiego rozwiązania pozwala na utrzymanie przypadkowej obecności materiału GMO w nasionach poniżej progu wykrywalności. Stosowanie izolacji przestrzennej dla upraw towarowych buraka cukrowego oraz upraw ziemniaka i soi zaproponowano w celu ograniczenia możliwości zamieszania materiału podczas siewu lub zbioru. Zaproponowane w rozporządzeniu odstępy czasu, które muszą upłynąć przed wysianiem lub wysadzeniem rośliny niemodyfikowanej na tym samym polu, na którym poprzednio uprawiano rośliny zmodyfikowane genetycznie tego samego lub spokrewnionego gatunku mają na celu eliminację ryzyka związanego z przekrzyżowaniem się uprawianych roślin z genetycznie zmodyfikowanymi samosiewami. Przy ustalaniu minimalnych odstępów czasu wzięto pod uwagę możliwość przetrwania części wegetatywnych oraz nasion rośliny genetycznie zmodyfikowanej w glebie w warunkach klimatycznych Polski. Ponadto minister właściwy ds. rolnictwa będzie prowadził rejestr działek rolnych, na których uprawiane były rośliny GM; dane umożliwiające jednoznaczną lokalizację pola będą dostępne tylko dla organów sprawujących nadzór lub kontrolę przestrzegania przepisów o GMO.

II.3.

Koegzystencja w Unii Europejskiej

W roku 2002 Komisja Europejska opublikowała przemyślaną w szczegółach strategię dotyczącą nauk o życiu i biotechnologii. Utworzono Komitet Koordynacyjny ds. Biotechnologii, któremu przypisano zadanie nadzoru nad wprowadzaniem tej strategii w życie i dopilnowania corocznego ogłaszania sprawozdania z postępu prac wdrożeniowych. Rzeczona strategia została dokładnie wyjaśniona w treści pierwotnego komunikatu; druga jego część jest poświęcona „planowi działania.”.

30

A.ANIOŁ

Z uwagi na fakt, że uprawa odmian transgenicznych przynosi często korzyści ekonomiczne oraz poprawę w zakresie bezpieczeństwa i korzyści dla środowiska naturalnego, strategia Komisji charakteryzuje się pozytywnym nastawieniem do tej technologii. Równocześnie Komisja zdaje sobie sprawę z tego, że istnieją konsumenci zainteresowani organicznymi metodami produkcji, (w skali UE stanowi to 2-3% rolnictwa). Ponadto niektórzy konsumenci domagają się pełnej informacji o sposobie produkowania żywności, toteż UE wprowadziła rygorystyczne przepisy dotyczące sprawdzalności (tj. zdolności odtworzenia historii) i oznakowania produktów. Poza tym wyznaczono ogólny limit 0,9% określający maksymalny poziom materiału genetycznie zmodyfikowanego, jaki może występować w składzie produktów pojawiających się w handlu jako produkty „konwencjonalne” czyli nie zawierające GMO. Jest to zasadniczo decyzja o charakterze politycznym, wychodząca naprzeciw potrzebie poczucia bezpieczeństwa konsumenta, nie zaś kwestia związana z bezpieczeństwem, gdyż występujące na rynku produkty genetycznie modyfikowane są gruntownie przebadane przez sieć laboratoriów i są tak samo bezpieczne jak konwencjonalne, lub nawet – pod pewnymi względami – bezpieczniejsze. W zakresie badań nad współistnieniem Komisja partycypuje w finansowaniu programów badawczych COEXTRA i SIGMEA. Cele realizowanego obecnie programu COEXTRA są następujące: • opracowanie komplementarnych narzędzi i metodologii oraz scalenie ich z dotychczasowymi w ramach utrwalonych systemów wsparcia procesu decyzyjnego, mających na celu umożliwienie współistnienia upraw modyfikowanych i nie modyfikowanych genetycznie (tj. konwencjonalnych i organicznych), • możliwość odtworzenia historii materiałów organizmów modyfikowanych genetycznie i produktów pochodnych, idąc tokiem łańcucha żywnościowego i żywieniowego, • przewidywanie przyszłej ekspansji organizmów genetycznie modyfikowanych, w aspekcie zarówno ilościowym jak i jakościowym. Będący w toku realizacji program SIGMEA bada przepływ genów w czasie i przestrzeni na terenie Europy w celu określenia środków koniecznych dla współistnienia systemów produkcji modyfikowanej i nie modyfikowanej genetycznie. Wybrane do analizy uprawy to kukurydza, rzepak oleisty, buraki i pszenica – w ramach systemów produkcji ziaren i upraw. Wyniki przedsięwzięcia obejmą: • Metody wykrywania roślin/produktów genetycznie modyfikowanych, jak również monitorowania i mierzenia średniego poziomu przepływu genów nasion i pyłków, wraz z przewidywanym jego wpływem w skali całego gospodarstwa i regionu, • Środki nieodzowne dla oddzielenia systemu genetycznie modyfikowanego od innych systemów upraw, w skali gospodarstwa i regionu, • Społeczno-gospodarcze następstwa wprowadzenia upraw genetycznie modyfikowanych w niektórych regionach. Uzyskane wyniki zostaną podane do wiadomości wszystkich sektorów europejskiego rolnictwa i będą stanowić pomoc w procesie decyzyjnym na poziomach: lokalnym, regionalnym, krajowym i ogólnoeuropejskim w zakresie zarządzania systemami gospodarki rolnej w odniesieniu do upraw typu genetycznie zmodyfikowanego i nie zmodyfikowanego. W ramach tej strategii dotyczącej nauk o życiu i biotechnologii, rolnictwa sformułowano następującą zasadę działania w zakresie koegzystencji:

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

31

„Komisja podejmie inicjatywę na rzecz opracowania – w partnerskim współdziałaniu z Państwami Członkowskimi, rolnikami i innymi przedsiębiorcami prywatnymi – projektów badawczych i pilotażowych mających na celu sprecyzowanie zasad i możliwych wariantów działań agrotechnicznych lub innego rodzaju działań w celu zagwarantowania uzyskania odpowiednich parametrów jakościowych produktów gospodarki rolnej typu konwencjonalnego i organicznego oraz ich trwałego współistnienia z uprawami genetycznie modyfikowanymi. Ponadto Komisja zdaje sobie sprawę ze znaczenia zapewnienia ochrony istniejących dotychczas zasobów genetycznych w rolnictwie. Uruchomi ona nowy program działań na rzecz zachowania, charakteryzacji, gromadzenia i wykorzystywania zasobów genetycznych w rolnictwie w ramach Wspólnoty”. Powyższa zasada skierowana jest do realizacji przez: państwa członkowskie, fachowe stowarzyszenia (związki) producentów i innych zainteresowanych tą problematyką począwszy od 2002 r. Powyższy materiał opublikowano w 2002 r. W lipcu następnego roku Komisja ogłosiła „Wytyczne dot. współistnienia”, w których omówiono wyzwania dla współistnienia upraw konwencjonalnych, modyfikowanych genetycznie i organicznych. Z doświadczeń rolniczych już wówczas jasno wynikało, że wdrażanie skutecznych metod separacji zależy od stosowanych w rolnictwie praktyk, przy czym sprawy takie jak odległości rozdzielenia i inne zależą od gatunku upraw, klimatu, topografii i innych uwarunkowań lokalnych. Ustanowienie prawodawstwa na poziomie europejskim, które obejmowałoby wszystkie te kwestie, wydawało się rzeczą tak skomplikowaną że prawie nierealną; było jasne, że zastosowanie do tej kwestii znajduje zasada subsydiarności ( pomocniczości), w jej kształcie wyłożonym w art. 3b Traktatu z Maastricht: „W zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, zgodnie z zasadą subsydiarności, Wspólnota podejmuje działania, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działania nie mogą być zrealizowane w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, natomiast, z uwagi na skalę lub skutki proponowane działania, mogą zostać lepiej zrealizowane przez Wspólnotę.” Komisarz ds. Rolnictwa jasno wyraziła swój brak przekonania co do konieczności wprowadzenia w przedmiotowym zakresie rozwiązania legislacyjnego na poziomie europejskim. Przywołane tu „Wytyczne” mają na celu umożliwienie rolnikom wyboru sposobu prowadzenia gospodarki i upraw. Sformułowano je w oparciu o solidną wiedzę, a w ich treści postuluje się długofalowe, prowadzone w szerokim zakresie monitorowanie sytuacji, z elastycznym podejściem do rzeczy. Priorytetowe znaczenie ma propagowanie koordynacji między sąsiednimi gospodarstwami. We wszystkich przypadkach to innowator, czyli rolnik wykorzystujący nową technologię ponosi odpowiedzialność za wdrożenie środków umożliwiających ochronę sposobu gospodarowania prowadzonego przez sąsiadów – niezależnie od rodzaju produkcji: czy jest nim genetyczna modyfikacja, czy ma on charakter organiczny, czy też konwencjonalny. Po upływie mniej - więcej dwóch lat zobowiązano się do dokonania przeglądu sytuacji; odpowiednie sprawozdanie Komisja opublikowała w 2006 roku, przy czym zasadnicze jego przesłanie brzmi: „bez zmian”. Doświadczenie krajów członkowskich UE w zakresie współistnienia ma ciągle charakter dość ograniczony, bowiem dużo czasu zabrało zachęcanie do zakładania i prowadzenia upraw genetycznie modyfikowanych. Jedynie w Hiszpanii uprawy genetycznie modyfikowanej kukurydzy prowadzono na znaczną skalę – i, jak się wydaje, bez większych problemów.

32

A.ANIOŁ

Zagadnienie współistnienia stanowi w dalszym ciągu ważki problem dla polityków; dlatego uczyniono je tematem wielkiej międzynarodowej konferencji odbytej w Wiedniu w kwietniu 2006 r. Główne wystąpienia i sformułowane wnioski można znaleźć na stronie internetowej konferencji (http://ec.europa.eu/agriculture/events/vienna2003/index_en.htm); oto wyjątek z wniosków sformułowanych przez Komisję: „Europejscy rolnicy powinni mieć możliwość wyboru między produkcją tradycyjną, organiczną i dotyczącą organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Rolnicy pragnący dalej stosować swoje obecne praktyki gospodarskie powinni być do tego zdolni bez konieczności zmiany swych praktyk, podczas gdy rolnicy chcący prowadzić uprawy genetycznie zmodyfikowane również powinni mieć taką możliwość. Podobnie też konsumentom należy pozostawić stały wybór między produktami żywnościowymi: tradycyjnymi, organicznymi i genetycznie zmodyfikowanymi. Ważką w tym kontekście rolę spełniają unijne przepisy z zakresu oznakowania i sprawdzalności produktów.” Prowadzona przez Komisję Europejską polityka nastawiona jest na tworzenie zachęt do modernizowania i wprowadzania do naszego rolnictwa innowacji technicznych, co z całą pewnością obejmuje wykorzystanie nowoczesnej biotechnologii. Oznacza to, że musimy znaleźć praktyczne rozwiązania, aby występowanie koegzystencji było możliwe w praktyce. Komisja nie jest gotowa akceptować zbiorowych zakazów prowadzenia upraw genetycznie modyfikowanych w danym kraju bądź regionie; będzie ona rozpatrywać konkretne sytuacje np. w sytuacji bliskości specjalnych obszarów ochrony przyrody. Współistnienie jest możliwe, pożyteczne, konieczne – i nie jest jakoś szczególnie trudno nim zawiadywać, o ile nie nałożymy na nie nieosiągalnych standardów jako zawoalowanego sposobu dyskryminowania technologii, która się nam nie podoba. Prowadzona w wymiarze publicznym polityka powinna mieć za przedmiot długofalowy publiczny interes.

II.4.

Przykłady rozwiązań w różnych krajach UE

II.4.1. Niemcy Najważniejsze zasady koegzystencji podjęte w celu zagwarantowania wymogów jakościowych oraz zasad Dobrej Praktyki Rolniczej w systemie obrotu ziarnem MÄRKA to: • 20 metrowa granica (kukurydza konwencjonalna) w celu oddzielenia kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie od najbliższych pól kukurydzy konwencjonalnej, • kukurydza z rzędów granicznych zostaje potraktowana jak kukurydza zmodyfikowana genetycznie • konieczne jest przekazywanie informacji na temat sąsiadujących pól uprawnych, • konieczne jest oddzielenie ziarna kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie podczas zbiorów (oddzielenie podczas transportu, czyszczenie urządzeń i maszyn).

WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI

• • • • • •

33

Kluczowe zasady systemu Zapewnienia Jakości stosowane przez MÄRKA: Kontrola dokumentów i świadectw, Szczegółowe instrukcje dla personelu, Oddzielenie ziarna, Pobieranie i analiza próbek, Ustalenie procedur w przypadkach niestandardowych, System sprawdzający.

Jeśli chodzi o działanie wyżej wymienionego systemu, w podsumowaniu roku 2005 zostały wyciągnięte następujące wnioski: • Różne metody uprawy (kukurydza zmodyfikowana genetycznie, kukurydza niezmodyfikowana genetycznie) a także obrót ziarnem w praktyce jest możliwy, • Konieczne jest zapewnienie dostępu do informacji w celu łagodzenia kwestii spornych pomiędzy sąsiadującymi producentami rolnymi, • Przebadanie zawartości kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie w kukurydzy konwencjonalnej pochodzącej z pól sąsiadujących udowodniło zasadność stosowania zasad Dobrej Praktyki Rolniczej, • Wyniki badań z Uniwersytetu w Halle stanowią podstawę do sformułowania zaleceń dotyczących stosowania odpowiednich procedur w zakresie przechowywania i procesów przetwórczych. Na zakończenie należy stwierdzić, że German Raiffeisen COOP - niemieckie stowarzyszenie przemysłu związanego z obrotem ziarna zaakceptowało zasady koegzystencji jako podstawę do zastosowania zasad ustalonych w systemie stworzonym przez MÄRKA

II.4.2. Czechy Obowiązujące wymagania dotyczące zasad koegzystencji przy uprawie odmian genetycznie zmodyfikowanych dotyczą następujących ustaleń: • powiadomienie o uprawie roślin genetycznie zmodyfikowanych przed siewem (około 1,5 miesiąca wcześniej, w przypadku kukurydzy do 1 marca) i 30 dni po siewie. Poinformowani powinni zostać sąsiadujący producenci rolni oraz Ministerstwo Rolnictwa, • określenie minimalnej odległości pomiędzy uprawami genetycznie zmodyfikowanymi i uprawami niezmodyfikowanymi genetycznie. W przypadku upraw kukurydzy Bt i kukurydzy konwencjonalnej odległość ta wynosi 70 m, w przypadku upraw kukurydzy Bt i upraw kukurydzy organicznej odległość ta wynosi 200 m. Jeśli chodzi o ziemniaki to odległość ta wynosi odpowiednio 3 (10) m wprzypadku upraw zmodyfikowanych i konwencjonalnych oraz 20 m w przypadku upraw zmodyfikowanych i organicznych. Jako alternatywa może być stosowany również obsiew. Jeden rząd uprawy konwencjonalnej zastępuje 2 m minimalnego odstępu pomiędzy uprawami. Całkowite zastępstwo poprzez obsiew minimalnej odległości pomiędzy uprawą kukurydzy genetycznie zmodyfikowanej i konwencjonalnej to 35 rzędów (około 24,5 m). Dokumentacja dotycząca zakupu nasion, produkcji upraw genetycznie zmodyfikowanych, sprzedaży plonów powinna zostać zachowana i dostępna w gospodarstwie przez minimum 5 lat.

34

A.ANIOŁ

Kukurydza Bt w Czechach w 2005 uprawiana była na 1 290 hektarach na 118 polach przez 85 producentów rolnych głównie na południowych Morawach oraz Centralnej Bohemii. Dotychczasowe doświadczenia producentów rolnych związane z uprawą kukurydzy Bt pokazują, ze plony kukurydzy wzrosły średnio o około 5-20%, nastąpiło zmniejszenie porażenia omacnica prosowianką, obniżyła się zawartość mykotoksyn w produktach pochodzących z tych upraw. Kukurydza Bt ze zbiorów w roku 2005 została przeznaczona przede wszystkim na zużycie w gospodarstwach z przeznaczeniem na paszę.

III.

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO R OŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

Sławomir SOWA, Anna LINKIEWICZ Laboratorium Kontroli GMO, IHAR Radzików

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

III.1.

Wprowadzenie

Człowiek od zawsze był zależny od roślin, które wykorzystywał nie tylko jako pokarm, ale także jako źródło różnego rodzaju materiałów, energii czy leków. Dzisiejszy rozwój cywilizacji był możliwy między innymi dzięki eksploatacji zasobów roślinnych oraz kierunkowym zmianom, jakich człowiek dokonał w świecie roślin. Można powiedzieć, że wszystkie uprawiane dziś rośliny są „genetycznie zmodyfikowane”, ponieważ ich cechy były zmieniane przez tysiące lat w celu polepszenia ich właściwości użytkowych. Dzięki temu uzyskano rośliny wyżej plonujące, odporne na choroby, odporne na szkodniki, a także poprawiono ich jakość w stosunku do poprzednich odmian. Zmiany te zaczęły się od momentu udomowienia roślin przez człowieka, który wykorzystując proces krzyżowania płciowego, selekcję i inne zabiegi hodowlane kierował wymianą genów pomiędzy blisko spokrewnionymi gatunkami. Dzięki rozwojowi nauki w czasie ostatnich dekad udało się uzyskać nowe zestawienia genów u roślin, które w przyrodzie nie mogłyby się ze sobą krzyżować. Stało się to możliwe dzięki takim technikom jak hodowla in vitro zarodków uzyskanych z krzyżowań międzygatunkowych (embryo-rescue), hodowla in vitro zalążni, zapylenie i zapłodnienie in vitro, a także poprzez stosowanie – technik wywoływania mutacji np. napromieniowanie nasion. Tak powstająca nowa zmienność była wykorzystywana w tradycyjnym procesie hodowli roślin. Tradycyjna hodowla ma jednak wiele wad, do których należy zaliczyć między innymi: przenoszenie całych genomów, a nie pojedynczych, wybranych cech, długi czas hodowli odmiany, sięgający kilkunastu lat, brak możliwości wprowadzania cech od gatunków daleko spokrewnionych. Problemy te mogą być częściowo wyeliminowane poprzez wykorzystanie technologii rekombinowanego DNA, dzięki której powstają transgeniczne organizmy zwane również genetycznie zmodyfikowanymi organizmami (GMO ang. genetically modified organism). Genetycznie zmodyfikowane organizmy to także rośliny, w których materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych, inaczej mówiąc ten odnosi się do takich roślin, do których przy użyciu technik inżynerii genetycznej wprowadzono gen (lub jego fragment) pochodzący z innego lub tego samego gatunku. Tak wprowadzony gen odpowiedzialny jest za produkcję odpowiedniego białka, a cecha ta jest dziedziczona przez potomstwo. Proces ten nazywamy transformacją genetyczną.

38

III.2.

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Inżynieria genetyczna roślin – sposoby wprowadzania genów do roślin

Z wielu zaproponowanych metod transformacji genetycznej roślin dwie znalazły szerokie zastosowanie w praktyce. Najstarszą metodą, stosowaną już we wczesnych latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, jest wykorzystanie bakterii glebowej Agrobacterium tumefaciens do wprowadzania genów do roślin. Często słyszymy, że to człowiek wymyślił transformację genetyczną - nic bardziej błędnego. Proces ten zachodził w naturze od dawna, a człowiek tylko wykorzystał naturalne zdolności wprowadzania DNA do jądra komórkowego zainfekowanych przez Agrobacterium komórek. Drugą metodą jest wprowadzanie genów przy użyciu strzelby genowej, czyli mikrowstrzeliwanie DNA znajdującego się na np. na opiłkach złota pełniących role nośników DNA. Metoda ta na początku stosowana była głównie do transformacji roślin jednoliściennych, ponieważ w naturze Agrobacterium infekowało tylko rośliny dwuliścienne. W praktyce okazało się, że modyfikacje genetyczne w największym stopniu dotyczą roślin i tu mają największe zastosowanie. Pierwszymi transgenicznymi roślinami, które trafiły do obrotu były pomidory. W roku 1994 transgeniczny pomidor FlavrSavr® trafił na półki sklepowe w USA. Pomidory te charakteryzowały się wolniejszym dojrzewaniem i mięknięciem owoców, przez co dłużej zachowywały świeżość oraz łatwiej można było transportować. Osiągnięto to poprzez zmniejszenie aktywności genu poligalaktouronazy, odpowiedzialnego za rozkładanie ściany komórkowej. Jest to przykład pokazujący, że genetyczne modyfikacje organizmów nie polegają tylko na wprowadzaniu genów pochodzących z innych gatunków, ale także na modyfikacji genów, które naturalnie występują w danym organizmie. Ponieważ odmiana użyta do transformacji pomidora FlavrSavr® nie była najlepsza, pomidor ten nie przyniósł spodziewanego sukcesu finansowego i po kilku latach został wycofany ze sprzedaży.

III.3.

Rośliny genetycznie zmodyfikowane i perspektywy ich wykorzystania

III.3.1. Zastosowanie roślin GM w nauce Modyfikacjom genetycznym podlegają nie tylko rośliny, które mają znaczenie gospodarcze, ale także rośliny wykorzystywane w badaniach naukowych. To właśnie one zostały zmodyfikowane jako pierwsze i służą przede wszystkim jako modele w poznawaniu funkcji genów. Takie badania pozwalają na zrozumienie wielu procesów biochemicznych zachodzących w roślinach, krótko mówiąc umożliwiają poznanie i zrozumienie świata żywego. Poprzez proste modyfikacje polegające na blokowaniu lub zwiększaniu ekspresji poszczególnych genów możemy badać ich funkcje. Dopiero poznanie funkcji danego genu pozwala na praktyczne zastosowanie zdobytej wiedzy. W tym celu najczęściej wykorzystywane są tzw. rośliny modelowe np. rzodkiewnik (Arabidopsis thaliana) czy tytoń (Nicotiana tabacum), które łatwo udaje się transformować i których genom jest dobrze zbadany. W ten sposób uzyskane informacje są wykorzystywane w

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

39

badaniu innych roślin czy nawet innych organizmów, ponieważ kod zapisu informacji w DNA jest uniwersalny dla organizmów żywych. Te same geny znajdują się w różnych roślinach i pełnią tam takie same lub podobne funkcje, dlatego im więcej wiemy o roślinach modelowych, tym więcej wiemy o wszystkich roślinach, a wiedza ta znajduje potem zastosowanie w praktyce.

III.3.2. Zastosowanie roślin GM w praktyce Najczęściej modyfikowane są rośliny, które mają duże znaczenie gospodarcze i są uprawiane na duża skalę. Człowiek w sposób kierunkowy zmienia je nadając im określone cechy. Proces ten prowadzony jest od tysięcy lat. Uprawiane dziś na wszystkich kontynentach zboża pochodzą z Azji Zachodniej, a ich dzisiejsze formy są efektem 10 000 lat selekcji i kierunkowej hodowli prowadzonej w celu uzyskania jak największych plonów oraz poprawy jakości. Kontynuacją tych modyfikacji jest transformacja genetyczna. Najbardziej powszechne genetyczne modyfikacje roślin dotyczą następujących cech: odporności na szkodniki owadzie, tolerancyjności na herbicydy, przywracania płodności/sterylności, odporności na wirusy, odporności na grzyby oraz zmian biosyntezy skrobi. Listę zgłoszonych do rejestracji w UE genetycznie zmodyfikowanych roślin można znaleźć na stronach http://biotech.jrc.it. Warto pamiętać, że roślina jest w stanie wyprodukować prawie każde białko, jeśli tylko informacja o nim zostanie do niej wprowadzona. Stwarza to ogromne możliwości wykorzystania genetycznie zmodyfikowanych roślin w przyszłości do produkcji biodegradowalnych plastików, olejów o odpowiedniej budowie czy leków.

III.3.3. Tolerancja na herbicydy Tolerancja na herbicydy to jedna z najbardziej powszechnych modyfikacji. Wprowadzenie do rośliny cechy odporności na działanie herbicydu o działaniu totalnym pozwala na łatwą kontrolę chwastów na polu uprawnym. Tradycyjnie oddzielone zabiegi ochrony roślin prowadzi się na chwasty jednoliścienne, dwuliścienne, jeszcze inne herbicydy stosuje się na chwasty szczególnie uciążliwe należące do tych dwu klas. Wymaga to od rolnika dużej wiedzy oraz stosowania ścisłych terminów zabiegów (uzależnionych od fazy rozwojowej chwastów i rośliny uprawnej), aby nie zniszczyć roślin na polu. Zmodyfikowane rośliny posiadają geny, odpowiedzialne z produkcję enzymów, które rozkładają herbicydy, dzięki czemu stają się na nie odporne. Stosowanie herbicydów w takich uprawach ma wiele zalet, do których należy zaliczyć: a) mniejszą liczbę zabiegów (w wyniku jednego zabiegu niszczymy chwasty zarówno jedno, jak i dwuliścienne), b) możliwość wykonania zabiegu w różnych terminach, c) mniejsze zużycie substancji aktywnej w przeliczeniu na jednostkę powierzchni co jest także korzystne dla środowiska, d) mniejsze koszty produkcji ze względu na mniejsze dawki herbicydów oraz oszczędności paliwa i siły roboczej. Modyfikacja typu Roundup Ready to jedna z najczęstszych modyfikacji roślin, warunkująca odporność na herbicyd totalny. Substancja o nazwie glifosat – aktywny składnik

40

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

herbicydu Roundup® niszczy roślinę nietransgeniczną, ponieważ hamuje działanie syntazy EPSPS- enzymu, który bierze udział w syntezie aminokwasów aromatycznych. Ten typ modyfikacji został uzyskany poprzez wprowadzenie do roślin genu kodującego enzym syntazę EPSPS niewrażliwą na działanie glifosatu lub wprowadzenie genu odpowiedzialnego za powstanie enzymu (oksydoreduktazy glifosatu) rozkładającego glifosat. Najczęściej uprawianą genetycznie zmodyfikowaną rośliną na świecie jest soja odporna na herbicyd Roundup®. Dzięki takim modyfikacjom koncerny biotechnologiczne mogą zaoferować jednocześnie herbicyd i nasiona genetycznie zmodyfikowane, z cechą odporności. Inną powszechną modyfikacją jest wprowadzenie tolerancji na glufosynat (składnika aktywnego herbicydu Basta) warunkowanego genem PAT. Gen PAT pochodzi z bakterii gleboewej Streptomyces hygroscopicus i został wykorzystany do modyfikacji między innymi, buraka cukrowego, rzepaku i soi. W Instytucie Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie już w 1995 roku uzyskano pszenżyto tolerancyjne na herbicyd Basta. Głównym autorem tej pracy jest prof. Janusz Zimny i było to pierwsze w świecie transgeniczne pszenżyto.

III.3.4. Odporność na szkodniki Jednym z naturalnych biopestycydów, który jest stosowany od lat trzydziestych ubiegłego wieku (także przez rolników ekologicznych) jest bakteria Bacillus thuringiensis występująca w glebie. Bakterie te produkują szkodliwe dla określonych owadów toksyny (białka Cry) i są wykorzystywane do opryskiwania roślin, co pozwala zrezygnować z chemicznego zwalczania niektórych szkodników. Dzięki możliwościom biotechnologii możemy dziś przenieść geny Cry z bakterii do roślin co powoduje, że stają się toksyczne dla wybranych szkodników owadzich, ale nie dla ludzi, zwierząt czy innych owadów. Toksyczność białka Cry warunkowana jest obecnością odpowiednich receptorów w przewodzie pokarmowym owada. W takim wypadku rośliny, które do tej pory były pożywieniem dla szkodników, stają się dla nich toksyczne, przez co ograniczają konieczność chemicznej kontroli. Rośliny uprawne z wprowadzoną taką cechą to między innym kukurydza Bt odporna na omacnicę prosowiankę (Ostrinia nubialis). Szkodnik ten staje się coraz bardziej uciążliwy nie tylko w USA i Europie Południowej, ale ze względu na łagodne zimy także i w Polsce (w 2006 roku zostało porażone 40% upraw kukurydzy). W uprawach roślin Bt nie trzeba stosować insektycydów, ponieważ rośliny same chronią się przed szkodnikami z rzędu Lepidoptera produkując toksyczne dla nich białka. Odporność typu Bt wprowadzono też do innych roślin uprawnych, takich jak ziemniak (odporny na stonkę ziemniaczaną), bawełna, kapusta czy pomidory. Same rośliny również wytworzyły system obronny przed szkodnikami, który wykorzystuje naturalne substancje. Tak zwane biopestycydy mogą także podlegać modyfikacjom genetycznym, dzięki którym będą działały jeszcze bardziej skutecznie, a co najważniejsze bardzo selektywnie kontrolując szkodniki na niskim poziomie populacji.

III.3.5. Odporność na choroby Choroby roślin mogą być powodowane przez grzyby, wirusy i bakterie. Są one dużym zagrożeniem nie tylko dla plonów, ale także dla zdrowia człowieka. Porażające

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

41

zboża grzyby z rodzaju Fusarium produkują szkodliwe mykotoksyny, które są przyczyną przewlekłych zatruć. Substancje te uznawane są także za rakotwórcze, ponieważ hamują syntezę DNA oraz powodują zmiany w metabolizmie RNA. Genetycznie zmodyfikowane rośliny odporne na choroby grzybowe zostały zmienione poprzez wprowadzenie genów kodujących enzymy (glukanazy, chitynazy) rozkładające ich ścianę komórkową. W podobny sposób uzyskano odporność roślin na bakterie. Przykładem rośliny uprawnej odpornej na wirusa może być ziemniak z wprowadzoną odpornością na wirusa liściozwoju (PLRV). Odporność na wirusy uzyskuje się poprzez wprowadzenie do rośliny genów pochodzących z wirusów np. geny białek płaszcza wirusa. Białka te nie wywołują choroby, indukują jednak w roślinach odporność. Mechanizm odporności związany jest z faktem, że zainfekowane komórki nie ulegają powtórnej infekcji, ponieważ rozpoznawane są przez patogena jako już zainfekowane. Przykładem rośliny uprawnej odpornej na wirusy jest papaja, roślina, której owoce są bogate w witaminę A i C. Papaja jest jednak bardzo wrażliwa na wirusa pierścieniowej plamistości papai (PRSV), łatwo przenoszonego przez mszyce. Na Hawajach, gdzie papaja jest podstawową rośliną uprawną, 80% plantacji to odmiany transgeniczne UH Rainbow z tą odpornością. Genetycznie zmodyfikowane rośliny odporne na wirusy to także dynia odporna na wirusa mozaiki ogórka (CMV), wirusa drobnej plamistości cukinii (ZYMV) wirusa mozaiki kawona (WMV) oraz ziemniak odporny na wirusa Y (PVY) i wirusa liściozwoju ziemniaka (PLRV).

III.3.6. Ulepszanie cech jakościowych Genetyczne modyfikacje umożliwiają zmianę cech jakościowych roślin uprawnych. Można to osiągnąć poprzez wprowadzanie nowych genów, ale także przez modyfikowanie genów znajdujących się w danej roślinie, jak to miało miejsce w przypadku omawianego na początku pomidora FlavrSavr®. Innym przykładem zablokowania naturalnie występującego genu jest kawa zawierającą do 70% mniej kofeiny, w której represji poddana została syntaza kofeiny, jeden z genów zaangażowanych w końcowe etapy biosyntezy kofeiny. Genetyczne modyfikacje pozwalają także na zmianę kompozycji aminokwasów w roslinie. W USA można uprawiać kukurydzę LY038, która charakteryzuje się podniesioną zawartością lizyny, niezbędnej przy budowie białek w okresie rozwoju, poprawiającej koncentrację umysłową i łagodzącej objawy przeziębienia. Inna transgeniczna kukurydza (LY038xMON810), która powstała przez skrzyżowanie dwóch genetycznie zmodyfikowanych odmian, charakteryzuje się zarówno podniesioną zawartością lizyny jak i odpornością typu Bt na szkodniki. Poprzez genetyczne modyfikacje zmieniono również skład kwasów tłuszczowych w soi i rzepaku zwiększając zawartość kwasu oleinowego. Jednym z najbardziej znanych przykładów wykorzystania biotechnologii było zmodyfikowanie ryżu w celu produkcji β-karotenu - prekursora witaminy A. Dzięki wprowadzeniu genu z żonkila „złoty ryż” miał uchronić miliony azjatyckich dzieci przed ślepotą wywołaną niedoborem tej witaminy. Okazało się jednak, że osiągnięta ilość prowitaminy A nie jest w stanie zaspokoić dziennego zapotrzebowania na witaminę A. Dwa lata temu pracownicy firmy Syngenta ulepszyli „złoty ryż”, tak aby produkował 20 razy więcej β-karotenu. Modyfikacjom genetycznym podlegają również rośliny ozdobne. Poprzez nadprodukcję karotenoidów uzyskano goździki o intensywnej niebiesko-fioletowej barwie.

42

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Kolor ten nie mógł być uzyskany metodami tradycyjnej hodowli. Modyfikacje te połączono również z odpornością na herbicyd. Inną modyfikacją jest wyprodukowanie tytoniu (Vector 21-40), który zawiera 20 razy mniej nikotyny (dawka poniżej progu uzależnienia) i 15 razy mniej substancji rakotwórczych niż odmiany tradycyjne. Wspomnianą już na wstępie cechę opóźnienia dojrzewania (pomidor FlavrSavr®) wprowadzono do czterech innych odmian pomidora, a także do melona i goździków. Ostatnio naukowcom z Uniwersytetu w Aachen udało się zmodyfikować kukurydzę poprzez wprowadzenie do jej genomu genów z grzyba Aspergillus i soi. Geny te odpowiedzialne są za wydajniejsze pobieranie żelaza oraz udostępnienie go w łatwo przyswajalnej formie dla człowieka. Tak zmodyfikowana kukurydza, zdaniem badaczy, może pomóc w rozwiązaniu problemów żywieniowych, szczególnie w krajach trzeciego świata Inżynierię genetyczną wykorzystano również do zmodyfikowania traw dla celów sportowych i rekreacyjnych. Uprawa trawników wymaga bardzo dużych nakładów. Stosowanych jest wiele środków chemicznych (nawozów sztucznych, herbicydów, fungicydów), potrzebna jest duża ilość wody do utrzymania zdrowych i ładnych trawników i energia konieczna do ich przycinania. Genetycznie zmodyfikowane trawy mogą pomóc w ograniczeniu kosztów takiej uprawy oraz zagrożeń środowiskowych. Możliwe jest to poprzez wprowadzenie do traw genów tolerancyjności na herbicydy, odporności na choroby i szkodniki, tolerancyjności na suszę, wysoką temperaturę.

III.3.7. Praktyczne zastosowanie w tradycyjnej hodowli roślin Modyfikacje genetyczne roślin wykorzystuje się także w hodowli mieszańcowej roślin uprawnych. Potomstwo mieszańców (powstałe ze skrzyżowania różnych genetycznie linii) charakteryzuje się zwiększoną wybujałością cech niż ich rodzice (efekt heterozji). System produkcji odmian mieszańcowych składa się z trzech komponentów: • Genu barnase, który pochodzi z bakterii Bacillus amyloliquefaciens, powodującego męską sterylność. Gen ten powoduje śmierć każdej komórki, w której jest aktywny, został połączony jednak z fragmentem DNA regulującym jego aktywność (promotorem) tylko w pylnikach. • Genu PAT – warunkującego tolerancyjność na glufosynat – składnik aktywny kilku herbicydów. Gen ten, zwany też markerem selekcyjnym, umożliwia poprzez oprysk we wczesnej fazie rozwoju rośliny wyselekcjonowanie odpowiednich komponentów odmiany mieszańcowej w 100%. • Genu barstar tzw. restorera, pochodzącego również z bakterii Bacillus amyloliquefaciens i przywracającego płodność. Jest on konieczny aby rośliny mieszańcowe mogły wytworzyć zarówno męskie jak i żeńskie organy płciowe, konieczne do wytworzenia nasion. Produkcja mieszańców polega na wysianiu na przemian w rzędach linii rodzicielskiej - męskosterylnej i tolerującej herbicyd oraz linii rodzicielskiej - przywracającej płodność i tolerującej herbicyd. Zastosowanie herbicydu powoduje selekcję odpowiednich komponentów. Nasiona zbiera się tylko z roślin męskosterylnych. Wszystkie zebrane nasiona są mieszańcowe. Zastosowanie takiej technologii umożliwia uzyskanie wysokich plonów tylko w pierwszym pokoleniu, co powoduje konieczność zakupu nasion przez rolników każdego roku.

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

III.4.

43

Genetycznie zmodyfikowane rośliny uprawiane w najbliższej przyszłości

III.4.1. Tolerancja stresów środowiskowych Stresy abiotyczne powodują coraz większe straty plonów roślin uprawnych, a także niemożliwość ich uprawy w wielu rejonach świata. Rośliny narażone są na negatywne działanie: wysokich temperatur, zasolenia, zalewania, suszy, stresów oksydacyjnych i substancji chemicznych. Stresy te będą odpowiedzialne za 30% spadek plonów przez najbliższe 25 lat. Zniszczenie środowiska przez człowieka i jego wpływ na zmianę klimatu (globalne ocieplenie) będą dalej ograniczać możliwości uprawy roślin. Równocześnie stale wzrasta globalne zapotrzebowanie na tereny rolnicze. Odporność na stresy opiera się na bardzo złożonych mechanizmach. Wykorzystanie transgenicznych roślin pozwala z jednej strony na rozumienie mechanizmów stresu, z drugiej umożliwia poszerzenie areału upraw. Wytworzono genetycznie zmodyfikowane rośliny ze zwiększoną tolerancją na suszę, niską i wysoką temperaturę. Takie modyfikacje uzyskano poprzez zwiększenie produkcji w roślinach proliny, mannitolu, betainy czy mio-inozytolu - substancji osmotycznie czynnych, które są naturalnie produkowane w obronie na różne stresy. Podniesienie syntezy antyoksydantów (np. peroksydaz) może także ograniczyć negatywne działanie zasolenia, suszy, wysokiej temperatury czy braku tlenu. Podobne efekty można uzyskać przez zwiększenie syntezy białek późnej embriogenezy, szoku cieplnego, a także innych związanych z transportem jonów.

III.4.2. Wykorzystanie w leśnictwie Drzewa są podstawowym surowcem dla przemysłu papierniczego. Oddzielenie celulozy od ligniny jest bardzo kosztowne, a procesy chemiczne stosowane do tego celu są niebezpieczne dla środowiska. Uzyskano zmodyfikowane topole, które zawierają o 50% mniej ligniny niż niezmodyfikowane. Dodatkowo rosną one znacznie szybciej. Nie należy jednak spodziewać się, że transgeniczne drzewa szybko pojawią się w lesie. W przemyśle papierniczym wykorzystuje się również skrobię, która łączy włókna papieru oraz pokrywa jego powierzchnię aby łatwiej mnożna było na nim pisać. Skrobię otrzymuje się z ziemniaków, które produkują dwa polimery - amylopektynę korzystną dla produkcji papieru i amylozę, która nie ma takich właściwości. Już w 1990 roku duńska firma AVBE wytworzyła transgeniczne ziemniaki, które zawierały więcej amylopektyny, podobne rośliny wyprodukowała firma Bayer. To jednak Tajlandia, która zezwoliła na uprawę transgenicznych roślin może być głównym dostawcą skrobi. Skrobia może być otrzymywana z powszechnie uprawianego tam manioku. Do topoli i świerka wprowadzono również cechę odporności na herbicydy.

44

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

III.4.3. Biodegradowalne plastiki Polimery (tworzywa sztuczne) biodegradowalne mogą być rozkładane w środowisku przez mikroorganizmy, takie jak bakterie i grzyby. Idea produkcji plastików z roślin nie jest czymś zupełnie nowym. Już Henry Ford amerykański wynalazca poświęcił dużo czasu na wyprodukowanie plastików z soi, aby więcej Amerykanów mogło pozwolić sobie na kupno samochodu Forda ModelT. Udało mu się w 1941 roku wyprodukować samochód z ręcznie zrobioną karoserią, do której budowy użyto wyłącznie plastiku z soi. Niestety koszty produkcji plastiku opartego na soi nie mogły konkurować z plastikami wytwarzanymi z ropy. Produkcja biodegradowalnych polimerów odbywa się głównie w bakteriach. Zastosowanie do tego celu roślin ma jednak wiele zalet, do których należy zaliczyć: łatwą i tanią produkcję na dużą skalę wykorzystującą zasoby odnawialne (taka produkcja nie wpływa na pogłębienie zjawiska globalnego ocieplenia) oraz możliwość szybkiej biodegradacji, co zmniejsza negatywny wpływ polimerów na środowisko. Poprzez transformację rzodkiewnika genami wyizolowanymi z bakterii Ralstonia eutropha już w 1994 roku uzyskano 14% polihydroksyalkanolanu (PHA) w biomasie. Rośliny mogą służyć do produkcji monomerycznych jednostek plastików, które są trudne do otrzymania z ropy. Dobrej jakości PHA uzyskano również z transgenicznych roślin rzepaku.

III.4.4. Biopaliwa Również biopaliwa uzyskiwane są z odnawialnych źródeł energii czyli roślin. Komisja Europejska w „Zielonej Księdze” z 2000 roku zatytułowanej „ W dążeniu do europejskiej strategii dostaw energii” podkreśla strategiczne znaczenie sektora transportu zarówno dla bezpieczeństwa dostaw energii jak i zmian klimatycznych. Zwiększanie udziału biopaliw w sektorze paliw związane jest ze zwiększeniem bezpieczeństwa dostaw energii, ograniczeniem emisji gazów cieplarnianych - głównie CO2, a także z polityką rolną. Należy podkreślić, że Polska ratyfikowała postanowienia Protokołu z Kyoto z 1997 roku o redukcji gazów cieplarnianych. Ponadto UE nakłada na kraje członkowskie obowiązek zwiększenia udziału biopaliw w paliwach do transportu do 5% w 2009 roku i 5,75% w 2010 roku. Biopaliwa to zarówno biodiesel otrzymywany z oleju rzepakowego jak i bioetanol uzyskiwany w procesie fermentacji alkoholowej. W Polsce tylko bioetanol (stosowany jako dodatek do benzyn) jest produkowany na skalę przemysłową. Genetycznie zmodyfikowany rzepak, uprawiany w Kanadzie osiąga większą wydajność (4,5-5 t/ha ) niż uprawiany w Polsce (plony 2-3 t/ha), co powoduje, że jego produkcja na biopaliwa jest bardziej opłacalna. Potrzeby energetyczne są coraz większe, a konieczność ich zaspokajania staje się dziś jednym ze strategicznych aspektów suwerenności i niezależności naszego kraju. Ponadto dyrektywy UE zobowiązują kraje członkowskie do systematycznego zwiększania udziału biopaliw w rynku. Zastosowanie genetycznie zmodyfikowanych organizmów do produkcji biopaliw pozwoli nie tylko na większe uniezależnienie się Polski od dostaw z zewnątrz, ale także w dużym stopniu przyczyni się do ograniczenia emisji do atmosfery dwutlenku węgla, który w największym stopniu przyczynia się do efekty cieplarnianego i ocieplenia się klimatu. Zastosowanie biopaliw powoduje, że taka sama ilość dwutlenku węgla, która jest emitowana do atmosfery podczas spalania biopaliwa, jest przyswajana w procesie fotosyntezy podczas wzrostu rośliny. Z tego względu spalanie

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

45

biopaliw nie przyczynia się do pogłębiającego się ocieplenia klimatu, tak jak to się dzieje w przypadku spalania paliw kopalnych (węgla, ropy, gazu). Jako surowiec do uzyskania biopaliwa może być wykorzystywany rzepak, zboża i buraki cukrowe. Zapotrzebowanie sektora paliw na biosurowce będzie stale wzrastać, chociażby z powodu stale zmniejszających się zasobów paliw kopalnych i wzrostu ich cen. Nowe osiągnięcia biotechnologii zwiększają możliwości wykorzystania biomasy przez przemysł. Biomasa z powodzeniem może być zamieniona na paliwo do silników spalinowych. Firmy biotechnologiczne wyprodukowały mikroorganizmy, które są w stanie zmienić celulozę znajdującą się w roślinach na cukry, z których uzyskuje się etanol. Dzięki temu produkcja etanolu z biomasy staje się ekonomicznie bardzo opłacalna, ponieważ można go produkować nie tylko z nasion zbóż, ale także z różnego rodzaju resztek pożniwnych, jak słoma, pozostałości po zbiorach kukurydzy czy trzciny cukrowej.

III.4.5. Rośliny jako biofabryki - substancje wykorzystywane w medycynie (biofarmaceutyki) Rośliny znane są jako źródło różnych substancji stosowanych w medycynie i przemyśle. Nowoczesna biotechnologia dzięki modyfikacjom genetycznym pozwala na powiększenie spektrum produktów uzyskiwanych z roślin. Rośliny genetycznie zmodyfikowane mogą wytwarzać szczepionki, przeciwciała chroniące przed różnymi chorobami, a także substancje dla potrzeb przemysłu. Rośliny mogą służyć do produkcji monoklonalnych przeciwciał czy hormonów, które obecnie produkowane są przy użyciu komórek zwierzęcych. Dzięki temu ryzyko przeniesienia patogenów czy czynników chorobotwórczych zostanie wyeliminowane, ponieważ nie istnieją choroby, które mogłyby być przeniesione z roślin na ludzi. Ponadto produkcja leków w roślinach na dużą skalę może być łatwiejsza i tańsza.

III.4.6. Usuwanie zanieczyszczeń ze środowiska - fitoremediacja Bioremediacja jest jednym z najważniejszych działów białej biotechnologii, ponieważ usuwanie zanieczyszczeń z wody i gleby jest konieczne dla zrównoważonego rozwoju. W większości wypadków do tego celu wykorzystuje się mikroorganizmy zarówno tlenowe jak i beztlenowe, które są w stanie akumulować metale ciężkie lub rozkładać zanieczyszczenia pochodzenia organicznego np. ropę naftową czy bardzo szkodliwe dla życia i środowiska polichlorowane bifenyle (PCB). Zastosowanie roślin do tych celów nazywamy fitoremediacją. Rośliny wyższe mogą być wykorzystane do oczyszczania gleby z metali ciężkich i innych zanieczyszczeń, a także rekultywacji terenów po-kopalnianych. Gorczyca sarepska (Brassica juncea) wykorzystywana jest do usuwania ołowiu. Tobołki polne (Thlaspi arvense) mogą akumulować cynk i nikiel. Inżynieria genetyczna jest wykorzystywana, aby przenosić do roślin o szerokim zakresie występowania, geny z bakterii odpowiedzialne za akumulację metali ciężkich. Zastosowanie fitoremediacji na dużą skalę musi być jednak skonfrontowane z zagrożeniami, jakie mogą wyniknąć ze spożycia roślin o dużym stężeniu zanieczyszczeń przez zwierzęta. Dlatego też pracuje się nad możliwościami degradacji tych zanieczyszczeń w roślinach. Grupie naukowców z Uniwersytetu w Georgia pod kierunkiem prof. Richarda Meaghera udało się – uzyskać roślinę rzodkiewnika (Arabidopsis thaliana) z dwoma

46

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

obcymi genami pochodzącymi z bakterii Escherichia coli. Jeden z nich warunkuje syntezę enzymu, który katalizuje przemianę arsenianu do nieszkodliwej formy. Drugi umożliwia zatrzymanie tej nieszkodliwej formy w liściach. Dzięki temu rośliny akumulują 3-4 razy więcej związków arsenu niż rośliny niezmienione, stając się bardzo efektywnym środkiem do usuwania zanieczyszczeń. Ci sami naukowcy przenieśli bakteryjne geny do roślin kodujące przemianę toksycznej rtęci do mniej niebezpiecznej formy.

III.5.

Obecna produkcja roślin genetycznie zmodyfikowanych

III.5.1. Powierzchnia upraw GM stale wzrasta Transgeniczne rośliny uprawne powstają w laboratoriach uniwersytetów i firm biotechnologicznych od połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Sprzedaż produktów GMO dopuszczono najpierw w USA. Jako pierwsze na półki sklepowe trafiły tam w roku 1994 genetycznie zmodyfikowane pomidory. Jednakże, za początek masowej produkcji roślin zmodyfikowanych genetycznie przyjmuje się rok 1996, kiedy powierzchnia upraw roślin GMO osiągnęła 1,7 mln hektarów. W ciągu jedenastu lat powierzchnia upraw GMO wzrosła sześćdziesięciokrotnie osiągając 102 mln hektarów w roku 2006 (rys. 1), co zajmuje 6,8 % całkowitej powierzchni upraw na świecie. W pierwszych latach komercjalizacji genetycznie zmodyfikowanych roślin uprawnych następował szybki wzrost powierzchni upraw tych roślin w krajach rozwiniętych. Obecnie wielkość obszaru upraw biotechnologicznych wzrasta szybciej w krajach rozwijających się (rys. 1). W roku 2006 już 40% ogólnego areału upraw roślin zmodyfikowanych genetycznie pochodziło z krajów rozwijających się. Tempo wzrostu powierzchni upraw GM jest ciągle bardzo wysokie. W roku 2006 powierzchnia takich upraw wzrosła o 13% w stosunku do roku poprzedniego.

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

120

47

Kraje rozw inięte Kraje rozw ijające się

100

Suma

mln ha

80

60

40

20

0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Rys. 1.

Powierzchnia upraw roślin zmodyfikowanych genetycznie na świecie w latach 1996-2006 [w milionach hektarów].

Źródło:

C. James; Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2006, ISAAA

Wprowadzenie technologii genetycznego modyfikowania roślin uprawnych do produkcji rolnej najwcześniej dokonało się w USA, gdzie od początku uprawiano najwięcej zmodyfikowanych roślin, zarówno pod względem liczby gatunków, jak i zajmowanych przez nie powierzchni upraw. Według danych International Service for the Acquisition of Agri-biotech Applications (ISAAA) z roku 2006 w USA znajduje się ponad 50% ogólnej powierzchni upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych (tab. 1). W roku 1996 - uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych obecne były w 5 krajach świata, a po 11 latach - w 22 krajach. Wśród tych 22 krajów było - 6 państw Wspólnoty Europejskiej. Ostatnim krajem, który w 2006 roku dołączył do grupy producentów roślin genetycznie zmodyfikowanych była Słowacja. Rok wcześniej dołączyły Czechy. W państwach Wspólnoty Europejskiej rośliny GM uprawiano w roku 2006 na 68,5 tys. hektarów, z czego aż 60 tysięcy znajdowało się w Hiszpanii. W pozostałych pięciu krajach UE (Francja, Niemcy, Portugalia, Czechy i Słowacja) obszar upraw GM stanowił 8,5 tys. ha, ale w stosunku do roku 2005 wartość ta wzrosła ponad pięciokrotnie. W państwach UE – uprawiana jest dotąd jedynie kukurydza z wprowadzoną odpornością na owady (geny Bt).

48

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Tabela 1. Powierzchnia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych w poszczególnych krajach w roku 2006 - [w milionach hektarów].

Pozycja

Kraj

Powierzchnia [mln ha]

Genetycznie zmodyfikowane uprawy

1

USA

54,6

Soja, kukurydza, bawełna, rzepak, dynie, papaja, lucerna

2

Argentyna

18,0

Soja, kukurydza, bawełna

3

Brazylia

11,5

Soja, kukurydza

4

Kanada

6,11

Rzepak, kukurydza, soja

5

Indie

3,8

Bawełna

6

Chiny

3,5

Bawełna

7

Paragwaj

2,0

Soja

8

RPA

1,4

Kukurydza, soja, bawełna

9

Urugwaj

0,4

Soja, kukurydza

10

Filipiny

0,2

Kukurydza

11

Australia

0,2

Bawełna

12

Rumunia

0,1

Soja

13

Meksyk

0,1

Bawełna, soja

14

Hiszpania

0,1

Kukurydza

15

Kolumbia

< 0,1

Bawełna

16

Francja

< 0,1

Kukurydza

17

Iran

< 0,1

Ryż

18

Honduras

< 0,1

Kukurydza

19

Czechy

< 0,1

Kukurydza

20

Portugalia

< 0,1

Kukurydza

21

Niemcy

< 0,1

Kukurydza

22

Słowacja

< 0,1

Kukurydza

Źródło:

C. James; Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2006, ISAAA

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

49

Wśród genetycznie zmodyfikowanych roślin w uprawie znajdują się soja, kukurydza, bawełna, rzepak, dynie, papaja i lucerna. Ponad połowę areału obecnych upraw GM stanowi genetycznie zmodyfikowana soja (58,6 mln ha w 2006 r.). Dalej, pod względem wielkości obszaru uprawy, są: kukurydza (25,2 mln ha), bawełna (13,4 mln ha) i rzepak (4,8 mln ha). Inne gatunki zajmują mniej niż 100 tys. ha każdy (tab. 2). Tabela 2. Powierzchnia upraw genetycznie zmodyfikowanych 1996 r. do 2006 r. [w milionach hektarów]

Rok

Soja

Kukurydza Bawełna

Rzepak

Dynie

Papaja

roślin

Ziemniak

na

świecie,

Razem

1996 0.5

0.3

0.8

0.1

--

--

<0.1

1.7

1997 5.1

3.2

1.4

1.2

--

--

<0.1

11.0

1998 14.5

8.3

2.5

2.4

0.0

0.0

<0.1

27.8

1999 21.6

11.1

3.7

3.4

<0.1

<0.1

<0.1

39.9

2000 25.8

10.3

5.3

2.8

<0.1

<0.1

<0.1

44.2

2001 33.3

9.8

6.8

2.7

<0.1

<0.1

<0.1

52.6

2002 36.5

12.4

6.8

3.0

<0.1

<0.1

--

58.7

2003 41.4

15.5

7.2

3.6

<0.1

<0.1

--

67.7

2004 48.4

19.3

9.0

4.3

<0.1

<0.1

--

81.0

2005 54.4

21.2

9.8

4.6

<0.1

<0.1

--

90.0

2006 58.6

25.2

13.4

4.8

--

--

--

102.0

Źródło:

ISAAA, Clive James, 2006.

Największy obszar wśród upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych zajmują rośliny z wprowadzoną cechą tolerancji na herbicydy (63,7 mln ha w 2005 r.) (tab. 3). Znacznie mniej uprawia się roślin z wprowadzoną odpornością na owady (16,2 mln ha w 2005 r.). Rośliny do których wprowadzono obydwie te cechy stanowiły w roku 2005 12,5% areału upraw GM.

50

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Tabela 3. Powierzchnia upraw genetycznie zmodyfikowanych roślin na świecie według wprowadzonej cechy, 1996 r. do 2005 r. (w milionach hektarów).

Cecha

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

Tolerancja 0.6 na herbicyd

6.9

19.8

28.1

32.7

40.6

44.2

49.7

58.6

63.7

Odporność na owady (Bt)

4.0

7.7

8.9

8.3

7.8

10.1

12.2

15.6

16.2

Bt i/lub tolerancja na -herbicyd

<0.1

0.3

2.9

3.2

4.2

4.4

5.8

6.8

10.1

Odporność na wirusy/ inne

<0.1

<0.1

<0.1

<0.1

<0.1

<0.1

<0.1

<0.1

<0.1

<0.1

Razem

1.7

11.0

27.8

39.9

44.2

52.6

58.7

67.7

81.0

90.0

Źródło:

1.1

ISAAA, Clive James, 2005.

III.5.2. Coraz więcej małych gospodarstw uprawia rośliny GM W roku 2006 rośliny zmodyfikowane genetycznie uprawiało 10,3 miliona rolników (w 2005 było ich 8,5 mln). Aż 90% (9,3 mln) w tej grupie stanowili rolnicy w małych i biednych gospodarstwach w krajach rozwijających się, głównie w Chinach (6,8 mln). Jest to wzrost o prawie 21% - w 2005 było ich 7,7 mln. Oznacza to, że przyrost ten związany jest właśnie ze zwiększającą się liczbą małych i biednych gospodarstw, w których uprawia się rośliny GMO. Łatwość uprawy roślin odpornych na owady powoduje, że w krajach rozwijających się uprawy z cechą Bt były najbardziej popularne. Sądzi się, że ogromny potencjał związany z rozwojem upraw GM może spowodować 50% zmniejszenie ubóstwa do roku 2015 w tych krajach. Ostatnie badania dotyczące globalnego wpływu genetycznie zmodyfikowanych roślin za lata 1996-2006 dotyczą zarówno środowiska, jaki i aspektów ekonomicznych.

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

51

III.5.3. Wpływ na środowisko Najważniejszymi bieżącymi korzyściami dla środowiska płynącymi z uprawy roślin GM (Raport Stern o Zmianach Klimatu z 2006) jest ich potencjalny wpływ na redukcję emisji gazów cieplarnianych i zmian klimatu. Wpływ ten dotyczy trzech aspektów: 1. Stałego zmniejszenia emisji dwutlenku węgla poprzez oszczędności zużycia paliw kopalnych. Zmniejszenie liczby oprysków herbicydami i insektycydami w 2005 spowodowało zmniejszenie emisji CO2 o 962 mln kg, co odpowiada zmniejszeniu liczby samochodów na drogach o 430 tys. 2. Oszczędności płynących z uprawy nie wymagającej orki (w przypadku upraw z cechą tolerancji na herbicyd) doprowadziło do pozostawienia w glebie dodatkowych 8,053 mln kg CO2, co odpowiada redukcji samochodów o 3,6 mln sztuk. 3. W przyszłości dodatkowe biotechnologiczne uprawy roślin dla celów energetycznych (produkcja etanolu i biodiesla) spowodują zastąpienie paliw uzyskiwanych z zasobów nieodnawialnych, a także ograniczą dodatkową emisję CO2

III.5.4. Korzyści ekonomiczne W 2005 roku rolnicy uprawiający rośliny GM odnieśli korzyści netto sięgające 5,6 miliarda USD. Na przestrzeni lat 1996-2005 suma korzyści wyniosła 27 miliardów USD z czego 14 miliardów przypada na kraje rozwijające się i 13 - na kraje rozwinięte. Zyski te związane są ze zmniejszeniem ilości zużycia pestycydów, sięgającego 224,3 miliona ton substancji aktywnej za lata 1996-2005. Jest to równoznaczne z 15% redukcją – środowiskowego wpływu pestycydów na te rośliny (mierzone według Environmental Impact Quotient (EIQ) złożonych pomiarów opartych na wielu czynnikach wpływających na środowiskowy wpływ każdej z substancji aktywnej).

III.5.5. Kolejne kraje wydają zgody na uprawę roślin GM W 2006 roku rośliny GM uprawiano na komercyjną skalę w 22 krajach. W latach 1996-2006 aż 51 krajów wydało zezwolenia na import genetycznie zmodyfikowanych roślin na cele spożywcze, pasze, lub uwolnienie do środowiska. W sumie wydano 539 zezwoleń dla 107 modyfikacji 21 gatunków. W 29 krajach wydano zezwolenia na import na cele spożywcze, pasze i uwolnienie do środowiska. Największym importerem roślin GM jest Japonia, w której się ich nie uprawia. Najwięcej zezwoleń wydano kolejno w USA, Japoni, Kanadzie, Południowej Korei, Australii, Filipinach, Meksyku, Nowej Zelandii, Unii Europejskiej i Chinach. Najwięcej dozwolonych modyfikacji dotyczy kukurydzy (35), a następnie bawełny (19), rzepaku (14) i soi (7). Najbardziej popularną modyfikacją jest soja GTS-40-3-2 (tolerancyjna na herbicyd Roundup), na którą wydano zezwolenia aż w 21 krajach (UE posiadająca 25 członków liczona jest jako 1 kraj). Na drugim miejscu znalazły się kukurydza MON 810 (z cechą odporności na owady Bt) i kukurydza NK603 (tolerancyjna na herbicydy) obie dopuszczone w 18 krajach. Trzecie miejsce zajmuje zmodyfikowana bawełna MON 531/757/1076 (odporna na owady) dopuszczona w 16 krajach świata.

52

III.6.

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Obawy związane z uprawą genetycznie zmodyfikowanych roślin

Mimo zwiększającego się na świecie z roku na rok areału upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, wiele osób zwraca uwagę na obawy związane z ich uprawą. Obawy te odnoszą się do bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa środowiska naturalnego, a także aspektów socjo-ekonomicznych. Genetycznie zmodyfikowanej żywności poświęcony jest inny rozdział skryptu, dlatego omówione zostaną tu głównie aspekty związane ze środowiskiem.

III.6.1. Potencjalny negatywny wpływ na środowisko • Wpływ na organizmy niedocelowe Genetycznie zmodyfikowane organizmy mogą mieć negatywny wpływ na organizmy niedocelowe. Potencjalnym zagrożeniem mogą być odmiany typu Bt odporne na szkodniki. Takie rośliny produkują wysoce selektywną w działaniu toksynę - białko Cry. Toksyna ta jest aktywna tylko w przypadku kontaktu z odpowiednim receptorem w przewodzie pokarmowym owada, uszkadzając ścianki jelita, co powoduje, że owad przestaje żerować. Do modyfikacji roślin stosuje się odpowiednio zmienione białka Cry tak, aby działały w przewodach pokarmowych konkretnych owadów. Mimo wysokiej selektywności roślin Bt najbardziej narażone mogą być owady niedocelowe, blisko spokrewnione ze szkodnikiem. Dodatkowym problemem może być wpływ na owady, które żywią się szkodnikami żerującymi na roślinach Bt. Należy bowiem pamiętać, że wszystkie organizmy tworzą złożone zależności troficzne w danym ekosystemie. Przedmiotem badań jest również wpływ roślin Bt na mikroorganizmy glebowe. Toksyny Bt są produkowane w całej roślinie i pozostają w glebie w reszkach pożniwnych. Badania wykazały, że mimo szybkiego rozkładu i ich naturalnego pochodzenia (bakteria glebowa B. thuringensis) zaobserwowano niewielkie zmiany w liczebności różnych mikroorganizmów na polach GMO i nie-GMO. Różnice te zacierały się jednak po krótkim czasie bez uprawy GMO. Aby ocenić to ryzyko, przeprowadzono wiele badań na całym świecie. Badania takie należy prowadzić w konkretnym środowisku, ponieważ różne środowiska mogą różnić się zarówno składem gatunkowym jak i warunkami klimatycznym. Badania umożliwiają opracowanie krajowej strategii oceny ryzyka wprowadzania GMO do środowiska i jego właściwą ocenę. Badania oceniające ryzyko wpływu roślin GM na organizmy niedocelowe przeprowadzono także w Europie (w Niemczech i Szwajcarii). Badania te obejmujące pająki, złotooki, muchy, chrząszcze i dżdżownice nie wykazały negatywnych efektów.

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

53

• Presja selekcyjna - pojawienie się „super chwastów” i „super patogenów” Monokultura upraw Bt może, poprzez silną presję selekcyjną doprowadzić do wyselekcjonowania owadów odpornych na toksyny Cry. Jest to naturalny proces ewolucyjny przystosowania się do zmieniającego się środowiska. Mutacje i dobór naturalny powodują pozostanie najlepiej przystosowanych osobników. Uprawa roślin odpornych na choroby może również spowodować powstanie odpornych grzybów czy wirusów. Podobny efekt może wystąpić przy nadmiernym stosowaniu herbicydu, który zawiera tę samą substancję aktywną. Takie przypadki zdarzały się już wcześniej, przed uprawą GMO. Odnotowano 183 gatunki chwastów odpornych na herbicydy. Na takiej samej zasadzie, na fungicydy uodporniają się grzyby wywołujące choroby roślin sadowniczych czy rolniczych. W 2006 przeprowadzono sponsorowane przez firmę Syngenta badania, w których wzięło udział 400 amerykańskich rolników uprawiających kukurydzę i soję na dużych obszarach. Technologie Roundup Ready® stosowało 83% z nich, a 42% używało tylko gliofosatu do walki z chwastami. Aż 39% rolników zaobserwowało pojawienie się chwastów odpornych na glifosat, a 25% z nich miało rośliny odporne na prawie 100% uprawianych pól. Jednak tylko 5% rolników stwierdziło, że ograniczą stosowanie technologii Roudup Ready® ze względu małe straty powodowane odpornymi chwastami. Ponad połowa (53%) z badanych było zdania, że nowe produkty rozwiążą ten problem. Aby zminimalizować problemy związane z pojawianiem się odpornych chwastów i patogenów stosuje się różne strategie. W przypadku roślin odpornych na owady: obok roślin GMO uprawia się również rośliny niezmodyfikowane. Poprzez zapewnienie dużej liczby szkodników niezmodyfikowanych uniemożliwiamy przekrzyżowanie się owadów, które w populacji wykształciły odporność. zastosowanie do modyfikacji dwóch różnych genów Cry, które atakują różne receptory owada. Owad, który dzięki mutacji staje się odporny na jedno z nich pozostaje wrażliwy na drugie i ginie. poszukuje się nowych genów Bt, oraz innych białek niszczących owady. W przypadku stosowania roślin tolerancyjnych na herbicydy i odpornych na choroby grzybowe strategia jest taka sama jak w przypadku roślin konwencjonalnych. Należy często zmieniać środki ochrony roślin oraz stosować płodozmian, zmniejszając w ten sposób presję selekcyjną.

• Czy nowe geny mogą być przenoszone na inne rośliny? Wprowadzone do roślin uprawnych nowe geny mogą przenosić się przez krzyżowanie na inne rośliny uprawne i gatunki blisko spokrewnione występujące w przyrodzie. W takim wypadku mogą powstać w przyrodzie rośliny (często nazywane super chwastami) tolerujące np. herbicydy. Należy jednak pamiętać, że takie rośliny mogą być łatwo zniszczone poprzez zastosowanie innego herbicydu, ponieważ nowo nabyta cecha związana jest z odpornością na konkretną substancję aktywną. Większość uprawianych w Polsce roślin pochodzi z innych krajów (np. zboża z Azji Zachodniej z obszarów dzisiejszego Iranu, kukurydza z Ameryki Środkowej) i nie mają one w przyrodzie naturalnie występujących pokrewnych gatunków. Należy jednak właściwie ocenić ryzyko uprawy np. transgenicznych ziemniaków na obszarach ich naturalnego występowania.

54

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Fakt, że wiele roślin uprawnych jest samopylnych (jęczmień, pszenica) w dużym stopniu ogranicza możliwość przeniesienia nowych genów nawet na inne odmiany uprawne. Ponadto transgeniczne czy konwencjonalne rośliny uprawne nie mają szans utrzymać się w środowisku bez pomocy człowieka. Na odłogowanym polu konkurencję wygrywają naturalne rośliny zielne, które wypierają z nich pozostawione tam rośliny uprawne. Każdy przypadek wprowadzania roślin GM do środowiska rozpatrywany jest jednak oddzielnie przez Komisję Europejską (proces ten przedstawiony jest w formie animacji na stronie http://www.gmo-compass.org/eng/grocery_shopping/fruit_vegetables/. Jednym z głównych kryteriów branych pod uwagę jest wprowadzana lub zmieniana cecha. Cechy tolerancyjności na herbicyd czy odporności na owady nie powodują, że takie rośliny są bardziej przystosowane do środowiska naturalnego Rzepak (Brassica napus) jest rośliną obco i owadopylną mającą w przyrodzie Polski naturalnie występujące pokrewne gatunki (B. campestris i B. oleracea), istnieje więc prawdopodobieństwo przekrzyżowania się z nim rzepaku GM. Większe problemy z uprawą zmodyfikowanego rzepaku wynikają jednak z faktu, że produkuje on bardzo dużo małych nasion, które pozostałe na polu łatwo zimują i mogą kiełkować jeszcze przez wiele lat po zbiorze. Burak cukrowy ma również naturalnie występujące pokrewne gatunki w Europie. Znaleziono już geny z tradycyjnie uprawianych odmian buraka w dzikich formach naturalnie rosnących – na wybrzeżu północno wschodnich Włoch. Kukurydza mimo, że jest rośliną obcopylną nie ma pokrewnych gatunków w Europie. Ponadto jej pyłek jest bardzo ciężki i nie pada dalej niż kilka metrów od rośliny. Aby ograniczyć te zagrożenia opracowano strategie współistnienia upraw GMO z konwencjonalnymi i ekologicznymi o czym była mowa w poprzednim rozdziale.

• Niekontrolowane rozprzestrzenianie Rośliny genetycznie zmodyfikowane mogą rozprzestrzeniać się w czasie zbioru, transportu oraz podczas przechowywania, gdy używane są te same maszyny czy pomieszczenia. W małym stopniu mogą być również rozprzestrzeniane przez zwierzęta. Zdając sobie z tego sprawę należy dołożyć wszelkich starań, aby takie rozprzestrzenianie ograniczyć. Obecnie uprawiane genetycznie zmodyfikowane rośliny nie mają cech, które umożliwiłyby im lepsze przystosowanie się do środowiska w porównaniu do odmian konwencjonalnych.

• Przenoszenie genów mogących wywoływać alergie pokarmowe Niebezpieczne dla człowieka alergie pokarmowe mogą być efektem wprowadzenia genów z innych organizmów. Takim przykładem może być wprowadzenie do soi genu z brazylijskiego orzeszka ziemnego. Obecność alergenów została jednak wykryta na etapie testów, zanim soja ta została wprowadzona do obrotu.

• Niekontrolowane wprowadzenie produktów genetycznie zmodyfikowanych do łańcucha żywieniowego Ze względu na fakt, że jedne produkty genetycznie zmodyfikowane mogą być dopuszczone do stosowania tylko na pasze, a inne do produkcji żywności, istnieje możliwość pojawienia się nieautoryzowanych produktów w łańcuchu żywieniowym. Stało się tak w przypadku odmiany kukurydzy typu Starlink (z cechą tolerancyjności na herbicyd), która

ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

55

przeznaczona jest do produkcji pasz, a znalazła się w produkcji żywności. Mimo, że nie było żadnych dowodów, że odmiana ta może być szkodliwa dla ludzi, należy przestrzegać zasad segregacji, aby zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości. Unikanie takich sytuacji jest bardzo trudne ze względu na globalny rynek oraz różne przepisy prawne w USA i UE. Warto pamiętać, że każdy ubiegający się o autoryzację GMO według Dyrektywy Nr 1829/2003 UE musi wraz z wymaganymi dokumentami dostarczyć opis metody identyfikacji i ilościowego oznaczania tego produktu. Dopiero po sprawdzeniu i walidacji metody przez Unijne Laboratorium Referencyjne zezwolenie może być wydane. Metody te są wykorzystywane później przez krajowe laboratoria kontrolne. Od sprawnego funkcjonowania tych laboratoriów zależy właściwa kontrola GMO na rynku i w środowisku. Ostatnio na rynku europejskim znalazł się nieautoryzowany w UE ryż LL601 pochodzący z Ameryki, który został szybko wykryty przez odpowiednie służby kontrolne, czego efektem było wycofanie go ze sprzedaży.

• Przenoszenie oporności na antybiotyki Geny oporności na antybiotyki są wykorzystywane w genetycznych modyfikacjach do selekcji transformowanych komórek. Transgeniczne komórki mogą mieć obok genu warunkującego cechę użytkową wprowadzony gen warunkujący oporność na antybiotyk. Dzięki temu możliwa jest selekcja transgenicznych komórek podczas regeneracji w kulturach in vitro ponieważ są one także oporne na antybiotyk, które dodany do pożywki hamuje wzrost komórek niestransformowanych. Takie modyfikacje spotykały się krytyką osób obawiających się przeniesienia tej oporności na mikroorganizmy, które w ten sposób stały – by się oporne na konkretne antybiotyki. Geny niosące oporność na antybiotyki są obecnie stosowane na oddzielnych konstruktach umożliwiających ich eliminację przed komercjalizacją odmiany lub w ogóle nie są stosowane do selekcji transgenicznych roślin.

• Zdominowanie rynku przez duże koncerny biotechnologiczne – globalizacja Komercyjnie dostępne genetycznie zmodyfikowane organizmy produkowane są przez duże międzynarodowe koncerny biotechnologiczne. Dotyczy to głównie roślin, które uprawiane są na ogromną skalę (102 mln ha w 2006). Tylko kilka firm kontroluje dystrybucję materiału nasiennego tych roślin. Na pewno globalizacja utrudnia racjonalną dyskusję o GMO. Należy jednak pamiętać, że potencjalne problemy wynikające z globalizacji nie dotyczą tylko biotechnologii, ale wszystkich gałęzi przemysłu czy informatyki. Często merytoryczną debatę o biotechnologii utrudniają różnice pomiędzy USA a Europą, w przypadku których rywalizacja kulturalna, ekonomiczna i polityczna jest dziś oczywista. Stany Zjednoczone są największym producentem roślin GM, natomiast w Europie rośliny GM uprawiane są od niedawna na małą skalę. Innym aspektem jest konflikt spowodowany ograniczonym dostępem do tej technologii szczególnie na linii „biednych” i „bogatych” krajów. Przytoczone powyżej obawy powinny być w każdym przypadku wyjaśniane, abyśmy mogli świadomie dokonywać wyborów. Pokazują one również, jak bardzo ważne są związane z wprowadzeniem do obrotu oraz środowiska badania przeprowadzone w każdym kraju, ze względu na różnice w środowisku. Badania takie pozwolą na opracowanie własnej strategii oceny ryzyka przy użytkowaniu GMO.

56

III.7.

S. SOWA, A. LINKIEWICZ

Podsumowanie

Genetycznie zmodyfikowane rośliny budzą wiele kontrowersji i są przedmiotem międzynarodowej debaty. Nie rozwiążą one jednak problemów żywieniowych czy ekonomicznych świata. Nie ma bowiem jednego rozwiązania wszystkich problemów cywilizacyjnych. Genetycznie zmodyfikowane rośliny są tylko jednym z narzędzi, którymi dysponuje dziś człowiek. Mogą one przy odpowiednim wykorzystaniu pomóc w walce zarówno z biedą w krajach rozwijających się, jak i zanieczyszczeniem środowiska w krajach rozwiniętych. To od nas zależy, jak wykorzystamy te możliwości.

IV. ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO Z WIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

Anna LINKIEWICZ, Sławomir SOWA Laboratorium Kontroli GMO, IHAR Radzików

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

IV.1. Wprowadzenie Postęp jaki się dokonał w biotechnologii molekularnej i technikach rekombinacji DNA na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, umożliwił rozwinięcie prac, które doprowadziły do otrzymania transgenicznych organizmów, w tym zwierząt. Wykorzystanie transgenicznych zwierząt nie tylko ma na celu przyspieszenie klasycznych programów hodowlanych, ale przede wszystkim stanowi podstawę dla ekonomicznej produkcji ratujących życie ludzkie biofarmaceutyków. Dla zrozumienia jak powstają transgeniczne organizmy, poniżej przedstawiamy podstawowe informacje z zakresu genetyki. Zwierzęta zbudowane są z milionów komórek powiązanych ze sobą funkcjami. Każda z tych komórek zawiera pełną instrukcję „manual” - informację zawartą w genomie odziedziczonym po obu rodzicach. Informacja ta zawarta jest w jądrze komórkowym. Genom to pełna informacja genetyczna organizmu. W skład jej wchodzą geny, które można porównać do słów instrukcji. Kiedy komórka „czyta” słowo instrukcji – ekspresji ulega jakiś gen, czego wynikiem jest powstanie specyficznego białka. Białka te odpowiedzialne są za stworzenie konkretnej komórki, indywidualnego organizmu, tego jak wygląda i jak funkcjonuje. Geny („słowa instrukcji”) zbudowane są z DNA, które jest cząsteczką uniwersalną. Oznacza to, że cztery zasady A, C, G, T w łańcuchu DNA, jak i pozostałe elementy kwasu dezoksyrybonukleinowego są takie same we wszystkich żyjących organizmach. Co za tym idzie, geny z jednego organizmu mogą funkcjonować w innym organizmie. Jeśli przy wykorzystaniu technik biotechnologicznych, nowy gen zostanie umieszczony w genomie zwierzęcia, lub zmieniony zostanie gen już obecny w organizmie, mówimy o transgenicznym organizmie. Nazwa „transgeniczny” ma dość szerokie znaczenie i obejmuje również zwierzęta z przejściową ekspresją obcych genów w komórkach somatycznych.

IV.2. Tradycyjna hodowla zwierząt w zestawieniu z możliwościami biotechnologii Od momentu udomowienia pierwszych zwierząt rozpoczęła się świadoma i kierunkowa działalność człowieka mająca na celu uzyskanie pożądanych cech. Dzięki temu obecnie dysponujemy różnymi rasami zwierząt, produkowana jest żywność pochodzenia zwierzęcego odpowiedniej jakości i ilości. Dzięki postępom w innych dziedzinach

60

A. LINKIEWICZ, S. SOWA

biotechnologii np. opanowaniu metody wywoływania mnogiej owulacji i przenoszenia zarodków, wyselekcjonowano pogłowie bydła o lepszych cechach użytkowych. Zapłodnienie pozaustrojowe połączone z regulacją płci oraz klonowaniem zarodków zwiększa możliwości uzyskania zwierząt transgenicznych. – Rozwój technik genetyki molekularnej dał możliwość pokonywania wielu trudności hodowlanych, niemożliwych do rozwiązania tradycyjnymi metodami. Na drodze transgenezy można zmienić cechy produkcyjne zwierząt, spowodować że będą wytwarzały białka potrzebne człowiekowi, a dotychczas niedostępne. Uważa się również, że przyszłość medycyny w znacznym stopniu będzie zależała od postępu zwierzęcej transgenezy. Technologia transgenezy niesie w sobie potencjał skokowej zmiany cech zwierzęcia, co nie było możliwe w przypadku tradycyjnej hodowli. Dodatkowo, co ważniejsze, dzięki uniwersalności kodu DNA daje możliwość przekroczenia bariery międzygatunkowej.

IV.3.

W jakim celu tworzy się transgeniczne zwierzęta?

Pierwszymi transgenicznymi zwierzętami były myszy wytworzone w 1980 r. Od tego czasu, z każdym rokiem liczba transgenicznych zwierząt zwiększa się. Prace nad transgenicznymi zwierzętami prowadzi się w celach naukowych (poznawczych) oraz w celach praktycznych. Główne zadania poznawcze dotyczą kwestii genetycznej kontroli systemów fizjologicznych u zwierząt i człowieka oraz opracowania modeli genetycznych chorób. Cele praktyczne obejmują poprawę cech produkcyjnych zwierząt oraz wykorzystanie biomedyczne produktów zwierząt transgenicznych (zwierzęta jako bioreaktory).

IV.3.1. Wykorzystanie naukowe W ciągu ostatnich 20 lat prace nad transgenicznymi zwierzętami stały się niezbędnym elementem w badaniach biologicznych nad zagadnieniami takimi jak rozwój, zachowanie czy pamięć. Procesy te są niezmiernie trudne do badania, gdyż stanowią wypadkową wielu oddziaływań między różnymi tkankami i typami komórek. Możliwość ich śledzenia i analizy u zwierząt daje wiele informacji na temat analogicznych procesów u człowieka. W medycynie, transgeniczne myszy służą jako modele chorób człowieka, takich jak np. otyłość, karłowatość, przyspieszone starzenie, choroby układu krążenia, cukrzyca, i in. oraz jako obiekty do testowania nowych, obiecujących metod leczenia. Myszy z wprowadzonymi dodatkowymi genami i myszy pozbawione konkretnego genu (z tzw. nokautem genu) wniosły wiele danych o podstawowym znaczeniu do zrozumienia mechanizmów powstawania nowotworów, podziałów komórek i rozwoju organizmów. Mysz jest ssakiem dokładnie poznanym pod względem genetycznym. Pełna sekwencja jej genomu została opisana w 2002 r., co czyni z niej jeszcze lepszy obiekt do badań naukowych. Ponadto transgeniczne zwierzęta dostarczają bardzo ważnych informacji dotyczących regulacji ekspresji genów. Podstawowym sposobem sprawdzenia wielu hipotez jest wprowadzenie do komórki wybranego genu, często w zmodyfikowanej postaci i badanie jego ekspresji.

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

61

IV.3.2. Wykorzystanie praktyczne Mówiąc o praktycznym wykorzystaniu transgenicznych zwierząt mamy na myśli: a) zmiany jakościowe produktów zwierzęcych, w tym: wydajność i jakość mleka, a co za tym idzie poprawę właściwości produktów nabiałowych (zmiana składu białek mleka umożliwiająca bardziej wydajną produkcję mleka poprzez wprowadzenie dodatkowych kopii genów kodujących proteiny: beta- i kappa- kazeinę. Kazeina jest składnikiem twarogów i białych serów. Dzięki tej modyfikacji z mleka łatwiej i szybciej uzyskuje się ser), przyrost tuszy i polepszenie jakości mięsa (szybszy wzrost masy uzyskano przez wprowadzenie genu hormonu wzrostu do ryb -karp, łosoś; zwierząt gospodarskich - świnie, króliki), przyrost i jakość wełny, b) zmiany w odporności zwierząt na choroby i pasożyty ( kury odporne na wirus ptasiej grypy – prace prowadzone w Chinach; krowy odporne na choroby powodowane przez priony np. BSE zwaną "chorobą szalonych krów"), c) polepszenie trawienia i metabolizmu (lepsze wykorzystanie paszy), d) szybsze lub kontrolowane rozmnażanie, e) wykorzystanie zwierząt do celów biomedycznych: uzyskiwanie białek o znaczeniu farmaceutycznym, wykorzystanie ksenogenicznych komórek i tkanek, ksenotransplantacja organów.

IV.4. Zastosowanie transgenicznych zwierząt w biomedycynie

IV.4.1. Zwierzęta jako bioreaktory (molecular pharming) Po raz pierwszy w 1987 r. udało się wyprodukować obce gatunkowo białka w gruczole mlecznym zwierząt transgenicznych. Nowa technologia umożliwiła powstanie prężnie rozwijającej się gałęzi przemysłu, opartej na wykorzystaniu transgenicznych zwierząt jako bioreaktorów produkujących ludzkie białka terapeutyczne. Produkowane są głównie ludzkie białka na potrzeby medycyny1,2. Obecnie ciągle najważniejszym źródłem rekombinowanych białek leczniczych są bakterie, w mniejszym stopniu hodowane in vitro komórki ludzkie. Nie wszystkie białka można jednak wyprodukować w bakteriach, a hodowla komórek ludzkich na dużą skalę jest trudna i kosztowna. W przyszłości większość biofarmaceutyków będzie prawdopodobnie wytwarzanych przy pomocy transgenicznych zwierząt lub roślin. Modyfikacje 1

2

Pollock D.P., Kutzko J.P., Birck-Wilson E, Williams J.L., Echelard Y., Meade H.M. (1999): Transgenic milk as a method for the production of recombinant antibodies. Journal of Immunological Methods, 231: 147-157 Houdebine L.M. (2006): Transgenic animal models in biomedical research. Methods Mol Biol., 360: 163-202

62

A. LINKIEWICZ, S. SOWA

genetyczne umożliwiają produkcję w organizmie zwierząt genetycznie zmienionych białek wykorzystywanych jako leki. Zastosowanie to ma wiele zalet, również ekonomicznych. Oczekuje się, że bioreaktory będą produkowały nowe białka z dużo większą wydajnością i mniejszym nakładem kosztów niż ma to miejsce np. przy masowych hodowlach komórek w tradycyjnych bioreaktorach. Białka produkowane są najczęściej w mleku krowim, kozim, owczym, we krwi, moczu, spermie lub jajach. Ponad 900 białek wytworzono dotychczas doświadczalnie w różnych narządach transgenicznych zwierząt – laboratoryjnych i gospodarskich. Jedna tylko firma GTC Biotherapeutics produkuje ponad 60 różnych białek terapeutycznych w mleku kóz i krów. Gruczoł mlekowy zwierząt transgenicznych jest obecnie i będzie w przyszłości najważniejszym źródłem ludzkich białek o działaniu leczniczym3. Tabela 1. Ekspresja białek leczniczych w mleku transgenicznych zwierząt (za Anioł i in., 2002, zmienione)

ZWIERZĘ

AKTYWNOŚĆ BIOLOGICZNA; EW. DZIAŁANIE LECZNICZE

α1antytrypsyna

Owca

Hamowanie aktywności elastazy; zapobieganie uszko35-60 g/l dzeniom tkanek przez tą proteazę; leczenie rozedmy płuc

Antytrombina III (ATryn)

Koza

ludzki czynnik krzepliwości krwi, kontrola powstawania zakrzepów

2-10 g/l

Albumina krwi

Koza Bydło

Białko krwi; transfuzje

16 mg/ml

αlaktoalbumina

Bydło

Białko mleka; składnik kompleksu syntazy laktozowej

b.d

Eystone 1999

Czynnik VIII Czynnik IX

Owca Koza Świnia Królik

Krzepnięcie krwi; hemofilia typu A i B

0,25 mg/l 53 mg/l

Simons i wsp., 1993 Huang i wsp. 2002, Hiripi i wsp. 2003

Tkankowy aktywator plazminogenu

Królik Koza

Proteaza przekształcająca plazminogen w plazminę; rozpuszczanie zakrzepów

50μg/l 3 μg/l

Riego i wsp., 1993 Ebert i wsp., 1991

Czynnik syntezy błonowego kanału chlorkowego (CFTR)

Mysz Owca

Leczenie mukowiscydozy

GEN/ BIAŁKO

3

ILOŚĆ BIAŁKA

b.d

AUTORZY Simons i wsp., 1988 Wright i wsp., 1991 Echelard, Y. i wsp. 2000, Genzyme Transgenitcs (USA) Shani i wsp. 1997; Eichner & Sommermeyer 1999

DiTullio i wsp. 1992

Zwierzchowski (1998): Biotechnologiczne wykorzystanie gruczołu mlecznego – perspektywy manipulacji genetycznych białkami mleka. Biotechnologia 2(41): 33-57

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

GEN/ BIAŁKO

ZWIERZĘ

Laktoferyna

Krowa

Interleukina-2

Królik

Lizostafina

Krowa

AKTYWNOŚĆ BIOLOGICZNA; EW. DZIAŁANIE LECZNICZE Naturalny antybiotyk wykorzystywany przy operacjach (choroba wieńcowa), absorpcja żelaza Stymulacja proliferacji komórek T; powstawanie odpowiedzi immunologicznej Składnik antybakteryjny zapobiegający zapaleniu gruczołu mlecznego Metabolizm glikogenu; leczenie genetycznie uwarunkowanych zaburzeń odkładania glikogenu – choroba Pompe’a Wzrost i różnicowanie komórek i tkanek; wzrost organizmu Pobudzanie wzrostu neuronów; dysfunkcje neurologiczne centralnego i obwodowego układu nerwowego Przekształcenie anionów nadtlenkowych w H2O2; liczne zastosowania terapeutyczne związane z obniżeniem stężenia wolnych rodników

ILOŚĆ BIAŁKA

63

AUTORZY

do 3,5 g/l

Krimpenfort i wsp., 1991, van Berkel P., 2002

430 μg/l

Bühler i wsp., 1989

0.9 μg/ml.

14 Wall RJ i wsp. 2005

b.d.

IGHZ - Zwierzchowski, Rosochacki i in.; Gene Pharm. Europe; Leiden

1 g/l 300 mg/l

Brem i wsp., 1994 Wolf i wsp. 1997

50-250mg/l

Coulibaly i wsp., 1999

3 mg/ml

Stormkvist i wsp., 1997

Ludzki hormon Królik wzrostu Koza

Wzrost i różnicowanie komórek; regulacja wzrostu organizmu; karłowatość i starzenie

50 mg/l 12-60 mg/l

Limonta i wsp., 1995 Archer i wsp., 1994 Lipiński I wsp., 2003

Białko nici pajęczej (Biosteel)

Koza

Produkcja ultra wytrzymałych i cienkich materiałów dla medycyny i przemysłu

b.d

Nexia Biotech

Białko C

Świnia Królik

Białko zależne od witaminy 0,1-1,0 g/l K uczestniczące w krzepnięciu 0.24-0.56 krwi; antykoagulant. mg/l

Erytropoetyna

Owca Krowa Świnia

0,5 g/l Erytropoeza; anemia; wydoln.d. ność organizmu 50 mg/l

Koza

Stymulacja podziału, różnicowania i dojrzewania neutrofili; leukopenia, zwiększenie odporności

α-Glukozydaza Królik

IGF-I

Królik

NGF

Królik

Dysmutaza nadtlenkowa

Królik

G-CSF (granulocyte colony stimulating factor)

50 mg/l

Velander i wsp. 1992; Chrenek i wsp. 2002 Korhonen i wsp. 1997; Hyttinen i wsp. 1994; Massoud i wsp. 1996 Ko i wsp. 2000

64

A. LINKIEWICZ, S. SOWA

Tabela 2. Przykłady biofarmaceutyków II generacji wytwarzanych przez zwierzeta transge45 niczne (Wall i wsp., 1999, za Anioł i in. 2002, zmienione) ,

RODZAJ PRODUKTU

PRZYKŁADY

FIRMA BIOTECHNOLOGICZNA

Przeciwciała

BR96

Produkty spożywcze

Kazeiny Hormon wzrostu

Nexia Biotechnologies Nexia Biotechnologies

Kalcytonina

GTC Biotherapeutics

Interferony

GTC Biotherapeutics

Genzyme

Hormony Substancje odpornościowe

Odżywki

Peptydy Białka plazmy krwi Receptory Białka wykorzystywane w chirurgii kosmetycznej Szczepionki

• • •

α-Laktalbumina sole żółciowe (stymulujące lipazy) nokaut genu β-Laktoglobuliny • Abbott Laboratories • Astra Hassle AB (białka mleka powodującego alergie) • Pharming NV • Transferaza fukozylowa • Nexia Biotechnologies • Laktaza • Lyzozym Insulina GTC Biotherapeutics GTC Biotherapeutics Inhibitor α-1-Proteinazy Rozpuszczalny rec. CD4 GTC Biotherapeutics Kolagen Pharming N V. ZymoGenetics Fibrynogen Malaria GTC Biotherapeutics

IV.4.2. Zwierzęta jako dawcy organów do ksenotransplantacji Prowadzone są prace nad stworzeniem genetycznie zmodyfikowanych organów zwierzęcych nadających się na przeszczepy6. Modyfikacje genetyczne ssaków mają na celu zniesienie immunologicznej bariery międzygatunkowej i zapewnienie organów do transplantologii. Od dawna myśli się o przeszczepach narządów wewnętrznych pochodzących od świni, które z racji dużego podobieństwa anatomicznego i fizjologicznego do ludzkich są potencjalnie możliwe do wykorzystania przez człowieka7. Przeszczepione od świni narządy takie np. jak serce, wątroba czy nerka mogą uratować życie wielu istnieniom ludzkim. Brak dawcy organu jest częstym problemem uniemożliwiającym pomoc i leczenie. Do tej pory najistotniejszym problemem w ksenotransplantacji jest odrzucanie 4

5

6

7

Wall R.J.(1999): Biotechnology for the production of modified and innovative animal products: transgenic livestock bioreactors. Livestock Production Science 59: 243-255 Anioł A., Zimny J., Podyma W., Janik-Janiec B., (2002): Krajowy Program Bezpieczeństwa Biologicznego w Polsce. Wyd. IHAR, Radzików McCurry K.R., Kooyman D.L., Alvarado C.G., Cotterell A.H., Martin M.J., Logan J.S., Platt J.L. (1995): Human complement regulatory proteins protect swine-to-primate cardiac xenografts from humoral injury. Nat Med. 1(5):423-7 Jasiński A., Słomski R., Szalata M., Lipiński D. (2006): Transplantacja narządów – wyzwanie dla biotechnologii. Biotechnologia 72, 7-28

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

65

niezgodnych tkankowo przeszczepów w wyniku nadostrej reakcji immunologicznej. U człowieka pojawiają się przeciwciała skierowane przeciwko obecnemu u świni antygenowi Gal. W procesie powstawania antygenu Gal bierze udział enzym (α1,3galaktozylotransferaza), który nie wystepuje u człowieka. Sądzi się, że przeszczep narządu od świni pozbawionej tego enzymu, a co za tym idzie pozbawionego antygenu Gal, byłby tolerowany przy jednoczesnym uwzględnieniu podawania leków działających na inne, mniej nasilone reakcje immunologiczne. O szybkim odrzuceniu ksenotransplantowanego narządu decyduje też włączenie u biorcy narządu zespołu białek osocza (dopełniacza) uruchamiającego kaskadę reakcji enzymatycznych doprowadzających do lizy komórek przez tworzenie otworów w ich błonie komórkowej. Próbuje się wprowadzić do genomu świni geny człowieka regulujące tę kaskadę. Polscy naukowcy od kilku lat prowadzą prace w ramach projektu "Wykorzystanie genetycznie zmodyfikowanych świń dla pozyskiwania organów do transplantacji u człowieka". Spektakularnym wynikiem tych prac była pierwsza polska transgeniczna świnia TG 1154. Zwierzę ma wprowadzony gen osłabiający immunologiczną barierę międzygatunkową między świnią a człowiekiem8.

IV.5. Przykłady genetycznych modyfikacji zwierząt

IV.5.1. Ssaki Podstawowym kierunkiem modyfikacji genetycznej ssaków jest zmiana białek produkowanych w ich gruczole mlekowym w celu produkcji białek terapeutycznych (Bishop 2001). Zaletą tego systemu jest dość dokładne przebadanie genów kodujących białka mleka u bydła oraz łatwa produkcja mleka w znacznej ilości. Wykorzystanie gruczołu mlekowego w ekspresji heterologicznych białek posiada też wady, którymi są relatywnie długi czas od narodzenia zwierzęcia do okresu pierwszej laktacji, cykliczność laktacji, wysokie nakłady w produkcji transgenicznych ssaków charakteryzujących się znaczną produkcją mleka. Próbą rozwiązania problemu było wykorzystanie do transgenezy królików czy świń. Inne problemy z którymi można się spotkać w literaturze dotyczącej transgenezy ssaków to np. kwestia ekotopowej, niekontrolowanej ekspresji transgenu, co pociąga za sobą niekorzystne oddziaływanie na zwierzę jak zaburzenia płodności, gigantyzm, zaburzenia wzrostu a nawet śmierć organizmu. Jest to szczególnie prawdopodobne w przypadku dużej koncentracji heterologicznych białek w mleku i możliwości ich resorpcji. Wykazano też, że obce gatunkowo białka syntetyzowane w gruczole mlekowym ssaków nie zawsze podlegają prawidłowym modyfikacjom postranslacyjnym.

8

Skrzyszowska i in. (2005): Klonowanie somatyczne świń z potwierdzoną modyfikacją białek powierzchniowych. Mat. z 2 sympozjum projektu badawczego zamawianego pt. Wykorzystanie transgenezy w genetycznej modyfikacji świń dla pozyskiwanych organów do transplantacji u człowieka. PBZ-KBN-048/P05/2001, Instytut Zootechniki, Balice, 25.02.2005 r., str. 18-19

66

A. LINKIEWICZ, S. SOWA

•

Króliki

Pierwszy transgeniczny królik powstał w 1985 r. Transgeniczne króliki mogą produkować białka w ilości zapewniającej ich farmaceutyczne wykorzystanie. Dzięki wielu zaletom ich chowu, jak krótka ciąża, liczne mioty, niewielki odstęp międzypokoleniowy, łatwo jest uzyskać transgeniczne linie. We krwi transgenicznych królików udało się uzyskać α1-antytrypsynę człowieka. We krwi jak i w mleku królików wyprodukowano obce przeciwciała monoklonalne. Stężenie białka w mleku królika jest 3x większe niż w mleku krowy, dlatego zwierzęta te są źródłem dość dużej ilości zrekombinowanych białek. Uważa się, że ich wykorzystanie na skalę przemysłową jest opłacalne przy rocznym zapotrzebowaniu na białka farmaceutyczne wynoszącym ok. 1 kg. Ze względu na podobieństwo metabolizmu tłuszczowców królika i człowieka, powstały zwierzęta z ekspresją genów zaangażowanych w metabolizm lipidów jak: lipazy wątrobowej, apolipoproteiny A1, – lecytyno-cholesterolowej acetylotransferazy, i innych, a także hormonu wzrostu człowieka. •

Świnie

Prowadzone na tym gatunku doświadczenia ukierunkowane są na poprawę produktywności, wzmocnienie odporności na choroby, produkcję farmaceutyków, tworzenie modeli chorób człowieka9. Transgeniczne świnie mogą odegrać ważną rolę w dostarczaniu produktów mających zastosowanie w medycynie. Obecnie są już produkowane w mleku transgenicznych świń ludzka hemoglobina oraz białko C, które podawane jest w przypadku problemów z krzepliwością krwi. Prowadzone są intensywne prace nad wprowadzaniem genów umożliwiających międzygatunkowe przeszczepy organów. Podobieństwo oka świni i człowieka spowodowało prace nad uzyskaniem transgenicznej świni ze zmutowanym genem rodopsyny, co może przyspieszyć prace nad leczeniem barwnikowego zwyrodnienia siatkówki, groźnej, dziedzicznej choroby człowieka. Odpowiednio zmodyfikowane genetycznie prosięta EnviropigTM produkują w swoich śliniankach fitazę – enzym, który rozkłada formy fosforu. Transgeniczne świnie w porównaniu z normalnymi produkują 75% mniej fosforu w swoich odchodach, dzięki czemu odchody mogą być użyte jako bezpieczny nawóz. Okazuje się też, że EnviropigTM są tańsze w hodowli i wystarczy im dieta sojowa, gdyż przyswajają cały potrzebny fosfor niezbędny do prawidłowego wzrostu. •

Kozy

Podstawowym kierunkiem w transgenezie tych zwierząt jest produkcja farmaceutyków w gruczołach mlekowych. U kóz dominującym białkiem w mleku jest ß-kazeina występująca w ilości 10-20 g/l. Fragment genu ß-kazeiny kozy wykorzystano do przygotowania konstrukcji genetycznych umożliwiających ekpresję tkankowego aktywatora plazminogenu człowieka, antytrombiny III człowieka, przeciwciał monoklonalnych człowieka10.

9

10

Samiec M., Skrzyszowska M. (2006): Znaczenie świni domowej dla klonowania somatycznego i transgenezy. Biotechnologia 1 (72): 53-68 Lipiński D., Szalata M., Kalak R. i in. (2003): Ekspresyjne konstrukcje genowe prawidłowych i zmutowanych genów. Biotechnologia 1(60); 48-73

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

•

67

Owce

Transgeniczne owce, do których wprowadzono gen insulinopodobnego czynnika wzrostu ulegającego ekspresji w skórze, mają o 6,2% więcej wełny w porównaniu do kontroli. Inny kierunek obejmuje wytworzenie transgenicznych owiec produkujących w mleku ludzki czynnik IX krzepliwości krwi, α1-antytrypsynę. •

Bydło

Ze względu na koszty uzyskania i utrzymania transgenicznego bydła, badania nad nim są mniej zaawansowane w porównaniu z innymi ssakami. Główne modyfikacje dotyczą produkcji terapeutycznych białek w gruczole mlecznym krów (patrz Tabela 1). Ostatnio grupie amerykańskich i japońskich naukowców udało się wyhodować krowy, które nie mają białka odpowiedzialnego za chorobę szalonych krów (BSE)11. •

Zwierzęta domowe

W przypadku zwierząt domowych ważnym problemem są alergie. Ponad 2,5% populacji ludzkiej jest uczulona na alergeny zwierząt domowych. Najczęstsze uczulenia wywoływane są przez alergeny psa i kota. Prowadzone są prace nad uzyskaniem zwierząt nie powodujących alergii.

IV.5.2. Modyfikacje genetyczne ptaków Wykorzystanie modyfikowanych genetycznie ptaków wydaje się być interesujące ze względu na możliwość produkcji w ich jajowodach dużej ilości transgenicznego białka, a co za tym idzie wykorzystanie ich jako bioreaktorów. W Roslin Institute otrzymano kury składające jaja, które zawierają przeciwciała miR24 istotne w walce z rakiem skóry12. Inne ptaki produkują ludzki interferon ß-1a, który może być wykorzystany do zahamowania rozwoju wirusa w komórce. Niedawno doniesiono o otrzymaniu w Chinach genetycznie zmodyfikowanych kur odpornych na ptasią grypę.

IV.5.3. Transgeniczne ryby Biologia reprodukcji ryb (duża liczba składanych jaj, zapłodnienie i rozwój zarodka poza organizmem) sprzyja wykorzystaniu tych organizmów w biotechnologii. Pierwsza transgeniczna ryba powstała w 1984 r, a od tej pory ponad 30 gatunków ryb poddano transgenezie. Podstawowe kierunki hodowli dotyczą zwiększenia tolerancji na przebywanie w niskich temperaturach, odporności na choroby, produkcji ludzkich białek terapeutycznych, monitorowania środowiska, oraz uzyskania nowych cech u ryb akwariowych. Jednak najczęściej wprowadzanym DNA jest gen hormonu wzrostu (14 gatunków) zapewniający szybszy wzrost transgenicznych osobników, a co za tym idzie niższe koszty produkcji. Pierszy 11

12

Richt J.A., Kasinathan P., Hamir A.N., Castilla J., Sathiyaseelan T., Vargas F., Sathiyaseelan J., Wu H., Matsushita H., Koster J., Kato S., Ishida I., Soto C., Robl J.M., Kuroiwa Y. (2007): Production of cattle lacking prion protein. Nat Biotechnol., 25(1): 132-8 Lillico S.G., Sherman A., McGrew M.J., Robertson C.D., Smith J., Haslam C., Barnard P., Radcliffe P. A., Mitrophanous K. A., Elliot E. A., Sang H.M. (2007): Oviduct-specific expression of two therapeutic proteins in transgenic hens PNAS 26, 1771-1776

68

A. LINKIEWICZ, S. SOWA

gatunek, transgeniczny łosoś został zakwalifikowany w USA do oceny poprzedzającej rejestrację przez Amerykańską Agencję d/s Żywności i Leków (FDA)13.

IV.5.4. Transgeniczne owady Genetyczne modyfikacje przy wykorzystaniu metod rekombinowanego DNA są stosowane również rutynowo do transformacji szkodników i owadów użytkowych. Prace dotyczą modyfikacji komarów (malaria) i innych owadów, przenoszących choroby człowieka i zwierząt, tak by nie były one w stanie być wektorem dla patogenów. Inne doświadczenia obejmują otrzymanie pszczół odpornych na choroby czy jedwabników produkujących nowe typy włókna/przędzy. Prace dotyczą też transformacji owadów do produkcji leków i szczepionek. Naturalni wrogowie szkodników używani w programach biologicznej ochrony mogą być zmieniani metodami inżynierii genetycznej tak, by zwiększyła się ich odporność na warunki środowiska czy efektywność działania14.

IV.6. Gospodarcze perspektywy wykorzystania transgenicznych zwierząt Inżynieria genetyczna powoli, lecz systematycznie wkracza w coraz szersze dziedziny związane z życiem człowieka. Przemysł farmaceutyczny wykorzystuje techniki rekombinacji DNA do tworzenia nowych leków. Obecnie łączna wartość światowego rynku biofarmaceutyków szacowana jest na 4-5 mld USD, a wzrost produkcji białek terapeutycznych może wynosić 15% rocznie. Choć obecnie najważniejszym źródłem rekombinowanych białek leczniczych są bakterie, w mniejszym stopniu hodowane in vitro komórki ludzkie, należy zdawać sobie sprawę, że nie wszystkie białka można wytworzyć w bakteriach, a hodowla komórek ludzkich na dużą skalę jest trudna i kosztowna. Na przyklad gen produkujący alfa-1 antytrypsynę może ulegać ekspresji w roślinie, ale rośliny nie mają mechanizmu powodującego potranslacyjne modyfikacje tego białka. Bez tych modyfikacji białko jest usuwane z organizmu człowieka 50 razy szybciej niż naturalny produkt. W przyszłości większość biofarmaceutyków będzie więc przypuszczalnie wytwarzana przy wykorzystaniu transgenicznych zwierząt. Kolejna grupa zastosowań będzie miała na celu polepszenie wartości żywieniowej i bezpieczeństwa żywności pochodzenia zwierzęcego np. produkcja hypoalergicznego mleka, czy jaj o niskiej zawartości cholesterolu. Takie produkty jeszcze nie pojawiły się na rynku, dlatego trudno jest ocenić ich właściwości technologiczne. Specjaliści uważają, że mięso od transgenicznych świń lub bydła nie powinno różnić się zasadniczo od tradycyjnego mięsa. Może ono być chudsze, co powinno korzystnie wpłynąć na jego wartość odżywczą i cechy technologiczne. Także zmiana składu mleka może poprawić jego właściwości przetwórcze i polepszyć jakość wytwarzanych z niego serów. Mleko krowie uzupełnione o ludzkie białka będzie na pewno lepszym pożywieniem dla niemowląt, a

13

14

Van Eenennaam A., Olin.G., (2006): Careful risk assessment needed to evaluate transgenic fish. Cal Agriculture 60(3): 126-131 Hoy M.A. (2003): Transgenic inects for pest management programs: status and prospects. Enviro. Biosafety Res. 1: 1-5

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

69

zwiększenie zawartości nienasyconych kwasów tłuszczowych poprawi wartość dietetyczną mleka15.

IV.7. Trudności związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie Trudności związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie dotyczą przede wszystkim procesu otrzymywania transgenicznych zwierząt oraz sposobu dziedziczenia wprowadzonej cechy. Modyfikacje genetyczne zwierząt nie dorównują, jak dotąd skali produkcji roślin GM, głównie ze względu na trudności w samym procesie modyfikacji. Proces otrzymywania transgenicznych zwierząt jest skomplikowany, długotrwały, a koszty jego są znaczne. Występują często trudności techniczne w uzyskaniu materiału do transgenezy. Jedną z podstawowych przeszkód jest niewielka liczba zarodków dostępnych do mikroiniekcji DNA, szczególnie w przypadku zwierząt, które rodzą zazwyczaj tylko jedno młode (np. bydło). Otrzymane, zmodyfikowane genetycznie zwierzęta mogą chorować lub być bezpłodne. Zintegrowany w genomie transgenicznego zwierzęcia obcy gen powinien teoretycznie dziedziczyć się zgodnie z prawami Mendla, jak pozostałe geny. Niewiele jednak mamy jeszcze danych pozwalających przewidzieć, jak transgeny będą się zachowywały w większych populacjach zwierząt gospodarskich i czy łatwo z jednego transgenicznego zwierzęcia będzie można w odpowiednim czasie uzyskać stado transgenicznego potomstwa. U zwierząt gospodarskich charakteryzujących się dużym odstępem międzypokoleniowym, szybkie uzyskanie transgenicznego potomstwa jest trudne lub niemożliwe. Potomstwo otrzymane w doświadczeniach z transgenicznymi ssakami jest na bieżąco oceniane w ramach prowadzonych programów hodowlanych. W pracach, które wykonano na transgenicznych myszach wykazano, że pomimo dziedziczenia genu u poszczególnych zwierząt zgodnie z prawami Mendla, większa populacja ma tendencję do odrzucenia wprowadzonej sekwencji w kolejnych pokoleniach.

IV.8. Obawy związane z chowem zwierząt zmodyfikowanych genetycznie

IV.8.1. Zmiany w środowisku Prawdopodobieństwo niekontrolowanego przedostania się do środowiska transgenicznych zwierząt jest niewielkie, ponieważ w większości nie są one zdolne do przeżycia i rozmnażania się poza gospodarstwem rolnym czy fermą hodowlaną. Jedyna grupa, której niekontrolowane przedostanie sie do środowiska budzi obawy ekologów to ryby. Ich mobilność, możliwość przekrzyżowania się z populacjami wyjściowymi oraz konkurencyjność w 15

Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology? Cal Agriculture 60(3): 132-139

70

A. LINKIEWICZ, S. SOWA

środowisku może przyczynić sie do łatwiejszego opanowania danych ekosystemów. Dlatego zmodyfikowane genetycznie ryby, które planuje się hodować na szerszą skalę są bezpłodne, aby w razie ucieczki nie mogły krzyżować się z nietransgeniczną formą16. Uważa się, że szersze wprowadzenie do hodowli wysokowydajnych transgenicznych krów czy świń byłoby dla środowiska korzystne. Takie zwierzęta zużywałyby mniej paszy, wytwarzałyby mniej odchodów (świnia Enviropig™) http://www.uoguelph.ca/enviropig/. Transgeneza, a także klonowanie w zastosowaniu do zwierząt hodowlanych powoduje zwiększenie się liczby zwierząt o identycznym genomie, co przyczynić się może w jakimś stopniu do zmniejszenia bioróżnorodności tych zwierząt. Pamiętajmy jednak, że większość działań człowieka w rolnictwie od zawsze wpływa na środowisko poprzez selekcję, technologię chowu czy uprawy ogranicza bioróżnorodność. Nie wyklucza to działań polegających na ochronie zasobów genowych, zachowaniu gatunków i ochronie ekosystemów, a techniki inżynierii genetycznej pozwalają na szersze wykorzystanie naturalnych zasobów bioróżnorodności.

IV.8.2. Zapewnienie dobrostanu zwierząt Większość kwestii dotyczących dobrostanu zwierząt transgenicznych nie jest unikalnych wyłącznie dla technologii transgenicznego otrzymywania zwierząt, ale ma generalne znaczenie w nowoczesnej hodowli. Według "Concepts in Animal Welfare" (wspainternational.org), zwierzęta powinny być wolne od głodu, pragnienia, dyskomfortu, bólu, ran i chorób oraz strachu i stresu, powinny móc wyrażać naturalne zachowanie przez zapewnienie im wystarczającej przestrzeni oraz możliwości kontaktów socjalnych. Klonowanie zwierząt i metody transgenezy niosą problemy związane z ciągle niską efektywnością technik, a co za tym idzie z koniecznością wykorzystania większej liczby zwierząt, niż by to było potrzebne przy wyższej efektywności metod. Niektóre ze stosowanych technik, jak transfer zarodków czy superowulacja, konieczne do uzyskania transgenicznego osobnika mogą powodować ból czy dyskomfort zwierzęcia. Z drugiej strony biotechnologia zwierząt jest wykorzystywana do poprawy takich cech jak odporność na choroby co może mieć wpływ na obniżenie cierpień zwierząt czy ograniczenie ich śmiertelności.

IV.8.3. Bezpieczeństwo człowieka, konsumenta Uważa się, że zagrożenie wynikające ze stosowania produktów żywnościowych pochodzących od transgenicznych zwierząt jest nie większe, niż w przypadku produktów pochodzących od zwierząt nietransgenicznych. Jeżeli transgeniczne zwierzę będzie wytwarzało produkt występujący naturalnie w przyrodzie, to nie ma powodu przypuszczać, że będzie on niebezpieczny dla konsumenta. Podobnie rzecz się ma ze spożywaniem genów. Z każdym pożywieniem, czy to zwierzęcym czy roślinnym zjadamy DNA, a zatem i geny. Dodatkowo warto pamiętać, że wszelkie nowe produkty np. białka, przechodzą przed dopuszczeniem ich na rynek serię testów i sprawdzeń przeprowadzanych przez niezależne komisje i organy (patrz prawo UE i zasady wprowadzenia do obrotu). 16

Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology?. Cal Agriculture 60 (3): 132-139

ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

71

Do wykorzystywania ksenotransplantacji jest jeszcze daleka droga. Jeśli przeszczepiane organy nie będą odrzucane, istnieje wiele innych problemów, które naukowcy muszą przezwyciężyć, m.in. ryzyko transfekcji wirusami świni, czyli przeniesienia do organizmu człowieka wirusów naturalnie występujących u tych zwierząt17.

IV.8.4. Obawy natury etycznej W przypadku transgenezy zwierząt mamy do czynienia z dwoma podstawowymi wątpliwościami natury etycznej. Pierwsza dotyczy przełamywania barier międzygatunkowych, co postrzegane jest często jako „bawienie się w Pana Boga”. Postrzegający ten problem w wymieniony sposób uważają, że życie nie powinno być traktowane jako swoisty chemiczny produkt, który może podlegać genetycznym zmianom i być – patentowane. Druga wątpliwość dotyczy kwestii oddziaływania inżynierii genetycznej na byt zwierzęcia, jego telos rozumiane jako natura i potrzeby warunkowane genetycznie, ujawniane w środowisku, które w efekcie stanowią o formie i sposobie życia istotnego dla tego zwierzęcia. Szerzej kwestie te poruszone są w części opracowania dotyczącego etyki i GMO.

IV.9. Produkty transgenicznych zwierząt na rynku europejskim Do chwili obecnej lista produktów pochodzących z transgenicznych zwierząt lub powstałych przy wykorzystaniu transgenicznych zwierząt dopuszczona na rynek Unii Europejskiej nie jest długa. Pierwszy lek opracowany w technologii transgenicznej został zatwierdzony do stosowania w Unii Europejskiej. Ten pozyskiwany z transgenicznych kóz środek, będzie pomagał ludziom, u których brak jest genu odpowiedzialnego za eliminowanie zakrzepów. Lek pod nazwą ATryn® zawiera antytrombinę alfa, produkowaną zazwyczaj naturalnie w ciele człowieka. Jednakże niektórzy ludzie nie posiadają genu odpowiedzialnego za tworzenie antytrombiny alfa, przez co są podatni na zakrzepicę, która może być groźna w czasie operacji lub porodu.

IV.10. Podsumowanie Pomimo wyraźnej akceptacji społecznej dla medycznych zastosowań genetycznie zmodyfikowanych zwierząt, wykorzystanie tych organizmów w rolnictwie spotyka się ze znacznie gorszym odbiorem. W najbliższej przyszłości to rynek bardziej niż nauka zadecyduje o kierunku nowych technologii i wykorzystaniu płynących z nich zastosowań. Pamiętajmy o tym jednak, że preferencje i potrzeby konsumentów oraz wymagania rynku różnić się mogą w zależności od kraju oraz zmieniać się będą w czasie.

17

Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology?. Cal Agriculture 60 (3): 132-139

V.

MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO M IKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

Henryk BUJAK Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

V.1.

Pojęcie genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów

Mikroorganizmy zwane także drobnoustrojami stanowią sztuczną grupę nie mającą formalnego charakteru systematycznego, obejmującą drobne, zwykle jednokomórkowe organizmy widoczne pod mikroskopem. Należą do nich bakterie, pierwotniaki, liczne glony oraz niektóre grzyby. Obecnie mikroorganizmy dzieli się na prokariotyczne bakterie (Eubacteria), cyjanobakterie (sinice, Cyanobacteria) i archebakterie (Archaea), oraz eukariotyczne protisty (Protista lub Protoctista), obejmujące dawne pierwotniaki i jednokomórkowe rośliny, niekiedy także najprostsze grzyby. Na pograniczu świata ożywionego umieszcza się Microtatobiotes podzielone na dwa rzędy: riketsje (Rickettsiales) i wirusy (Virales). Nie są one zdolne do samodzielnego prowadzenia procesów przemiany materii i wskutek tego mogą się rozmnażać tylko w ścisłym związku z komórkami ustrojów wyższych, wykorzystując ich metabolizm. Są więc ścisłymi pasożytami. Klasyfikacja systematyczna drobnoustrojów opiera się na cechach morfologicznych i fizjologicznych, na strukturze antygenowej, a u drobnoustrojów chorobotwórczych także na wykazaniu zdolności do wywoływania chorób u ludzi i zwierząt. Zgodnie z Dyrektywą 90/219/WE mikroorganizm oznacza każdą jednostkę mikrobiologiczną, komórkową lub niekomórkową, zdolną do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, łącznie z wirusami, wiroidami, komórkami zwierzęcymi i roślinnymi w kulturach. Termin genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy (genetically modified micro-organisms, GMM) oznacza mikroorganizmy, w których materiał genetyczny został zmieniony w taki sposób, jaki nie zachodzi naturalnie w wyniku rozmnażania lub rekombinacji naturalnej. Modyfikacje genetyczne mają miejsce w wyniku stosowania następujących technik: • Technik rekombinacji kwasów nukleinowych polegających na tworzeniu nowych kombinacji materiału genetycznego poprzez wprowadzenie cząsteczek kwasów nukleinowych wyprodukowanych poza organizmem, do wirusa, poprzez plazmidy bakteryjne (lub inne nośniki) i włączenie ich do organizmu gospodarza, w którym nie występują one w sposób naturalny • Technik (przy użyciu mikroiniekcji, makroiniekcji i mikrokapsulacji) polegających na bezpośrednim wprowadzeniu do mikroorganizmu materiału dziedzicznego przygotowanego poza mikroorganizmem.

76

H. BUJAK

• Technik łączenia komórek lub hybrydyzacji. W tym wypadku tworzone są żywe komórki z nową kombinacją dziedzicznego materiału genetycznego poprzez połączenie dwóch lub więcej komórek.

V.2.

Wykorzystanie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych

Dzisiejszy przemysł biotechnologiczny w znacznym stopniu opiera się na technologii fermentacji mikrobiologicznej i wykorzystuje ją do produkcji aminokwasów, antybiotyków i białek farmaceutycznych, a także do bioremediacji toksycznych odpadów. W procesach tych wciąż jeszcze stosuje się drobnoustroje wyizolowane ze środowiska, ale coraz częściej do wytwarzania nowych produktów i procesów wykorzystuje się organizmy poddane obróbce technikami inżynierii genetycznej, czyli genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy. Techniki molekularne, w tym inżynieria genetyczna mogą przyspieszyć produkcję nowych szczepionek, jak również zwiększyć bezpieczeństwo stosowania już istniejących. Przykładem może być stara szczepionka przeciw krztuścowi (otrzymywana przez dezaktywację bakterii), która wykazywała wiele skutków ubocznych. Uzyskana metodami inżynierii genetycznej nowa szczepionka składająca się z oczyszczonych białek jest równie skuteczna, a nie wywołuje skutków ubocznych. Podobnie zastąpienie insuliny uzyskiwanej od zwierząt humuliną i gensuliną produkowaną przez bakterie pozwoliło znaczne zwiększyć jej produkcję, a tym samym obniżyć cenę. Czystość i identyczność sekwencji aminokwasowych z sekwencją insuliny ludzkiej poprawiły skuteczność leczenia cukrzycy oraz bezpieczeństwo stosowania hormonu jako leku. Tradycyjne sposoby uzyskiwania nowych szczepów bakteryjnych stosowanych w przemyśle polegają na wprowadzaniu przypadkowych mutacji i poszukiwaniu mutantów o określonych przydatnych cechach. Przykładem mogą być wyizolowane z gleby bakterie i grzyby, które produkują antybiotyki. Mikroorganizmy te zostały poddane licznym mutacjom, aby uzyskać mutanty o dużej wydajności w produkcji antybiotyków. Czynniki wywołujące mutacje działają jednak nie tylko na interesujące nas geny i cechy, ale mogą wywoływać inne, niepożądane mutacje. Dopiero opracowanie techniki sekwencjonowania DNA i wprowadzenie jej na szeroką skalę dało możliwość śledzenia zmian, jakie wywołała mutageneza w poszczególnych szczepach. Bardziej precyzyjna jest metoda modyfikacji genetycznych mikroorganizmów, ponieważ polega na celowej zmianie tylko jednej cechy. Tworzenie organizmów zmodyfikowanych genetycznie umożliwia przekroczenie bariery gatunku, a nawet rodzaju, umożliwia bowiem wprowadzenie genów bakteryjnych do roślin, bądź genów jednego gatunku zwierzęcia do drugiego. Może to spowodować wątpliwości, że tego typu krzyżówki genowe są nienaturalne. W rzeczywistości mamy coraz więcej dowodów, że w trakcie ewolucji takie transfery genów bakteryjnych do komórek roślinnych czy zwierzęcych zachodziły. Przykładem może być utworzenie w komórkach roślinnych chloroplastów, które pierwotnie były samodzielnymi komórkami, po czym w trakcie ewolucji zostały wchłonięte przez komórki roślinne.

MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

77

• Przykłady osiągnięć biotechnologii z wykorzystaniem genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów Wytwarzanie białek człowieka przez bakterie zmodyfikowane genetycznie Pierwsze zastosowania mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych dotyczyły wytwarzania przez bakterie ludzkiej insuliny oraz ludzkiego hormonu wzrostu. Zastosowano do tego celu zmodyfikowane szczepy bakterii Escherichia coli. Jest to w tej chwili najczęściej wykorzystywana bakteria do produkcji obcych białek. Wytwarzanie szczepionek przez genetycznie zmodyfikowane bakterie Zmodyfikowane genetycznie mikroorganizmy odgrywają coraz większą rolę w produkcji szczepionek. Podobnie jak białka człowieka również białka wirusów mogą być produkowane przez bakterie. Z praktycznego punktu widzenia znacznie bezpieczniej jest wytwarzać sklonowane białko wirusów w bakteriach niż namnażać same wirusy i dopiero z nich uzyskiwać białko wykorzystywane do produkcji szczepionek. Ponadto nie ma niebezpieczeństwa skażenia wirusem produktu końcowego, czyli szczepionki (patrz rozdział 6.7. „Zastosowania GMO w medycynie”). Ulepszanie klasycznych sposobów fermentacji Antybiotyki, aminokwasy i witaminy wytwarzane są przez bakterie i grzyby wyizolowane z naturalnych środowisk. W tym celu w laboratoriach analizowano próbki gleby pochodzące z różnych, czasem egzotycznych miejsc. Korzystając z naturalnej bioróżnorodności mikroorganizmów wyszukiwano oraz izolowano szczepy wykorzystywane następnie w procesach uzyskiwania pożądanych substancji. Po wyizolowaniu odpowiedniego szczepu poddawano go procesom metagenezy, aby otrzymać szczepy produkujące właściwe substancje w dużych ilościach (patrz rozdział 6.5. „Wykorzystanie GMO w przemyśle”) Produkcja nowych detergentów Różnorodność mikroorganizmów pozwala na poszukiwanie takich, które mają zdolność syntetyzowania enzymów, szczególnie proteaz i lipaz, przydatnych do produkcji detergentów. Efektywna produkcja enzymów przez genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy mogłaby zostać wykorzystana do produkcji lepszych i biodegradowalnych detergentów. Wykorzystanie bakterii do uzyskiwania roślin odpornych na szkodniki Jedną z pierwszych roślin zmodyfikowanych genetycznie była kukurydza odporna na szkodniki, zawierająca białko owadobójcze pochodzące z bakterii Bacillus thuringiensis. Do przeniesienia sklonowanego genu toksyny Bt wykorzystano m.in. plazmid Ti Agrobacterim tumefaciens. Proces przeniesienia genu Bt do komórek roślinnych opisano w rozdziale „Rośliny genetycznie zmodyfikowane”.

78

H. BUJAK

•

Przykłady kierunków badań nad wykorzystaniem mikroorganizmów w nowoczesnej biotechnologii

Mikroorganizmy znajdują bardzo szerokie zastosowanie w naukach podstawowych. Większość laboratoriów uniwersyteckich i instytutów naukowych powszechnie wykorzystuje bakterię E. coli jako narzędzie do badań i model wielu procesów metabolicznych. Enzymy izolowane z bakterii umożliwiają cięcie i łączenie DNA w probówce. Komórki bakterii czy drożdży służą do namnażania interesujących nas cząsteczek w dużych ilościach. Dzięki temu możemy tworzyć nowe kombinacje genów, co pozwala nam na poznanie ich funkcji oraz na praktyczne modyfikację innych organizmów, np. przy udziale bakterii A. tumefaciens wprowadzać je do roślin. Ciągle poszukuje się w mikroorganizmach nowych, przydatnych dla człowieka cech, poprzez dokładne sekwencjonowanie genomów znanych już mikroorganizmów, a także poprzez eksplorację głębin morskich i ekstremalnych środowisk, gdzie znajdowane są nowe gatunki. Przykłady niektórych kierunków badań wykorzystujących mikroorganizmy GM podano poniżej: Mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane w terapii genowej. Mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane znajdują także zastosowanie w terapii genowej. Trzeba jednakże podkreślić, że są to prace badawcze, aczkolwiek realizowane na poziomie klinicznym i mają charakter eksperymentalny, a do rutynowych metod terapeutycznych jest jeszcze bardzo daleka droga (patrz rozdział 6.7. „Zastosowania GMO w medycynie”). Wykorzystanie bakterii do transformacji roślin (patrz też Rośliny zmodyfikowane genetycznie) Proces transformacji genetycznej jest bardzo złożony. Używa się w tym celu specjalnych konstrukcji genowych, które integrując się z genomem biorcy zmieniają jego właściwości. Jedna z metod transformacji nazywana wektorową polega na wykorzystaniu bakterii z plazmidem zawierającym transgen. Wykorzystuje się w tym celu naturalną zdolność bakterii glebowych z rodzaju Agrobacterium (Agrobacterium tumefaciens i Agrobacterium rhizogenes) do infekowania roślin w miejscach zranień i przekazywania fragmentu własnego plazmidu, który ulega integracji z genomem komórki roślinnej. Proces ten nazywany jest agroinfekcją, jego istotą jest przekazywanie przez bakterie komórkom roślinnym fragmentu zwanego T-DNA, stanowiącego część dużego kolistego plazmidu replikującego się niezależnie od chromosomu bakteryjnego. Wykorzystanie wirusów do tworzenia elektrod Genetycznie modyfikowane wirusy mogą zrewolucjonizować produkcję akumulatorów i baterii. Zespół badaczy, pod kierownictwem A. Belcher, w celu stworzenia wirusowych elektrod, zmodyfikował genetycznie bakteriofaga M131. Do wirusowego materiału genetycznego wprowadzono fragment pojedynczej nici DNA, kodujący specyficzne białko, występujące na zewnętrznej części płaszcza wirusa i mające zdolność przyłączania jonów kobaltu oraz złota. W wyniku takiej reakcji wirus przekształca się w elektrodę, która stwarza kanał dla przepływu elektronów.

1

Jingping ni,1,* Seung-wuk lee,2,* John m. White,1 Angela M. Belcher, Molecular Orientation of a ZnS-Nanocrystal-Modified M13Virus on a Silicon Substrate

MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

V.3.

79

Projekty badawcze z wykorzystaniem mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych prowadzone w Polsce

W krajowych placówkach naukowo-badawczych prowadzonych jest wiele prac z wykorzystaniem genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów. Mają one głównie na celu poznanie funkcji genów, szlaków metabolicznych, produkcji białek, enzymów czy innych substancji wykorzystywanych w farmacji czy przemyśle. W latach 20042006 Komisja ds. Organizmów Zmodyfikowanych Genetycznie działająca przy Ministrze Środowiska pozytywnie zaopiniowała między innymi następujące wnioski różnych placówek naukowych dotyczące zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych: 1. Użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych w zakresie badań porównawczych w warunkach laboratoryjnych nad przydatnością genetycznie zmodyfikowanych szczepów grzybów arbuskularnych w fitoremediacji. 2. Badania w zakresie zamkniętego użycia modyfikowanej genetycznie komórkowej szczepionki czerniakowej. 3. Badania w zakresie analizy molekularnej genów par z P. aeruginosa uczestniczących w stabilnym dziedziczeniu chromosomów i analizą plazmidów z P. aeruginosa przenoszących oporność na antybiotyki. 4. Badania nad wykorzystaniem technik klonowania w komórkach Escherichia coli i Agrobacterium tumefaciens wybranych wariantów sekwencyjnych wiroida wrzecionowatości bulw ziemniaka (PSTVd) oraz konstrukcją transgenicznych roślin ziemniaka niosących zmutowaną kopię cDNA PSTVd. 5. Badania nad wykorzystaniem techniki transformacji genetycznej do poznania roli białek nudix oraz białka KU70 u roślin uprawnych. 6. Badania nad ekspresją antygenów HBV w roślinach transgenicznych dla potrzeb rekombinowanej szczepionki nowej generacji przeciwko wirusowemu zapaleniu wątroby typu zakresie. 7. Wykorzystanie technik klonowania w komórkach bakteryjnych, drożdżowych w celu amplifikacji i ekspresji wybranych genów oraz identyfikacji produktów badanych genów. 8. Badania strukturalne białek. 9. Naprawa kwasów nukleinowych. 10. Klonowanie i ekspresja domen ludzkiej spektryny erytrocytarnej i nieerytrocytarnej w bakteriach oraz w komórkach linii komórkowych eukariotycznych. 11. Produkcja białek lub fragmentów białek w komórkach bakteryjnych. 12. Badanie własności oraz funkcji in vivo wybranych białek szkieletu jądrowego u zwierząt. 13. Poszukiwanie białkowych partnerów ludzkiej topoizomerazy I drogą badań in vitro oraz konstrukcji transgenicznych komórek Hela. 14. Molekularna charakterystyka czynników patogenezy Listeria monocytogenes. 15. Systemy restrykcji i modyfikacji u bakterii: Budowa i identyfikacja determinantów specyficzności odpowiednich enzymów oraz rola biologiczna metylacji DNA u bakterii i ich bakteriofagów. 16. Charakterystyka i rola białek uczestniczących w biosyntezie mureiny ściany komórkowej Listeria monocytogenes oraz białek uczestniczących w procesach naturalnej i indukowanej autolizy u tej bakterii. 17. Genetyczna analiza bakterii z rodzaju Paracoccus; identyfikacja i molekularna charakterystyka mobilnych elementów genetycznych (plazmidów, sekwencji

80

H. BUJAK

18. 19. 20. 21. 22.

23. 24.

25. 26.

V.4.

insercyjnych, transpozonów i integronów); ich rola w transferze horyzontalnym genów i ewolucji gnomów. Zwalczanie bakterii patogennych metodą alternatywną do antybiotyków, przy użyciu plazmidów, zwaną strategią „Konia Trojańskiego”. Funkcjonalna analiza czynników wirulencji Campylobacter jejuni i Helicobacter pylori. Konstrukcja biwalentnej szczepionki dla kurcząt anty Salmonella/Campylobacter. Analiza regulacji transkrypcyjnej genu CTA1 z drożdży piekarniczych, Saccharomyces cerevisiae. Ekspresja mysich metylotransferaz DNA w drożdżach. Klonowanie DNA w wektorach bakteryjnych w celu badania struktury genów roślinnych i produktów ich ekspresji. Klonowanie DNA w wektorach drożdżowych w celu produkcji niektórych białek roślinnych do badań biochemicznych i cytologicznych. Transfekcja komórek roślinnych, transformacja roślin i badanie odpowiednich mutantów roślin modelowych pod względem ekspresji genów uczestniczących w mechanizmach tolerancji metali ciężkich. Wykorzystanie technik klonowania w komórkach bakteryjnych i drożdżowych w celu powielania i ekspresji wybranych genów oraz identyfikacji produktów badanych genów. Wykorzystanie technik klonowania oraz interfencji MA w komórkach bakteryjnych, ludzkich, mysich i chomiczych w celu powielania i ekspresji wybranych genów, identyfikacji produktów badanych genów, bądź też wyciszania ekspresji określonych genów, zmierzające do poznania mechanizmów regulacji ekspresji genów i replikacji materiału genetycznego. Nadekspresja i charakterystyka białek rekombinowanych z Drosophila melanogaster i Galeria mellonella w bakteriach E. coli oraz drożdżach Pichia pastoris. Ocena terapeutycznej szczepionki tg4010, zawierającej genetycznie modyfikowany organizm (mva-muc1-il2), jako adjuwant do standardowej chemioterapii u pacjentów z zaawansowanym rakiem niedrobnokomórkowym płuc.

Obawy i zagrożenia wynikające ze stosowania mikroorganizmów genetycznie modyfikowanych

Genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy znajdują bardzo szerokie zastosowanie. Ich wykorzystanie w nauce nie budzi kontrowersji, ponieważ dotyczy zawsze ściśle kontrolowanych warunków hodowli, jest prowadzone przez większość ośrodków naukowych na całym świecie, a korzystne efekty ich stosowania widoczne są na każdym kroku. Podobnie genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy wykorzystywane w przemyśle, również nie przedostają się do środowiska, a produkty z nich otrzymywane nie ustępują produktom otrzymywanym syntetycznie. Największe obawy związane są z mikroorganizmami, które zostały zmienione w celu wprowadzenia do środowiska np. do celów bioremediacji. Niezamierzone szkodliwe efekty, które potencjalnie mogą się pojawić, wynikają głównie z faktu, ze są to organizmy, które łatwo i szybko mogą się rozmnażać, co może uniemożliwić ich kontrolę po zakończeniu uwolnienia do środowiska. Sądzi się jednak, że genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy byłyby słabymi konkurentami w środowisku naturalnym ze względu na ich zmniejszoną wydolność energetyczną (mają

MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE

81

cechy, które w środowisku nie są potrzebne) i zaburzenia w adaptacji do środowiska naturalnego. Wytwarzanie dodatkowego produktu przez genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy może również powodować ich wolniejszy wzrost i wyparcie ze środowiska przez mikroorganizmy niezmodyfikowane. Wiele badań potwierdza tę hipotezę, jednak nie można wykluczyć, że na drodze ewolucji poprzez naturalne mutacje, te niekorzystne z punkty widzenia adaptacji cechy zostaną usunięte, co umożliwi im rozprzestrzenienie się w środowisku. Dlatego też opracowano specjalne strategie genetycznych modyfikacji mikroorganizmów, które mają umożliwić ich kontrolę po uwolnieniu do środowiska. Kontrola obecności GMM w środowisku ma na celu ich usunięcie, kiedy nie są już potrzebne. Możliwe jest to w przypadku zastosowania tzw. „zabójczych elementów genetycznych”, które uaktywniają się po zmianie środowiska, do którego zostały uwolnione. Dobrym przykładem obrazującym tę strategię są bakterie glebowe z gatunku Pseudomonas wykorzystywane do bioremediacji zanieczyszczeń. Bakteria ta jest używana do rozkładania polichlorowanych bifenyli (PCB). PCB stosowane były przez ponad 50 lat jako składniki płynów hydraulicznych, przy produkcji plastików, farb i lakierów. Ulegają one bardzo powolnemu rozkładowi (wydzielają związki o właściwościach podobnych do dioksan) i powodują bardzo trudne do usunięcia skażenie gleby i wody. Powoduje to ich włączenie do łańcucha pokarmowego i kumulację w jego kolejnych ogniwach. W latach sześćdziesiątych XX wieku odkryto ich silne właściwości rakotwórcze. Bakteria Pseudomonas została zmodyfikowana tak, aby oprócz unieszkodliwiania PCB wytwarzała także toksyczne dla siebie białko, co warunkowane jest obecnością genu gef. Geny odpowiedzialne za unieszkodliwianie PCB połączono z genem odpowiedzialnym za produkcję białka LacI represorowego dla syntezy toksycznego białka. W środowisku zawierającym PCB bakterie rozkładają i wytwarzają represor, który umożliwia im przeżycie. Po unieszkodliwieniu PCB bakterie giną, ponieważ nie produkują już represora LacI a zaczynają produkować białko zabójcze. Wykorzystanie potencjału białej biotechnologii w szczególny sposób zależy od ścisłej współpracy pomiędzy instytucjami rządowymi, przemysłem oraz ośrodkami naukowymi w celu wykorzystania osiągnięć biotechnologicznych do zrównoważonego rozwoju. Największe obawy zgłaszają organizacje zajmujące się ochroną środowiska. Genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy dostarczają jednak alternatywnych materiałów, które nie są uzyskiwane ze źródeł ropopochodnych, polepszają efektywność usuwania zanieczyszczeń z wody, gleby i całych ekosystemów, co pozwala zmniejszyć zużycie energii nieodnawialnej. Wykorzystanie genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów do wymienionych celów będzie spotykało się z coraz większą akceptacją także ze strony obrońców środowiska naturalnego. Pozostaje jednak najważniejszy problem związany z wpływem GMM wprowadzonego do środowiska na bioróżnorodność i ekosystemy glebowe. Wpływ ten jest, niestety, bardzo trudny do określenia. W przemyśle wykorzystanie białej biotechnologii opiera się na hodowli mikroorganizmów w ściśle kontrolowanych warunkach (zamknięte fabryki, bioreaktory czy szklarnie). Dodatkowo hodowle takie prowadzone są ściśle według obowiązujących przepisów. Porównanie tych warunków do warunków panujących w środowisku naturalnym jest bardzo trudne, co może być przeszkodą w prawidłowej ocenie ryzyka wprowadzenia genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów do środowiska.

VI. ZASTOSOWANIA GMO

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO Z ASTOSOWANIA GMO

Ewa SAWICKA-SIENKIEWICZ Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

ZASTOSOWANIA GMO

VI.1. Wprowadzenie Hodowlą roślin uprawnych i zwierząt domowych zajmowano się od czasów prehistorycznych. Stosowane dotychczas metody przenoszenia cech w celu ulepszania roślin i zwierząt wymagają krzyżowania i poszukiwania odpowiedniego połączenia cech rodzicielskich u potomstwa (rekombinacja). Inną metodą szczególnie przydatną dla znajdowania nowych cech jest indukowanie mutacji lub poszukiwanie mutantów spontanicznych, samorzutnych, pojawiających się losowo także w naturalnych warunkach, po czym wykorzystywanie zmienionych osobników w hodowli. Dlaczego musimy otrzymywać coraz lepsze odmiany? Takie zadania stawia przed nami współczesne rolnictwo, konsument i przemysł. Jednym z najważniejszych problemów, które są aktualne w każdej hodowli to posiadanie zdrowych roślin i zwierząt. Straty spowodowane przez choroby są ogromne i walka z nimi trwa nieprzerwanie. Do pomocy wykorzystuje się ogromne ilości środków chemicznych w postaci fungicydów, insektycydów i herbicydów. To z kolei zanieczyszcza środowisko – glebę i wodę oraz pozostaje w roślinach wykorzystywanych jako pokarm, pasza czy surowiec dla przemysłu. Najlepszym rozwiązaniem jest otrzymywanie odmian odpornych. Dlatego hodowla odpornościowa ma istotny wpływ na plon roślin, ich smak, wartości odżywcze, nawet opłacalność produkcji Prowadząc od wieków selekcję albo utraciliśmy cenne geny odporności albo ich w nie było w posiadanych roślinach, albo patogen tak się zmienił, że przełamał posiadaną przez rośliny odporność. Potrzeba wielu lat pracy (przeciętnie 12-15) aby otrzymać nową odmianę rośliny uprawnej. Z drugiej strony jest oczywiste, że hodowca musi prowadzić selekcję materiałów pod względem wielu cech równocześnie. Wprowadzenie tylko jednej cechy np. z gatunku dzikiego, wymaga czasu dla wyeliminowania niekorzystnych cech, które przy okazji wprowadzania cech korzystnych „dostały” się z gatunków dzikich do roślin uprawnych. Znacznym przyspieszeniem prac nad ulepszaniem odmian roślin uprawnych jest wprowadzenie tylko jednego fragmentu DNA (genu), którego obecność warunkuje pojawienie się korzystnej cechy. Marzenia takie stały się realne w momencie postępu w dziedzinie wiedzy zwanej nowoczesną biotechnologią, a głównie inżynierią genetyczną. Dopiero w ostatnim ćwierćwieczu osiągnięcia w biotechnologii pozwoliły na bezpośrednie sterowanie zmianami w materiale genetycznym. Kluczem do wszystkich działań było poznanie samego DNA, możliwości jego izolacji, powielania (klonowania) i wprowadzania z powrotem do komórek. Największy postęp w biotechnologii datowany jest od momentu wykorzystania w praktyce metod inżynierii genetycznej, pozwalających na transfer (przenoszenie) genów lub fragmentów genomu z jednego gatunku do drugiego.

86

E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.2. Wartość żywieniowa i technologiczna roślin genetycznie zmodyfikowanych Wprowadzanie genów „poprawiających” cechy roślin gospodarczo ważnych może przynieść wiele korzyści. Zwiększając zawartość aminokwasów egzogennych w białkach zapasowych nasion, można otrzymać wyższą wartość odżywczą takich roślin. Zarówno człowiek w diecie jak i zwierzęta gospodarskie potrzebują dostarczenia 8 aminokwasów egzogennych do budowy własnego białka. Aminokwasy te występują tylko w białku roślin. Dotychczas nie znaleziono ani jednej rośliny, która posiadałaby przyswajalne białko zapasowe, w skład którego wchodziłby komplet wszystkich niezbędnych aminokwasów w wystarczającej ilości, np. zboża mają za mało lizyny, a rośliny strączkowe są przeważnie ubogie w metioninę i cysteinę. W polepszaniu wartości odżywczej różnych roślin – zbóż, okopowych, warzyw i owoców upatruje się sposobu zwiększania bioróżnorodności biologicznej, czyli doskonalenia odmian. Do roślin należących do różnych grup użytkowania, a przeznaczonych do bezpośredniego spożycia, na paszę lub do przetwórstwa - na drodze transformacji wprowadzono geny, które są odpowiedzialne za walory smakowe, wartości odżywcze, odporności na choroby, szkodniki i zachwaszczenie. Pierwszą rośliną transgeniczną dopuszczoną do uprawy komercyjnej był pomidor FlavrSavr® (wprowadzony do sprzedaży w USA w 1994 r.). Pomidory takie charakteryzuje większa trwałość, uzyskana dzięki zmianie genu odpowiedzialnego za syntezę enzymu PG (poligalakturonazy – enzym rozkładający ścianę komórkową). Inne modyfikacje genetyczne u pomidora dotyczą zwiększenia zawartości suchej masy, poprawy barwy owoców, smaku, odporności na herbicydy, odporności na szkodniki i tolerancji na silne zasolenie gleb (pomidory takie są przydatne do uprawy na terenach nadmorskich). Uwieńczone sukcesem badania nad pomidorem zachęciły do podejmowania prac nad innymi gatunkami: melonem, dynią, kabaczkiem czy truskawką, w przypadku których notowano również pozytywne wyniki. W żywieniu człowieka karotenoidy odgrywają bardzo ważną rolę jako prekursory witaminy A. „Standardowy” ryż będący podstawą wyżywienia wielu milionów ludzi w Azji nie zawiera witaminy A. Do osiągnięć biotechnologii należy zaliczyć transgeniczny ryż zdolny do biosyntezy β-karotenu, przeznaczony na rynki azjatyckie w celu ochrony dzieci przed ślepotą, powodowaną niedoborem witaminy A w pożywieniu. Wiele gospodarczo ważnych roślin, w wyniku modyfikacji genetycznej, ma poprawiony skład białek, np. pszenica zwyczajna i pszenica twarda o zwiększonej zawartości glutenu (poprawiona wartość technologiczna mąki) oraz soja (uzupełnienie metioniny), ziemniak (uzupełnienie lizyny), ryż (z uzupełnieniem lizyny i metioniny). Część roślin uprawnych, pomimo dużego znaczenia gospodarczego, posiada w swoim składzie szkodliwe substancje. Do takich związków należą białka alergenne, które są wyjątkowo odporne na trawienie i trudne do usunięcia podczas procesów technologicznych. U niektórych roślin ich zawartość w białku całkowitym dochodzi nawet do 20%. Spośród znanych roślin takie właśnie białka zawierają w dużej iości: soja, pszenica, żyto, jęczmień, owies, orkisz, ryż oraz orzech ziemny. Ten ostatni może wywołać u osób uczulonych nawet wstrząs anafilaktyczny. Największy sukces w eliminacji alergenów na drodze inżynierii genetycznej otrzymano u ryżu. Zastosowano zablokowanie syntezy określonych białek ryżu, które wywołują alergie w krajach azjatyckich. Prowadzone są prace nad eliminacją alergenów z orzecha ziemnego.

ZASTOSOWANIA GMO

87

Uzyskano odporność na niskie temperatury poprzez wprowadzenie do genomu truskawki genu pochodzącego z marchewki odpowiedzialnego za biosyntezę „niezamarzającego” białka i za tolerancję na niskie temperatury. Podjęto także próby usunięcia kofeiny z krzewów kawowych poprzez zablokowanie syntezy jednego z podstawowych enzymów szlaku metabolicznego kofeiny. Otrzymana „transgeniczna” kawa zawiera o 70% kofeiny mniej, posiada intensywny zapach i aromat. Prawdopodobnie usunięcie kofeiny pozwoli wykorzystać działanie obecnych w kawie polifenoli, które wpływają pozytywnie na obniżenie ciśnienia krwi. Wrażliwość roślin na patogeny jest przyczyną dużych strat w plonie i utraty wartości odżywczych, a obecność mykotoksyn w żywności może być przyczyną groźnych zatruć u ludzi i zwierząt. W celu skutecznej walki z chorobami poszukuje się czynników odporności i wykorzystuje się je w hodowli odpornościowej. Dawcami odporności są gatunki dzikie roślin uprawnych, ale próby ich wykorzystania nie zawsze uwieńczone są sukcesem. Dlatego upatruje się możliwości przyspieszenia hodowli odpornościowej poprzez zastosowanie inżynierii genetycznej, polegającej na podejmowaniu prób przenoszenia genów odporności, występujących w przyrodzie i transformowaniu ich do roślin uprawnych. W przypadku wprowadzania genów odporności roślin na choroby wirusowe ekspresja genów polega na blokowaniu dojrzewania białek płaszcza wirusa, co przyspiesza ich degradację oraz ogranicza rozprzestrzenianie się z komórki do komórki. Infekcja, jeśli nawet wystąpi, to jest znacznie słabsza i pojawia się z dużym opóźnieniem. Na drodze modyfikacji genetycznej odporność na wirusy wprowadzono do pszenicy, buraka, ziemniaka, dyni, tytoniu, pomidora, ogórka, kalafiora, papai (ważna uprawna roślina w krajach o ciepłym klimacie). Niektóre otrzymane rośliny transgeniczne są obecnie w fazie doświadczeń polowych. Wiele roślin uprawnych narażonych jest na żerowanie owadów. Prowadzi to do gwałtownego spadku plonu, a w konsekwencji straty surowca przeznaczonego dla przemysłu spożywczego i tekstylnego. Stosowanie insektycydów nie zawsze jest skuteczne, jest natomiast szkodliwe dla środowiska a także dla człowieka. Jeden z najlepszych związków sprawdzonych do zwalczania owadów (a nieszkodliwy dla innych organizmów) to białkowa δ-endotoksyna (białko Cry), wytwarzana przez pewne szczepy glebowej bakterii Bacillus thuringiensis. Toksyna (Bt) w przewodzie pokarmowym larw szkodników owadzich łączy się z receptorami nabłonka jelitowego owada i prowadzi do perforacji jelita, a następnie śmierci owada. Genetycznie zmodyfikowane rośliny, do których wprowadzono geny białka Cry, odpowiedzialne za produkcję toksycznych dla szkodników owadzich białek, nie wymagają stosowania insektycydów. Takie rośliny same chronią się przed szkodnikami. Możemy w ten sposób ograniczyć nie tylko ilość stosowanych insektycydów, ale również oszczędzić nieodnawialne źródła energii (paliwa), konieczne do wykonania zabiegu ochrony roślin przy użyciu traktora czy samolotu. Należy jednak pamiętać, że takie rośliny muszą być uprawiane zgodnie z zaleceniami oraz zasadami koegzystencji z uprawami konwencjonalnymi i ekologicznymi (rozdział 2 dotyczący koegzystencji). Także rośliny z wprowadzoną cechą tolerancji na herbicydy przyczyniają się do ograniczenia liczby zabiegów ochrony roślin. Zalety takich upraw, ale i obawy związane z ich uprawą, zostały wcześniej omówione w rozdziale dotyczącym roślin genetycznie zmodyfikowanych.

88

E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.3. Pasze ze zmodyfikowanych roślin Z przytoczonych dotychczas informacji wynika, że wiele ważnych gospodarczo gatunków uprawianych roślin posiada odmiany, w których wprowadzono genetyczne modyfikacje. Pierwsze raporty z doświadczeń na szczurach, rybach, drobiu i krowach nie wykazały różnic przy wykorzystaniu w żywieniu soi transgenicznej i konwencjonalnej. Obecnie bardzo trudno byłoby zrezygnować z poekstrakcyjnej śruty sojowej w mieszankach paszowych. Polska importuje obecnie ok. 1,5 mln ton soi i kukurydzy genetycznie zmodyfikowanej na cele paszowe. Ukazało się wiele niezależnych, opublikowanych raportów wydanych przez FAO, WHO, OECD i Komisję Europejską. Cyt. artykułu prof. Z. Zduńczyka „…W opinii ekspertów powołanych przez wymienione organizacje, w przypadku typowych modyfikacji genetycznych, których produkty są podobne do już występujących na rynku, podstawową zasadą oceny bezpieczeństwa stosowania w żywieniu ludzi i zwierząt jest określenie równoważności składnikowej (ang. substantial equivalence) produktów transgenicznych i konwencjonalnych”. Oznacza to, że produkty są porównywalne i równie bezpieczne, także w składzie i ilości składników odżywczych oraz nieodżywczych. Badania porównawcze przeprowadzone w Europie wskazują również, że stosowanie śruty sojowej pochodzącej ze zmodyfikowanych odpornych na herbicydy roślin „..nie powoduje obecności zmodyfikowanego białka w produktach drobiowych. Zmodyfikowane białko było skutecznie trawione w przewodzie pokarmowym kur i odchody, narządy wewnętrzne (wątroba) i znoszone jaja były wolne od transgenicznego DNA.” Podobne wyniki są uzyskiwane w licznych doświadczeniach przeprowadzonych dla krów karmionych kiszonką, w której zarówno soja jak i kukurydza posiadały genetyczne modyfikacje. Soja tolerancyjna na herbicyd i kukurydza odporna na atak owadów nie powodowały żadnego niekorzystnego wpływu na wartość pokarmową pasz pochodzących z takich roślin. Należy przy tym podkreślić dwa aspekty pasz ze zmodyfikowanych roślin. Po pierwsze, uprawa roślin z wprowadzonymi genami odporności na choroby grzybowe obniża zawartość groźnych mykotoksyn, czyli zwiększa bezpieczeństwo zdrowotne żywności pochodzenia zwierzęcego. Drugi aspekt to opłacalność produkcji – do Polski trafia śruta sojowa (pochodząca ze zmodyfikowanej soi) wykorzystywana do produkcji pasz. Jest ona o 10% tańsza, co ma również istotne ekonomiczne znaczenie.

VI.4. Rośliny GM w rolnictwie światowym W raporcie ISAAA (http://www.isaaa.org) dostępne są dane o uprawach roślin GM w 2006 r. Powierzchnia upraw w ostatnim roku wzrosła o 13% w stosunku do 2005 r. i wyniosła 102 mln hektarów. W latach 1966 – 2006 powierzchnia upraw GMO wzrosła 60-krotnie. Obecnie rośliny transgeniczne uprawiane są na świecie w 22 krajach na wszystkich kontynentach (USA, Argentyna, Brazylia, Kanada, Indie, Chiny, Paragwaj, Republika Południowej Afryki, Urugwaj, Filipiny, Australia, Rumunia, Meksyk, Hiszpania, Kolumbia, Francja, Iran, Honduras, Czechy, Portugalia, Niemcy i Słowacja). W 2006 roku rośliny transgeniczne uprawiało 10,3 mln rolników (w 2005 było ich 8,5 mln). Ocenia się, że większość z nich gospodaruje na małych powierzchniach, a wywodzą się oni z krajów rozwijających się i głównie uprawiają bawełnę Bt.

ZASTOSOWANIA GMO

89

Na pierwszym miejscu znalazły się Stany Zjednoczone Ameryki, gdzie pod uprawę roślin GM przeznaczono 58,6 mln hektarów. Indie wysunęły się na pierwszy plan w uprawie bawełny Bt (odpornej na szkodniki) – 3,8 mnl hektarów na świecie. W Unii Europejskiej rośliny GM uprawia się w sześciu krajach: Francja, Czechy, Portugalia, Niemcy, Hiszpania i Słowacja. W krajach tych przeważnie dopuszczona została modyfikowana kukurydza Bt, której najwięcej uprawianej jest w Hiszpanii (60 tys. ha). W Rumunii najwięcej uprawia się soi odpornej na herbicydy (0,1 mln ha). W roku 2006 została w USA wprowadzona do uprawy lucerna odporna na herbicydy oraz bawełna tolerancyjna na herbicyd RR(R) Flex. W ośmiu krajach powierzchnia upraw przekroczyła 1 mln hektarów. Najwięksi producenci to: • USA – 54,6 mnl ha zajmują: soja, kukurydza, bawełna, rzepak, kabaczek, papaja, gorczyca, • Argentyna – 18 mln ha – soja, kukurydza i bawełna, • Brazylia – 11,5 mln ha - soja, bawełna, • Kanada – 6,1 mln - ha rzepak, kukurydza, soja • Indie – 3,8 mln ha – bawełna Najbardziej rozpowszechnioną rośliną GM jest soja (57% na 58,6 mln ha powierzchni), następnie - kukurydza (25%), bawełna (13%) i rzepak (5%). W Iranie ryż transgeniczny uprawiany jest na powierzchni nieco poniżej 50 tysięcy ha. Zgodnie z informacjami zawartymi w tym raporcie od 1966 roku najczęściej stosowaną modyfikacją genetyczną jest tolerancja na herbicydy (środki chwastobójcze) – soja, kukurydza, rzepak, bawełna, gorczyca; druga w kolejności to modyfikacja Bt na szkodniki owadzie – kukurydza i bawełna. Kukurydza i bawełna z obydwoma modyfikacjami zajmowały 13% upraw.

VI.5. GMO w ochronie środowiska Celem praktycznym opisanych poniżej badań jest wprowadzenie u roślin zmodyfikowanych genetycznie odporności na trucizny, herbicydy, metale, zwiększenie tolerancji na niekorzystne warunki środowiska (niska lub wysoka temperatura, duże stężenie soli), wydajniejsze wykorzystanie światła oraz wykorzystanie przydatności roślin do produkcji wtórnych metabolitów i półproduktów. Niekorzystne warunki termiczne (przemarzanie, niska lub wysoka temperatura), brak lub nadmiar wody, obecność metali ciężkich w glebie wpływają na ograniczenie rozwoju roślin. Zaawansowane są badania nad otrzymaniem roślin odpornych na stres solny i wymarzanie. Same rośliny mogą być wykorzystywane do fitoremediacji w procesie usuwania metali ciężkich czy promieniotwórczych pierwiastków z gleby, dlatego poszukuje się szerokiego spektrum gatunków - roślin metalofili – tolerancyjnych, zarówno wśród chwastów i jak roślin ruderalnych, które dobrze znoszą duże stężenia metali ciężkich. Genetycznie zmodyfikowane rośliny mogą być wykorzystane nie tylko do bioremediacji zanieczyszczeń ze środowiska, ale również jako surowce do produkcji biodegradowalnych plastików. Ich znaczenie w ograniczaniu efektu cieplarnianego związane jest także z możliwościami produkcji biopaliw. Wykorzystanie roślin do produkcji biodiesla, bioetanolu a także biomasy może w dużym stopniu wpłynąć na

90

E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

ograniczenie emisji dwutlenku węgla, który jest głównym czynnikiem wpływającym na efekt cieplarniany. Bioremediacja jest jednym z kluczowych działów wykorzystania białej biotechnologii. Ze względu na coraz większe zanieczyszczenie naszej planety konieczne jest usuwanie różnych zanieczyszczeń zarówno z wody jak i z gleby. Czyste środowisko jest podstawą zrównoważonego rozwoju. Do tego celu wykorzystuje się zarówno beztlenowe jak i tlenowe mikroorganizmy, które znajdują zastosowanie w bardzo skomplikowanych procesach bioremediacji. Pracuje się również nad prostym wykorzystaniem mikroorganizmów szczególnie dla wykorzystania w krajach rozwijających. Takim przykładem może być zastosowanie glonów lub cyjanobakterii do usuwania azotu i fosforu z małych zbiorników wodnych (po rozłożeniu materii organicznej przez bakterie). Tak oczyszczona woda może być wykorzystywana do nawadniania pól uprawnych lub w celach przemysłowych a pozostała biomasa użyta jako pasza. Dużym problemem środowiskowym jest zanieczyszczenie gleby, zbiorników wodnych i wód gruntowych polichlorowymi bifenylami (PCB). Do ich usuwania można wykorzystywać genetycznie zmodyfikowane bakterie z gatunku Pseudomonas. Bakterie te zostały zmodyfikowane przy użyciu genów pochodzących z innych bakterii, które w przyrodzie mogą degradować PCB. Bakterie Pseudomonas są jednak bardziej powszechne w różnych środowiskach, co czyni je lepszymi kandydatami do bioremediacji. Genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy mogą być wykorzystywane do usuwania rtęci ze środowiska np. po katastrofach morskich. Rtęć jest bardzo niebezpieczna ze względu na duża toksyczność i kumulacje w łańcuchu pokarmowym po przedostaniu się do wód oceanów. Staje się zagrożeniem zarówno dla ryb, ptaków jak i ludzi, którzy je spożywają. W przyrodzie istnieją bakterie, które wykazują wysoki poziom tolerancji na rtęć poprzez wiązanie jej w kompleksy z białkami. Bakterie te niestety nie rosną łatwo w hodowli, dlatego też naukowcy przenieśli geny odpowiedzialne za wiązanie rtęci do bakterii Escherichia coli. Bakterie te hodowane w bioreaktorach w efektywny sposób usuwały rtęć z wody. Zakumulowana rtęć mogła być również odzyskana z pozostałości bakterii. Grzyby i bakterie mogą być wykorzystywane zamiast nawozów chemicznych oraz chronić roślinę przed patogenami. Modyfikacje genetyczne bakterii z rodzaju Rhizobium żyjącej w symbiozie z roślinami motylkowymi i zdolnej do asymilacji azotu atmosferycznego umożliwiają zwiększenie efektywności tego procesu. Tak zmodyfikowane bakterie mogą funkcjonować jak naturalne biologiczne nawozy, wykorzystując naturalne zasoby azotu (azot jest składnikiem atmosfery w ok. 72%). Modyfikacje innych bakterii czy grzybów pomagających w pobieraniu składników pokarmowych przez rośliny może ograniczyć potrzebę stosowania nawozów sztucznych. Genetycznym modyfikacjom poddano bakterię glebową Pseudomonas putida, która wytwarza substancję przeciwgrzybiczną. Bakterie te użyte do zaprawiania nasion ograniczają wzrost grzybów z gatunku Fusarium. Środki ochrony roślin pochodzenia bakteryjnego nie tylko są biodegradowalne, ale również poprzez ich modyfikacje mogą stać się bardziej efektywne w walce z patogenami. Znaczenie organizmów GM w ochronie środowiska zostało omówione również w rozdziale „Rośliny genetycznie zmodyfikowane”.

ZASTOSOWANIA GMO

91

VI.6. Wykorzystanie GMO w przemyśle Znany ogólnie jest fakt, że mikroorganizmy mogą produkować dodatki żywieniowe i inne wartościowe substancje. Jednak dopiero inżynieria genetyczna umożliwiła modyfikacje bakterii i grzybów w taki sposób, aby produkowały potrzebne nam substancje w szerszym zakresie i dużo taniej niż dostępne metody przemysłowe. Do niedawna produkowano i oczyszczano enzymy bakteryjne, które wykorzystywane były głownie w produkcji serów i przetwarzania żywności. Dziś bardzo szerokie zastosowanie znajdują enzymy otrzymywane z transgenicznych mikroorganizmów. Już w 1988 roku Duńska firma Novozymes uzyskała z transgenicznych mikroorganizmów pierwsze rozkładające tłuszcze enzymy, które znalazły zastosowanie w produkcji detergentów. Ich produkcja i stosowanie okazały się bardziej przyjazne dla środowiska niż „klasyczne” technologie. Inna firma Genecor bada wykorzystanie nowych enzymów dla zastosowania w produkcji detergentów na zlecenia takich koncernów jak Procter & Gamble czy Unilever. Firmie tej udało się wyizolować m.in. enzym wykorzystywany do wybielania dżinsów, co pozwoliło zrezygnować z prania ich w obecności silnie działających środków chemicznych. Również mikroorganizmy żyjące w ekstremalnych warunkach np.: gorących źródłach, głębokich wodach, lodach arktycznych lub miejscach zanieczyszczonych przemysłowo stają się źródłem enzymów i innych białek charakteryzujących się wyjątkowymi właściwościami. Wykorzystanie ich genów do genetycznych modyfikacji pozwala na produkcję przyjaznych dla środowiska proszków do prania, wykorzystania w przemyśle tekstylnym czy bioremediacji. Mikroorganizmy znajdują zastosowanie w produkcji biodegradowalnych plastików, do których wykorzystuje się materiał organiczny pochodzenia roślinnego. Firmie DuPont w kooperacji z Genencor udało się wprowadzić do jednej bakterii szlaki metaboliczne z trzech różnych bakterii. Modyfikacja ta umożliwiła produkcję z glukozy poliestru o nazwie Sorona. Chemiczna firma Cargill-Dow uzyskała na skalę przemysłową biomateriał o nazwie Ingeo. Ponieważ uzyskanie Ingeo było droższe niż plastiki uzyskiwane z produktów petrochemicznych, wprowadzono je na rynek jako produkt przyjazny dla środowiska naturalnego. Związane jest to z faktem, że do jego produkcji zużywa się bardzo mało energii nieodnawialnej i jest on biodegradowalny, co również ogranicza efekt szklarniowy i zanieczyszczenie środowiska. Ingeo było wykorzystywane przez Coca-Cola do produkcji kubków na napoje, a przez McDonalds do produkcji pojemników na sałatki. Od dawna mikroorganizmy były wykorzystywane do produkcji dodatków do żywności i innych substancji istotnych przy produkcji żywności. Zanim biotechnologia umożliwiła szersze zastosowanie mikroorganizmów, w życiu codziennym wykorzystywano enzymy naturalnego pochodzenia np. przy produkcji alkoholu (dehydrogenaza alkoholowa z drożdży), czy serów podpuszczkowych (podpuszczka z żołądków bydlęcych). Inżynieria genetyczna umożliwiła modyfikacje bakterii i grzybów, tak by były w stanie produkować substancje na skalę potrzebną w przemyśle. Obecnie produkcja substancji za pomocą mikroorganizmów GM odbywa się w dużych pojemnikach zwanych fermentorami. W stalowych, zamkniętych szczelnie zbiornikach łatwo uzyskuje się optymalne warunki dla wzrostu mikroorganizmów i ilość uzyskiwanych substancji jest duża. Po zakończeniu fazy produkcji substancji, jest ona izolowana i oczyszczana. Nie ma kłopotu z pozostałościami mikroorganizmów w finalnym produkcie, brak jest w nim DNA mikroorganizmu. Bez względu na to, czy dany związek jest produkowany poprzez syntezę chemiczną, uzyskiwany z rośliny lub zwie-

92

E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

rzęcia, czy powstaje przy wykorzystaniu GMO, musi spełniać standardy bezpieczeństwa i normy czystości chemicznej. Systemy produkcji wykorzystujące genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy znajdują się pod kontrolą agencji rządowych odpowiednich dla danego kraju. Natomiast końcowe produkty uzyskiwane przy pomocy mikroorganizmów GM, zgodnie z prawem UE, nie wymagają znakowania. Enzymy wyprodukowane przez genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy wykorzystywane są szeroko w przemyśle spożywczym. W serowarstwie stosowane są powszechnie preparaty chymozyny wykorzystywane w procesie fermentacji, a otrzymywane przy udziale drożdży i bakterii w wyniku przeniesienia genu z organizmu zwierzęcego do mikroorganizmu. Preparaty te wypierają tradycyjną podpuszczkę cielęcą uzyskiwaną z żołądków bydlęcych, a stosowaną w technologii produkcji serów dojrzewających. Zmodyfikowane genetycznie drożdże stosowane są w piwowarstwie i piekarnictwie. Tabela 1. Enzymy produkowane na skalę przemysłową w bioreaktorach mikrobiologicznych są wykorzystywane w wielu gałęziach przemysłu spożywczego.

ORGANIZM ORGANIZM Z PRODUKUJĄCY KTÓREGO ENZYM POCHODZI GEN ALDC dekarbok- Bacillus amyloliquefaBacillus sp sylaza ciens lub subtilis Bacillus amyloliquefaBacillus sp ciens lub subtilis alfa-amylaza Bacillus lichenformis Bacillus sp ENZYM

katalaza

Aspergillus niger

Aspergillus sp

ZASTOSOWANIE Napoje (piwo, wino, “soft drinks”) Mąka i skrobia, Napoje Mąka i skrobia, Napoje, cukrownictwo, piekarnictwo Przemysł mleczarski, drobiarstwo

Aspergillus niger var. Żołądek bydlęcy awamori

Serowarstwo

Kluyveromyces lactis

Żołądek bydlęcy

Serowarstwo

transferaza glukozocyklodekstranu

Bacillus lichenformis

Thermoanbacter sp

Produkcja mąki i skrobii

beta-glukanaza

Bacillus amyloliquefaBacillus sp ciens lub subtilis Tricoderma reesei lub Trichoderma sp longibrachiatum

Produkcja mąki i skrobii, Napoje Produkcja mąki i skrobii, dietetyczna żywność

Streptomyces lividans Actioplanes sp

Produkcja mąki i skrobii

Streptomyces rubiginosus

Streptomyces sp

Produkcja mąki i skrobii

Aspergillus sp

Drobiarstwo, Napoje, Piekarnictwo, Przetwórstwo owoców i warzyw

chymozyna

izomeraza glukozy

oksydaza glukozy Aspergillus niger

hemicelulaza

Bacillus amyloliquefaBacillus sp ciens lub subtilis

Piekarnictwo

ZASTOSOWANIA GMO

ENZYM

lipaza amylaza maltozy

proteaza

pullulanaza

ksylanaza

93

ORGANIZM PRODUKUJĄCY ENZYM

ORGANIZM Z KTÓREGO ZASTOSOWANIE POCHODZI GEN Candida sp Przemysł tłuszczowy, piekarAspergillus niger Rhizomucor sp nictwo Humicola sp Bacillus amyloliquefaProdukcja mąki i skrobii, Bacillus sp ciens lub subtilis Napoje, piekarnictwo Serowarstwo Aspergillus oryzae Rhizomucor sp Przemysł mięsny i rybny, Bacillus amyloliquefaBacillus sp Produkcja mąki i skrobii, ciens or subtilis Napoje, piekarnictwo Bacillus lichenformis Bacillus sp Przemysł mięsny i rybny Bacillus lichenformis Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii Produkcja mąki i skrobii, Klebsiella planticola Klebsiella sp Napoje, piekarnictwo Aspergillus niger var. Piekarnictwo Aspergillus sp awamori Produkcja mąki i skrobii, Aspergillus niger Aspergillus sp Napoje, piekarnictwo Bacillus amyloliquefaProdukcja mąki i skrobii, Bacillus sp ciens lub subtilis Napoje, piekarnictwo Bacillus lichenformis Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii Produkcja mąki i skrobii, Tricoderma reesei lub Trichoderma sp Napoje, piekarnictwo longibrachiatum

Inżynieria genetyczna umożliwia optymalizację metod produkcji różnych substancji, w tym witamin, enzymów i aminokwasów. Związki naturalnie występujące w mikroorganizmach mogą być ulepszane, lub system kontrolujący ekspresję genu może być zmieniany tak, by pracował z maksymalną wydajnością (wyposażanie genu w silne promotory). Czasem zdarza się tak, że pożądane substancje są naturalnie produkowane w mikroorganizmach, których hodowla jest mało wydajna. Wtedy metodami inżynierii genetycznej przenoszone są do gatunków łatwiejszych w hodowli i w nich produkowane. Metody biotechnologiczne zastępują metody chemiczne również w produkcji dodatków do żywności, aminokwasów, witamin, aromatów, enzymów (tabela 6). Zalety takiej produkcji są oczywiste – mikroorganizmy szybko się namnażają i łatwo je produkować w ilościach przemysłowych. Ponadto wykorzystanie mikroorganizmów ma znacznie mniejszy negatywny wpływ na środowisko – zużywa się mniej energii, a pozostałości poprodukcyjne są biodegradowalne i nie wpływają w znaczący sposób na zanieczyszczenie wód. Witamina B2 (ryboflawina, E 101) jest używana jako barwnik w żywności. Wiele firm w Europie produkuje witaminę B2 przy wykorzystaniu mikroorganizmów GM. Innym produktem jest witamina C (kwas askorbinowy, E 300) używana jako konserwant żywności. Przykłady innych związków produkowanych z zastosowaniem organizmów GM to: środek zagęszczający ksantan (E 415), regulator kwasowości – kwas cytrynowy (E 330), konserwant natamycyna (E 235), niazyna (E 234) i lizozym (E1105). Wiele aminokwasów używanych jako dodatki do pasz i przy produkcji żywności jako dodatki smakowe np. glutaminian sodu (E 621) czy słodzik aspartam (E 951).

94

E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.7. Przepisy regulujące użycie GMO Żadna roślina uprawna lub produkt z niej otrzymany tradycyjnymi metodami nie jest tak szczegółowo przebadany jak organizmy GMO. Roślina lub zwierzę z wprowadzoną modyfikacją genetyczną podlega ścisłej kontroli, a ich produkty są dokładnie analizowane, dzięki regulacjom prawnym. Podstawową i nadrzędną rolę, jaką musi spełniać prawo w dziedzinie biotechnologii to ochrona zdrowia i życia ludzi oraz szeroko rozumiana ochrona środowiska. W Polsce kwestie dotyczące organizmów genetycznie modyfikowanych oraz bezpieczeństwa biologicznego reguluje Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 O organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2001 r. nr 76 poz. 811 ze zm.). Ustawa ta jest przystosowana do przepisów prawa unijnego i międzynarodowych umów w dziedzinie GMO. Prawdopodobnie wkrótce nastąpi jej nowelizacja w celu osiągnięcia pełnej zgodności z przepisami obowiązującymi w Unii Europejskiej. M.in. ustawa reguluje następujące kwestie: • Zamknięte użycie GMO, • Zamierzone uwolnienie do środowiska, w celach innych niż wprowadzanie do obrotu, • Wprowadzanie do obrotu produktów GMO. Szczegółowe omówienie wymienionych kwestii zostało przedstawione w rozdziale 7 „Akty prawne”.

VI.7.1. Zamknięte użycie GMO Przez zamknięte użycie GMO rozumie się każde działanie, które ma na celu modyfikację genetyczną u organizmów oraz dokładny tok postępowania, czyli jak GMO są hodowane, przechowywane, transportowane, usuwane czy też użytkowane. Podczas wszystkich tych procesów muszą mieć miejsce specjalne zabezpieczenia dla ograniczenia i zminimalizowania kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem. Oznacza to, że każde doświadczenie przeprowadzane w laboratoriach naukowych, czy też przez firmy biotechnologiczne musi być zgłoszone i podlega dalszym procedurom, co w końcowym efekcie prowadzi do wydania zezwolenia na prowadzenie doświadczeń albo zakaz ich prowadzenia. Istotne jest, aby zarówno organizm, który będzie „dawcą” oraz ten, który będzie „biorcą” określonego fragmentu DNA, jak i sposób przekazania tej informacji (tzn., w jaki sposób informacja z jednego do drugiego organizmu zostanie przeniesiona), nie spowodowały choroby u ludzi, zwierząt i roślin.. Następnym etapem procedury zmierzającej do uzyskania pozwolenia na prowadzenie doświadczeń jest ocena środków, które zapewnią bezpieczeństwo. Na osoby wykonujące doświadczenia ustawa nakłada obowiązek przestrzegania zasad dobrej praktyki laboratoryjnej i ogólnych zasad bezpieczeństwa. Jedenaście takich zasad wymienionych w ustawie dotyczy zapewnienia należytego bezpieczeństwa, wyposażenia, kontroli urządzeń i instalacji, ostrzeżenia i oznakowania o strefie zagrożenia biologicznego, posiadania przeszkolonego personelu i przygotowanych wewnętrznych regulaminów bezpieczeństwa dla pracowników, zakazu używania doustnych pipet oraz kontroli i skutecznych środków dezynfekcyjnych. Ustawa określa jak należy postąpić w przypadku rozprzestrzenienia się GMO, oraz jak postępować z odpadami, zabezpieczeniem miejsc do magazynowania i jak należy postępować, jeżeli nastąpi zakażenie sprzętu lub innych materiałów. Konieczne jest posiadanie planu na wypadek awarii.

ZASTOSOWANIA GMO

95

W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska wyróżnia się cztery kategorie działań zamkniętego użycia GMO: • kategoria I – działania nie powodujące zagrożeń, • kategoria II –o niewielkich zagrożeniach, • kategoria III –o umiarkowanych zagrożeniach, • kategoria IV –niosące duże zagrożenia. Takie plany postępowania w przypadku awarii są przekazane organom właściwej gminy, która obowiązana jest do ich podania do publicznej wiadomości w siedzibie gminy. Jeżeli doświadczenie obejmowałyby kategorię zagrożenia na poziomie III i IV to obowiązek informowania i uzgodnienia planu postępowania dotyczą użytkownika GMO z właściwym, miejscowym wojewodą. Ustawa nakłada na osobę kierującą pracami nad GMO obowiązek weryfikacji co dwa lata procedury doświadczeń, zależnie od postępu i poziomu wiedzy, stopnia zagrożenia oraz rodzaju zastosowanych zabezpieczeń. Zamknięte użycie GMO wymaga zgody ministra właściwego do spraw środowiska. Zgoda wydawana jest na okres nie dłuższy niż 5 lat, po stwierdzeniu spełnienia wszystkich wymagań i dostarczenia kompletnej dokumentacji. Minister właściwy ds. środowiska prowadzi rejestr Zamkniętego Użycia GMO, który zawiera wnioski o wydanie zgody z dokumentacją, opinie komisji, informacje o awariach (z dokładną ich listą, przyczynami, podjętymi działaniami i oceną skutków awarii). Ten rejestr jest jawny.

VI.7.2. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzanie do obrotu Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska - to świadome działanie celowo wprowadzające GMO do środowiska, bez zabezpieczeń ograniczających ich rozprzestrzenianie, czyli bez barier fizycznych lub połączenia fizycznych z chemicznymi, które ograniczają kontakt GMO z ludźmi i środowiskiem. Analogicznie jak w przypadku zamkniętego użytkowania GMO konieczne jest uzyskanie zgody ministra właściwego do spraw środowiska. We wniosku należy podać informację o miejscu otrzymania GMO i cechach organizmu będących wynikiem modyfikacji genetycznych, następnie opisać środowisko i miejsce uwolnienia GMO, możliwości krzyżowania, sposobu rozmnażania i rozprzestrzenia się GMO oraz oddziaływanie i potencjalny wpływ GMO na środowisko. Powinna być również podana informacja dotycząca zawodowego przygotowania pracowników, sposobu prowadzenia kontroli i monitorowania procesu uwalniania. Niezbędne jest również opracowanie planów reagowania na zagrożenie, sposobach dezaktywacji (niszczenia) GMO oraz postępowania z odpadami. Użytkownik uwolnionego genetycznie zmodyfikowanego organizmu do środowiska, obowiązany jest do przedłożenia ministrowi sprawozdania w ciągu 3 miesięcy od momentu zakończenia działań, czyli od zakończenia pracy z GMO, wraz z dokładnym opisem wyników uwolnienia. Zgoda na uwalnianie GMO do środowiska wydawana jest na okres 5 lat. Minister prowadzi jawny rejestr zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska.

96

E. SAWICKA-SIENKIEWICZ

VI.7.3. Wprowadzenie do obrotu produktów GMO Wprowadzenie do obrotu to zamierzone uwolnienie GMO do środowiska na obszarze Polski, polegające również na dostarczaniu lub udostępnieniu osobom trzecim odpłatnie i nieodpłatnie, w tym także wprowadzanie GMO na rynek w wyniku produkcji lub dopuszczenie do obrotu handlowego. W przypadku wprowadzania na polski obszar celny produktów GMO, do zgłoszenia celnego należy dołączyć kopię zezwolenia wydanego przez ministra właściwego do spraw środowiska na wniosek użytkownika GMO. Wniosek o wydanie zezwolenia musi zawierać wszystkie informacje jak: siedziba i nazwa użytkownika GMO, informacje o produkcie, opis tego produktu, instrukcje dotyczące przechowywania i użytkowania, charakterystykę samej modyfikacji genetycznej oraz w jaki sposób została otrzymana i skąd pochodzi GMO. Wymienione muszą być zalecane środki ostrożności i ewentualne zagrożenia dla ludzi lub środowiska, związane z niezgodnym z przeznaczeniem użytkowania produktu GMO. Konieczna też jest informacja o opakowaniu i sposobie oznakowania produktu GMO oraz czy dany produkt GMO posiada wcześniej wydane zezwolenie do obrotu na terenie innych krajów, lub o odmowach uzyskania takich zezwoleń. Zezwolenie na wprowadzenie produktu GMO jest udzielane na czas do 10 lat. Użytkownik produktu GMO jest zobowiązany do monitorowania obrotu produktu GMO. Minister tymczasowo zakazuje lub ogranicza obrót handlowy GMO, jeżeli wystąpią podejrzenia zagrożenia zdrowia ludzi lub środowisku. Minister prowadzi jawny rejestr produktów GMO dopuszczonych do obrotu z pełną ich dokumentacją i opinią komisji.

ZASTOSOWANIA GMO

97

Janusz ZIMNY, Sylwia OLESZCZUK Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

VI.8. Zastosowania GMO w medycynie

VI.8.1. Inżynieria genetyczna a medycyna Stosunkowo młoda dyscyplina nauki, jaką jest inżynieria genetyczna znalazła już bardzo wiele zastosowań. Pozwala naukowcom badać tajemnice życia na poziomie molekularnym, zrewolucjonizowała badania biomedyczne oraz odgrywa coraz większą rolę w rolnictwie i produkcji żywności. Powszechnie wiadomo, że rośliny stanowią niezwykle bogate źródło substancji pozytywnie oddziałujących na zdrowie ludzi, ale często trudno jest je wskazać, szczególnie w przypadku, gdy za dany efekt odpowiedzialne jest połączone działanie kilku substancji. Istnieje także wiele roślin, które zawierają mniej substancji prozdrowotnych lub nawet zawierają substancje toksyczne. Mimo że posiadamy duże doświadczenie w pracy nad roślinami, które wykorzystujemy do przygotowywania pożywienia, nie poświęcano tak dużo uwagi substancjom niepożądanym np. takim jak alergeny aż do czasów pojawienia się możliwości wprowadzania modyfikacji genetycznej i jej wykorzystania w procesie produkcji żywności. Jednym z bardziej obiecujących zastosowań nowych technologii opartych na przenoszeniu genów z jednego do innego organizmu jest ich wszechstronne wykorzystanie na rzecz szeroko pojętej medycyny. Organizmy zmodyfikowane genetycznie są producentami substancji farmakologicznie aktywnych, odczynników stosowanych w diagnostyce chorób, ale także mogą oddziaływać prozdrowotnie jako element diety.

VI.8.2. Jakie organizmy mogą być producentami substancji wykorzystywanych w medycynie? Nie tylko rośliny, ale także mikroorganizmy i zwierzęta, wytwarzają materiały i surowce dla przemysłu i dla celów medycznych. Niektóre substancje, które mogą być wykorzystane do diagnostyki i terapii chorób są już dostępne na rynku. Naukowcy szukają nowych sposobów uodporniania ludzi i zwierząt na choroby wirusowe i bakteryjne. Substancje uzyskane z roślin zmodyfikowanych genetycznie mogą być wykorzystywane jako farmaceutyki, np. jako jadalne szczepionki, specyficzne przeciwciała lub ludzkie białka. Preparaty stosowane w medycynie takie jak przeciwciała monoklonalne, białka krwi lub hormony mogą być już obecnie produkowane w oparciu o biotechnologię zwierzęcych lub ludzkich kultur komórkowych. Jednakże ten sposób produkcji niesie z sobą ryzyko zakażenia wytwarzanego preparatu chorobami odludzkimi lub odzwierzęcymi. Otrzymywanie tych substancji z roślin praktycznie eliminuje to zagrożenie. Co

98

J. ZIMNY

więcej, produkcja na dużą skalę i ich pozyskiwanie w roślinach może być prostsze i mniej kosztowne niż dotychczas stosowane metody.

VI.8.3. Dieta prozdrowotna Ulepszony skład aminokwasowy lub wzbogacona zawartość witamin1 (np. odmiana ryżu „Golden Rice” - zmodyfikowana genetycznie odmiana ryżu charakteryzująca się zwiększoną zawartością prowitaminy A) mogłyby polepszyć jakość pożywienia (nutraceutyki). Modyfikacja struktury kwasów tłuszczowych oraz zawartość olejów w roślinach i nasionach jest ważna ze względu na produkcję m.in. zdrowszej żywności. Najczęściej badania dotyczące kwasów tłuszczowych przeprowadzane są z wykorzystaniem rzepaku oleistego, trzeciej z kolei najważniejszej w świecie rośliny wykorzystywanej do produkcji oleju (oleje spożywcze, jadalne, jak również przemysłowe)2. Głównym trendem rozwoju genetycznie modyfikowanych roślin jest uzyskanie żywności o wzbogaconych wartościach odżywczych, ulepszonej funkcjonalności, a przede wszystkim polepszenie jej walorów zdrowotnych. Rośliny oleiste są jednym z najbardziej cennych towarów rolniczych. Znaczenie dietetycznych tłuszczy w odżywianiu człowieka wzbudza szerokie zainteresowanie w kręgach konsumenckich, a także wśród producentów żywności i dietetyków. Zdecydowana większość olei roślinnych obecnie używana jest do wytwarzania produktów spożywczych t.j. margaryn, przetworzonej żywności oraz do smażenia. Niektórym tłuszczom przypisuje się funkcję żywieniowych czynników ryzyka chorób serca. Fakt ten stanowił siłę napędową działań zmierzających do otrzymania zmodyfikowanych tłuszczy i olei roślinnych. Konsumenci oczekują oleju o niskiej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych, z niską zawartością cząsteczek zawierających konformację typu trans. Przemysł spożywczy wymaga, aby oleje były odporne na procesy utleniania, co zabezpieczałoby je przed powstawaniem przykrego zapachu. Na rynku znajduje się wiele naturalnych produktów leczniczych zawierających omega-3-kwasy tłuszczowe, takie jak kwas linolenowy, który okazał się skutecznym czynnikiem obniżającym poziom cholesterolu we krwi, a także czynnikiem zmniejszającym ryzyko agregowania płytek krwi i obniżającym ciśnienie. Oczekuje się, że metodami inżynierii genetycznej będzie można „przystosować” rośliny do spełniania takiej roli. Dietetycy liczą też na zwiększenie poziomu produkcji nutraceutyków, takich jak witamina E (przeciwutleniacz) znajdujących się w olejach pochodzenia roślinnego. Miliony ludzi na świecie cierpi wskutek niedoboru witaminy A (VAD - vitamin A deficiency), który prowadzi do uszkodzenia wzroku oraz podwyższenia podatności na biegunkę, choroby oddechowe i odrę. Szacuje się, że w Południowo-Wschodniej Azji ok. 9 milionów dzieci w wieku 5 – 15 lat choruje na kseroftalmię (zmiana w budowie spojówki i rogówki obserwowana przeważnie u dzieci). Problem ten pojawia się też w pewnych rejonach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Na świecie, ok. 127 milionów dzieci poniżej 5 roku życia cierpi na niedobór witaminy A 3. 1

2

3

Herbers, K. Vitamin production in transgenic plants, Journal of Plant Physiology, 2003, Vol. 160, No. 7 s. 821 – 829 Drexler H.; Spiekermann P.; Meyer A.; Domergue F.; Zank T.; Sperling P.; Abbadi A.; Heinz E. Metabolic engineering of fatty acids for breeding of new oilseed crops: strategies, problems and first results Journal of Plant Physiology, 2003, Vol. 160, No. 7 s. 779 – 802 Singh, V., West, K., P., Vitamin A deficiency and xerophthalmia among school-aged children in Southeastern Asia, European Journal of Clinical Nutrition 2004, Vol. 58 s. 1342 – 1349

ZASTOSOWANIA GMO

99

Rośliny zwykle są bogate w prekursor prowitaminy A, β-karoten lub inne karoteny, które ludzkie ciało przekształca na dwie cząsteczki witaminy A, zwanej retinolem. W ryżu występuje głównie w zielonych częściach rośliny, które są usuwane z produktów spożywczych, a nie w endospermie t.j. w tej części ziarna ryżu, która pozostaje po jego oczyszczeniu. Tradycyjna hodowla ryżu nie umiała rozwiązać tego problemu. Poprzez wprowadzenie trzech obcych genów kodujących naukowcy zdołali skonstruować pełny szlak biosyntezy beta-karotenu w roślinach ryżu typu „japonica”. Ziarno tego ryżu ma nieco żółtawą barwę i może dlatego, a może ze względu na nadzieje jakie wiąże się z jego uprawą nazwano go „złotym ryżem”. Oczekuje się, że problem niedoboru witaminy A w Azji zostanie rozwiązany w sposób skuteczny4, niedrogi i trwały. Pojawienie się koncepcji „złotego ryżu” wywołało dyskusję na temat skuteczności dostarczania beta karotenu tą metodą. Okazuje się bowiem, że ów złoty ryż zawiera za mało pożądanej prowitaminy i trzeba jeszcze dalszych prac nad wzbogacaniem ryżu.

VI.8.4. Problem alergii Choroby uczuleniowe są jednym z ważniejszych wyzwań dla medycyny krajów o wysokim poziomie ucywilizowania. Pośród wielu wątpliwości związanych z pojawieniem się na rynkach organizmów zmodyfikowanych genetycznie jest obawa, że produkty tej nowej technologii spowodują większą zapadalność na alergie. Alergeny są białkami lub często peptydami. Odpowiedź na pytanie, czy nowe (transgeniczne) białko uczyniłoby produkt bardziej alergicznym od swojego tradycyjnego odpowiednika bada się poprzez porównanie przewidywanej sekwencji aminokwasowej nowego białka z sekwencją białka, którego właściwości alergiczne są już znane, przeprowadzenie badań preparatu białkowego w celu wykonania charakterystyki typowej dla obecnie znanych alergenów, m. in. stabilności termicznej oraz monitorowania procesu trawienia nowego białka. W badaniach prowadzonych nad transgenicznymi roślinami chodzi o to, by uzyskać odpowiedź na takie pytania jak (1) czy możliwe jest by w wyniku procesu modyfikacji genetycznej istniejące w roślinie białka stały się alergenami? (2) czy modyfikacja taka mogłaby spowodować w sposób niezamierzony, że produkty białkowe nabywają własności toksycznych?5 Z drugiej strony pojawia się możliwość takiej modyfikacji genetycznej, która pozwala usunąć alergeny z produktów żywnościowych, dostarczając w ten sposób produktów niealergizujących6. Naukowcy z Japonii pracują nad uzyskaniem odmiany ryżu, która jest wolna od alergenów, w USA prowadzone są prace nad orzeszkami ziemnymi, pozbawionymi dwóch głównych białek wywołujących alergię, która objawia się zagrażającym życiu obrzękiem ust i dróg oddechowych u osób wrażliwych, stanowiących ok. 1% populacji zachodnich społeczeństw.

4

5

6

Genetically Modified “Golden Rice” in the Limelight Again, Asia Pacific Biotech News, 2005, Vol. 9 No. 7 s. 281 D. D. Metcalfe, Introduction: What are the Issues in Adressing the Allergenic Potential of Genetically Modified Foods?, Environmental Health Perspectives, 2003, Vol. 111, No. 6 s. 1110 – 1113 K. Hoffmann-Sommergruber and the SAFE consortium, The SAFE project: plant food allergies: field to table strategies for reducing their incidence in Europe an EC-funded study, Allergy, 2005, Vol. 60 s. 436 – 442

100

J. ZIMNY

Produkty żywnościowe z GMO znajdujące się obecnie na rynkach międzynarodowych przeszły procedury oceny ryzyka i nie stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi7. Nie obserwowano też szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi w efekcie spożywania tej żywności w krajach gdzie od wielu lat jest ona dopuszczona do spożycia (np. w USA).

VI.8.5. Związki farmakologicznie czynne •

Szczepionki

Układ immunologiczny ludzi i zwierząt odpowiada na pojawiające się w organizmie chorobotwórcze bakterie i wirusy poprzez wytwarzanie specyficznych przeciwciał, które reagują z pewnymi białkami patogenów. Przeciwciała są w stanie rozpoznać te białka, połączyć się z nimi i zapoczątkować proces zwalczania organizmu chorobotwórczego. Szczepienia ochronne stosujemy po to, by organizm był „przygotowany” do obrony, gdy czynnik chorobotwórczy wniknie do organizmu. Tradycyjne szczepionki zazwyczaj zawierają zneutralizowaną, tzn. zabitą lub osłabioną postać czynnika chorobotwórczego, podawaną w celu wywołania odpowiedzi immunologicznej i uzyskania odporności organizmu na dany patogen. Szczepionki są często produkowane przy użyciu ludzkich lub zwierzęcych kultur komórkowych. Okazuje się, że w niektórych przypadkach osłabione, ale wciąż żywe patogeny w preparatach szczepionek mogą wywoływać chorobę. Odkrycia związane z rozwojem biotechnologii umożliwiły rozwój nowych metod produkcji szczepionek. GM rośliny mogą służyć jako biofabryki wytwarzające szczepionki wolne od ryzyka przenoszenia ludzkich lub zwierzęcych chorób. Takie rośliny mogą być uprawiane na dużą skalę i używane do izolacji czystych szczepionek. Poszukując nowych sposobów uodpornienia ludzi i zwierząt na choroby wirusowe lub bakteryjne, naukowcy stworzyli jadalne szczepionki pochodzenia roślinnego. Rośliny są modyfikowane w ten sposób, by mogły produkować te immunogenne białka wirusowe lub bakteryjne, które prowokują silną odpowiedź systemu odpornościowego, gdy są stosowane doustnie. Pomysł produkowania jadalnych szczepionek w roślinach wynika również z tego, że podawanie ich drogą doustną jest łatwiejsze do zastosowania niż ich wstrzykiwanie. Oczekuje się, że produkcja powinna być tańsza i może odbywać się w miejscu, gdzie jest na nią zapotrzebowanie, co jest szczególnie ważne dla krajów rozwijających się. Dodatkowe oczyszczanie szczepionek nie jest konieczne, a podawanie jest proste, chociaż niezbędne jest oszacowanie dawki szczepionki. Opracowano kilka metod produkcji szczepionek w roślinach. Niektóre z nich wykorzystują wirusy roślinne, do których wprowadzono gen białka płaszcza wirusa atakującego ludzi. Po uprzednim namnożeniu się wirusa, białko to może być wyizolowane z rośliny i stosowane jako szczepionka. W doświadczeniach przeprowadzonych na zwierzętach wykazano, że otrzymane tą drogą szczepionki wytworzyły surowicę zawierającą przeciwciała zwalczające ludzki wirus. W ten sposób zostały opracowane szczepionki inaktywujące wirus odpowiedzialny za zespół nabytego niedoboru odporności immunologicznej (HIV) i wirus nieżytu nosa (HRV).

7

Genetically Modified Organisms. Production, Regulation, Marketing International Debates, March 2006 s. 66 – 69

ZASTOSOWANIA GMO

101

Aktywną, doustną szczepionkę przeciwko cholerze otrzymano w ziemniakach. Bakterie, które powodują zachorowanie na cholerę, produkują dwa rodzaje toksyn, jedną toksyczną dla ludzi, podczas gdy druga jest nieszkodliwa. Fragment genu, kodujący część białka nieszkodliwej toksyny, został wprowadzony do ziemniaków. Myszy, karmione tymi ziemniakami, produkowały przeciwciała neutralizujące działalność obu rodzajów toksyn cholery. Kolejnym istotnym celem dla produkcji szczepionek jest wirusowe zapalenie wątroby typu B (HBV) powodowane przez wirus odpowiedzialny za większość przewlekłych chorób wątroby. Dostępne są szczepionki chroniące przed wirusem HBV produkowane przez drożdże, aczkolwiek są one drogie i muszą być przechowywane w niskich temperaturach, co np. w krajach rozwijających czyni je trudnodostępnymi. Sałata i ziemniaki są roślinami, z którymi obecnie prowadzi się prace nad otrzymywaniem szczepionek pochodzenia roślinnego. Myszy karmione ziemniakami zawierającymi białko wirusa HBV wykazały odpowiedź ich systemu immunologicznego. Dalsze prace obejmować będą próby nad wykorzystaniem bananów jako źródła szczepionek. Można byłoby spożywać je na surowo i hodować w krajach rozwijających się. W transgenicznym tytoniu i ziemniakach uzyskano ekspresję białka otoczki wirusa Norwalk (odpowiedzialnego za większość niebakteryjnych nieżytów żołądka i jelit). Immunogenność tych roślin przetestowano na myszach. Po wstrzyknięciu myszom oczyszczonych rekombinantowych białek (antygenów), następowało wytwarzanie specyficznych (dla tych wprowadzonych antygenów) przeciwciał. Nie tylko owoce czy tkanki liści, ale także nasiona roślin mają do zaoferowania wiele potencjalnych korzyści w przypadku wykorzystania ich do produkcji doustnych szczepionek. Na przykład udowodniono, że glikoproteina ludzkiego wirusa cytomegalii (bardzo rozpowszechniony wirus, który może powodować zapalenie płuc u pacjentów poddanych immunosupresji, czyli farmakologicznemu hamowaniu aktywności systemu immunologicznemu np. przy przeszczepach tkanek, narządów, by zminimalizować ryzyko ich odrzucenia przez organizm biorcy), otrzymana w nasionach transgenicznego tytoniu jest, reaktywna immunologicznie. Celem prowadzonych badań naukowych jest także uodpornienie zwierząt gospodarczych poprzez zastosowanie jadalnych szczepionek. Wytwarzane w kukurydzy szczepionki przeciw zakaźnym wirusom powodującym zapalenie żołądka i jelit u świń, skutecznie chroniły te zwierzęta przed wirusem. •

Przeciwciała stosowane diagnostyce i terapii

Alternatywą wobec pobudzania organizmu pacjenta do produkcji przeciwciał jest bezpośrednie podawanie przeciwciał zwalczających chorobę (uodpornienie bierne). Przeciwciała te mogą być także używane do diagnostyki laboratoryjnej. Zdolność roślin do wytwarzania funkcjonalnych przeciwciał monoklonalnych otwiera drogę do efektywnego i niedrogiego sposobu indukowania ochrony immunologicznej w przypadku wielu chorób. Jak dotąd tylko niewielka liczba przeciwciał, które mogłyby być zastosowane w medycynie, została wytworzona w roślinach. W tytoniu uruchomiono wytwarzanie przeciwciał przeciw bakteriom nazębnym Streptococcus sanguis. Doustne zastosowanie tych przeciwciał zapobiega formowaniu się kamienia nazębnego i wskutek tego zapobiega powstawaniu próchnicy. Przeciwciała te już wykazały swoją skuteczność podczas prób klinicznych. Przeciwciała neutralizujące Streptococcus mutans, bakterie powodujące

102

J. ZIMNY

próchnicę, otrzymane w ten sposób są na etapie badań klinicznych. W soi uzyskano ekspresję przeciwciał monoklonalnych przeciw wirusom opryszczki. Jak dotąd nie produkuje się przeciwciał monoklonalnych otrzymywanych w roślinach dla celów komercyjnych. Szacuje się, że koszty ich wytwarzania będą znacznie niższe w porównaniu z tradycyjną produkcją na bazie kultur komórkowych, jednak nadal etap oczyszczania przypuszczalnie będzie najbardziej kosztochłonny. Wytwarzanie ich w ziarnie (np. pszenica i ryż) otwiera możliwość doustnego ich zastosowania, dzięki czemu można uniknąć kosztownych etapów oczyszczania. Istnieją jednak obawy, że przeciwciała takie mogłyby ulegać pewnym zmianom w składzie molekularnym w porównaniu z przeciwciałami ludzkimi. Potencjalna immunogenność i allergenność przeciwciał otrzymywanych w roślinach do celów terapeutycznych wymaga jednak starannych badań. •

Biofarmaceutyki

Oprócz szczepionek i ludzkich przeciwciał również inne ludzkie białka i farmaceutyki mogą być produkowane przez rośliny. Otrzymano już rośliny produkujące np. interferon, albuminy ludzkiego osocza, hemoglobinę, czynniki krzepnięcia krwi etc. Zarówno ludzka hemoglobina, jak i czynniki krzepnięcia krwi, mogą być obecnie syntezowane w zmodyfikowanych roślinach tytoniu. Jeden z najdroższych aktualnie leków,: glukocerebrozydaza (β-Glukozydaza), może być także produkowany w oparciu o zastosowanie roślin tytoniu. Glukocerebrozydaza jest enzymem, którego niedobór występuje u pacjentów cierpiących na chorobę Gauchera. Choroba może być leczona lekiem otrzymywanym na bazie enzymu, oczyszczanego z ludzkiego łożyska, z tym, że 10-12 ton ludzkich łożysk potrzeba by uzyskać wystarczającą ilość enzymu do leczenia jednego pacjenta w ciągu tygodnia, co sprawia że lek ten jest bardzo drogi. Produkcja enzymu w roślinach tytoniu jest indukowana dopiero po zbiorach, w celu ograniczenia narażenia środowiska na farmaceutyki. Hirudyna jest białkiem pochodzącym ze ślinianek pijawki lekarskiej (Hirudo medicinalis) i jest używana jako antykoagulant w leczeniu zakrzepic. Rzepak produkujący hirudynę jest już skomercjalizowany i uprawiany w Kanadzie. Roślina ta produkuje białko fuzyjne hirudyna-oleozyna, co umożliwia przechowywanie białka w ciałkach oleistych nasion, a to ułatwia oczyszczanie. Aktywacja hirudyny następuje po zbiorze w procesie oczyszczania, ogranicza to możliwość potencjalnego wpływu na środowisko. Zastosowanie ludzkich czynników wzrostu jako leku może zwiększyć zdolność rozwoju morfotycznego kości i nerwów. Ekspresję ludzkiego epidermalnego czynnika wzrostu (EGF) uzyskano w transgenicznym kiwi i ziemniakach. Geny białek klejowych, podobne do tych produkowanych naturalnie przez małże, zostały wprowadzone technikami inżynierii genetycznej do roślin. Taki naturalny klej małży jest znany jako wyjątkowo mocna substancja sklejająca. Produkowany w roślinach tytoniu, używany może być do wielu celów, jak np. do klejenia złamanych kości. Bydło i inne ssaki są obiektem zainteresowania naukowców ze względu na prace zmierzające do tego, aby stały się swoistym bioreaktorem produkującym w mleku leki wykorzystywane w medycynie. (patrz rozdział na temat zwierząt zmodyfikowanych genetycznie). Unia Europejska przeznaczyła 12 mln € na wsparcie sieci naukowej zajmującej się wykorzystaniem roślin jako biofabryk farmaceutyków zwalczających wiele ważnych chorób jak: AIDS, wścieklizna, cukrzyca, gruźlica. W sieci uczestniczy 11 krajów europejskich i Republika Południowej Afryki.

ZASTOSOWANIA GMO

103

VI.8.6. Terapia genowa Medycyna rozpoznała i opisała wiele tysięcy różnorakich chorób i zajmuje się ich diagnozowaniem i leczeniem. Około czterech tysięcy chorób zaklasyfikowano jako choroby o podłożu genetycznym, tzn. związane z defektem pojedynczych genów lub zespołu genów8. Najczęściej lekarze zajmują się leczeniem skutków takich chorób, podczas gdy marzeniem chorych i lekarzy jest usunięcie ich przyczyn. Tym właśnie problemem zajmuje się jeden z nowoczesnych kierunków medycyny jakim jest terapia genowa. Zasadą funkcjonowania tej metody jest leczenie przez naprawę, zablokowanie lub zamianę nieprawidłowo funkcjonującego materiału genetycznego, który jest sprawcą wystąpienia danej choroby. Ze względów etycznych oraz ze względu na nieprzewidywalność skutków, terapii tej nie stosuje się w odniesieniu do komórek rozrodczych człowieka. Natomiast terapię genową stosuje się w leczeniu komórek ciała, tkanek i organów czyli, ogólnie tzw. komórek somatycznych ciała. Terapie komórek somatycznych prowadzić można dwoma sposobami, w obrębie ustroju chorego (in vivo) oraz przez pozaustrojowe przygotowanie komórek (ex vivo)9 Terapia in vivo polega na dostarczaniu naprawionych genów do nieprawidłowo działających komórek, tkanek lub organów. Opracowano szereg metod dostarczania naprawionego DNA do genomu biorcy. Jedna z nich wykorzystuje retrowirusy oraz adenowirusy, które mają zdolność wnikania do komórek ssaków i przenoszenia właściwej informacji genetycznej10. W ten sposób z powodzeniem wprowadzano do komórek wątroby geny czynnika VIII i czynnika IX, których brak wywołuje hemofilię typu A lub B11. Metoda ex vivo polega na pobraniu komórek z chorego organizmu, „naprawieniu” ich poprzez modyfikację genetyczną i umieszczeniu ich w organizmie chorego. Tę metodę wykorzystano z powodzeniem w leczeniu chorób szpiku kostnego12 oraz w leczeniu nowotworów13. Mimo że wokół nowych technik leczenia z wykorzystaniem osiągnięć genetyki pojawia się wiele kontrowersji, jest to jedna z najbardziej obiecujących metod leczenia dotychczas nieuleczalnych chorób. Do marca 2000 r. w świecie zanotowano już 400 eksperymentalnych procedur klinicznych, którym poddało się ponad 3000 pacjentów.

VI.8.7. Ksenotransplantacje Pod koniec dwudziestego wieku możliwym stało się uzyskanie transgenicznych zwierząt. Transformowanie zwierząt przyniosło nowe możliwości wykorzystania organizmów żywych jako producentów substancji wykorzystywanych w medycynie i dawców narządów do transplantacji14. 8 9 10 11

12 13

14

D. Dube and D. Cournoyer. 1995. Gene therapy: here to stay. Canad. Medic. Assoc. J. 152, (10) 1605-1613 Brenner, MK (1995) Human gene therapy: Progress and problems. Journal of Internal Medicine 237: 229 - 239. Węgleński P., 1995. Genetyka molekularna, Praca zbiorowa. PWN Warszawa Afione SA, Conrad CK, Flotte TR 1995. Gene therapy vectors as drug delivery systems. Clinical Pharmacokinetics 28:33, 181-189 ibidem Ledley, FD. 1995. Nonviral Gene Therapy: The Promise of Genes as Pharmaceutical Products. Human Gene Therapy.:6, 1129-44 Cloned pigs produced by nuclear transfer from adult somatic cells. I. A. Polaejeva, S. Chen, T. Vaught, R. L. Page, J. Mullins, S. Ball, Y. Dai, J. Boone, S. Walker, D. Ayares, A. Colman, K.H.S. Campbell.Nature 407: 86-90 (2000). Infection by porcine endogenous retrovirus after islet xenotransplantation in SCID mice. L. van der

104

J. ZIMNY

Świnia jest coraz częściej wykorzystywanym zwierzęciem w pracach dotyczących modyfikacji składu mleka, jako model do badań medycznych, czy też jako dawca narządów do ksenotransplantacji. Jest ona bowiem zwierzęciem, którego organy są podobne budową i wielkością do organów człowieka. Doskonale do przeszczepów nadają się: serce, wątroba, nerki. Jednakże problemem jest bariera immunologiczna. Aby przeszczep się przyjął musi być zachowane jak największe podobieństwo tkankowe. Zmodyfikowanie genotypu świni ma sprawić, że taka sytuacja nie będzie mieć miejsca. Jest duże prawdopodobieństwo, że narządy transgenicznej świni zostaną przyjęte przez ludzki organizm. Przeciwnicy ksenotransplantacji twierdzą, że przy pokonywaniu barier międzygatunkowych łatwo o nieprzewidziane skutki. Wirusy specyficzne dla konkretnych gatunków nie wywołują u nich choroby. Nie można jednak wykluczyć, że po ich przeniesieniu do innego organizmu np. człowieka staną się sprawcami chorób. Przewiduje się, ze transplantologia może się rozwinąć w zupełnie innym kierunku. Coraz większe nadzieje wiąże się z wykorzystaniem ludzkich komórek macierzystych, które w warunkach kultury in vitro mogą zmienić się w dowolnie wybraną tkankę. Rewelacją ostatnich tygodni (styczeń 2007 r.) jest opisanie metody pobierania komórek macierzystych z płynu owodniowego. Transgeniczne zwierzęta nie będą być może potrzebne, jeżeli komórki macierzyste będzie można hodować tak, aby formowały brakujące narządy.

VI.8.8. Mikroorganizmy jako producenci leków Mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie wykorzystywane są dzisiaj jako producenci ważnych dla zdrowia człowieka białek, które wcześniej były uzyskiwane drogą ekstrakcji ze zwierząt. Są to m.in. insulina, hormon wzrostu, czynniki krzepliwości krwi i przeciwciała, interferon i szczepionki przeciwwirusowe. Poza tym mikroorganizmy takie mają szereg innych zalet: - wytwarzają duże ilości białek, bardzo trudnych do uzyskania w naturze, - pozyskiwanie jest łatwe, - znika problem infekcji pochodzenia zwierzęcego lub ludzkiego, - inkubacja bakterii i drożdży odbywa się w warunkach “zamkniętego użycia” i nie wydostają się one do środowiska naturalnego. Niektóre uzyskiwane z transgenicznych drobnoustrojów substancje, które mogą być wykorzystane do diagnostyki i terapii chorób są już dostępne na rynku. Inżynieria genetyczna stworzyła również możliwość wytwarzania leków, które były niedostępne metodami konwencjonalnymi. Najlepiej znanym przykładem jest insulina ludzka wytwarzana w komórkach Escherichia coli. Jest ona znacznie lepiej tolerowana niż insulina zwierzęca, a dla niektórych chorych jest jedynym możliwym lekiem. Również w Polsce, powstała fabryka insuliny ludzkiej wytwarzanej w bakteriach. Firma Bioton rozwija produkcję w Rosji i Ameryce Południowej, stając się jedną z najbardziej prężnych Laan, C. Lockey, B. Griffeth, F. S. Frasier, C. A. Wilson, D. E. Onions, B. J. Hering, Z. Long, E. Otto, B. E. Torbett, D. R. Salomon. Nature 407: 90-94 (2000). J. L. Platt New risks, new gains.. Nature 407: 27-30 (2000). Search for cross-species transmission of porcine endogenous retrovirus in patients treated with living pig tissue. K. Paradis, G. Langford, Z. Long, W. Heneine, P. Sandstrom, W. M. Switzer, L. Chapman, C. Lockey, D. Onions, E. Otto. Science 285: 1236-1241 (1999).

ZASTOSOWANIA GMO

105

spółek na Giełdzie Warszawskiej. Mikroorganizmy zmodyfikowane genetycznie są poza tym wykorzystywane do produkcji wielu innych leków, np. szczepionek przeciw grypie. Konkludując trzeba stwierdzić, że jak dotąd metodami biotechnologicznymi uzyskuje się medykamenty do zwalczania nowotworów, AIDS, cukrzycy, zaburzeń hormonalnych i innych chorób, a także substancje wykorzystywane w diagnostyce chorób. Przewiduje się jednak, że w przyszłości powstaną nowe szczepionki przeciw gruźlicy, malarii i cholerze, leki przystosowane dla konkretnego pacjenta, leki pozwalające regenerować uszkodzony rdzeń kręgowy i tkankę mózgową. Zapewne w niedalekiej przyszłości zastosowana zostanie terapia genowa w leczeniu chorób dziedzicznych i innych schorzeń u ludzi, a także upowszechnią się ratujące życie ksenotransplantacje. Mamy tu jednak do czynienia z nowymi technikami medycznymi i lekami. Sprawia to, że osiągnięcia w tej dziedzinie są przedmiotem rozległych i dogłębnych badań, zanim odpowiednie władze podejmą, decyzje o ich dopuszczeniu do leczenia ludzi.

VII. AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO A KTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

Janusz ZIMNY Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

Tomasz ZIMNY Unwersytet Warszawski

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

VII.1.

Wprowadzenie

Obowiązujące w Polsce przepisy regulujące kwestie związane z wykorzystywaniem GMO wprowadzane są nie tylko przez polskie ustawodawstwo, ale również przez umowy międzynarodowe oraz rozmaite akty prawne Unii Europejskiej. Szczególnie te ostatnie silnie oddziałują na kształt polskiej legislacji. Dlatego też rzetelne omówienie regulacji prawnych związanych z GMO wymaga przedstawienia najważniejszych aktów należących do wszystkich trzech wymienionych kategorii.

VII.2.

Akty prawa międzynarodowego

Najważniejszymi aktami prawa międzynarodowego związanymi z GMO są Konwencja z Rio de Janeiro oraz dołączony do niej Protokół z Kartageny. Stanowią one podstawę wielu aktów prawnych wydanych zarówno przez Polskę, jak też przez Unię Europejską. Akty te zostaną poniżej omówione w sposób szczegółowy. Dlatego też Zarówno Konwencja, jak i Protokół omówione zostaną w sposób ogólny; przytoczone zostaną najważniejsze ich założenia gdyż szczegółowe omawianie i opatrywanie komentarzem wykraczałoby poza ramy niniejszego opracowania.

VII.2.1. Konwencja z Rio de Janeiro Konwencja ta została sporządzona 5 czerwca 1992r., a do polskiego porządku prawnego została wprowadzona 10 lat później1. Stroną Konwencji jest również Wspólnota Europejska. Zgodnie z art. 1, celem Konwencji jest „ochrona różnorodności biologicznej, zrównoważone użytkowanie jej elementów oraz uczciwy i sprawiedliwy podział korzyści 1

Dz. U. z 2002r., nr 184, poz. 1532

110

J. ZIMNY, T. ZIMNY

wynikających z wykorzystywania zasobów genetycznych, w tym przez odpowiedni dostęp do zasobów genetycznych i odpowiedni transfer właściwych technologii, z uwzględnieniem wszystkich praw do tych zasobów i technologii, a także odpowiednie finansowanie”. Pod pojęciem „różnorodność biologiczna” rozumie się (art. 2) „zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów pochodzących, ,inter alia”, z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których są one częścią. Dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku, pomiędzy gatunkami oraz ekosystemami”. Zgodnie z dalszymi postanowieniami Konwencji, jej strony zobowiązane są do wprowadzenia takich instrumentów, które zapewnią, że działalność w ramach ich jurysdykcji lub kontroli nie spowoduje szkody w środowisku innych państw lub na obszarach znajdujących się poza jurysdykcją krajową. Strony są zobowiązane do współpracy między sobą w tym zakresie, a ponadto do opracowywania planów i strategii mających na celu ochronę przyrody oraz do włączania w miarę możliwości i potrzeb ochrony i zrównoważonego wykorzystania różnorodności biologicznej do odpowiednich planów i polityk. Strony zobowiązane są również do identyfikacji oraz monitorowania składników różnorodności biologicznej oraz ich ochrony zarówno w naturalnych siedliskach, jak i poza nimi. Oprócz tego, Konwencja wprowadza również obowiązki prowadzenia badań nad różnorodnością biologiczną w celu jej ochrony, edukowania i podnoszenia świadomości społecznej oraz ograniczania negatywnych oddziaływań na środowisko i ich identyfikację. Ponadto postanowienia Konwencji zakładają jeszcze poszanowanie zasobów genetycznych znajdujących się na terenie stron, wymianę informacji dotyczących ochrony i zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej, a także współpracę naukową i techniczną, również w zakresie biotechnologii oraz sprawiedliwy podział korzyści wypływających z wykorzystywania zasobów genowych.

VII.2.2. Protokół Kartageński Protokół ten powstał w styczniu 2000 r., a do polskiego porządku prawnego został wprowadzony w roku 20042. Do jego celów należy „przyczynienie się do zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony w dziedzinie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania i wykorzystania żywych organizmów zmodyfikowanych genetycznie (LMO, od ang. Living Modified Organism), stanowiących wynik prac nowoczesnej biotechnologii, które mogą mieć negatywny wpływ na zachowanie i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, z uwzględnieniem również zagrożeń dla ludzkiego zdrowia, i ze szczególnym uwzględnieniem transgranicznych przemieszczeń.” Każdy podmiot, który jest stroną Protokołu ma obowiązek wprowadzić niezbędne środki ustawodawcze oraz współpracować ze sobą w zakresie realizacji celów Protokołu. Zgodnie z art. 4, regulacje zawarte w omawianym akcie, poza pewnymi wyjątkami, dotyczą przewozu przez granice, „…tranzytu, przekazywania i wykorzystania wszystkich żywych zmodyfikowanych organizmów, które mogą mieć negatywny wpływ na zachowanie i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, z uwzględnieniem także zagrożeń dla ludzkiego zdrowia”. Wyjątki dotyczą m. in. LMO przeznaczonych do zastosowań farmaceutycznych. 2

Dz. U. z 2004 r. Nr 216, poz. 2201

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

111

Co do zasady, Protokół przewiduje, że przewóz żywych GMO na teren innego państwa powinien odbywać się za jego zgodą. Ponadto, przepisy Protokołu przewidują dokonywanie oceny zagrożeń związanych z takim transportem, ich kontrolę, środki które mają być podjęte w przypadku niezamierzonego przemieszczenia żywych GMO poza granicę, a także regulacje odnośnie do ich przekazywania, pakowania, transportowania i identyfikacji. Bardzo silny akcent położony jest tu na współpracę pomiędzy stronami Protokołu. Protokół wprowadza także uregulowania co do odpowiedniej oceny zagrożeń związanych z transportem LMO.

VII.3.

Prawo Unii Europejskiej

Instytucje Unii Europejskiej regulują kwestie związane z wytwarzaniem i stosowaniem GMO za pomocą rozporządzeń, dyrektyw, decyzji, zaleceń i opinii. Rozporządzenia są aktami o ogólnym zasięgu, wiążącymi we wszystkich swoich elementach i stosowanymi bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich. Dyrektywy są aktami, które wiążą państwa co do rezultatu, który ma być osiągnięty, a jednocześnie pozostawiają państwom swobodę odnośnie do sposobu ich implementacji. Nie są więc stosowane bezpośrednio. Należy jednak pamiętać, że w przypadku, w którym termin implementacji dyrektywy minie, bądź zostanie ona implementowana wadliwie, niektóre jej postanowienia mogą wywoływać bezpośredni skutek (przed organami danego państwa można się powoływać na postanowienia dyrektywy, jeżeli nie została ona jeszcze implementowana, natomiast termin jej implementacji już upłynął). Akty prawne wydawane w ramach Wspólnoty Europejskiej składają się najczęściej z preambuły, w której ustawodawca uzasadnia przyczyny wprowadzenia danego aktu prawnego, a także wskazuje na sposoby interpretacji zawartych w nim przepisów oraz części stanowiącej, zawierającej właściwe przepisy danego aktu. Decyzje są aktami, które są wydawane w stosunku do konkretnych adresatów (np. państw, ale również podmiotów prywatnych) i wiążą ich we wszystkich swoich elementach. Zalecenia i opinie nie posiadają mocy wiążącej. Z punktu widzenia niniejszego podręcznika największe znaczenie mają rozporządzenia i dyrektywy i to głównie one zostaną opisane.

VII.3.1. Dyrektywa 90/219/WE w sprawie ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie3 Omawiana dyrektywa obowiązuje co prawda już niemal 17 lat, jednak w tym okresie została poddana gruntownym zmianom po to, aby stworzyć najwyższe standardy bezpieczeństwa w badaniach nad organizmami zmodyfikowanymi genetycznie. Szczególnie dużo zmian zostało do niej wprowadzonych dyrektywą 98/81/WE4. W związku z tym, mimo, że niniejsza część odwoływać się będzie do dyrektywy 90/219, pamiętać należy, że większość omawianych regulacji pochodzi z czasów późniejszych, niż data jej uchwalenia. 3 4

OJ L nr 117 z 1990r. s. 1 – 14 Dyrektywa zmieniająca Dyrektywę 90/219/EWG w sprawie zamkniętego użycia mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie, OJ L 330 z 1998r. s. 13 – 31

112

J. ZIMNY, T. ZIMNY

W preambule ustawodawca podkreśla, że mimo, że rozwój biotechnologii może przyczynić się do rozwoju gospodarczego państw członkowskich, co będzie prowadzić do wykorzystywanie mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMM od ang. Genetically Modified Microorganism), to jednak „ograniczone wykorzystywanie genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów, powinno być dokonywane w taki sposób, aby ich możliwy niekorzystny wpływ na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne był jak najmniejszy, a zapobieganie awariom i ograniczanie ilości odpadów były przedmiotem należytej uwagi”. Przy wykorzystywaniu GMM należy zwracać uwagę na wiele czynników, m. in. na to, że mogą się one rozprzestrzeniać na tereny innych państw członkowskich niż to, w którym są wykorzystywane, jak również to, że wiedza na temat rodzaju i skali zagrożeń związanych z użyciem GMM jest ograniczona. W związku z tym do zadań omawianej dyrektywy należy przede wszystkim stworzenie ram dla regulacji gwarantujących jak największe bezpieczeństwo wykorzystania GMM. Celem tych regulacji ma być więc ochrona zdrowia i życia ludzkiego oraz środowiska naturalnego. Pojęciom używanym w omawianej dyrektywie nadano następujące znaczenia: – „mikroorganizm” oznacza każdą jednostkę mikrobiologiczną, komórkową lub bezkomórkową, zdolną do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, łącznie z wirusami, wiroidami, komórkami zwierzęcymi i roślinnymi w kulturach; – „mikroorganizm zmodyfikowany genetycznie” (GMM) oznacza mikroorganizm, w którym materiał genetyczny został zmieniony w taki sposób, jaki nie zachodzi naturalnie przez krzyżowanie i lub rekombinację naturalną; – „zamknięte użycie” oznacza każde działanie polegające na modyfikacji genetycznej mikroorganizmów lub na hodowaniu kultur GMM, ich składowaniu, transporcie, niszczeniu, usuwaniu lub używaniu w jakikolwiek inny sposób, podczas którego stosuje się szczególne środki ograniczające rozprzestrzenianie w celu ograniczenia kontaktu z ludnością i środowiskiem oraz zapewnienia wysokiego poziomu ochrony tychże; – „awaria” oznacza każdy przypadek obejmujący znaczne oraz niezamierzone uwolnienie GMM w trakcie ich zamkniętego użycia, który mógłby stanowić natychmiastowe lub opóźnione niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzkiego lub środowiska; – „użytkownik” oznacza każdą osobę fizyczną lub prawną odpowiedzialną za zamknięte użycie GMM; – „powiadomienie” oznacza przedstawienie wymaganej informacji właściwym władzom Państwa Członkowskiego. Omawiana dyrektywa nie znajduje zastosowania do tych GMM, które zostały uwolnione do środowiska bądź wprowadzone do obrotu zgodnie z innym ustawodawstwem wspólnotowym. Nakłada ona za to na państwa obowiązek podjęcia wszelkich środków mających na celu uniknięcie szkodliwych skutków dla środowiska czy zdrowia ludzkiego związanych z wykorzystywaniem GMM. W związku z tym, każdy podmiot zamierzający wykorzystywać GMM jest zobowiązany do przeprowadzenia oceny w odniesieniu do ryzyka dla zdrowia ludzi bądź środowiska. Ocena ta jest bardzo złożona i dokonywana w oparciu o całą gamę czynników, m. in.: charakterystyki biorców, dawców i wektora, które mają być bądź były wykorzystane, potencjalnie szkodliwe skutków użycia GMM takie, jak (załącznik III A): – choroby ludzi, w tym objawy alergiczne lub skutki toksyczne, – choroby zwierząt lub roślin,

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

113

szkodliwe skutki wynikające z niemożności leczenia choroby lub prowadzenia skutecznej profilaktyki, – szkodliwe skutki wynikające z wprowadzenia do środowiska lub rozprzestrzenienia w nim, – szkodliwe skutki wynikające z naturalnego transferu wprowadzonego insertem materiału genetycznego do innego organizmu, prawdopodobieństwo ich wystąpienia i wiele innych. W wyniku przeprowadzenia oceny ryzyka dochodzi do zaszeregowania GMM do jednej z 4 klas: Klasa 1: działania niepowodujące ryzyka lub o znikomym ryzyku, to znaczy działania, dla których w celu ochrony zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni jest pierwszy poziom zamknięcia. Klasa 2: działania niskiego ryzyka, to znaczy działania, dla których w celu ochrony zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni jest drugi poziom zamknięcia. Klasa 3: działania umiarkowanego ryzyka, to znaczy działania, dla których w celu ochrony zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni jest trzeci poziom zamknięcia. Klasa 4: działania wysokiego ryzyka, to znaczy działania, dla których w celu ochrony zdrowia ludzkiego oraz środowiska odpowiedni jest czwarty poziom zamknięcia. „Poziom zamknięcia” jest to pojęcie oznaczające całokształt zabezpieczeń wymaganych przy działaniach z GMO danej klasy. Im wyższy poziom, tym bardziej złożone i zaawansowane powinny być zabezpieczenia. W przypadku wątpliwości, do której klasy zaliczyć dane GMM należy zaliczyć je do klasy wyższej. Odpowiedni załącznik do Dyrektywy określa, jakie zabezpieczenia należy stosować przy wykorzystywaniu GMM danej klasy, aby zapewnić bezpieczeństwo pracownikom i otoczeniu. Im wyższej klasy jest wykorzystywane GMM, tym wyższy powinien być poziom stosowanych zabezpieczeń. Podmioty wykorzystujące GMM powinny przedkładać właściwym organom krajowym odpowiednie informacje na temat osób mających pracować z GMM, ich kwalifikacji, obiektów w których ma być prowadzone wykorzystanie GMM, czynności jakie mają być podejmowane, środków zabezpieczających przed rozprzestrzenianiem się GMM poza obiekty w których ma być przechowywane, a w przypadku wyższych klas także cały szereg dodatkowych informacji związanych z zachowaniem bezpieczeństwa, których opis przekraczałby ramy niniejszego opracowania. W przypadku planowania zamkniętego użycia GMM z klasy pierwszej ustawodawca europejski przewiduje obowiązek powiadomienia o tym odpowiednich organów. W przypadku klasy drugiej - użycia można dokonywać przy braku przeciwwskazań ze strony tych organów po 45 dniach od złożenia odpowiedniego powiadomienia. GMM klas 3 i 4 mogą być wykorzystywane wyłącznie za zgodą odpowiednich organów5. Użytkownicy GMM klas wyższych, niż 1, obowiązani są do okresowego informowania odpowiednich władz o przebiegu wykorzystywania. Gdy zachodzi taka potrzeba, środki zabezpieczające stosowane w miejscu użycia mogą zostać poddane przeglądowi i zmianie. Obowiązkowe jest sporządzenie planu awaryjnego na wypadek, gdyby zawiodły środki zabezpieczające, powodując zagrożenie dla zdrowia ludzi lub środowiska, w których było wykorzystywane. Informacja o takim planie powinna zostać przekazana –

5

por. część dotyczącą polskich regulacji, które są w tym zakresie dużo bardziej restrykcyjne.

114

J. ZIMNY, T. ZIMNY

odpowiednim organom. W przypadku wystąpienia awarii należy przekazać odpowiednim władzom informacje: – o okolicznościach awarii, – o tożsamości i ilości danych GMM, – o podjętych środkach, – wszelkich informacji niezbędnych do oceny wpływu awarii na zdrowie ludzkie oraz na środowisko. Ponadto, w przypadku wystąpienia awarii państwa członkowskie mają obowiązek zapewnić, że podjęte zostaną wszelkie środki niezbędne do zaalarmowania innych państw członkowskich, które mogą zostać objęte jej skutkami. Państwa członkowskie są na mocy omawianej dyrektywy zobowiązane również do konsultowania się z państwami, które mogą zostać objęte skutkami awarii co do stosowanych zabezpieczeń, a ponadto do corocznego informowania Komisji co do wykorzystywania organizmów z klas 3 i 4 na ich terytorium. Omówiona wyżej dyrektywa ma na celu umożliwienie dalszego rozwoju nauki i gospodarki przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa obywatelom oraz środowisku naturalnemu. Zwraca uwagę szczegółowość regulacji, ich kompleksowość i położenie nacisku na realizację zasady indywidualnego traktowania każdego GMO (case by case) oraz realizację zasady przezorności, która nakazuje stosowanie środków zapobiegawczych nawet, gdy prawdopodobieństwo wystąpienia skutków niepożądanych jest trudne do określenia. Twórcy Dyrektywy dzieląc GMM na klasy zagrożeń starali się znaleźć rozwiązanie optymalne, które umożliwiłoby prowadzenie badań w bezpiecznych warunkach, jednocześnie pozwalając na stosowanie zabezpieczeń odpowiednich do skali zagrożenia. Podobny cel ma zróżnicowanie procedur poprzedzających użycie GMM, zgodnie z którymi np. działania z GMM 2 klasy można by prowadzić w przypadku braku sprzeciwu odpowiednich władz, zaś w przypadku działań z GMM klas 3 i 4 potrzebna była by już zgoda na ich przeprowadzenie. Praktyka pokazała, że państwa implementując omawianą dyrektywę zdecydowały się jednak na zastosowanie rozwiązań jeszcze bardziej rygorystycznych, wprowadzając wymóg uzyskania zgody na każde użycie GMM. Należy tu jeszcze zauważyć, że kwestie związane z uwolnieniem GMO do środowiska, ich transportem, czy wprowadzeniem na rynek są regulowane przez inne akty, omówione niżej oraz, że wysokie standardy bezpieczeństwa wprowadzone przez ustawodawcę nie pozwalają na uwalnianie do środowiska, a tym bardziej wprowadzanie na rynek GMO z klas wyższych, niż 1.

VII.3.2. Dyrektywa 2001/18/WE w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylająca dyrektywę Rady 90/220/EWG6 Omawiana dyrektywa jest aktem niezwykle istotnym nie tylko dlatego, że określa warunki na jakich dopuszczalne jest uwalnianie organizmów zmodyfikowanych genetycznie do środowiska naturalnego, ale również z tego względu, że wprowadza ona ramy pojęciowe, do których odwoływać się będą także inne regulacje kwestii związanych z GMO. W preambule autorzy Dyrektywy zwracają uwagę na fakt, że organizmy uwolnione do środowiska wpływają na jego kształt i w związku z tym mogą mu szkodzić, a ponad6

OJ L nr 106 z 2001r. s. 1 – 39

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

115

to, że wpływ organizmów żywych na środowisko ma charakter transgraniczny. W związku z tym należy podejmować działania zapobiegawcze w celu ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska. Ustawodawca zwraca też uwagę na konieczność przestrzegania zasad etycznych obowiązujących w danym państwie. Ze względu na przytoczone wyżej fakty należy postępować zgodnie z zasadą przezorności oraz zasięgać opinii społeczeństwa w kwestiach związanych z uwalnianiem GMO do środowiska. Twórcy Dyrektywy zauważyli potrzebę zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich dotyczących zamierzonego uwalniania GMO do środowiska oraz zapewnienia ochrony rozwoju produktów przemysłowych, wykorzystujących GMO. Warto zwrócić uwagę na końcową część poprzedniego zdania. Pokazuje ona, że Unia Europejska nie jest przeciwna wykorzystywaniu GMO, co więcej, zamierza wspierać stosowanie najnowszych zdobyczy biotechnologii. Wszelkie regulacje wprowadzane przez Dyrektywę nie mają więc na celu zapobiegania uwolnieniom GMO do środowiska, ale stworzenie warunków do tego, aby uwalniane organizmy spełniały najwyższe normy bezpieczeństwa. Przepisy te mają stwarzać gwarancje zarówno dla obywateli Unii, jak również dla podmiotów uwalniających, które mogą się spodziewać, że uwalniane przez nie organizmy nie będą stanowić zagrożenia dla otoczenia, w którym są uwalniane, a co za tym idzie ograniczone zostanie prawdopodobieństwo wystąpienia szkód, za które uwalniający musiałby odpowiadać. Omawiana dyrektywa ma za zadanie realizować zasadę przezorności, zgodnie z którą należy ograniczyć możliwość wystąpienia negatywnych skutków określonych działań nawet, jeżeli prawdopodobieństwo wystąpienia takich skutków jest niskie bądź nieokreślone. W związku z tym uwolnienie do środowiska GMO musi być poprzedzone szczegółową i złożoną oceną ryzyka z nim związanego. Poza regulacjami Dyrektywy znalazły się substancje lecznicze i związki przeznaczone do stosowania u ludzi, które składają się z lub zawierają jeden lub wiele GMO, pod warunkiem że ich zamierzone uwolnienie w jakimkolwiek celu innym, niż wprowadzenie do obrotu, zostało zatwierdzone na mocy prawodawstwa wspólnotowego, które przewiduje (art. 5): – szczegółową ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego zgodnie z załącznikiem II i w oparciu o rodzaj informacji wyszczególnionych w załączniku III, bez uszczerbku dla dodatkowych wymagań przewidzianych przez te prawodawstwo, – uzyskanie jednoznacznego zezwolenia przed dokonaniem uwolnienia; – plan monitorowania zgodny z odpowiednimi częściami załącznika III mający na celu wykrycie wpływu jednego lub połączonych GMO na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne – odpowiednie wymagania odnoszące się do nowych danych, informacji dla opinii publicznej, informacji o wynikach uwolnienia oraz wymiany informacji co najmniej w zakresie uwzględnionym w omawianej dyrektywie oraz działaniach z nią zgodnych. Dyrektywa składa się z czterech części, z których pierwsza (część A) zawiera przepisy ogólne, określające cele Dyrektywy i definiujące użyte w niej pojęcia, część B reguluje kwestie związane z uwolnieniem GMO do środowiska w celach innych, niż wprowadzenie go do obrotu (na ogół w ramach eksperymentów naukowych), część C dotyczy uwolnienia GMO do środowiska w celu wprowadzenia ich do obrotu, a część D zawiera przepisy końcowe. Ponadto do Dyrektywy dołączono osiem załączników zawierających m. in. szczegółowe wytyczne odnośnie do przeprowadzania oceny ryzyka związanego z uwalnianiem GMO do środowiska oraz sposobów monitorowania organizmów uwolnionych.

116

J. ZIMNY, T. ZIMNY

Część A – przepisy ogólne Artykuł 1 wskazuje, że celem Dyrektywy jest „zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich oraz ochrona zdrowia ludzi i środowiska naturalnego podczas przeprowadzania zamierzonego uwalniania do środowiska naturalnego organizmów zmodyfikowanych genetycznie w jakimkolwiek innym celu niż wprowadzenie ich do obrotu na terenie Wspólnoty oraz podczas wprowadzenia do obrotu we Wspólnocie organizmów zmodyfikowanych genetycznie w charakterze lub w składzie produktów”. Ponadto, ustawodawca wskazuje, że cele takie wynikają z przestrzegania zasady przezorności7. Jak już wspomniano, Dyrektywa definiuje szereg pojęć w niej użytych i do zawartych w niej definicji odsyłają także inne akty prawne regulujące kwestie związane z użyciem GMO. Zgodnie z art. 2 Dyrektywy, m. in.: 1. "organizm" oznacza jakikolwiek byt biologiczny zdolny do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego 2. „organizm zmodyfikowany genetycznie” oznacza organizm inny, niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób, który nie występuje w naturze wskutek krzyżowania bądź naturalnej rekombinacji. 3. "zamierzone uwolnienie" oznacza jakiekolwiek zamierzone wprowadzenie do środowiska naturalnego jednego lub połączonych GMO, w przypadku których nie stosuje się szczególnych środków bezpieczeństwa ograniczających ich rozpowszechnianie, aby ograniczyć ich kontakt z ogólną populacją i środowiskiem naturalnym oraz zapewnić wysoki stopień bezpieczeństwa 4. "wprowadzenie do obrotu" oznacza udostępnienie organizmów zmodyfikowanych genetycznie innym podmiotom odpłatnie bądź nieodpłatnie. Należy tu jednak podkreślić, że od owej definicji istnieją wyjątki, zgodnie z którymi pewnych form udostępnienia nie uważa się za wprowadzenie GMO do obrotu (art. 2 lit. b). Ramy niniejszego opracowania nie pozwalają jednak na ich szczegółowe omówienie. Dyrektywy nie stosuje się do organizmów, u których materiał genetyczny został zmieniony na drodze mutagenezy a także łączenia komórek (włącznie z fuzją protoplastów) pochodzących z roślin, które mogą wymieniać materiał genetyczny na drodze tradycyjnych metod hodowli. Warunkiem jest tu jednak, że w trakcie stosowania tych technik nie wykorzystuje się fragmentów kwasów nukleinowych zmodyfikowanych w inny sposób. Dyrektywa nakłada na członków UE obowiązek podjęcia takich działań, które (zgodnie z zasadą przezorności) będą miały na celu uniknięcie niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, które mogłyby być wynikiem zamierzonego uwolnienia lub wprowadzenia do obrotu GMO. Takie zamierzone uwolnienie bądź wprowadzenie do obrotu może mieć miejsce jedynie wtedy, gdy zostanie przeprowadzane zgodnie z przepisami Dyrektywy. Działania podjęte przez państwa oprócz wprowadzenia przepisów Dyrektywy do swojego ustawodawstwa mają polegać m. in. na za7

Nazywanej też zasadą ostrożności. Jest ona formułowana na wiele sposobów. Komisja Europejska uznała w Komunikacie na temat zasady przezorności /* COM/2000/0001 final */, że powinna być ona stosowana tam, „gdzie dowody naukowe są niewystarczające, niekonkluzywne bądź niepewne, zaś wstępna ocena naukowa wskazuje, że istnieją uzasadnione powody do obaw, że niebezpieczne skutki dla środowiska, bądź zdrowia ludzi, zwierząt bądź roślin, mogą być niezgodne z wysokimi standardami ochrony ustanowionymi przez UE”.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

117

pewnieniu oceny poszczególnych potencjalnych skutków niepożądanych, które mogłyby mieć niekorzystny wpływ na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, a które mogłyby bezpośrednio lub pośrednio wynikać z przeniesienia genów z GMO na inne organizmy. Ponadto państwa mają uwzględniać wpływ na środowisko naturalne wynikający z charakteru uwalnianego organizmu oraz dokonywać inspekcji i innych działań kontrolnych, mających na celu uzyskanie zgodności z omawianą dyrektywą. Państwa mają również za zadanie przerwanie uwalniania GMO do środowiska i wprowadzania ich na rynek w sposób niezgodny z Dyrektywą. Nacisk kładziony jest również na odpowiednie informowanie opinii publicznej. Część B – zamierzone uwalnianie GMO w jakimkolwiek innym celu, niż wprowadzenie do obrotu Zgodnie z przepisami Dyrektywy, każda osoba musi, przed uwolnieniem GMO do środowiska, przedłożyć zgłoszenie właściwemu organowi (w Polsce jest to minister właściwy do spraw środowiska) państwa członkowskiego, na którego terytorium uwolnienie ma nastąpić. W zgłoszeniu musi się znaleźć dokumentacja zawierająca informacje potrzebne do prawidłowego przeprowadzenia oceny ryzyka. Przede wszystkim muszą to być (art. 6.2): – informacje ogólne, w tym informacje dotyczące personelu i jego szkolenia, – informacje dotyczące GMO, – informacje dotyczące warunków uwolnienia i potencjalnego środowiska, do którego nastąpi uwolnienie, – informacje na temat wzajemnego oddziaływania między GMO a środowiskiem, – plan monitorowania zgodny z odpowiednimi częściami załącznika III, mający na celu określenie wpływu GMO na zdrowie ludzkie lub środowisko naturalne, – informacje dotyczące kontroli, metod zaradczych, postępowania z odpadami i planów postępowania w sytuacjach awaryjnych, – streszczenie dokumentacji; Ponadto do zgłoszenia musi być dołączona ocena ryzyka zawierająca wnioski co do potencjalnego wpływu uwolnionych GMO na środowisko. Po powiadomieniu pozostałych państw członkowskich, w terminie 90 dni od daty zgłoszenia właściwy organ wydaje decyzję pozytywną lub negatywną. Jeżeli dane organizmy zmodyfikowane genetycznie są dobrze poznane, nie stanowią zagrożenia dla środowiska lub zdrowia ludzkiego, a także dostępne są wyczerpujące informacje na temat wpływu danego GMO na środowisko, a także na temat jego genomu tak, że możliwa jest na tej podstawie identyfikacja jego potomstwa, a ponadto GMO spełnia dodatkowe kryteria zawarte w załączniku V do Dyrektywy – Komisja może na wniosek państwa i w porozumieniu z innymi państwami podjąć decyzję o stosowaniu do takiego GMO procedury zróżnicowanej. Przed podjęciem takiej decyzji należy jednak przeprowadzić konsultacje społeczne oraz zasięgnąć opinii komitetów naukowych. Podstawowym skutkiem decyzji o uwalnianiu GMO do środowiska zgodnie z procedurą zróżnicowaną jest to, że zgłaszający może rozpocząć uwalnianie jedynie wtedy, gdy uzyska pisemne zezwolenie właściwego organu. Oznacza to znaczne przyspieszenie i uproszczenie procedury dopuszczania do uwolnienia danych GMO do środowiska. Jeżeli dojdzie do jakiejkolwiek modyfikacji lub niezamierzonej zmiany w uwalnianiu do środowiska, które mogłyby stanowić zagrożenie dla środowiska naturalnego lub zdrowia ludzkiego, bądź pojawią się nowe informacje w tym zakresie, zgłaszający zobowiązany jest do powiadomienia o tym właściwego organu, podjęcia działań ko-

118

J. ZIMNY, T. ZIMNY

niecznych do ochrony życia ludzkiego i środowiska naturalnego oraz skorygowania działań, które są wymienione w zgłoszeniu (dotyczących uwalniania do środowiska). Organ (w Polsce jest to Minister Środowiska) może zobowiązać zgłaszającego do zmiany postępowania, zawiesić, a nawet przerwać uwalnianie GMO do środowiska. Państwa członkowskie są zobowiązane do umożliwienia różnym grupom społecznym wyrażenia swojej opinii, a także do informowania opinii publicznej o GMO uwalnianych do środowiska. Oprócz tego na zgłaszających ciąży obowiązek regularnego zdawania sprawy z przebiegu uwolnienia oraz z jego wyników, ze szczególnym uwzględnieniem informacji na temat ryzyka dla środowiska oraz zdrowia ludzkiego. Opisane wyżej regulacje odnoszą się przede wszystkim do uwalniania GMO w celach eksperymentalnych. Jest to etap konieczny do przeprowadzenia, jeżeli ma dojść do wprowadzenia GMO do obrotu. Ma on na celu zbadanie wpływu GMO na otoczenie w warunkach kontrolowanych tak, aby wyeliminować obawy związane z ryzykiem dla środowiska, czy zdrowia ludzi i zwierząt. Zwraca tu uwagę złożoność i szczegółowość regulacji, a w szczególności nacisk na dokonanie kompleksowej oceny ryzyka związanego z uwolnieniem GMO. Bardzo silny nacisk położony jest na respektowanie zasady przezorności, która jest przez ustawodawcę kilkukrotnie przywoływana. Jej realizacja przejawia się także w tym, że szczegółowe badania poprzedzające uwolnienie GMO do środowiska nie są jedynym etapem, na którym dokonuje się oceny ryzyka związanego z uwolnieniem. Ustawodawca wprowadził również obowiązek monitorowania GMO już po uwolnieniu, jak również regularnego informowania odpowiednich organów o nowych informacjach zdobytych po uwolnieniu, mających znaczenie z punktu widzenia oceny ryzyka, a ponadto wyposażył te organy w kompetencje do podjęcia natychmiastowych działań w przypadku pojawienia się zagrożeń. Zadbano również o poszanowania prawa opinii publicznej do wyrażenia swojej opinii na temat uwolnienia poprzez nakazanie przeprowadzania konsultacji społecznych, a także położono nacisk na poszanowanie prawa do informacji. Część C – wprowadzanie do obrotu GMO w charakterze lub w składzie produktów Część ta reguluje kwestie związane z wprowadzaniem GMO na rynek, nie dotyczy ona jednak m. in. produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych, których wprowadzanie na rynek regulowane jest przez rozporządzenie 726/2004/WE8, jak również w dużym stopniu nie dotyczy kwestii związanych z wprowadzaniem na unijny rynek żywności i pasz zmodyfikowanych genetycznie, które to kwestie zostały uregulowane w rozporządzeniu 1829/2003/WE9 Wprowadzenie GMO na rynek oznacza, że możliwe będzie monitorowanie jego wpływu na środowisko i zdrowie ludzi w znacznie mniejszym stopniu, niż w przypadku uwolnienia GMO do środowiska w warunkach kontrolowanych. Dlatego też wprowadzenie GMO na rynek dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy występuje minimalne bądź żadne ryzyko zagrożenia zdrowia ludzkiego bądź zaszkodzenia środowisku. Dlatego też warunki dopuszczenia GMO na rynek są bardzo rygorystyczne. Przede wszystkim, podobnie jak w przypadku wszystkich innych rodzajów użycia GMO, wprowadzenie do obrotu jest niedopuszczalne bez uzyskania zgody wydanej przez odpowiedni organ. Zgłoszenie uwolnienia, które składane jest organowi państwa, 8

9

Rozporządzenie ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków, OJ L nr 136 z 2004r. s. 1 – 33 Rozporządzenie w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, OJ L nr 268 z 2003r. s. 1 – 23

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

119

na terenie którego GMO ma zostać uwolnione po raz pierwszy powinno zawierać następujące informacje: – szczegółowe informacje dotyczące organizmów, które mają zostać uwolnione, dotyczące m. in. ich pochodzenia, systematyki, wpływu na środowisko, wpływu na zdrowie ludzi, fizjologii. Ponadto właściwości wektora, przy pomocy którego dokonano modyfikacji, a także warunków uwolnienia GMO. Informacje te mają uwzględniać różnorodność miejsc, w których GMO będą wykorzystywane w charakterze lub w składzie produktów, a także informacje uzyskane podczas uwolnień dokonanych w celach badawczo – rozwojowych dotyczące wpływu uwolnienia na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne; – ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego i wnioski z niej płynące; – warunki wprowadzenia do obrotu produktu, w tym specyficzne warunki stosowania i obchodzenia się z nim; – proponowany okres obowiązywania zezwolenia, który nie powinien być dłuższy niż 10 lat; – plan monitorowania, w tym proponowany okres monitorowania, który może być inny niż proponowany okres obowiązywania zezwolenia; – propozycję etykietowania zgodnego z odpowiednimi wymaganiami. Etykietowanie ma jednoznacznie informować o obecności GMO w produkcie. Słowa "ten produkt zawiera organizmy zmodyfikowane genetycznie" mają być obecne na etykiecie produktu lub na dokumencie towarzyszącym; – propozycję opakowania; – skrót dokumentacji; Zgłaszający może zaproponować ograniczenie zakresu dostarczanych informacji, jeżeli uzna, że GMO nie stanowi zagrożenia, a wiedza ta oparta jest na solidnych podstawach naukowych. Ma on także prawo odnosić się do wyników lub danych ze zgłoszeń składanych wcześniej przez innych zgłaszających. Z oceny zgłoszenia sporządzane jest sprawozdanie, które przesyłane jest odpowiednim władzom i Komisji. Podmioty te mogą wnosić zastrzeżenia lub sprzeciwy. W razie ich zgłoszenia przewidziane jest zasięgnięcie opinii komitetów naukowych i uzgodnienie stanowiska w ramach odpowiednich procedur. Jeżeli decyzja jest pozytywna, zezwolenie wydaje się na okres do 10 lat. Produkt dopuszczony do obrotu może być, poza pewnymi wyjątkami i spełnieniu wymogów zawartych w innych aktach prawnych, stosowany na terenie Wspólnoty bez dodatkowego zgłaszania go. Co do zasady, Państwa Członkowskie nie mogą zakazywać, ograniczać ani utrudniać wprowadzenia do obrotu GMO w charakterze lub w składzie produktów, które są zgodne z wymaganiami ustanowionymi w omawianej dyrektywie. Wyjątek stanowi m. in. sytuacja, w której pojawią się dodatkowe informacje, świadczące np. o szkodliwym wpływie uwolnionego GMO na zdrowie ludzi bądź środowisko. W takim przypadku państwo może tymczasowo ograniczyć lub zakazać stosowania lub sprzedaży danego GMO na swoim terytorium, jednocześnie odpowiednio informując opinię publiczną. GMO wprowadzone na rynek musi być monitorowane, a w przypadku uzyskania nowych informacji na jego temat, odpowiednie organy obowiązane są powiadomić o tym Komisję, przesyłając jej sprawozdanie i opinię co do tego, czy należy zmienić warunki zezwolenia i w jaki sposób, bądź też, czy należy zezwolenie cofnąć. Informacje dotyczące zgłoszenia są niezwłocznie udostępniane opinii publicznej, która może zgłaszać Komisji uwagi. Ponadto, opinię publiczną informuje się także o każdym przypadku wydania bądź odmowy wydania zezwolenia na wprowadzenie GMO do obrotu.

120

J. ZIMNY, T. ZIMNY

Ponieważ po wprowadzeniu GMO na rynek możliwości jego monitorowania są znacznie ograniczone, do obrotu można wprowadzić tylko te organizmy, co do których istnieje bardzo wysokie prawdopodobieństwo, iż są bezpieczne. W związku z tym, każde GMO wprowadzane na rynek musi wcześniej przejść przez etap badań laboratoryjnych i badań w warunkach kontrolowanych, po uwolnieniu do środowiska. Wszystkie GMO dopuszczane do obrotu na terenie UE muszą przechodzić kompleksową i szczegółową ocenę ryzyka, w czasie której bierze się pod uwagę właściwie wszelkie aspekty ich funkcjonowania. Mimo tego, możliwości wystąpienia skutków niepożądanych nigdy nie da się w zupełności wykluczyć. Dlatego też ustawodawca wprowadził szereg przepisów o charakterze gwarancyjnym, mających na celu ograniczenie możliwości wystąpienia zagrożeń. Podstawowymi są przepisy ograniczające okres, na jaki wydawane jest zezwolenie do 10 lat, a także umożliwiające dodatkowe jego skrócenie, oraz przepisy wprowadzające obowiązek monitorowania produktów GM już po dopuszczeniu ich do obrotu. Podobny charakter mają również przepisy pozwalające na podjęcie natychmiastowych działań przez państwa w momencie uzyskania informacji o możliwości wystąpienia zagrożeń. Przepisy Dyrektywy mogą wydawać się restrykcyjne i rzeczywiście takie są. Błędnym byłoby jednak wrażenie, że instytucje Unii są przeciwne wykorzystywaniu GMO i dążą do zapobiegania mu. Przeciwnie, w różnych dokumentach, w tym także w aktach normatywnych, instytucje stwierdzały, że dostrzegają ogromny potencjał inżynierii genetycznej i zależy im na jej szerokim stosowaniu. Ponieważ jednak jest to stosunkowo nowa gałąź nauki, należy postępować ostrożnie przy wykorzystywaniu jej zdobyczy tak, aby nie narazić konsumentów, ani środowiska naturalnego. Stąd też, wynika obowiązek traktowania każdego przypadku GMO indywidualnie (ang. case by case). Ma on na celu traktowanie organizmów zmodyfikowanych genetycznie w taki sposób, żeby nie dopuścić do sytuacji, w której dochodziłoby do ich niekontrolowanego użycia z pogwałceniem zasad bezpieczeństwa, jak również do sytuacji, w której wprowadzono by ogólny zakaz stosowania GMO, co mogłoby doprowadzić do zaprzepaszczenia szans i niewykorzystania możliwości, jakie niesie ze sobą nowoczesna nauka. Ze względu na korzyści związane z wykorzystywaniem GMO, potraktowano je zgodnie z zasadą swobodnego przepływu towarów. W związku z tym, państwa członkowskie, poza pewnymi wyjątkami, nie mogą stwarzać barier dla tych GMO, które zostały dopuszczone do obrotu na rynku wspólnotowym. Oznacza to m. in., że sprzedawca nie musi ubiegać się o żadne dodatkowe zezwolenia na handel produktami dopuszczonymi do obrotu, natomiast rolnicy mają prawo do uprawiania odmian roślin zmodyfikowanych genetycznie, wpisanych do wspólnotowego rejestru odmian. Omawiane regulacje mają zapewnić swobodny obrót GMO legalnie wprowadzonymi na rynek, z poszanowaniem praw konsumentów i ich prawa do wyboru pomiędzy produktami zmodyfikowanymi i niezmodyfikowanymi, co zapewnione jest m. in. przez obowiązek etykietowania produktów zmodyfikowanych. Część D – przepisy końcowe W ostatniej części omawianej dyrektywy, ustawodawca zapewnił zgłaszającym zachowanie poufności odnośnie do informacji zawartych w zgłoszeniach, a stanowiących tajemnicę. Ponadto przewidziano także konsultowanie decyzji, podejmowanych w związku ze zgłoszeniami, z komitetami naukowymi i etycznymi, co ma na celu zagwarantowanie, że decyzja o zezwoleniu na uwolnienie GMO do środowiska (w celu wprowadzenia na rynek, bądź innym) bądź o odmowie wydania takiego zezwolenia będzie

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

121

oparta na opiniach o wysokim poziomie merytorycznym. Przewidzenie możliwości konsultacji z komitetami etycznymi świadczy o tym, że europejski ustawodawca pragnie, aby przy wydawaniu decyzji pod uwagę brane były nie tylko argumenty naukowe, ale również moralne.

VII.3.3. Rozporządzenie 726/2004/WE ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków Rozporządzenie to dotyczy GMO w dużo mniejszym zakresie, niż omówiona wyżej dyrektywa, czy omówione niżej rozporządzenie 1829/2003. Reguluje ono kwestie związane z dopuszczaniem leków na rynek europejski. Leki składające się z GMO lub je zawierające muszą przejść procedury dopuszczania ich na rynek podobnie, jak leki niezawierające GMO. Specyfika tych pierwszych polega na tym, że z ich wykorzystaniem może wiązać się ryzyko wystąpienia niepożądanych skutków dla środowiska10. W związku z tym, przed dopuszczeniem do obrotu środków leczniczych stosowanych u ludzi bądź weterynaryjnych, należy uzyskać zgodę na uwolnienie GMO do środowiska zgodnie z regulacjami części B dyrektywy 2001/18. Ubiegający się o dopuszczenie środków leczniczych zawierających GMO bądź składających się z GMO na rynek europejski musi, oprócz dokumentacji wymaganej dla pozostałych środków leczniczych dostarczyć: – kopię pisemnej zgody właściwych organów na świadome uwalnianie do środowiska naturalnego organizmów genetycznie zmodyfikowanych do celów badań i rozwoju, przewidzianych w części B dyrektywy 2001/18/WE lub w części B dyrektywy Rady 90/220/EWG z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych – pełne dossier techniczne dostarczające informacji wymaganych przez załączniki III i IV dyrektywy 2001/18/WE; (Szczegółowe informacje dotyczące organizmów, które mają zostać uwolnione, dotyczące m. in. ich pochodzenia, systematyki, wpływu na środowisko, wpływu na zdrowie ludzi, fizjologii. Ponadto właściwości wektora, przy pomocy którego dokonano modyfikacji, a także warunków uwolnienia GMO. Informacje te mają uwzględniać różnorodność miejsc, w których GMO będą wykorzystywane w charakterze lub w składzie produktów, a także informacje uzyskane podczas uwolnień dokonanych w celach badawczo – rozwojowych dotyczące wpływu uwolnienia na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne. Ponadto informacje dotyczące podmiotów posiadających próbki GMO, propozycje etykietowania itd). – ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego zgodnie z zasadami wymienionymi w załączniku II dyrektywy 2001/18/WE; oraz – wyniki wszelkich dochodzeń, jakie były przeprowadzane w trakcie wcześniejszych etapów badania GMO. Komitet opiniujący zasadność dopuszczenia środka leczniczego na rynek, dodatkowo, w przypadku środków składających się, bądź zawierających GMO, musi wziąć pod 10

Kwestie związane z naturą ryzyka i jego ocena zostały omówione szerzej w części poświęconej polskim regulacjom.

122

J. ZIMNY, T. ZIMNY

uwagę wymogi bezpieczeństwa dla środowiska naturalnego. Ponadto wprowadzony został obowiązek przeprowadzenia konsultacji w tym zakresie z odpowiednimi organami państw członkowskich oraz Wspólnoty. Powyższe wymogi dotyczą zarówno środków leczniczych, które mają być stosowane u ludzi, jak i weterynaryjnych. Rozporządzenie nie zawiera szczególnych uregulowań związanych z oceną wpływu GMO na zdrowie pacjentów, ponieważ środki lecznicze i tak przechodzą bardzo szczegółową kontrolę pod tym względem. Dodatkowe wymagania dotyczące wpływu na środowisko wynikają z potrzeby zachowania spójności wspólnotowego systemu regulacji dotyczących użycia GMO. Jedną z podstawowych cech tego systemu jest zaś minimalizowanie ryzyka związanego z wpływem GMO na środowisko naturalne.

VII.3.4. Rozporządzenie 1829/2003/WE w sprawie zmodyfikowanej genetycznie żywności i paszy11 Rozporządzenie to obowiązuje od 18 kwietnia 2004 r. Jego zakres regulacji obejmuje GMO przeznaczone do użycia w żywności i paszach, jak również żywność i pasze, które zawierają GMO lub składają się z GMO oraz żywność i pasze wyprodukowane z GMO. Twórcy Rozporządzenia przewidzieli więc szeroki zakres regulacji uznając, że wszelkie GMO, które można wykorzystać do produkcji żywności lub pasz, są do tego przeznaczone. Jednym z zadań postawionych przed autorami Rozporządzenia było ustanowienie podstaw prawnych do stworzenia jednolitego w całej Unii systemu dopuszczania produktów GM na rynek przez Komisję Europejską, opartego na ocenie ryzyka przeprowadzanej przez Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności. System ten został wprowadzony ponieważ uznano, że wcześniej obowiązujący (przewidziany w rozporządzeniu 258/97/WE12) wymaga uproszczenia i powinien być bardziej przejrzysty. Ponadto, ustawodawca europejski zwrócił uwagę na fakt, że różnice w procedurach dopuszczania żywności i pasz zmodyfikowanych genetycznie na rynek, występujące w przepisach poszczególnych państw, mogą powodować utrudnienia w swobodnym przepływie towarów oraz stwarzać warunki nieuczciwej i nierównej konkurencji. Zgodnie z literą Rozporządzenia żywność zmodyfikowana genetycznie może być dopuszczana na rynek wspólnotowy wyłącznie po przeprowadzeniu naukowej oceny ryzyka w jakiejkolwiek formie, dotyczącego ludzi, zwierząt, czy środowiska. Ocena ta ma spełniać najwyższe możliwe standardy. Dopuszczenie takie dotyczyć może zarówno GMO, z których wytwarzane mają być żywność bądź pasze, jak również produktów zawierających GMO. Z zakresu regulacji opisywanego rozporządzenia wyłączone są zmodyfikowane genetycznie środki wspomagające przetwarzani,e wykorzystywane wyłącznie podczas produkcji żywności lub paszy, jak również żywność i pasze wytworzone za pomocą takich środków. Specjalnymi procedurami dopuszczenia na rynek przewidzianymi przez omawiane rozporządzenie nie będą więc objęte np. mleko czy mięso pochodzące od krów żywionych paszą zawierającą GMO. Twórcy Rozporządzenia zawarli w nim również postanowienie, iż omawiany akt ma być zgodny z omówionym wcześniej Protokołem z Kartageny.

11 12

OJ L nr 268 z 2003r. s. 1 – 23 Rozporządzenie dotyczące nowej żywności, OJ L 43 z 1997r. s. 1 – 6

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

123

Omawiane rozporządzenie wprowadza także jednolite wymogi odnośnie do etykietowania środków spożywczych zawierających lub składających się z GMO, jak również takich, które są wyprodukowane z GMO lub zawierają składniki z nich wyprodukowane. Etykietowanie informujące o obecności GMO nie dotyczy środków spożywczych zawierających materiał, który zawiera, składa się lub jest wyprodukowany z GMO w części nie większej niż 0,9 procent składników żywności rozpatrywanych odrębnie. Ponadto, ustawodawca europejski uznał za niecelowe etykietowanie tych produktów, które zawierają jeden składnik (zawierający do 0,9% GMO) pod warunkiem, że jego występowanie w produkcie jest przypadkowe bądź nieuniknione technicznie (art. 12). Należy tutaj podkreślić, że obowiązek etykietowania żywności zmodyfikowanej genetycznie nie jest związany z jej bezpieczeństwem dla konsumentów. Jak bowiem wspomniano, żywność GM dopuszczona na rynek europejski przechodzi szczegółowe badania mające wykluczyć jej jakikolwiek negatywny wpływ na zdrowie ludzi, związany z modyfikacją. Etykietowanie ma na celu respektowania praw konsumentów, którzy zdaniem twórców Rozporządzenia muszą mieć możliwość dokonania wyboru pomiędzy żywnością zmodyfikowaną a niezmodyfikowaną, niezależnie od ich pobudek. Podstawowym założeniem rozporządzenia 1829/2003 jest określenie scentralizowanej, ujednoliconej i przejrzystej procedury regulującej wprowadzenie do obrotu żywności i paszy GM w Unii Europejskiej. Jednocześnie rozporządzenie to stanowi podstawę prawą do prowadzenia ‘Wspólnotowego Rejestru genetycznie zmodyfikowanej żywności i pasz’. Rejestr ten ma formę elektroniczną, administrowany jest przez Komisję Europejską, i udostępniony jest opinii publicznej ((http://europa.eu.int/comm/food/dyna/gm_register/index_en.cfm)). Dla znakowania produktów wyznaczono 0,9 % próg zawartości materiału genetycznie zmodyfikowanego dla GMO, które pozytywnie przeszły proces autoryzacji na podstawie przepisów Unii Europejskiej. Ponadto Artykuł 47 rozporządzenia 1829/2003 odnosi się do sytuacji, w której w żywności lub paszy GM, lub w ich składnikach, przypadkowo lub w sposób technicznie nieunikniony znajdzie się materiał genetycznie zmodyfikowany, który omawianej wyżej autoryzacji nie uzyskał. Dla takich GMO został wyznaczony próg 0,5 % zawartości GMO, liczony indywidualnie dla każdego składnika. Niemniej jednak istnieją dwa warunki, które muszą być spełnione, aby środki spożywcze lub pasza zawierające ten nieautoryzowany materiał genetyczny mogły znaleźć się na rynku. Po pierwsze materiał ten musi posiadać przychylną opinię komitetów naukowych Wspólnoty lub Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), wydaną przed wejściem w życie rozporządzenia 1829/2003. Po drugie metoda detekcji tych GMO musi być dostępna publicznie. Rozporządzenie 1829/2003 wyznacza również ramy czasowe dla znajdowania się w obrocie tych środków spożywczych i paszy - do 2007 r. (Art. 47 paragraf 5 niniejszego rozporządzenia). Rozporządzenie, oprócz preambuły zawiera cztery rozdziały. Pierwszy z nich określa cele aktu i definicje użytych w nim pojęć, drugi dotyczy żywności zmodyfikowanej genetycznie, trzeci pasz, zaś czwarty zawiera postanowienia wspólne.

124

J. ZIMNY, T. ZIMNY

Cele Rozporządzenia i definicje użytych w nim terminów Zgodnie z artykułem 1, do celów Rozporządzenia należy „ustanowienie podstawy zapewniania wysokiego poziomu ochrony życia i zdrowia ludzkiego, zdrowia i dobrego stanu zwierząt, środowiska naturalnego i interesów konsumenta w związku z genetycznie zmodyfikowaną żywnością i paszą przy jednoczesnym zapewnieniu skutecznego funkcjonowania rynku wewnętrznego,” oraz – „ustanowienie wspólnotowych procedur zatwierdzania i nadzoru genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy” Artykuł 2 zawiera cały szereg definicji, których przytoczenie jest celowe ze względu na potrzeby niniejszego opracowania. W przypadku definicji pojęć takich jak: żywność", "pasza", "konsument końcowy", "przedsiębiorstwo żywnościowe" i "przedsiębiorstwo paszowe", Rozporządzenie odsyła do rozporządzenia nr 178/2002 ustanawiającego ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołującego Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiającego procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności13. Zgodnie z postanowieniami tego rozporządzenia: 1. "żywność" (lub "środek spożywczy") oznacza jakiekolwiek substancje lub produkty, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do spożycia przez ludzi lub, których spożycia przez ludzi można się spodziewać; 2. "pasza" (lub "materiały paszowe") oznacza substancje lub produkty, w tym dodatki, przetworzone, częściowo przetworzone lub nieprzetworzone, przeznaczone do karmienia zwierząt; 3. „konsument finalny” oznacza ostatecznego konsumenta środka spożywczego, który nie wykorzystuje żywności w ramach działalności przedsiębiorstwa sektora żywnościowego; 4. "przedsiębiorstwo spożywcze" oznacza przedsiębiorstwo publiczne lub prywatne, typu non-profit lub nie, prowadzące jakąkolwiek działalność związaną z jakimkolwiek etapem produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności; 5. "przedsiębiorstwo paszowe" oznacza przedsiębiorstwo publiczne lub prywatne, typu non-profit lub nie, prowadzące jakąkolwiek działalność związaną z produkcją, wytwarzaniem, przetwarzaniem, przechowywaniem, transportem lub dystrybucją pasz, w tym producentów produkujących, przetwarzających lub przechowujących pasze w celu żywienia zwierząt będących w jego posiadaniu; 6. "podmiot gospodarczy" oznacza osobę fizyczną lub prawną odpowiedzialną za zapewnienie, że przedsiębiorstwo żywnościowe lub paszowe spełnia wymagania omawianego rozporządzenia; 7. "możliwość śledzenia" oznacza możliwość śledzenia GMO i produktów wyprodukowanych z GMO na wszystkich etapach wprowadzania ich do obrotu w łańcuchach produkcji i dystrybucji; 8. "genetycznie zmodyfikowany organizm" lub "GMO" oznacza genetycznie zmodyfikowany organizm określony w art. 2 ust. 2 dyrektywy 2001/18/WE, z wyłączeniem organizmów uzyskanych za pomocą technik modyfikacji genetycznej wymienionych w załączniku I B do dyrektywy 2001/18/WE; –

13

OJ L 31 z 2002r. s. 1 – 24

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

19.

125

"genetycznie zmodyfikowana żywność" oznacza żywność zawierającą, składającą się lub wyprodukowaną z GMO; "genetycznie zmodyfikowana pasza" oznacza paszę zawierającą, składającą się lub wyprodukowaną z GMO; "genetycznie zmodyfikowany organizm do użytku spożywczego" oznacza GMO, który może być użyty, jako żywność lub materiał źródłowy do produkcji żywności; "genetycznie zmodyfikowany organizm do użytku paszowego" oznacza GMO, który może być użyty, jako pasza lub materiał źródłowy do produkcji paszy; „wyprodukowane z GMO" oznacza uzyskane w całości lub w części z GMO, ale niezawierające lub nieskładające się z GMO; "próbka kontrolna" oznacza GMO lub jego materiał genetyczny (próbka dodatnia) i organizm rodzicielski lub jego materiał genetyczny stosowany do celów modyfikacji genetycznej (próbka ujemna); "tradycyjny odpowiednik" oznacza podobną żywność lub paszę wyprodukowaną bez pomocy modyfikacji genetycznej oraz, dla której istnieje dobrze udokumentowana historia bezpiecznego użytkowania; "składnik" oznacza każdą substancję, włączając dodatki, użytą przy wytworzeniu lub przygotowywaniu środka spożywczego i nadal obecną w produkcie gotowym, nawet jeżeli w zmienionej formie; "wprowadzanie do obrotu" oznacza posiadanie żywności lub paszy do celu sprzedaży, w tym oferowania do sprzedaży lub innej formy dysponowania, bezpłatnego lub nie, oraz sprzedaż, dystrybucję i inne formy dysponowania; "żywność wstępnie pakowana" oznacza pojedynczy produkt przeznaczony do celów prezentacyjnych, obejmujący żywność i opakowanie, w którym ją umieszczono przed oferowaniem do sprzedaży bez względu na to, czy takie opakowanie zawiera żywność w całości, czy tylko częściowo z zastrzeżeniem, że zawartość nie może być zmieniona bez otwarcia lub wymiany opakowania; "zakład żywienia zbiorowego" restauracje, szpitale, stołówki i inne podobne zakłady

Żywność zmodyfikowana genetycznie Drugi rozdział omawianego rozporządzenia określa tryb dopuszczania żywności zmodyfikowanej genetycznie na rynek, jak również sposoby prowadzenia nadzoru nad jej wykorzystywaniem, a także reguluje kwestie związane z jej etykietowaniem. Przepisy określające tryb wydawania zgody na wprowadzenie żywności GM na rynek unijny odnoszą się do (art. 3): • GMO przeznaczonych do użytku spożywczego, • żywności zawierającej lub składającej się z GMO, • żywności wyprodukowanej lub zawierającej składniki wyprodukowane z GMO. Zgodnie z przepisami omawianego rozporządzenia żywność zmodyfikowana genetycznie znajdująca się na wspólnym rynku nie może (art. 4): • wywierać szkodliwych skutków dla zdrowia ludzi, zwierząt lub środowiska naturalnego, • wprowadzać konsumenta w błąd, • odbiegać od żywności przeznaczonej do zastąpienia w takim zakresie, że jej normalne spożycie nie powoduje niekorzystnych skutków odżywczych dla konsumentów.

126

J. ZIMNY, T. ZIMNY

Jednocześnie Rozporządzenie zakazuje wprowadzania na rynek europejski żywności zmodyfikowanej genetycznie bez uzyskania odpowiedniego zezwolenia Komisji Europejskiej oraz obarcza ubiegającego się o taką zgodę obowiązkiem wykazania, że żywność zmodyfikowana genetycznie, która ma być wprowadzona na rynek nie posiada cech, które na to nie pozwalają. Podmioty starające się o zezwolenie na wprowadzenie danego zmodyfikowanego genetycznie produktu spożywczego na rynek powinny przesłać właściwemu organowi państwa członkowskiego odpowiedni wniosek. Wniosek ten zostanie przekazany Europejskiemu Urzędowi ds. Bezpieczeństwa Żywności (UBŻ), który bezzwłocznie poinformuje o wniosku Komisję oraz pozostałe Państwa Członkowskie oraz udostępni im go wraz z dodatkowymi informacjami. Do wspomnianego wyżej wniosku powinny zostać dołączone m. in.: • oznaczenie żywności, jej specyfikacja włącznie z opisem odpowiednich zdarzeń transformujących, • szczegółowy opis produkcji i wytwarzania żywności, która ma być objęta zezwoleniem, • wyniki badań, w tym w miarę potrzeb, przeprowadzonych niezależnych, sprawdzonych badań i wszelkie pozostałe materiały dostępne w celu wykazania, że żywność spełnia wspomniane wyżej kryteria dotyczące bezpieczeństwa, • analiza poparta właściwymi informacjami i danymi wskazująca, że właściwości żywności nie odbiegają od właściwości jej tradycyjnego odpowiednika w zakresie przyjętych limitów naturalnych rozbieżności w takich właściwościach oraz kryteriów określonych w odpowiednich przepisach Rozporządzenia, lub propozycja etykietowania żywności zgodnego z tymi przepisami (Zob. szerzej fragment dotyczący etykietowania żywności GM), • opis warunków wprowadzania żywności do obrotu, • metody wykrywania, pobierania próbek (...) i identyfikacji zdarzenia transformującego, także w żywności i środkach spożywczych z niej wyprodukowanych, • próbki żywności i ich próbki kontrolne (...), • propozycję monitorowania żywności po wprowadzeniu do obrotu. Ponadto, do wniosku należy dołączyć informacje dotyczące oceny ryzyka wykonanej zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18/WE oraz plan monitorowania wpływu użycia żywności zmodyfikowanej genetycznie, objętej zezwoleniem na środowisko. UBŻ powinien wydać opinię w ciągu sześciu miesięcy od otrzymania prawidłowego wniosku. W ciągu trzech miesięcy od otrzymania opinii UBŻ, Komisja przekazuje projekt decyzji Stałemu Komitetowi ds. Łańcucha Pokarmowego i Zdrowia Zwierząt, którego zadaniem jest wspomaganie jej w procesie wydawania ostatecznej decyzji o zezwoleniu na wprowadzenie żywności GM na rynek. Zezwolenie wydaje się na okres 10 lat i może być ono odnawiane, na podstawie odpowiedniego wniosku, do którego dołącza się m. in. sprawozdanie w sprawie wyników monitorowania oraz „wszelkie pozostałe, nowe informacje dostępne w odniesieniu do oceny bezpieczeństwa używania żywności oraz ryzyka, jakie żywność może stwarzać dla konsumentów i środowiska naturalnego”, jak również, jeżeli zachodzi potrzeba – propozycje zmian w zezwoleniu. Zezwolenie może być zmienione, zawieszone, bądź cofnięte decyzją komisji po wydaniu odpowiedniej opinii przez UBŻ. Wszelkie informacje mogące wpłynąć na ocenę bezpieczeństwa używania danego żywności GM powinny być niezwłocznie przekazane Komisji.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

127

Jak wspomniano wyżej, środki spożywcze dostarczane do konsumenta końcowego lub zakładów zbiorowego żywienia we Wspólnocie, które zawierają lub składają się z GMO, bądź są wyprodukowane z GMO lub zawierają składniki wyprodukowane z GMO, podlegają obowiązkowi etykietowania. Obowiązek ten nie dotyczy tych produktów, w których zawartość wyżej wymienionych składników nie przekracza 0,9%. Etykiety muszą spełniać szczegółowe wymagania odnośnie do ich formy i treści, m. in. informować o gatunku zmodyfikowanego organizmu. Jeżeli zmodyfikowana żywność różni się od swojego tradycyjnego odpowiednika pod względem składu, wartości i skutków odżywczych, zamierzonego używania, czy wpływu na zdrowie określonych grup populacji, bądź też może budzić wątpliwości etyczne lub religijne – etykieta powinna, zgodnie z treścią zezwolenia, zawierać również informacje na te tematy. Dodatkowe informacje powinna zawierać również etykieta umieszczona na opakowaniu zawierającym żywność nie posiadającą tradycyjnych odpowiedników. Pasze zmodyfikowane genetycznie Podobne regulacje, jak w przypadku żywności, Rozporządzenie wprowadza odnośnie do pasz zmodyfikowanych genetycznie, które mają znaleźć się na rynku. Pasze te nie mogą (art. 16.1): • wywierać szkodliwych skutków dla zdrowia ludzi, zwierząt lub środowiska naturalnego, • wprowadzać użytkownika w błąd, • szkodzić, ani wprowadzać konsumenta w błąd z powodu pogorszenia szczególnych cech produktów zwierzęcych, • odbiegać od paszy przeznaczonej do zastąpienia w takim stopniu, że jej tradycyjne spożycie nie powoduje szkodliwych skutków odżywczych dla zwierząt lub ludzi. Podobnie jak żywności, pasz zmodyfikowanych genetycznie nie wolno wprowadzać na rynek europejski bez uzyskania odpowiedniego zezwolenia. Ciężar wykazania, że dana pasza spełnia wymogi bezpieczeństwa spoczywa na ubiegającym się o zezwolenie. Jest ono wydawane na 10 lat i podobnie, jak zezwolenie na wprowadzenie do obrotu żywności GM może być odnawiane. Organem wydającym zezwolenia jest Komisja, która wcześniej zasięga opinii UBŻ. Pasze znajdujące się na rynku wspólnotowym podobnie, jak żywność są monitorowane, a zezwolenie na wprowadzanie ich na rynek może być zmienione bądź cofnięte w określonych przypadkach. Pasze zmodyfikowane genetycznie również podlegają obowiązkowi etykietowania. Przepisy wspólne Rozporządzenie pozwala na wydanie zezwolenia bądź odmowę wydania zezwolenia na wprowadzenie danego GMO do obrotu w formie jednej decyzji poprzedzonej jedną opinią UBŻ w przypadku, gdy produkt, który ma być wprowadzony ma być wykorzystywany zarówno jako pasza, jak i żywność. Ponadto ustawodawca europejski przewidział również możliwość podjęcia środków nadzwyczajnych w przypadku, gdy okaże się, że produkty zatwierdzone wprowadzone na rynek najprawdopodobniej niosą ze sobą istotne ryzyko dla zdrowia ludzi, zwierząt lub środowiska naturalnego lub, jeżeli w świetle opinii UBŻ pojawia się pilna potrzeba

128

J. ZIMNY, T. ZIMNY

zawieszenia lub zmiany zezwolenia. W tym celu Rozporządzenie odsyła do rozporządzenia nr. 178/200214. We wspomnianych wyżej przypadkach istnieje możliwość m. in.: • zawieszenia wprowadzania na rynek lub spożywania danej żywności, • zawieszenia wprowadzania na rynek lub spożywania danej paszy, • ustanowienie specjalnych warunków dla danej żywności lub pasz, • zawieszenia przywozu żywności lub pasz, z całego lub części danego państwa trzeciego, a gdy jest to możliwe do zastosowania, z państwa trzeciego tranzytowego, bądź ustalenie dla nich specjalnych warunków, • możliwość stosowania każdego innego stosownego środka tymczasowego. Środki powyższe mogą być zastosowane zarówno z inicjatywy Komisji, jak i państw członkowskich.

VII.3.5. Rozporządzenie 1830/2003/WE dotyczące możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniające Dyrektywę 2001/18/WE Rozporządzenie to15 jest ściśle związane z poprzednio omówionym, jak również z omówioną wyżej dyrektywą 2001/18/WE. W preambule ustawodawca zwraca uwagę na to, że przepisy prawa wspólnotowego UE (w tym wypadku dyrektywy 2001/18/WE), wymagają, aby „Państwa Członkowskie podejmowały środki w celu zapewnienia możliwości śledzenia i etykietowania dopuszczonych organizmów genetycznie zmodyfikowanych na wszystkich etapach wprowadzania ich do obrotu” (pkt. 1). Ponadto, autorzy Rozporządzenia zwrócili uwagę na różnice, jakie występują w tym zakresie pomiędzy prawodawstwami poszczególnych Państw Członkowskich oraz, że różnice te mogą zakłócać swobodny przepływ towarów oraz prowadzić do nieuczciwej konkurencji. Aby temu zapobiec, przyjęto omawiane rozporządzenie. Jego celem jest stworzenie ram dla systemu śledzenia produktów zawierających lub składających się z organizmów genetycznie zmodyfikowanych, oraz żywności i paszy wytworzonej z GMO po to, aby ułatwić ich etykietowanie, monitorowanie ich wpływu na środowisko i zdrowie, a także umożliwić skuteczne zarządzanie ryzykiem, w tym także usunięcie wspomnianych wyżej produktów z rynku. Rozporządzenie 1830/2003 ma zastosowanie w odniesieniu do: • produktów zawierających lub składających się z GMO, wprowadzonych do obrotu zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym, • żywności wyprodukowanej z GMO, wprowadzonej do obrotu zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym, • paszy wyprodukowanej z GMO, wprowadzonej do obrotu zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym.

14

15

Rozporządzenie ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności, OJ L nr 31, z 2002r. s. 1 – 24 OJ L 268 z 2003r. s. 24 – 28

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

129

Poza zakres regulacji Rozporządzenia wyłączono produkty lecznicze stosowane w leczeniu ludzi lub zwierząt, które objęte są regulacją zawartą w innym akcie prawnym16. Podmioty gospodarcze nabywające produkty GM na etapie wprowadzania ich na rynek mają być informowane o tym, że zawierają one GMO. Ponadto, każdy GMO wprowadzany na rynek ma otrzymać niepowtarzalny 8-cyfrowy identyfikator (UI od ang. „unique identifier”), który również ma być podawany do wiadomości nabywców. Rozporządzenie to przewiduje również obowiązek etykietowania znajdujących się w obrocie GMO objętych jego zakresem. Omówione wyżej regulacje mają na celu przede wszystkim umożliwienie śledzenia i monitorowania GMO znajdujących się na rynku, a nie informowanie konsumentów, jak to ma miejsce w przypadku rozporządzenia 1829/2003, dlatego też dotyczą one przede wszystkim podmiotów zajmujących się profesjonalnym obrotem GMO, w ramach prowadzonej działalności gospodarczej.

VII.3.6. Dyrektywa 98/44/WE w sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych Omawiany akt wywołał bardzo wiele kontrowersji, a jego przygotowywanie zajęło kilkanaście lat. Powodem były liczne wątpliwości o charakterze politycznym, prawnym, ekonomicznym i etycznym związane z patentowaniem wynalazków biotechnologicznych. Ogólnie można powiedzieć, że wynalazki biotechnologiczne to wynalazki dotyczące produktów zawierających lub składających się z materiału biologicznego bądź dotyczących procesu, za pomocą którego materiał biologiczny jest produkowany, przetwarzany, lub wykorzystywany17. Nie wszystkie wynalazki biologiczne są więc GMO, niewątpliwie jednak niektóre organizmy zmodyfikowane genetycznie są wynalazkami biotechnologicznymi. Wynalazki takie charakteryzują się pewną specyfiką. Przede wszystkim, jak dał do zrozumienia ustawodawca w pkt. 1 i 2 preambuły, „biotechnologia i inżynieria genetyczna odgrywają coraz ważniejszą rolę w licznych gałęziach przemysłu i ochrona wynalazków biotechnologicznych z pewnością ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju przemysłowego Wspólnoty. Ponadto, w dziedzinie inżynierii genetycznej, badania i rozwój wymagają znacznej ilości inwestycji wysokiego ryzyka i dlatego jedynie odpowiednia ochrona prawna może uczynić je zyskownymi”. W związku z powyższym, można dojść do wniosku, że podstawowym powodem dla otaczania wynalazków biotechnologicznych szczególną ochroną jest ryzyko ekonomiczne związane z ich opracowywaniem. Do tego dochodziły jeszcze wątpliwości co do tego, czy tego rodzaju wynalazki mogą w ogóle być patentowane. Dlatego też, ustawodawca postanowił, że (art. 3) „zdolność patentową mają wynalazki, które są nowe, posiadają poziom wynalazczy i nadają się do przemysłowego stosowania, nawet jeśli dotyczą produktu składającego się lub zawierającego materiał biologiczny lub sposobu za pomocą którego materiał biologiczny jest produkowany, przetwarzany lub wykorzystywany. Ponadto przedmiotem wynalazku może być materiał biologiczny, który jest wyizolowany ze swojego naturalnego środowiska lub wyprodukowany przy pomocy sposobu technicznego, nawet jeśli poprzednio występował w naturze”. Ponieważ jednak takie 16

17

Rozporządzenie 726/2004/WE ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków OJ L nr 136, z 2004r. s. 1 – 33 Zob. np. art. 23b Reguł Wykonawczych do Konwencji w Sprawie Przyznawania Patentów Europejskich z 1972r.

130

J. ZIMNY, T. ZIMNY

sformułowanie budziło kontrowersje polegające na tym, że ochrona mogłaby być zbyt silna bądź mieć zbyt szeroki zakres, wyłączono możliwość patentowania odmian roślin i ras zwierząt, a także czysto biologicznych sposobów ich wytwarzania. Oprócz tego, wykluczono możliwość patentowania wynalazków, których handlowe wykorzystanie byłoby sprzeczne z moralnością bądź dobrymi obyczajami, do których należą m. in. techniki klonowania ludzi, modyfikacji genetycznej człowieka, sposoby modyfikacji tożsamości genetycznej zwierząt, które mogą powodować ich cierpienia, nie przynosząc żadnych zasadniczych korzyści medycznych dla człowieka lub zwierzęcia oraz zwierzęta będące wynikiem zastosowania takich sposobów, a także sposoby wykorzystywania embrionów ludzkich w celach przemysłowych bądź handlowych. Tym, co zdecydowanie odróżnia wynalazki biotechnologiczne od innych wynalazków, jest m. in. zakres ich ochrony. Wynika to z faktu, że materiał biologiczny, będący często przedmiotem wynalazku, może być stosunkowo łatwo reprodukowany. Oznacza to, ze nabywca wynalazku biotechnologicznego może go często namnożyć w dowolnej ilości, wbrew woli wynalazcy. Dlatego też, patent na wynalazek materiał biologiczny chroni również materiał powstały w wyniku jego reprodukcji. Opisywana dyrektywa budziła liczne kontrowersje wśród rolników, którzy obawiali się, że po jej wejściu w życie zostaną ekonomicznie uzależnieni od producentów materiału siewnego. Dlatego też ograniczono zakres ochrony wynalazków biotechnologicznych obejmując je tzw. przywilejem farmerskim, który dotychczas dotyczył tylko odmian roślinnych. Przywilej ten, ogólnie oznacza prawo rolnika do wykorzystywania produktu swoich zbiorów do rozmnażania i namnażania w ramach swojego własnego gospodarstwa, jeżeli nabył on materiał rozmnożeniowy od posiadacza patentu, a materiał ten był przeznaczony do wykorzystania w rolnictwie. Prawo to jest chronione przez art. 11 Dyrektywy. Dotyczy ono zarówno roślin, jak i zwierząt. Omawiany przywilej został szczegółowo uregulowany w rozporządzeniu 2100/94/WE18. Omawiana dyrektywa spotyka się często z krytyką zarówno ze strony zwolenników, jak i przeciwników patentowania wynalazków biotechnologicznych. Nie ulega jednak wątpliwości, że jej wprowadzenie było istotnym wydarzeniem z punktu widzenia potrzeby zbliżania ustawodawstwa państw członkowskich zmierzającego do tworzenia wspólnego rynku.

VII.3.7. Rozporządzenie 1946/2003/WE w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych19 Rozporządzenie to zostało opracowane na podstawie art. 32 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Europy 2001/18/EC z dnia 12 marca 2001 roku uchylającej Dyrektywę Rady 90/220/EWG, obligującego do wdrażania zapisów „Protokołu kartageńskiego o bezpieczeństwie biologicznym”. Celem niniejszego rozporządzenia jest utworzenie wspólnego systemu zawiadamiania i informowania o transgranicznym przemieszczaniu GMO oraz zapewnienie spójnego wdrażania postanowień Protokołu kartageńskiego w imieniu Wspólnoty. Rozporządzenie znajduje zastosowanie do transgranicznego przemieszczania wszystkich GMO, które mogą powodować szkodliwe 18

19

Rozporządzenie 2100/94/WE w sprawie wspólnotowego systemu ochrony odmian roślin OJ L nr 227 1994r. s. 1 - 30 OJ L nr 287 2003r. s. 1 – 10

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

131

skutki dla zachowania oraz zrównoważonego wykorzystywania różnorodności biologicznej, biorąc również pod uwagę zagrożenia dla zdrowia ludzkiego. Środki farmaceutyczne stosowane w leczeniu ludzi, których dotyczą inne odpowiednie umowy lub działania organizacji międzynarodowych są wyłączone z zakresu niniejszego rozporządzenia. Rozporządzenie reguluje kwestie wywozu GMO do państw trzecich. Zgodnie z przepisami tego dokumentu eksporter jest obowiązany do pisemnego zgłoszenia właściwemu organowi Strony przywozu, przed pierwszym zamierzonym transgranicznym przemieszczeniem tych GMO, które są przeznaczone do zamierzonego uwalniania do środowiska. Każdemu przemieszczaniu danego GMO powinna towarzyszyć odpowiednia dokumentacja. Ponadto w stosunku do GMO – przeznaczonych do bezpośredniego wykorzystania jako żywność, pasza lub do celów przetwórczych, Komisja Europejska w imieniu Wspólnoty lub państwo członkowskie, które wydało decyzję dotycząca obrotu danym GMO, zgodnie z przepisami prawa wspólnotowego – są obowiązane do powiadomienia innych Stron Protokołu kartageńskiego poprzez System Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym (BCH – Biosafety Clearing House) o wydanych decyzjach. Tym GMO, które są przeznaczone do bezpośredniego wykorzystania jako żywność, pasza lub do celów przetwórczych, w przypadku transgranicznego przemieszczania także powinna towarzyszyć niezbędna dokumentacja, o której mowa w art. 12 omawianego rozporządzenia.

VII.3.8. Podsumowanie Spojrzenie na całość regulacji wspólnotowych dotyczących GMO pozwala dostrzec ich wielowątkowy, a zarazem szczegółowy charakter. Uregulowanych zostało bardzo wiele kwestii o odmiennym często charakterze. Można jednak wskazać liczne elementy wspólne dla wszystkich regulacji. Należy do nich niewątpliwie bardzo silny nacisk kładziony na ochronę życia i zdrowia ludzkiego, a także troska o dobro środowiska naturalnego. W Unii Europejskiej postępuje się według najwyższych światowych standardów mających na celu ochronę wyżej wymienionych dóbr. Przepisy nakazują nie tylko szczegółowe badanie wszystkich GMO na każdym etapie uzyskiwania zgody na ich użycie, ale również wymagają one późniejszego monitorowania GMO i wprowadzają instrumenty pozwalające na natychmiastową reakcję w przypadku pojawienia się zagrożeń. Zasadą leżącą u podstaw całej regulacji wspólnotowej w omawianym zakresie jest zasada przezorności, której przestrzeganie ma prowadzić do zapobiegania negatywnym efektom, zamiast podejmowania działań dopiero, gdy one wystąpią. Ponadto, omówione regulacje pozwalają na szybką reakcję odpowiednich organów w przypadku pojawienia się zagrożeń. Pod uwagę brane są również prawa konsumentów na czele z prawem do swobodnego wyboru pomiędzy produktami zmodyfikowanymi genetycznie a konwencjonalnymi. Prawodawstwo europejskie stanowi podstawę dla polskich uregulowań związanych z GMO.

132

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

Agnieszka DALBIAK Ministerstwo Środowiska, Zespół ds. GMO

Janusz ZIMNY Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

Tomasz ZIMNY Unwersytet Warszawski

VII.4. Krajowe uregulowania prawne z zakresu GMO

VII.4.1. Co reguluje Ustawa o GMO w Polsce Podstawowym aktem prawnym normującym sprawy organizmów genetycznie zmodyfikowanych jest ustawa z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811, z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365, z 2003 r. Nr 130, poz. 1187 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959), która weszła w życie z dniem 26 października 2001 roku. Zakres przedmiotowy tej ustawy obejmuje: - zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO), - zamierzone uwalnianie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu, - wprowadzanie do obrotu produktów GMO, - wywóz za granicą i tranzyt produktów GMO, - właściwość organów administracji rządowej w sprawach GMO. Ustawy z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych nie stosuje się do modyfikacji genetycznych genomu ludzkiego oraz spraw dotyczących żywności i środków farmaceutycznych. Celem tej ustawy jest zapewnienie bezpieczeństwa biologicznego i ochrona środowiska oraz zdrowia ludzi w związku z podjęciem działań, których przedmiotem są organizmy genetycznie zmodyfikowane. Ustawa o GMO transponuje zagadnienia przepisów prawa europejskiego jak i zagadnienia objęte „Protokołem kartegeńskim o bezpieczeństwie biologicznym”. Zgodnie z ustawą z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. Nr 76, poz. 811 ze zm.) minister właściwy do sprawy środowiska jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Zadania wynikające z ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych realizowane są w Ministerstwie Środowiska przez Zespół ds. GMO.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

133

Zadania ministra właściwego ds. ochrony środowiska odnośnie GMO określono w rozdziale IX.1. Ponadto minister właściwy do spraw środowiska wykonuje zadania i kompetencje właściwego organu państwa członkowskiego, o których mowa w rozporządzeniu (WE) nr 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Minister właściwy do spraw środowiska jest także organem właściwym w sprawie przekazywania informacji między Rzeczpospolitą Polską a Komisją Europejską w zakresie spraw objętych przepisami rozporządzenia nr 1946/2003. W sprawach realizacji zadań wynikających z Protokołu Kartageńskiego do Konwencji o różnorodności biologicznej oraz realizacji zadań ustawowych Minister Środowiska stale współpracuje z Głównym Inspektorem Sanitarnym oraz Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zgodnie z ustawą z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych minister właściwy do spraw środowiska, sprawuje nadzór oraz kontrolę nad przestrzeganiem i stosowaniem przepisów rzeczonej ustawy. Poza nim kontrolę przestrzegania przepisów ustawy sprawują w zakresie objętym swoją właściwością następujące organy: Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Pracy, organy administracji celnej w zakresie kontroli legalnego obrotu GMO oraz Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów RolnoSpożywczych. Minister może występować do wymienionych Inspekcji o przeprowadzenie kontroli przestrzegania przepisów ustawy, według ich właściwości. Jednocześnie organy kontrolne przeprowadzają kontrolę z urzędu. Inspekcje obowiązane są do niezwłocznego powiadamiania Ministra o stwierdzonych zagrożeniach związanych z GMO i podjętych w związku z tym działaniach. Zakres działań poszczególnych organów omawia dział IX. Ponadto zgodnie z art. 29 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych udział społeczeństwa w postępowaniu, którego przedmiotem jest wydanie zgody lub zezwolenia na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska, w tym wprowadzenie do obrotu produktów GMO regulują przepisy o udziale społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska. Społeczeństwo ma prawo zapoznać się z wnioskiem i towarzyszącą mu dokumentacją. Odbywa się to poprzez rejestry dotyczące GMO, które funkcjonują na stronie http://gmo.mos.gov.pl. W rejestrach nie są umieszczane wyłącznie informacje poufne, określone jako takie przez wnioskodawcę. Na podstawie ustawy z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych zostały wydane następujące akty wykonawcze: 1) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku w sprawie określenia szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska w związku z podjęciem działań polegających na zamkniętym użyciu GMO, zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO oraz wymagań jakie powinna spełniać dokumentacja zawierająca ustalenia takiej oceny (Dz. U. z 2002 roku Nr 107, poz.44).

134

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

2) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lutego 2002 roku w sprawie określenia szczegółowego sposobu funkcjonowania Komisji do spraw organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2002 r. Nr 19, poz. 196). 3) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 roku w sprawie określenia listy organizmów patogennych oraz ich klasyfikacji, a także niezbędnych środków dla poszczególnych stopni hermetyczności (Dz. U. Z 2002 r. Nr 212, poz. 1798). 4) Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 roku w sprawie określenia wzorów wniosków dotyczących zgód i zezwoleń na działania w zakresie organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U, z 2002 r. Nr 87, poz. 797). 5) Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 19 kwietnia 2002 roku w sprawie urzędów celnych właściwych dla przywozu i wywozu produktów GMO (Dz. U. Nr 43, poz. 406 z późn .zm.). Inne akty prawne mające związek z budowaniem systemu bezpieczeństwa biologicznego w Polsce: - ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2006 r. Nr 171, poz. 1225), - ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. z 2006 r. Nr 144, poz. 1045), - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z późn. zm.) regulująca dostęp do informacji o środowisku oraz udział społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji, - szereg aktów prawnych dotyczących organów wykonujących kontrolę przestrzegania przepisów ustawy o GMO (ustawy dotyczące działania poszczególnych inspekcji). Wymienione wyżej akty prawne zostały opracowane w oparciu o odpowiednie dyrektywy unijne. Niemniej na terenie RP obowiązują wprost także rozporządzenia WE, które omówiono w rozdziale dotyczącym regulacji prawnych UE. Dodatkowo w zakresie ochrony praw własności intelektualnej podstawowe znaczenie ma ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności przemysłowej (Dz. U. z 2001 r., Nr 49, poz. 508, ze zm.). Przepisy niniejszej ustawy dostosowują polski system prawa patentowego do standardów europejskich Ten podstawowy akt prawny powiązany jest ściśle z licznymi innymi normami. Podsumowując tę część niniejszego opracowania podkreślić należy, iż ustawa o GMO jest aktem podstawowym w kwestach organizmów genetycznie zmodyfikowanych i bezpieczeństwa biologicznego transponującym przepisy prawa unijnego i umów międzynarodowych w dziedzinie GMO.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

135

W najbliższym czasie system prawnej reglamentacji działalności w obszarze organizmów genetycznie zmodyfikowanych ulegnie gruntownej przebudowie, Ministerstwo Środowiska przygotowało bowiem projekt nowej ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych”. Opracowany projekt ustawy reguluje całokształt spraw dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych, określając zasady i warunki: prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych, zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych, wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako produktów lub w produktach, współistnienia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych z uprawami roślin niezmodyfikowanych genetycznie, udostępniania informacji o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Projekt ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych uchyli w całości obowiązującą obecnie ustawę z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.). Omawiany projekt nowej ustawy ma na celu: zapewnienie pełnej transpozycji przepisów prawa Unii Europejskiej w obszarze organizmów genetycznie zmodyfikowanych, doprecyzowanie tych przepisów, które w trakcie okresu obowiązywania ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych budziły wątpliwości interpretacyjne, określenie organów odpowiedzialnych za sprawy organizmów genetycznie zmodyfikowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W szczególności projekt ustawy wprowadza także konkretne zmiany w przepisach kompetencyjnych dotyczących organów kontrolnych, precyzujące zakres zadań służb kontrolnych w ramach kontroli i nadzoru przestrzegania przepisów o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Nowa ustawa - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, a wraz z nią inne akty prawne stworzą spójny system prawnej reglamentacji działalności w zakresie organizmów genetycznie zmodyfikowanych, jak również zapewnią precyzyjny podział zadań kontrolnych pomiędzy organami administracji publicznej. W dniu 13 lutego 2007 roku Projekt ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych został przyjęty przez Radę Ministrów. Biorąc pod uwagę powyższe, a jednocześnie uwzględniając opinie specjalistów można stwierdzić, że zarówno prawo Unii Europejskiej jak i krajowe w zakresie organizmów genetycznie zmodyfikowanych należy do najsurowszych na świecie, stawia bowiem wiele wymagań użytkownikom GMO, wyznacza również nowe zadania organom kontrolującym przestrzeganie przedmiotowych przepisów prawnych. Podkreślenia wymaga fakt, iż w polskim porządku prawnym z zakresu GMO znajdują się jeszcze rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w omawianym zakresie: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1829/2003 z dnia 22 września 2003 roku w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i pasz; oraz Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1830/2003 z dnia 22 września 2003 roku w sprawie identyfikacji i oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz identyfikacji produktów żywnościowych i paszowych wytworzonych z organizmów genetycznie zmodyfikowanych, zmieniającym Dyrektywę 2001/18/WE; omówione w poprzednich rozdziałach.

136

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

VII.4.2. Zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych „Poprzez zamknięte użycie GMO - rozumie się każde działanie polegające na modyfikacji genetycznej organizmów oraz procedury, według których GMO są hodowane, przechowywane, transportowane, niszczone, usuwane lub wykorzystywane w jakikolwiek inny sposób, podczas którego stosowane są specjalne zabezpieczenia w celu ograniczenia kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem”. Zamknięte użycie GMO wymaga uzyskania zgody Ministra Środowiska. Aby taką zgodę uzyskać niezbędne jest złożenie odpowiedniego wniosku. Zgodę wydaje się na czas określony, nie dłuższy niż na 5 lat, po stwierdzeniu, że spełnione zostały wymagane prawem warunki dokonania zamkniętego użycia GMO. Jeżeli przemawia za tym szczególnie ważny interes społeczny, związany z potrzebą ochrony zdrowia i życia ludzi lub ochrony środowiska, w zgodzie na zamknięte użycie GMO może być ustanowione zabezpieczenie roszczeń z tytułu wystąpienia negatywnych skutków w środowisku. Podjęcie działania polegającego na zamkniętym użyciu GMO wymaga przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska oraz zastosowania niezbędnych środków w celu uniknięcia tych zagrożeń. Klasyfikacji zamkniętego użycia GMO do jednej z kategorii dokonuje użytkownik GMO przeprowadzając ocenę zagrożeń. W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska wyróżnia się cztery kategorie działań zamkniętego użycia GMO: • kategoria I – działania nie powodujące zagrożeń, • kategoria II – o niewielkich zagrożeniach, • kategoria III – o umiarkowanych zagrożeniach, • kategoria IV – niosące duże zagrożenia. Użytkownik GMO ma obowiązek przestrzegania szczegółowych wymagań odnośnie do poziomów i rodzajów zabezpieczeń, określonych dla poszczególnych kategorii zamkniętego użycia GMO. Warunkiem przystąpienia do zamkniętego użycia GMO jest posiadanie przez użytkownika GMO planu postępowania na wypadek awarii powodującej niekontrolowane rozprzestrzenianie się GMO zagrażające zdrowiu ludzi lub środowisku w sposób bezpośredni lub z opóźnieniem. Plan postępowania, o którym mowa powyżej powinien być zgodny z kategorią działań zamkniętego użycia i zawierać w szczególności: - informacje o środkach bezpieczeństwa, które osoby narażone na zagrożenie powinny zastosować w przypadku awarii, - informacje o sposobach przeciwdziałania skutkom niekontrolowanego rozprzestrzeniania się GMO, w tym informacje o działaniach, które powinny być podjęte przez służby ratownicze działające w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego. Użytkownik GMO jest obowiązany do dołożenia należytych starań zmierzających do zapoznania się z planem postępowania na wypadek awarii przez osoby narażone na bezpośrednie zagrożenie spowodowane niekontrolowanym rozprzestrzenianiem się GMO. W przypadku zamkniętego użycia GMO zaliczonego do III lub IV kategorii zagrożenia użytkownik GMO ma obowiązek uzgodnienia planu postępowania, z właściwym miejscowo wojewodą. Wojewoda zgłasza, w drodze decyzji administracyjnej, swoje zastrzeżenia do planu postępowania lub potwierdza ich brak w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

137

VII.4.3. Szczegółowe informacje dotyczące zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska oraz wprowadzania do obrotu produktów GMO Poprzez zamierzone uwolnienie GMO do środowiska - rozumie się każde działanie polegające na zamierzonym wprowadzeniu do środowiska GMO albo ich kombinacji, bez zabezpieczeń ograniczających rozprzestrzenianie takich jak bariery fizyczne lub połączenie barier fizycznych z barierami chemicznymi lub biologicznymi, mających na celu ograniczenie kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem. Uwolnienie GMO do środowiska wymaga uzyskania zgody Ministra Środowiska. Aby taką zgodę uzyskać niezbędne jest złożenie odpowiedniego wniosku. Poniższy schemat obrazuje niezbędne procedury przy wprowadzaniu do środowiska GMO i produktów GMO. Rys. 13.

Procedury przy uwalnianiu GMO do środowiska i wprowadzania do obrotu 1 produktów GMO

Użytkownik Ocena zagrożeń

Komisja ds. GMO Rośliny Zgoda na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu

Zwierzęta Mikroorganizmy

Decyzja ministra właściwego ds. środowiska Nasiona** Zezwolenie na wprowadzenie do obrotu produktów GMO**

Środki żywienia zwierząt** Produkty przemysłowe

** w zezwoleniu na wprowadzenie do obrotu produktów GMO określa się sposób wykorzystania produktu

1

Według opracowania Strategia Biobezpieczeństwa 2002

138

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

Podjęcie działań polegających na zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO, wymaga przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska, oraz zastosowania niezbędnych środków w celu uniknięcia tych zagrożeń.. Utożsamianie ryzyka z niebezpieczeństwem jest niefortunne, ponieważ niebezpieczeństwo jest tylko jednym z elementów ryzyka. Innym elementem jest spodziewana korzyść2 Niestety wielu ludzi wiąże ryzyko ze szkodliwością, a są to zupełnie różne kategorie. Każda substancja, również żywność stanowi potencjalne zagrożenie, a stopień jej szkodliwości zależy od tego jak jej użyjemy. Dotyczy to nawet wody. Ocena zagrożenia jest procesem, który z jednej strony przeprowadzany jest przez podmiot ubiegający się o wydanie zezwolenia na użytkowanie GMO. Powinna być stosownie udokumentowana (zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku w sprawie szczegółowego sposobu przeprowadzania oceny zagrożenia oraz dokumentacji zawierającej ustalenia takiej oceny (Dz.U. 02. 107. 944)) oraz złożona wraz z wnioskiem w Ministerstwie Środowiska. Z drugiej strony jest to proces, który jest przeprowadzany przez organy administracji - ministra właściwego ds. środowiska i organ opiniodawczo-doradczy - Komisję ds. GMO przy rozpatrywaniu wniosków o wydanie zezwolenia na użytkowanie GMO. „Poprzez wprowadzenie do obrotu - rozumie się zamierzone uwolnienie GMO do środowiska polegające na dostarczaniu lub udostępnianiu osobom trzecim, odpłatnie lub nieodpłatnie produktu GMO, w tym wprowadzanie na rynek w wyniku produkcji lub dopuszczenie do obrotu na polskim obszarze celnym w ramach obrotu handlowego”. Produktem GMO –zgodnie z ustawą o GMO - jest GMO lub każdy wyrób składający się z GMO lub zawierający GMO lub ich fragmenty lub kombinację GMO, który jest wprowadzany do obrotu lub wywożony za granicę bądź przewożony tranzytem przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wprowadzenie do obrotu GMO jako produktu i w produktach obejmuje jednocześnie import danego GMO na teren Wspólnoty. Ponadto, zgodnie z art. 22 dyrektywy 2001/18, po wydaniu zezwolenia na wprowadzenie do obrotu danego GMO, państwa członkowskie nie mogą zakazywać, ograniczać ani utrudniać wprowadzenia do obrotu tego GMO. Oznacza to, że GMO może być swobodnie przemieszczane przez terytoria poszczególnych państw członkowskich. Jednocześnie każdy produkt, jeśli jest pakowany powinien być odpowiednio znakowany, stosowanie do postanowień art. 26 przywołanej dyrektywy, jak również Rozporządzeń1829/2003/WE i 1830/2003/WE. Ustawa o GMO wskazuje również, że minister właściwy do spraw środowiska, sprawuje nadzór oraz kontrolę nad przestrzeganiem i stosowaniem zawartych w niej przepisów. Innymi organami administracji państwowej sprawującymi kontrolę przestrzegania przepisów ustawy, a także kontrolę produktów GMO, w zakresie swoich kompetencji są ponadto: 1) Państwowa Inspekcja Sanitarna, 2) Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, 3) Inspekcja Ochrony Środowiska, 4) Inspekcja Weterynaryjna, 5) Inspekcja Handlowa, 2

K. Buchała, A. Zoll. 2000. Kodeks Karny, Część ogólna, komentarz do artykułów1-116 Kodeksu Karnego, Zakamycze, s.251

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

139

6) Państwowa Inspekcja Pracy, 7) organy administracji celnej w zakresie kontroli legalnego obrotu GMO, 8) Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Funkcje tych organów zostały opisane w rozdziale 9. Laboratoria Referencyjne Dyrektywa Unii Europejskiej, jak też polska Ustawa o GMO, przewidują powstanie laboratoriów zajmujących się analizą próbek żywności i produktów rolnych. Takie laboratoria funkcjonują przy wymienionych powyżej inspekcjach państwowych. Jednocześnie wymienione akty prawne nakładają obowiązek powołania tzw. laboratoriów referencyjnych, których zadaniem będzie m.in. - wykonywanie analiz i badań oraz wydawanie opinii w zakresie GMO, - wykonywanie analiz i badań oraz wydawanie opinii w zakresie GMO w przypadku zaistnienia rozbieżności, kwestionowania lub potrzeby potwierdzenia wyników uzyskanych na podstawie analiz i badań wykonanych przez inne laboratoria, w tym przez laboratoria należące do państwowych inspekcji: - przygotowywanie metodyk służących wykrywaniu GMO, - posiadanie wzorców fragmentów DNA dla techniki PCR, które pozwolą na identyfikację rodzajów wprowadzonej modyfikacji genetycznej, - organizowanie badań porównawczych w odniesieniu do poszczególnych metod analiz, - ujednolicanie poszczególnych metod analiz, - ujednolicanie metod i procedur badawczych, - wdrażanie nowych metod badań, - przekazywanie Ministrowi Środowiska informacji dotyczących metod analiz i badań porównawczych stosowanych przez laboratoria referencyjne państw członkowskich Unii Europejskiej, - szkolenie pracowników laboratoriów Inspekcji w zakresie nowych metod analiz i badań, - współpraca z laboratoriami referencyjnymi innych państw. Zgodnie z art. 15 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (dz. U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm. trzy instytuty naukowe uzyskały zezwolenie Ministra Środowiska na wykonywanie analiz : – Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie na przeprowadzanie badań i wydawanie opinii w zakresie roślin genetycznie zmodyfikowanych, produktów pochodzenia roślinnego i pasz. – Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie na przeprowadzanie badań i wydawanie opinii w zakresie roślin genetycznie zmodyfikowanych, produktów pochodzenia roślinnego oraz mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych. – Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Jastrzębcu na przeprowadzanie badań i wydawanie opinii w zakresie genetycznie zmodyfikowanych zwierząt gospodarskich i przetworzonych produktów pochodzenia zwierzęcego. W międzyczasie pierwsze z nich, Laboratorium w IHAR uzyskało w maju 2006 roku akredytację Polskiego Centrum Akredytacji na wykonywanie analiz żywności i pasz metodami jakościowymi (PCR) i ilościowymi (PCR w czasie rzeczywistym).

140

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

VII.4.4. Projekt nowej ustawy – Prawo o GMO Projekt ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych ma na celu zapewnienie transpozycji przepisów prawa Unii Europejskiej w zakresie organizmów genetycznie zmodyfikowanych, jak też wdrożenia postanowień Ramowego Stanowiska Polski dotyczącego tych organizmów, przyjętego przez Radę Ministrów w dniu 7 marca 2006r. Projekt ustawy ma także na celu sprecyzowanie tych przepisów, które w trakcie dotychczasowego okresu obowiązywania ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych budziły wątpliwości interpretacyjne. Projekt nowej ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych reguluje zagadnienia dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych, w zakresie: a) prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, b) zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych, c) zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych, d) wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako produktów lub w produktach, e) tworzenia stref wskazanych do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, udostępniania informacji o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. W zakresie transpozycji przepisów prawa Unii Europejskiej, projekt ustawy dokonuje wdrożenia postanowień dyrektyw z omawianej dziedziny. W zakresie wykonania przepisów prawa Unii Europejskiej, projekt ustawy wprowadza regulacje prawne, mające na celu zapewnienie stosowania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady odnoszących się do omawianego zagadnienia. W projekcie ustawy wskazano organy odpowiedzialne za sprawy organizmów genetycznie zmodyfikowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W szczególności projekt ustawy wprowadza konkretne zmiany w przepisach kompetencyjnych, dotyczących organów kontrolnych, precyzujące zakres zadań służb kontrolnych w ramach kontroli i nadzoru przestrzegania przepisów o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Ze względu na niechęć polskiego społeczeństwa, skierowaną przeciwko organizmom genetycznie zmodyfikowanym oraz negatywne stanowisko Rządu wobec wszystkich kategorii działań z GMO, za wyjątkiem zamkniętego użycia GMO, w projekcie ustawy znajdują się jasno określone zakresy kontroli przewidziane dla siedmiu inspekcji w celu uszczelnienia i zagwarantowania skutecznego systemu kontrolnego. Zaproponowane zmiany legislacyjne obejmują również swoim zakresem także inne ustawy, które pozostają w związku z problematyką dotyczącą organizmów genetycznie zmodyfikowanych i ich prawnej reglamentacji. Projekt ustawy dzieli się na jedenaście działów. W każdym dziale zostały umieszczone przepisy, pogrupowane w jednostki systematyzacyjne niższego rzędu - rozdziały. Kryterium grupowania zespołów przepisów w działy stanowił zakres spraw regulowanych w danym dziale, określony zwięźle w tytule działu. Pogrupowanie zespołów przepisów w działy zapewnia przejrzystość oraz ułatwia adresatom norm prawnych odszukanie tych przepisów, które ich bezpośrednio dotyczą.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

141

Na uwagę zasługuje fakt istnienia wyłączeń z zakresu zastosowania projektu ustawy, co jest zgodne z postanowieniami dyrektyw regulujących omawiany obszar. Wskazano w nich, że przepisy projektu ustawy nie mają zastosowania do żywności, produktów leczniczych oraz pasz genetycznie zmodyfikowanych. Przepisy ustawy nie maja zastosowania do modyfikacji genetycznych istoty ludzkiej, w tym także w prenatalnej fazie jej rozwoju. Dział I – to przepisy ogólne, zawierający definicje i przepisy natury ogólnej majace zastosowanie do całego projektu (np. ocena zagrożenia) Dział II - zawarte są przepisy dotyczące organów właściwych w sprawach dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Dział III – przepisy dotyczące zamkniętego użycia GMO – zawierają regulacje odnoszące się do prac eksperymentalnych prowadzonych w systemach zamkniętych. Dział IV - ustawy dotyczy zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych. Biorąc pod uwagę fakt, że zamierzone uwolnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych będzie przebiegało w środowisku naturalnym, dlatego zasadą przyświecającą opracowaniu przepisów było stworzenie maksymalnie surowego reżimu oceniania bezpieczeństwa danego eksperymentu polowego w kontekście jego bezpieczeństwa dla środowiska. Biorąc pod uwagę, że Polska jest ewenementem pod względem bogactwa bioróżnorodności wprowadzenie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska może spowodować poważne zakłócenia w jego funkcjonowaniu, zasadą naczelną stało się maksymalnie surowe ocenianie wszystkich elementów składowych danego eksperymentu polowego. Dział V – wprowadzenie do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako produkt lub w produktach - określono szczegółowe procedury dotyczące postępowania z wnioskami, które dotyczą wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako produkt lub w produktach. Zgodnie z przepisami projektu ustawy wprowadzenie do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produktach na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wymaga uzyskania decyzji. Decyzję tą wydaje minister właściwy do spraw środowiska. Decyzja ministra właściwego do spraw środowiska wydawana jest dopiero po przekazaniu mu decyzji właściwego organu Wspólnoty Europejskiej, w przypadku zastosowania procedury wynikającej z art. 18 ust. 1 Dyrektywy 2001/18/EC. Jednocześnie na obszarze Wspólnoty mogą znaleźć się organizmy genetycznie zmodyfikowane jako produkty lub w produktach, które zostały dopuszczone do obrotu decyzjami właściwych organów innych niż Rzeczypospolita Polska państw członkowskich W takich przypadkach decyzje wydane przez te organy są uznawane w takim samym stopniu, co decyzja wydana przez Ministra Środowiska. Dział VI - na uwagę zasługują przepisy dotyczące zasad tworzenia stref wskazanych do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, które wynikają z konieczności wdrażania zasad koegzystencji. W Ramowym Stanowisku RP znajduje się informacja, że Polska opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie zmodyfikowanej kukurydzy, rzepaku, buraka, ziemniaka i soi. Jednocześnie Państwa Członkowskie powinny opracować zasady prowadzenia upraw na swoich terytoriach biorąc pod uwagę warunki krajowe i regionalne. Zgodnie z Ramowym Stanowiskiem Rządu RP prowadzenie upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych powinno być maksymalnie ograniczone lub wręcz wykluczone. Zaproponowane w projekcie ustawy przepisy pozwalają na minimalizację ryzyka związanego z wymieszaniem materiału rozmnożeniowego, bądź krzyżowaniem się

142

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

roślin zmodyfikowanych genetycznie z niezmodyfikowanymi oraz umożliwiają kontrolę upraw genetycznie zmodyfikowanych. Organem administracji rządowej właściwym w zakresie upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie minister właściwy do spraw rolnictwa i rozwoju wsi, który będzie wydawał decyzję w tej sprawie w porozumieniu z ministrem właściwym ds. środowiska oraz po zasięgnięciu opinii rady gminy. Rolnik zamierzający utworzyć strefę, w której będzie prowadził uprawę roślin genetycznie zmodyfikowanych będzie ponosił odpowiedzialność cywilną za swoją działalność w związku z ewentualnym przekrzyżowaniem lub mechanicznym wymieszaniem materiału rozmnożeniowego. W dziale VII zostały określone zasady dotyczące konieczności zgłaszania organizmów genetycznie zmodyfikowanych, które zostały dopuszczone do obrotu jako produkt lub w produktach lub dopuszczone do uprawy na obszarze Wspólnoty Europejskiej, które mają być wykorzystywane w pracach zamkniętego użycia i zamierzonego uwolnienia. Dział ten został opracowany w celu pozyskiwania danych koniecznych dla prowadzenia monitoringu prac z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W dziale VIII - projekt ustawy reguluje udostępnianie informacji w sprawach organizmów genetycznie zmodyfikowanych i udziału społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji dotyczących tych organizmów. W projekcie w dziale IX zawarto także przepisy dotyczące odpowiedzialności prawnej, zarówno cywilnej jak i karnej. Pojawiły się nowe kategorie czynów, które powinny być penalizowane (karze podlega osoba nieuzyskująca decyzji na utworzenie strefy wskazanej do uprawy, osoba nieprzechowująca dostatecznie długo dokumentacji handlowej w przypadku zbytu produktów GMO). Ze względu na stopień szkodliwości czynów określona zastała kategoria czynów kwalifikowanych jako wykroczenia oraz jako przestępstwa. Dział X i XI zawierają przepisy zmieniające poszczególne ustawy oraz przepisy końcowe. Uwagi końcowe Aktualnie trwają prace nad nową ustawą o GMO. Stworzono już projekt nowej ustawy, która będzie nosiła nazwę Prawo o Organizmach Zmodyfikowanych Genetycznie. Nowa wersja ustawy wzbudza wiele kontrowersji i polemik. Wypowiadają się o niej autorytety naukowe, organizacje pozarządowe, biuro analiz Sejmu i politycy. W efekcie dyskusji stworzono projekt aktu, który przewiduje szereg zmian w stosunku do ustawy z 2001 roku. Znakowanie produktu GMO, o którym mowa w Dyrektywie 2001/18, nie będącym żywnością lub paszą. Produkt GMO – to organizm genetycznie zmodyfikowany lub każdy wyrób składający się z organizmu genetycznie zmodyfikowanego lub zawierający organizm genetycznie zmodyfikowany lub kombinację organizmów genetycznie zmodyfikowanych, który jest wprowadzany do obrotu;

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

143

Nowa ustawa o GMO wprowadza obowiązek znakowania produktów GMO: 1) udostępnianych w celu dokonywania zamkniętego użycia; 2) udostępnianych w celu dokonywania zamierzonego uwolnienia; 3) wprowadzanych do obrotu. Obowiązek znakowania produktu nie dotyczy produktów przeznaczonych do bezpośredniego przetwarzania, jeżeli: 1) zawierają organizmy genetycznie zmodyfikowane w ilości poniżej 0,9%; także gdy 2) zawartość GMO jest przypadkowa lub jest nieunikniona technicznie. Na etykiecie lub w dokumentacji handlowej, produktów wprowadzanych do obrotu umieszcza się następujące informacje: 1) nazwę handlową produktu; 2) nazwę organizmu genetycznie zmodyfikowanego zawartego w produkcie; 3) imię i nazwisko, miejsce zamieszkania albo nazwę i siedzibę użytkownika wprowadzającego do obrotu produkt oraz jego adres; 4) napis „Ten produkt zawiera organizmy genetycznie zmodyfikowane”; Napis na etykiecie powinien być czytelny i zapisany czcionką tej samej wielkości, co nazwa produktu. Ponadto W decyzji na zamknięte użycie, na zamierzone uwolnienie oraz w decyzji na wprowadzenie do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produkcie mogą być określone dodatkowe wymagania dotyczące znakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych wykorzystywanych podczas tych działań. Dodatkowe wymagania dotyczące znakowania mogą dotyczyć następujących informacji: 1) opisu zamierzonego zastosowania produktu; 2) informacji o różnicy wartości użytkowej między produktem a jego tradycyjnym odpowiednikiem; 3) opisu regionów geograficznych i rodzaju środowisk, na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej, w których produkt zamierza się wykorzystywać, a w razie potrzeby także szacunkowej skali wykorzystania tego produktu na każdym z tych obszarów; 4) środków, które powinny być podjęte w przypadku niezamierzonego uwolnienia organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produkcie; 5) szczególnych wymagań dotyczących magazynowania i transportu produktu; 6) szczegółowych instrukcji dotyczących monitorowania i przekazywania sprawozdań, zapewniających efektywne informowanie o działaniach niepożądanych produktu; 7) środków ograniczających wykorzystywanie produktu, w szczególności dotyczących miejsca i celu dozwolonego wykorzystywania produktu.

144

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

ZNAKOWANIE ŻYWNOŚCI GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANEJ 3 Znakowanie spełnia jedno z podstawowych założeń ustawodawstwa w zakresie żywności GM, a mianowicie daje konsumentowi możliwość świadomego wyboru określonego produktu spożywczego. Wymogiem znakowania objęta jest dostarczana końcowemu konsumentowi żywność, która zawiera lub składa się z GMO, jest wyprodukowana lub zawiera składniki wyprodukowane z GMO. Zgodnie z art. 13 rozporządzenia 1829/2003, na etykiecie produktu spożywczego, który zawiera lub składa się z GMO, jest wyprodukowany lub zawiera składniki wyprodukowane z GMO powinna być umieszczona jedna z następujących informacji: • ‘genetycznie zmodyfikowany’, • ‘wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanej (nazwa organizmu np. kukurydzy)’, • ‘zawiera genetycznie zmodyfikowany (nazwa organizmu np. rzepak)’, • ‘zawiera (nazwa składnika np. olej) wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanej (nazwa organizmu np. kukurydzy)’, Istnieją również wymagania dodatkowego znakowania genetycznie zmodyfikowanych produktów spożywczych, które różnią się od swoich konwencjonalnych odpowiedników pod względem np. wartości odżywczych, lub mogą mieć wpływ na kwestie o charakterze etycznym lub religijnym. Uzupełniające informacje powinny znaleźć się także na etykiecie genetycznie zmodyfikowanego produktu spożywczego, który nie ma konwencjonalnego odpowiednika. W takiej sytuacji konieczną, uzupełniającą informacją umieszczoną na etykiecie jest charakterystyka tej żywności. Ww. rozporządzenie 1830/2003, zgodnie z tytułem, również reguluje kwestie znakowania produktu GMO, w tym także żywności GM. Wszystkie produkty w opakowaniach jednostkowych, zawierające lub składające się z GMO, muszą zawierać na etykiecie następującą informację: „ten produkt zawiera genetycznie zmodyfikowany organizm” lub „ten produkt zawiera genetycznie zmodyfikowany (nazwa organizmu)”. Dla nieopakowanych jednostkowo produktów, oferowanych konsumentowi końcowemu lub w miejscach zbiorowego żywienia (restauracjach, szpitalach, stołówkach itp.), taka informacja musi pojawić się przy produkcie w widocznym dla konsumenta miejscu. MOŻLIWOŚĆ ŚLEDZENIA PRODUKTU (TRACEABILITY) Zakresem obowiązywania rozporządzenia 1830/2003 objęta jest nie tylko żywność, ale każde GMO, które uzyskało pozytywną decyzję instytucji Unii Europejskiej na umieszczenie na rynku. Biorąc pod uwagę powyższe przepisy, rozporządzenia 1830/2003 muszą być przestrzegane zarówno w przypadku nasion przeznaczonych do uprawy, jak również keczupu wyprodukowanego z genetycznie zmodyfikowanych pomidorów. System traceability jest ułatwieniem kontroli i weryfikacji wymaganego przepisami prawnymi znakowania. Umożliwia również sprawne wycofanie produktów spożywczych zawierających lub składających się z GMO, w przypadku kiedy zaistnieje ryzyko zagrożenia dla zdrowia ludzi lub bezpieczeństwa środowiska. Jednocześnie, zaletą dobrze 3

I. Tańska. „Żywność genetycznie zmodyfikowana – uregulowania prawne obowiązujące w Unii Europejskiej”, Poświętne 2005.

AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO

145

funkcjonującego systemu traceability jest ograniczenie potrzeb przeprowadzania kosztownych badań laboratoryjnych żywności pod kątem zawartości GMO. W praktyce system powinien działać w sposób następujący: rolnik uprawiający rośliny GM musi poinformować każdego odbiorcę swoich plonów, że są one genetycznie zmodyfikowane. Co więcej, musi posiadać rejestr zawierający informację komu i kiedy udostępnił GM plony. Rejestr musi być prowadzony bez względu na fakt, czy rolnik udostępnił ww. plony za opłatą czy też bezpłatnie. Wymóg wdrożenia systemu traceability obowiązuje wszystkich operatorów żywności, to znaczy wszystkie osoby, które umieszczają produkt GM na rynku lub otrzymują taki produkt od dostawców wewnątrz Unii Europejskiej. Ma to na celu szybkie zidentyfikowanie źródła pochodzenia i podmiotu, do którego produkt spożywczy został dostarczony. Istnieje pewne rozróżnienie wymogów systemu traceability w zależności od tego, czy produkt spożywczy zawiera lub składa się z GMO, czy jest wyprodukowany z GMO. W pierwszym przypadku (produkt spożywczy zawiera lub składa się z GMO) operator żywności musi przekazać na piśmie operatorowi otrzymującemu produkt spożywczy, informację o tym, że produkt ten lub jego składniki zawierają lub składają się z GMO oraz unikalny identyfikator, przypisany zgodnie z rozporządzeniem Komisji nr 65/2004 z 14 stycznia 2004 r. ustanawiającym system określania i powoływania unikalnego identyfikatora dla organizmów genetycznie zmodyfikowanych, każdemu GMO wprowadzonemu do obrotu w UE. W sytuacji, kiedy produkt spożywczy jest wyprodukowany z GMO, operatorzy żywności muszą przekazać odbiorcy produktu, na piśmie, informację wskazującą, który z poszczególnych składników żywności jest wyprodukowany z GMO, natomiast w przypadku produktu spożywczego, który nie posiada listy składników, ww. pisemna informacja musi zawierać wskazanie, że produkt jest wyprodukowany z GMO. W obydwu przypadkach dokumentacja powinna być przechowywana przez 5 lat od daty każdej transakcji zarówno przez podmiot udostępniający, jak i otrzymujący genetycznie zmodyfikowany produkt spożywczy. Każdy operator żywności jest zobligowany do udostępnienia informacji, zawartych w rejestrze, na życzenie kompetentnego urzędu. Biorąc pod uwagę fakt, że proces produkcji żywności jest wieloetapowy, może się zdarzyć, że na którymś z jego etapów nastąpi przypadkowe zanieczyszczenie produktu spożywczego lub jego składnika organizmami genetycznie zmodyfikowanymi. Taka sytuacja może mieć miejsce np. podczas transportu czy przechowywania. Eksperci twierdzą, że praktycznie nie jest możliwe uzyskanie produktów spożywczych lub ich składników, które są w 100 % wolne od GMO. Dlatego też, w aktach prawnych przewidziano wyjątki, w których żywność GM nie podlega wymogowi znakowania lub nie jest przedmiotem systemu traceability. W tym celu zostały określone progi zawartości GMO (ang. thresholds). Próg ten wynosi 0,9% dla każdego składnika liczonego indywidualnie. Po przekroczeniu ww. progu konwencjonalny produkt spożywczy musi być znakowany jako składający się, zawierający lub wyprodukowany z GMO. Zwolnienie z obowiązku znakowania i traceability, ze względu na zawartości GMO poniżej progu 0,9%, ma zastosowanie tylko i wyłącznie wtedy, jeśli producent żywności jest w stanie udowodnić, że obecność materiału genetycznie zmodyfikowanego jest przypadkowa lub technicznie nieunikniona. W takiej sytuacji operatorzy żywności muszą udowodnić, że podjęli wszelkie dostępne działania i wykorzystali wszystkie możliwe środki, aby uniknąć obecności materiału genetycznie zmodyfikowanego w produkowanej przez nich żywności.

146

A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY

Próg 0,9 % zawartości materiału genetycznie zmodyfikowanego został wyznaczony dla GMO, które pozytywnie przeszły proces autoryzacji na podstawie przepisów Unii Europejskiej. Artykuł 47 rozporządzenia 1829/2003 odnosi się do sytuacji, w której w żywności GM, lub w jej składnikach, przypadkowo lub w sposób technicznie nieunikniony znajdzie się materiał genetycznie zmodyfikowany, który ww. autoryzacji nie uzyskał. Dla takich GMO został wyznaczony próg 0,5 % zawartości GMO, liczony indywidualnie dla każdego składnika. Niemniej jednak istnieją dwa warunki, które muszą być spełnione, aby środki spożywcze zawierające ten nieautoryzowany materiał genetyczny mogły znaleźć się na rynku. Po pierwsze materiał ten musi posiadać przychylną opinię komitetów naukowych Wspólnoty lub Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), wydaną przed wejściem w życie rozporządzenia 1829/2003. Po drugie metoda detekcji tych GMO musi być dostępna publicznie. Rozporządzenie 1829/2003 wyznacza również ramy czasowe dla znajdowania się w obrocie ww. środków spożywczych - do 2007r. Zgodnie z ww. art. 47 oraz na podstawie art. 18 rozporządzenia Komisji nr 641/2004 z 6 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonywania rozporządzenia nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady odnoszącego się do wniosków o zatwierdzenie nowego typu żywności i paszy genetycznie zmodyfikowanej, powiadamiania o istniejących produktach, oraz przypadkowym lub technicznie nieuniknionym występowaniu materiału genetycznie zmodyfikowanego, który pomyślnie przeszedł ocenę ryzyka; Komisja Europejska opublikowała listę materiałów genetycznie zmodyfikowanych, które uzyskały pozytywną oceną ryzyka. (http://www.europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology/gmfood/events_en.pdf ) Innym wyjątkiem, nie objętym wymogiem prowadzenia systemu traceability i znakowania są także produkty spożywcze takie jak mięso, mleko czy jajka, pochodzące od zwierząt karmionych paszami genetycznie zmodyfikowanymi, lub w leczeniu których zostały wykorzystane genetycznie zmodyfikowane produkty lecznicze. Znakowanie produktów, będących paszą określa art. 25 Rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 1) oraz rozporządzenie WE) nr 1830/2003 z dnia 22 września 2003 r. Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącego możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.). Znakowanie dotyczy produktu autoryzowanego na terenie Wspólnoty, w którym zawartość GMO przekracza 0,9 %.

VIII. RAMOWE STANOWISKO POLSKI DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO)

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO R AMOWE STANOWISKO P OLSKI DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH ( GMO )

wersja z uwzględnieniem uwag Rady Ministrów z dnia 03 kwietnia 2006 r.

RAMOWE STANOWISKO POLSKI DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO)

Wprowadzenie Obowiązujące aktualnie przepisy wspólnotowe z zakresu GMO regulują następujące zagadnienia: 1. zamknięte użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych - dyrektywa 90/2191 i zmieniająca ją dyrektywa 98/812 organem odpowiedzialnym w Polsce za te kwestie, na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (DZ.U. nr 76, poz. 811 ze zmianami), jest minister właściwy do spraw środowiska; 2. zamierzone uwolnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych, oraz wprowadzanie do obrotu produktów genetycznie zmodyfikowanych - na podstawie przepisów dyrektywy 2001/18/WE3 - organem odpowiedzialnym w Polsce za te kwestie, na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (DZ.U. nr 76, poz. 811 ze zmianami), jest minister właściwy do spraw środowiska; 3. wprowadzanie do obrotu żywności i pasz genetycznie zmodyfikowanych na podstawie przepisów Rozporządzenia 1829/20034 Parlamentu Europejskiego i Rady - organami odpowiedzialnym w Polsce za kwestie wprowadzanie do obrotu żywności, na podstawie ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (DZ.U. z 2005r. Nr 31 poz. 265 tekst jednolity), jest Główny Inspektor Sanitarny. Natomiast za wprowadzenie do obrotu pasz genetycznie zmodyfikowanych organem odpowiedzialnym w Polsce będzie minister właściwy do spraw rolnictwa (projekt ustawy o paszach przyjęty przez KERM w dniu 7 lutego 2006r.);

1

2

3

4

dyrektywa 90/219/EWG z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie (Dz.Urz. WE L 117 z 08.05.1990), dyrektywa 98/81/WE z dnia 26 października 1998 r. zmieniającej dyrektywę 90/219/EWG w sprawie ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie (Dz.Urz. WE L 330 z 05.12.1998), dyrektywa 2001/18/WE z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylenia dyrektywy 90/220/EWG (Dz.Urz.WE L 106 z 17.04.2001), rozporządzenie (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz.Urz. WE L 268 z 18.10.2003),

150

WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

4. rejestracja odmian roślin uprawnych, w tym również odmian genetycznie zmodyfikowanych - zgodnie z przepisami ustawy z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz.U. z 003.Nr137, poz.1299) oraz przepisami dyrektywy 2002/53/W5 jest minister właściwy do spraw rolnictwa; Na poziomie UE brak jest jeszcze wiążących regulacji prawnych dotyczących uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych oraz współistnienia pomiędzy trzema formami rolnictwa - rolnictwem tradycyjnym, ekologicznym i rolnictwem wykorzystującym rośliny transgeniczne. Istnieją jedynie regulacje cząstkowe w postaci zaleceń Komisji Europejskiej.

NINIEJSZY DOKUMENT ZAWIERA STANOWISKO RZĄDU RP W STOSUNKU DO: I. ZAMKNIĘTEGO UŻYCIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH II. ZAMIERZONEGO UWOLNIENIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH DO ŚRODOWISKA W CELACH DOŚWIADCZALNYCH

III. PRODUKTÓW GM INNYCH NIŻ ŻYWNOŚĆ I PASZE IV. ŻYWNOŚCI GM I PASZ GM V. UPRAW GATUNKÓW ROŚLIN GM

I.

ZAMKNIĘTE UŻYCIE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Zgodnie z przepisami dyrektywy 90/219 i zmieniającej ją dyrektywy 98/81 zamknięte użycie pojmowane jest jako działanie polegające na modyfikacji genetycznej organizmów lub prowadzeniu kultur organizmów genetycznie zmodyfikowanych, oraz polegające na magazynowaniu, transporcie w obrębie zakładu inżynierii genetycznej, niszczeniu, usuwaniu lub wykorzystywaniu tych organizmów w inny sposób, podczas którego są stosowane zabezpieczenia, w szczególności w postaci zamkniętej instalacji, zamkniętego pomieszczenia lub innej fizycznej bariery, w celu efektywnego ograniczenia kontaktu organizmów z ludźmi i środowiskiem. Na terenie RP Minister Środowiska jest organem właściwym w sprawach wydawania decyzji na prowadzenie prac w systemach zamkniętych, w których wykorzystywane są organizmy genetycznie zmodyfikowane (art. 9 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych). Prace naukowe prowadzone w systemach zamkniętych mają na celu otrzymanie organizmów, które mogą być wykorzystane między innymi jako farmaceutyki. Realizowane są projekty związane z opracowaniem np. szczepionki czerniakowej, insuliny, szczepionki przeciw żółtaczce, dotyczące mechanizmów naprawy układu nerwowego u ssaków. Wyniki prac zamkniętego użycia mają w przyszłości służyć ksenotransplantacji. Zamknięte użycie dotyczy także prac nad chorobami genetycznymi u człowieka.

5

dyrektywa 2002/53/WE z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie Wspólnego Katalogu Odmian Gatunków Roślin Rolniczych (Dz. Urz. L 193 z 20.07.2002).

RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 151

Podłożem wykonywania wszystkich prac jest inżynieria genetyczna wykorzystująca organizmy genetycznie zmodyfikowane. Jednocześnie podkreślić należy, iż badania polskich jednostek naukowych prowadzone są na bardzo wysokim poziomie i są cenione w świecie. Z punktu widzenia potencjalnego odbiorcy „produktów” zamkniętego użycia, nie jest właściwe zaprzestanie wykonywania tego rodzaju prac, gdyż spowoduje to eliminację nauki polskiej ze światowego nurtu rozwoju biotechnologii i uniemożliwi wprowadzanie rozwiązań innowacyjnych w zakresie wielu dziedzin gospodarczych. Biorąc pod uwagę oczekiwania społeczeństwa dotyczące nowych technologii, które umożliwią zastosowanie skuteczniejszych działań w medycynie i farmacji, oraz produkcję organizmów, które będą wykorzystywane w procesach technologicznych służących ochronie środowiska (biopaliwa, bioplastiki, bioremediacje gleb) prace w tym zakresie powinny być kontynuowane. Stanowisko Rządu RP: Rząd Polski popiera prowadzenie prac zamkniętego użycia GMO zgodnie z warunkami określonymi w przepisach prawa.

II. ZAMIERZONE UWOLNIENIE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH DO ŚRODOWISKA W CELACH DOŚWIADCZALNYCH Zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18 - zamierzone uwolnienie pojmowane jest jako działanie polegające na zamierzonym wprowadzeniu do środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych albo ich kombinacji, w celach doświadczalnych, bez stosowania zabezpieczeń mających na celu ograniczenie ich kontaktu z ludźmi i środowiskiem. Działania te mają na celu określenie wpływu organizmów genetycznie zmodyfikowanych na zdrowie ludzi i na środowisko i poprzedzają wprowadzenie do obrotu produktów GMO. Działania te jako jedyne umożliwiają również otrzymanie wyników, na podstawie których można orzec o bezpieczeństwie bądź zagrożeniu ze strony danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego. Wyłącznie na ich podstawie władze krajowe mogą starać się zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18/WE jak też dyrektywy 2002/53/WE o pełne bądź czasowe ograniczenia użytkowania danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego na swoim terytorium. Zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE sprawa uwolnienia do środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych wiąże się z większym ryzykiem aniżeli prace zamkniętego użycia (szczególnie w zakresie oddziaływania danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego na środowisko, jak też może spotkać się z protestem lokalnej społeczności), Minister Środowiska przed wydaniem decyzji zawsze konsultuje się z władzami lokalnymi, informując je o zamiarze przeprowadzenia testów polowych na terenach zarządzanych przez nie i daje im czas na powiadomienie o tym fakcie lokalną społeczność oraz na zgłoszenie ewentualnych uwag. Jednocześnie zgodnie z obowiązującymi przepisami w sprawach testowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych w warunkach środowiskowych zawsze opracowywana jest opinia Komisji ds. Organizmów Genetycznie Zmodyfikowanych, która jest organem opiniodawczo-doradczym Ministra Środowiska. Decyzja Ministra Środowiska wydawana jest po opracowaniu szczegółowej oceny

152

WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

zagrożenia dla zdrowia ludzi i dla środowiska, które może być wynikiem użycia danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego. Informacja o przeprowadzaniu eksperymentów polowych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi wraz ze streszczeniem opisującym doświadczenie przesyłana jest do Komisji Europejskiej i przekazywana do wiadomości każdemu państwu członkowskiemu. Postępowanie w procesie podejmowania decyzji na zamierzone uwolnienie do środowiska opierają się zarówno na kryteriach naukowych dotyczących oceny zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska w kontekście danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego, jak też kryteriach proceduralnych przed wydaniem decyzji. Zarówno kryteria naukowe jak i proceduralne określone są w obowiązujących przepisach ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz aktach wykonawczych wydanych do niej6. Zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE prowadzenie doświadczeń polowych powinno pozwolić na: • testowanie w warunkach polowych transgenicznych roślin uprawnych w celu uzyskania niezbędnych wyników jeżeli będzie planowane ich zarejestrowanie w Krajowych Katalogach, • uzyskanie wyników rolno-środowiskowych dotyczących wpływu organizmów genetycznie zmodyfikowanych na środowisko w warunkach klimatycznych danego kraju, • prowadzenie krajowych badań naukowych z poszczególnymi roślinami, ponieważ tylko wyniki uzyskane podczas przeprowadzania testów krajowych, które wskazują na niebezpieczeństwo danego organizmu, są uznawane przez właściwe organy Unii Europejskiej podczas starań państwa o wprowadzanie czasowego bądź całkowitego zakazu stosowania i ewentualnej uprawy w danym kraju roślin genetycznie zmodyfikowanych, • zbadanie faktycznych możliwości ograniczenia stosowania środków ochrony roślin w przypadkach doświadczeń z roślinami transgenicznymi czy zwiększenie skuteczności pobierania składników pokarmowych przez rośliny np. przy badaniu mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych. Stanowisko Rządu RP: Ponieważ Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym od GMO a powyższe reguły nie są w pełni precyzyjne, dlatego Rząd Polski opowiada się przeciwko prowadzeniu zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach doświadczalnych na terytorium RP.

6

ustawa z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811, z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365, z 2003 r. Nr 130, poz. 1187 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku w sprawie określenia szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska w związku z podjęciem działań polegających na zamkniętym użyciu GMO, zamierzonym uwolnieniu GMO do środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO oraz wymagań jakie powinna spełniać dokumentacja zawierająca ustalenia takiej oceny (Dz. U. z 2002 roku Nr 107, poz.944); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 roku w sprawie określenia wzorów wniosków dotyczących zgód i zezwoleń na działania w zakresie organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U, z 2002 r. Nr 87, poz. 797).

RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 153

III. WPROWADZENIE DO OBROTU PRODUKTÓW GMO PRODUKTY GM INNE NIŻ ŻYWNOŚĆ I PASZE Wprowadzenie do obrotu produktu GM, w myśl definicji znajdującej się w dyrektywie 2001/18, polega na dostarczeniu lub udostępnieniu osobom trzecim, odpłatnie lub nieodpłatnie, tego produktu. Produkty, które będą mogły znajdować swe zastosowanie w celach przemysłowych lub jako materiał siewny do uprawy wprowadzane są do obrotu zgodnie z procedurą określoną w dyrektywie 2001/18/EC . Zgodnie z obowiązującymi przepisami za wprowadzenie do obrotu produktów GM w oparciu o tę dyrektywę odpowiada w Polsce Minister Środowiska. Produkty dopuszczone do obrotu na jej podstawie mogą być użytkowane i wykorzystane we wszystkich gałęziach przemysłu, z wyłączeniem stosowania ich jako żywność lub pasza. Procedura wprowadzenia do obrotu produktów GM zapewnia wszystkim państwom członkowskim UE udział w podejmowaniu decyzji podczas głosowań na forum Komitetu dyrektywy 2001/18 i ewentualnie Rady Ministrów ds. Środowiska. Głosowania poprzedzone są dyskusjami, które dają możliwość wypowiedzenia się w odniesieniu do poszczególnych wniosków i wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości. Procedura ta zapewnia również możliwość wypowiedzenia się każdego podmiotu, włączając opinię publiczną, w stosunku do rozpatrywanego wniosku o wprowadzenie produktu GM do obrotu. Przepisy prawne UE określające wymogi dla produktów GM uważane są za najbardziej surowe na świecie. Stawiają one bardzo wysokie wymagania dla tych produktów. Konieczność właściwego znakowania produktów GM zapewnia konsumentom możliwość świadomego wyboru między tymi produktami a ich konwencjonalnymi odpowiednikami. Zgodnie z traktatową zasadą swobodnego przepływu towarów wprowadzenie do obrotu produktu GM na terytorium jednego z krajów członkowskich Unii Europejskiej oznacza również możliwość występowania w obrocie tego produktu na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Na obszarze Wspólnoty w obrocie znajdują się produkty GM dopuszczone do obrotu decyzjami właściwych organów państw członkowskich wydanymi zgodnie z procedura zawarta w dyrektywie 2001/18. Decyzje zawsze dotyczą wprowadzenia do obrotu żywego organizmu genetycznie zmodyfikowanego, który może być w dalszych procesach przetwarzany i wykorzystywany w odpowiednich gałęziach przemysłu. W odniesieniu do wprowadzania do obrotu produktów GM dotychczas Rząd Polski rozpatrywał indywidualnie każdy produkt. We wrześniu 2004 r. Komitet Europejski Rady Ministrów przyjął dokument, z którego wynika konieczność osobnego rozpatrywania każdego produktu genetycznie zmodyfikowanego, wprowadzanego do obrotu na terenie Wspólnoty Europejskiej przez upoważnione do tego organy RP. Na terytorium Wspólnoty odbywa się proces dopuszczania do obrotu na podstawie Dyrektywy 2001/18/WE produktów GM takich jak genetycznie zmodyfikowana bawełna, genetycznie zmodyfikowane kwiaty cięte, genetycznie zmodyfikowany ryż. Dopuszczane sa również do obrotu produkty takie jak kukurydza, rzepak, burak, ziemniak skrobiowy. W przypadku pierwszej grupy produktów nie ma możliwości ich uprawy na terytorium RP i nie ma możliwości spowodowania tym samym szkód w środowisku, zaś produkty te mogą być wykorzystywane w gospodarce. Druga grupa produktów ma istotne znaczenie zarówno dla rolnictwa, przemysłu związanego z rolnictwem i innych branż (np. przemysł paliwowy, skrobiowy, włókienniczy) ale produkty te mogą też zakłócać funkcjonowanie ekosystemów.

154

WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

Stanowisko Rządu RP: Ponieważ Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym od GMO a powyższe reguły nie są precyzyjne, dlatego Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzeniu do obrotu produktów GM dopuszczanych na podstawie Dyrektywy 2001/18.

IV. ŻYWNOŚĆ i PASZE GM Żywność i pasze GM zawierające, składające się lub wyprodukowane z GMO wprowadzane są do obrotu zgodnie z procedurą określoną w rozporządzeniu 1829/2003. Urzędem właściwym na terenie Polski, do przyjmowania wniosków o wprowadzenie do obrotu żywności GM pochodzenia roślinnego jest Główny Inspektorat Sanitarny, a urzędem właściwym na terenie Polski, do przyjmowania wniosków o wprowadzenie do obrotu pasz GM będzie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi, natomiast decyzje o wprowadzeniu do obrotu ww. żywności i pasz podejmowane są przez Instytucje Unii Europejskiej. Procedura wprowadzenia do obrotu żywności i pasz GM zapewnia wszystkim państwom członkowskim UE udział w podejmowaniu decyzji podczas głosowań na forum ww. Instytucji tj.: Stałego Komitetu ds. Łańcucha Żywnościowego i Zdrowia Zwierząt i resortowych Rad UE. Głosowania poprzedzone są dyskusjami, które dają możliwość wypowiedzenia się w odniesieniu do poszczególnych wniosków i wyjaśnienia ewentualnych wątpliwości. Procedura ta zapewnia również możliwość wypowiedzenia się każdego podmiotu, włączając opinię publiczną w stosunku do rozpatrywanego wniosku o wprowadzenie żywności i pasz GM do obrotu. Przepisy prawne UE określające wymogi dla żywności GM i pasz GM uważane są za najbardziej surowe na świecie. Stawiają one bardzo wysokie wymagania dla żywności GM i pasz GM. Konieczność właściwego znakowania żywności GM i pasz GM zapewnia konsumentom możliwość świadomego wyboru między żywnością GM i paszami GM a jej konwencjonalnym odpowiednikiem. Przepisy prawne nakładają na wszystkie państwa członkowskie UE obowiązek nadzoru nad przestrzeganiem przepisów prawnych w tym zakresie. Zgodnie z traktatową zasadą swobodnego przepływu towarów Polska nie może zabronić na swoim terytorium obrotu żywnością GM i paszami GM, które zostały umieszczone na rynku UE zgodnie z decyzją Komisji Europejskiej. Obecnie jest to 30 rodzajów modyfikacji znajdujących się w Rejestrze Żywności GM i Pasz GM. Oznacza to, że nawet gdyby Polska opowiadała się przeciwko wprowadzeniu do obrotu nowych GMO z przeznaczeniem na żywność lub pasze, to zgodnie z zasadą swobodnego przepływu towarów, GMO które znajdują się w Rejestrze będą mogły znajdować się wciąż na polskim rynku. Stanowisko Rządu RP: Ponieważ Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym od GMO, dlatego Rząd Polski dopuszcza jedynie możliwość importu żywności GM spoza Unii Europejskiej oraz sprowadzania jej z krajów członkowskich UE pod warunkiem wyraźnego jej znakowania i bez dalszej możliwości jej przetwarzania w Polsce. Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do obrotu pasz GM.

RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 155

V. UPRAWA GATUNKÓW ROŚLIN GM Zgodnie z obowiązującymi przepisami wspólnotowymi uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych możliwa jest po wprowadzeniu do obrotu danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego na podstawie decyzji umożliwiającej uprawę wydanej zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE i a następnie jego zarejestrowaniu zgodnie z przepisami Dyrektywy katalogowej 2002/53/WE i wpisaniu do krajowego lub Wspólnotowego katalogu roślin uprawnych. Przeprowadzając analizę potencjalnego ryzyka i korzyści stosowania technologii genetycznych modyfikacji roślin w uprawach powinno się uwzględnić: - biologię rozpatrywanego gatunku (przede wszystkim możliwość niekontrolowanego przekrzyżowania z uprawami niezmodyfikowanymi oraz z dziko występującymi gatunkami roślin), - rodzaj zastosowanej modyfikacji genetycznej, - przydatność danej modyfikacji w Polsce i ewentualną możliwość jej zastąpienia przez stosowanie środków ochrony roślin lub właściwą agrotechnikę. Bardzo ważnym aspektem, który bezwzględnie powinien zostać wzięty pod uwagę podczas rozpatrywania ewentualnych korzyści wynikających z wprowadzenia tej technologii, jest dostępność rynków zbytu akceptujących produkty zmodyfikowane genetycznie. Obecnie najistotniejsze jest określenie stanowiska wobec stosowania poszczególnych grup genetycznych modyfikacji w ważnych gospodarczo gatunkach roślin, które zostały dopuszczone do obrotu na terenie Unii Europejskiej lub mogą w perspektywie kilku lat stać się dostępne dla polskiego rolnika, po przejściu procedury uzyskania zgody na uprawę i pojawieniu się na rynku odmian przydatnych do uprawy w warunkach Polski. W związku z tym poniższe stanowisko dotyczy następujących gatunków: kukurydza, ziemniak, burak cukrowy, rzepak oraz soja. KUKURYDZA W stosunku do kukurydzy należy wziąć pod uwagę dwa rodzaje modyfikacji, polegające na uzyskaniu: - odporności na substancje czynne herbicydów (glufosynat amonu lub glifosat), lub - odporności na szkodniki z rzędów Lepidoptera i/lub Coleoptera. Zastosowanie genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy niesie ze sobą możliwość niezamierzonego przeniesienia transgenów na pola niezmodyfikowanej kukurydzy. W warunkach klimatycznych Polski nie występują gatunki, które mogłyby krzyżować się z kukurydzą istnieje jednak możliwość niezamierzonego przeniesienia transgenów na pola niezmodyfikowanej kukurydzy. Na rynku Unii Europejskiej dostępne są do uprawy odmiany kukurydzy linii MON 810 odporne na omacnicę prosowiankę (Pyrausta nubilalis Hubn. = Ostrinia nubilalis L). Obecnie w Polsce nie stosuje się insektycydów do zwalczania tego szkodnika. Należy jednak podkreślić, że omacnica prosowianka jest szkodnikiem coraz bardziej powszechnie występującym w Polsce i najprawdopodobniej w przyszłości konieczna będzie ponowna ocena przydatności tej modyfikacji w Polsce.

156

WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

Za koniecznością ponownej oceny sytuacji w ciągu kilku lat przemawia również fakt, że w tym roku po raz pierwszy wykryto w Polsce zachodnią kukurydzianą stonkę korzeniową {Diabrotica virgifera Le Conte), szkodnika dotychczas niewystępującego w naszym kraju, którego zwalczanie wymaga zastosowania kosztownych i wyjątkowo toksycznych insektycydów. Kukurydza MON 863, odporna na tego szkodnika, nie jest obecnie dopuszczona do uprawy na terenie Unii Europejskiej, ale należy przypuszczać, że wniosek o wydanie stosownego zezwolenia zostanie wkrótce złożony. Obecnie Polska jest samowystarczalna, jeżeli chodzi o produkcję ziarna kukurydzy, biorąc pod uwagę zapotrzebowanie na cele paszowe, spożywcze i przemysłowe. Wprowadzenie genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy do uprawy mogłoby natomiast wpłynąć na ewentualną utratę dla nadwyżek produkcji europejskich rynków zbytu, niechętnych produktom genetycznie zmodyfikowanym. Uwzględniając obawy rolników i ewentualne szkody, jakie mogą wyniknąć po przedostaniu się transgenów do upraw konwencjonalnych rząd RP nie powinien opowiadać się za wprowadzeniem do uprawy kukurydzy GM. Stanowisko Rządu RP: Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie zmodyfikowanej kukurydzy. ZIEMNIAK W Unii Europejskiej toczy się obecnie postępowanie, mające na celu dopuszczenie do obrotu z przeznaczeniem do uprawy i przetwarzania genetycznie zmodyfikowanej linii ziemniaków ze zmienionym składem skrobi - ziemniaki te charakteryzują się bardzo wysoką zawartością amylopektyny. Skrobia wyprodukowana z takich ziemniaków jest wykorzystywana w przemyśle papierniczym (produkcja klejów). Ziemniak, jako roślina rozmnażana wegetatywnie, nie stwarza zagrożeń związanych z niekontrolowanym rozprzestrzenianiem się transgenów w środowisku. Istnieje jednak ryzyko mechanicznego zmieszania się genetycznie zmodyfikowanych bulw z niemodyfikowanymi, mogące prowadzić do przedostania się wspomnianych ziemniaków do łańcucha pokarmowego. Ze względu na specyficzne zastosowanie skrobi zawierającej prawie wyłącznie amylopektynę polski przemysł przetwórczy nie jest obecnie zainteresowany jej produkcją. Roczne zapotrzebowanie przemysłu papierniczego na skrobię ziemniaczaną jest obecnie pokrywane przez niespełna połowę rocznej produkcji średniej wielkości zakładu, wydaje się więc, że koszty jakie musiałby ponieść zakład chcący rozdzielić produkcję skrobi z ziemniaków modyfikowanych genetycznie i produkcję skrobi z przeznaczeniem na żywność byłyby niewspółmierne do możliwych korzyści. Również rolnicy chcący uprawiać takie odmiany mogliby być narażeni na zwiększone koszty transportu płodów rolnych do zakładu przetwórczego. Stanowisko Rządu RP: Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie zmodyfikowanych ziemniaków.

RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 157

BURAK CUKROWY Burak jest rośliną wiatropylną, której pyłek może być przenoszony na znaczne odległości. Burak cukrowy może krzyżować się zarówno z burakiem pastewnym, jak i ćwikłowym, co stwarza możliwości niekontrolowanego rozprzestrzeniania się transgenow wśród niezmodyfikowanych upraw. W Polsce nie występują dzikie gatunki, z którymi mógłby krzyżować się burak (na terenie Europy występuje jednak Beta maritima, gatunek mogący tworzyć mieszańce z burakiem cukrowym). Pewne zagrożenie niekontrolowanego rozprzestrzeniania się transgenów stwarzają jednak burakochwasty, jednoroczne rośliny łatwo krzyżujące się z burakiem cukrowym. Stanowisko Rządu RP: Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie zmodyfikowanych odmian buraka cukrowego. RZEPAK Rzepak jest amfidiploidem, powstałym ze skrzyżowania rzepiku i kapusty, w związku z czym wykazuje powinowactwo do gatunków pokrewnych, głównie rzepiku, ale także gorczyc, rzodkwi świrzepy i innych. Spośród 235 gatunków należących do plemienia Brassiceae, do którego należy także rzepak, 14 występuje w Europie, większość z nich także w Polsce. W przypadku pojawienia się samosiewów genetycznie zmodyfikowanego rzepaku (chociażby w wyniku niezamierzonego rozsypywania się nasion w miejscach przeładunku) jego pyłek może być przenoszony przez owady na znaczne odległości. Doskonałym wskaźnikiem możliwości długotrwałego zanieczyszczenia produkcji nasiennej rzepaku przez samosiewy i krzyżówki międzygatunkowe, jest kwas erukowy. Kwas ten w oleju nasion odmian tradycyjnych stanowił 50% wszystkich kwasów tłuszczowych, natomiast w nasionach odmian bezerukowych i obecnie uprawianych odmian, tzw. podwójnie ulepszonych, praktycznie nie występuje - dopuszczalna norma jego zawartości dla nasion siewnych wynosi 1%, a dla nasion konsumpcyjnych 2%.W Polsce od ponad dwudziestu lat uprawia się wyłącznie odmiany nie zawierające kwasu erukowego w nasionach, a mimo to w dalszym ciągu występują problemy z zanieczyszczeniami produkcji rzepaku nasionami samosiewów wysokoerukowych, co powoduje wzrost zawartości kwasu erukowego w zbieranym materiale nawet do 10% i, w konsekwencji, dyskwalifikację plonu. Uwzględniając obawy rolników, negatywne zdanie przemysłu tłuszczowego i ewentualne szkody, jakie mogą wyniknąć po przedostaniu się transgenów do upraw konwencjonalnego rzepaku rząd RP nie powinien opowiadać się za wprowadzeniem do uprawy rzepaku GM. Stanowisko Rządu RP: Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie zmodyfikowanego rzepaku.

158

WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.

SOJA Soja jako roślina uprawna ma niewielkie znaczenie gospodarcze w Polsce (areał upraw to zaledwie kilkadziesiąt ha). Na terenie Polski możliwa «jest jedynie uprawa odmian o bardzo krótkim okresie wegetacji, wyhodowanych z myślą o polskim rynku. Soja jest rośliną samopylną, niosącą niewielkie ryzyko rozprzestrzeniania się transgenów w środowisku. Uprawa soi niezmodyfikowanej genetycznie powinna być bardziej opłacalna, ponieważ obecnie soja niezmodyfikowana jest około 10-15% droższa niż jego zmodyfikowany genetycznie odpowiednik. Krajowa produkcja soi nie ma jednak większego znaczenia, ponieważ Polska importuje soję i jej półprodukty. Stanowisko Rządu RP: Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy genetycznie zmodyfikowanej soi.

Podsumowanie Polska jest ewenementem pod względem bogactwa bioróżnorodności. Wprowadzenie GMO do środowiska spowoduje poważne zakłócenia w jego funkcjonowaniu. Zatem zaproponowane Ramowe Stanowisko przedstawia się następująco: • Rząd Polski dopuszcza prowadzenie prac zamkniętego użycia GMO zgodnie z warunkami określonymi w przepisach prawa. • Rząd Polski opowiada się przeciwko prowadzeniu zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach doświadczalnych na terytorium RP. • Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzeniu do obrotu produktów GM dopuszczanych na podstawie Dyrektywy 2001/18. • Rząd Polski dopuszcza możliwość importu żywności GM spoza Unii Europejskiej oraz sprowadzania jej z krajów członkowskich UE pod warunkiem wyraźnego jej znakowania i bez dalszej możliwości jej przetwarzania w Polsce. • Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do obrotu pasz GM. • Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do upraw genetycznie zmodyfikowanej kukurydzy, rzepaku, buraka cukrowego, ziemniaka i soi. Biorąc pod uwagę z jednej strony konieczność realizacji zobowiązań wynikających z przepisów wspólnotowych dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz z drugiej strony uwzględniając wyraźną niechęć społeczeństwa skierowaną przeciwko organizmom genetycznie zmodyfikowanym, Rząd RP użyje wszelkich dostępnych środków, aby zmienić prawo Unii Europejskiej w tym zakresie. Jednocześnie w celu zastosowania przesłanek zawartych w niniejszym stanowisku Rząd RP deklaruje, że w obowiązujących przepisach prawnych jak też w przepisach tworzonych, w dostępnych do tego granicach prawa dokona zmian umożliwiających ograniczenie stosowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Równolegle podczas procedury dopuszczania do obrotu na terytorium Unii Europejskiej nowych produktów genetycznie zmodyfikowanych, Polska będzie każdorazowo głosowała przeciw wprowadzeniu do obrotu takich produktów.

RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 159

Stanowisko Rządu RP dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych zostało opracowane na podstawie wkładów przygotowanych przez poszczególne resorty w zakresie odpowiadającym ich kompetencjom: 1. ZAMKNIĘTE UŻYCIE GMO - MINISTERSTWO ŚRODOWISKA 2. ZAMIERZONE UWOLNIENIE GMO DO ŚRODOWISKA W CELACH DOŚWIADCZALNYCH - MINISTERSTWO ŚRODOWISKA 3. PRODUKTY GM INNE NIŻ ŻYWNOŚĆ I PASZE - MINISTERSTWO ŚRODOWISKA 4. ŻYWNOŚĆ GM - GŁÓWNY INSPEKTORAT SANITARNY 5. UPRAWY ROŚLIN GM - MINISTERSTWO ROLNICTWA I ROZWOJU WSI

IX. ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO R OLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

Andrzej ANIOŁ Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ Informacje zawarte w niniejszym rozdziale zostały zaczerpnięte z „Krajowej Strategii Bezpieczeństwa Biologicznego” opracowanej w 2005 UNEP/GEF Pt. „Wsparcie krajowych ram bezpieczeństwa biologicznego w Polsce” Nr GFL/2716-02-4531 roku w ramach projektu”. Zadania i rola organów administracji państwowej w realizacji przepisów ustawy o GMO przedstawiono poniżej w oparciu o bieżący stan faktyczny tzn. zgodnie z obowiązującą ustawą o GMO z 2001r. W projekcie nowej ustawy „Prawo GMO” wprowadzono pewne zmiany w tym zakresie, które zostaną przedstawione w poszczególnych podrozdziałach.

IX.1. Minister Środowiska - organ administracji rządowej, właściwy ds. GMO Minister Środowiska koordynuje wszystkie sprawy związane z GMO.

IX.1.1. Bezpośrednie zadania wynikające z prawa krajowego Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych do zadań ministra należy: • Wydawanie zgody na zamknięte użycie GMO, • Wydawanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska, • Wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO, • Wydawanie zezwoleń na wywóz lub tranzyt produktów GMO, • Koordynacja kontroli i monitorowania działalności regulowanej ustawą, • Koordynacja gromadzenia i wymiany informacji dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i środowiska w zakresie GMO. W projekcie nowej ustawy dołączono obowiązek : • opracowania projektu Krajowej Strategii Bezpieczeństwa Biologicznego, oraz: • planu działania wynikającego z tej Strategii. Zadania wynikające z ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych w ministerstwie środowiska realizowane są w Departamencie Ochrony Przyrody przez Zespół ds. GMO. Minister do wykonywania swoich zadań powołuje komórkę ds. GMO w Ministerstwie Środowiska, zwaną dalej wydziałem ds. GMO. Organem opiniodawczodoradczym Ministra jest powoływana przez niego Komisja ds. GMO.

164

A. ANIOŁ

Projekt nowej ustawy modyfikuje zadania Ministra w tym zakresie przekazując: • Ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa kompetencje w sprawach rejestracji odmian, nasiennictwa i uprawy, w tym współistnienia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych z konwencjonalnym oraz wprowadzania do obrotu pasz GMO, • Wójtom, burmistrzom lub prezydentom miast sprawy związane z decyzjami na prowadzenie upraw GMO na ich terenie, • Ministrowi właściwemu do spraw zdrowia kompetencje w sprawach o dopuszczenie do obrotu leków uzyskanych przy pomocy GMO, • Głównemu Inspektorowi Sanitarnemu kompetencje w sprawach dotyczących żywności GMO, przestrzegania zasad przepisów BHP w zakładach inżynierii genetycznej.

IX.1.2. Kompetencje i zadania Ministra Środowiska wynikające z Protokołu Kartageńskiego Minister właściwy do spraw środowiska wykonuje zadania i kompetencje właściwego organu państwa członkowskiego, o których mowa w rozporządzeniu (WE) nr 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE L 287 5.11.2003, str. 1 i n., z późn. zm.), Jest on organem właściwym w sprawie przekazywania informacji między Rzeczpospolitą Polską a Komisją Europejską w zakresie spraw objętych przepisami rozporządzenia nr 1946/2003. W zakresie przekazywania informacji między Rzeczpospolitą Polską a Komisją Europejską w sprawach objętych przepisami rozporządzenia nr 1946/2003 właściwe organy administracji rządowej i samorządowej współdziałają z ministrem właściwym do spraw środowiska, a w szczególności udostępniają dane niezbędne do realizacji jego zadań i obowiązków.

IX.1.3. Bezpośrednie zadania wynikające z Protokołu Kartageńskiego • powołanie zgodnie z art. 19 Protokołu („Krajowe Organy Kompetentne i Krajowe Punkty Kontaktowe”), punktu kontaktowego, odpowiedzialnego za utrzymywanie stałych kontaktów z Sekretariatem Protokołu. Punkt ten funkcjonuje w Ministerstwie Środowiska, w Departamencie Ochrony Przyrody (Zespół ds. GMO) i prowadzi stałą współpracę z innymi organami w Polsce, które podejmują decyzje w sprawach związanych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi (Ministerstwo Zdrowia oraz Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi); • wdrożenie stosownie do art. 20 Protokołu („Wymiana Informacji i Mechanizm Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym”) systemu wymiany informacji o bezpieczeństwie biologicznym (ang. Biosafety Clearing House) służącemu wymianie informacji naukowych, technicznych, ekologicznych i prawnych o żywych zmodyfikowanych organizmach i doświadczeniu związanym z ich wykorzystaniem; • przygotowanie, w myśl art. 22 (dotyczącego „Tworzenia potencjału”), listy ekspertów krajowych w dziedzinie bezpieczeństwa biologicznego, którzy otrzymają

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

165

nominacje Ministra Środowiska, a ich kandydatury zostaną przekazane Sekretariatowi Protokołu, który umieści je na liście ekspertów międzynarodowych. Eksperci figurujący na liście przygotowanej przez Sekretariat będą uczestniczyć w spotkaniach mających na celu przygotowanie wytycznych do wdrażania Protokołu oraz służyć radą krajom wymagającym wsparcia naukowego, technicznego i prawnego w sprawach związanych z realizacją postanowień Protokołu; • zgodnie z art. 23 („Świadomość społeczeństwa i jego udział”), określającym między innymi sposoby udziału społecznego w sprawach dotyczących bezpiecznego transferu, przemieszczania i użytkowania LMO, Minister Środowiska poprzez prowadzoną w Zespole ds. GMO bazę danych zapewnia dostęp do informacji związanych z bezpiecznym stosowaniem, przemieszczaniem i transferem LMO oraz w ten sposób zapewnia społeczeństwu udział w procesie podejmowania decyzji związanych z powyższymi działaniami; • zgodnie z art. 27 („Odpowiedzialność i Zadośćuczynienie”) Krajowy Punkt Kontaktowy zobowiązany jest przekazywać do Sekretariatu Protokołu informacje o postanowieniach, uzgodnieniach, umowach i przepisach krajowych związanych z odpowiedzialnością i zadośćuczynieniem za szkody powstałe w wyniku prowadzenia prac z GMO. Dane te zostaną wykorzystane przy opracowywaniu międzynarodowych reguł i procedur w zakresie odpowiedzialności i zadośćuczynienia za szkody wynikające z transgranicznego przemieszczania LMO; • z art. 33 („Monitoring i raporty”) wynika obowiązek monitorowania realizacji zobowiązań wynikających z Protokołu oraz raportowania do Sekretariatu o podjętych działaniach.

IX.2. Komisja opiniodawczo-doradcza ds. GMO Ministra Środowiska Na podstawie art.12 ustawy o GMO została utworzona Komisja ds. GMO jako organ opiniodawczo-doradczy Ministra Środowiska. Komisja liczy 19 członków, powoływanych przez Ministra na okres 4 lat. Aktualnie w skład Komisji wchodzą: 1) Po jednym przedstawicielu wskazanym przez organy administracji państwowej: • ministra właściwego do spraw nauki, • ministra właściwego do spraw rolnictwa • ministra Obrony Narodowej, • ministra właściwego do spraw gospodarki • ministra właściwego do spraw transportu, • ministra właściwego do spraw zdrowia • ministra właściwego do spraw środowiska, • Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. 2) Siedmiu przedstawicieli nauki, o uznanym autorytecie i kompetencjach w dziedzinach ochrony środowiska, ochrony zdrowia, bezpieczeństwa biologicznego, biotechnologii, hodowli roślin oraz etyki, powoływanych po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw nauki ministra właściwego do spraw zdrowia, ministra właściwego do spraw rolnictwa.

166

A. ANIOŁ

3) Jeden przedstawiciel przedsiębiorców związanych z biotechnologią, powoływany po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw gospodarki i organizacji pracodawców, 4) Dwóch przedstawicieli pozarządowych organizacji ekologicznych, zgłoszonych przez te organizacje, 5) Przedstawiciel organizacji konsumenckich. Do zadań Komisji należy: • Opiniowanie wniosków w sprawach wydawania zgody lub zezwolenia na: - zamknięte użycie GMO, - zamierzone uwolnienie GMO, - wprowadzanie do obrotu produktów GMO, - wywóz lub tranzyt produktów GMO. • Wydawanie opinii w sprawach przedstawianych przez Ministra w związku z jego uprawnieniami wynikającymi z ustawy, • Opiniowanie projektów aktów prawnych dotyczących GMO oraz bezpieczeństwa biologicznego, • Opiniowanie projektów założeń polityki państwa w dziedzinie zastosowań GMO i bezpieczeństwa biologicznego, biorąc pod uwagę zadania przypisane Komisji na podstawie rozporządzenia z dnia 21 lutego 2002 roku w sprawie szczegółowego sposobu funkcjonowania Komisji do spraw organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Obsługę biurową Komisji zapewnia Zespół ds. GMO. W sprawach realizacji zadań wynikających z Protokołu Kartageńskiego do Konwencji o Różnorodności Biologicznej oraz realizacji zadań ustawowych Minister Środowiska stale współpracuje z Głównym Inspektorem Sanitarnym oraz Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi. W nowym projekcie ustawy o GMO proponuje się inny skład Komisji złożonej z 25 członków, z czego 8 reprezentuje organy administracji państwowej (2 – ministerstwo zdrowia, 2 ministerstwo rolnictwa, po jednym: minister środowiska, spraw wewnętrznych i obrony narodowej i nauki; 7 przedstawicieli nauki powoływanych po zasięgnięciu opinii u ministra nauki; 9 przedstawicieli nauki o kompetencjach w dziedzinie ekologii oraz jeden przedstawiciel ekologicznych organizacji pozarządowych. Poza rozszerzonym składem, istotną zmianą w stosunku do obowiązującej ustawy jest powołanie w ramach Komisji ds. GMO Zespołu do Spraw Bezpieczeństwa Środowiska w którego skład wchodzi dziewięciu przedstawicieli nauk ekologicznych, posiadających wyłączność na wydawanie opinii w sprawie bezpieczeństwa środowiska (pkt. 4 art.26).

IX.3. Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi Minister właściwy do spraw rolnictwa jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach dotyczących rejestracji odmian, nasiennictwa i uprawy. W oparciu o powstające aktualnie przepisy będzie on również centralnym organem administracji rządowej do spraw współistnienia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych z uprawami roślin genetycznie niezmodyfikowanych oraz wprowadzania do obrotu pasz w rozumieniu art. 15 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

167

Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz.Urz. UE L 268 z 18.10.2003). Jednocześnie Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi dokonuje rejestracji środków ochrony roślin, w skład których mogą wchodzić organizmy genetycznie zmodyfikowane. Dodatkowo minister właściwy do spraw rolnictwa będzie organem właściwym w sprawach dotyczących wydania decyzji na prowadzenie upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych na terenie właściwej miejscowo gminy, gdzie planowana jest uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych.

IX.4. Główny Inspektor Sanitarny Główny Inspektor Sanitarny jest centralnym organem administracji rządowej właściwym w sprawach dotyczących żywności genetycznie zmodyfikowanej oraz przestrzegania warunków higieny pracy w zakładach inżynierii genetycznej oraz w sprawach dotyczących przyjmowania wniosków, o których mowa w art. 27 rozporządzenia nr 1829/2003 (wnioski te dotyczą tych GMO, które mają być wykorzystywane jednocześnie jako żywność i pasza).

IX.5. Kontrola przestrzegania przepisów ustawy Zgodnie z ustawą z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych minister właściwy do spraw środowiska, sprawuje nadzór oraz kontrolę nad przestrzeganiem i stosowaniem przepisów rzeczonej ustawy. Kontrolę przestrzegania przepisów ustawy sprawują ponadto w zakresie objętym swoją właściwością następujące organy: • Państwowa Inspekcja Sanitarna, • Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, • Inspekcja Ochrony Środowiska, • Inspekcja Weterynaryjna, • Inspekcja Handlowa, • Państwowa Inspekcja Pracy, • Służba Celna, • Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych. Minister może występować do wymienionych Inspekcji o przeprowadzenie kontroli przestrzegania przepisów ustawy, według ich właściwości. Jednocześnie organy kontrolne przeprowadzają kontrolę z urzędu. Inspekcje obowiązane są do niezwłocznego powiadamiania Ministra o stwierdzonych zagrożeniach związanych z GMO i podjętych w związku z tym działaniach.

IX.5.1. PAŃSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA Biorąc pod uwagę aktualnie zmieniające się prawo dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych, w momencie kiedy Parlament przyjmie aktualnie opracowywaną

168

A. ANIOŁ

przez Rząd nową ustawę Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, zgodnie z zaplanowanymi zmianami kontrola nad GMO będzie wykonywana przez Państwową Inspekcję Sanitarną w następujących zakresach: 1) Wykonywanie kontroli przestrzegania przepisów ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych i wydanych na jej podstawie zgód dotyczących: • prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzone są operacje zamkniętego użycia genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów, które mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze dla człowieka oraz tych, co do których istnieje podejrzenie, że mogą wykazywać właściwości chorobotwórcze dla człowieka, • prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzone są operacje zamkniętego użycia genetycznie zmodyfikowanych organizmów innych niż genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy, których użycie może stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi oraz tych, co do których istnieje podejrzenie, że mogą stanowić zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, • c) w zakresie zgodności z warunkami określonymi w zgodzie na utworzenie i prowadzenie zakładu inżynierii genetycznej, rodzaju i ilości używanych genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów lub genetycznie zmodyfikowanych organizmów innych niż genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy, kategorii operacji zamkniętego użycia lub typu i rozmiaru prowadzonych operacji zamkniętego użycia, 2) Wykonywanie kontroli przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1829/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str.1 i n.) oraz rozporządzenia nr 1830/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. dotyczącego możliwości śledzenia i oznakowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.) w zakresie identyfikacji GMO w żywności oraz oznakowania żywności genetycznie zmodyfikowanej, 3) Wykonywanie kontroli przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1946/2003/WE z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE L 287 5.11.2003, str. 1 i n., z późn. zm.) w zakresie transgranicznego przemieszczania genetycznie zmodyfikowanych organizmów przeznaczonych do bezpośredniego wykorzystania jako żywność.

IX.5.2. PAŃSTWOWA INSPEKCJA OCHRONY ROŚLIN I NASIENNICTWA Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych to zgodnie z zaplanowanymi zmianami Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa będzie realizowała zadania związane z nadzorem nad zdrowiem roślin, zapobieganiem zagrożeniom związanym z obrotem i stosowaniem środków ochrony roślin oraz nadzorem nad wytwarzaniem, oceną i obrotem materiałem siewnym w tym materiałem siewnym odmian gene-

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

169

tycznie zmodyfikowanych oraz kontrolą zamierzonych uwolnień do środowiska i nadzorem nad uprawą roślin genetycznie zmodyfikowanych. W ramach zaplecza diagnostycznego Centralnego Laboratorium PIORiN powstała pracownia badania tożsamości odmianowej i analiz GMO. Oznacza to, że Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa jest przygotowana do przeprowadzania analiz pod kątem zbadania obecności GMO w produktach, które podlegają jej właściwości. Pracownia badania tożsamości odmianowej i analiz GMO przygotowana jest do oznaczania tożsamości odmianowej zbóż metodą elektroforezy białek w żelu poliakrylamidowym, badania konwencjonalnego materiału siewnego pod kątem obecności nasion zmodyfikowanych genetycznie (kontrola monitoringowa), analizy prób pobranych podczas kontroli doświadczeń polowych w ramach zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska.

IX.5.3. INSPEKCJA WETERYNARYJNA Inspekcja Weterynaryjna została wskazana w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych jako organ kontroli urzędowej GMO. Zgodnie ze swoimi kompetencjami Inspekcja Weterynaryjna sprawuje nadzór nad wytwarzaniem i stosowaniem środków żywienia zwierząt oraz ich obrotem. Działania te skupiają się na kontroli środków żywienia zwierząt, w tym zezwoleń na obrót GMO, kontroli obecności GMO w środkach żywienia zwierząt i przestrzegania zasad etykietowania, warunków przechowywania i transportu. Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, to zgodnie z zaplanowanymi zmianami Inspekcja Weterynaryjna będzie prowadziła: • nadzór nad bezpieczeństwem produktów pochodzenia zwierzęcego, w tym produktów genetycznie zmodyfikowanych pochodzenia zwierzęcego, w szczególności nad wymaganiami weterynaryjnymi przy ich produkcji, umieszczaniu na rynku oraz sprzedaży bezpośredniej, • nadzór nad wytwarzaniem, obrotem i stosowaniem środków żywienia zwierząt, w tym nad przestrzeganiem przepisów rozporządzenia nr 1829/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 1 i n.) oraz rozporządzenia nr 1830/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. dotyczącym możliwości śledzenia i oznakowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającym dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE L 268, z 18.10.2003, str. 24 i n.) w zakresie identyfikacji organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO) w paszy oraz oznakowania paszy genetycznie zmodyfikowanej, oraz w zakresie przekazywania i przechowywania wymaganej dokumentacji dotyczącej obrotu paszą genetycznie zmodyfikowaną • nadzór nad przestrzeganiem przepisów rozporządzenia nr 1946/2003/WE z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE L 287 5.11. 2003, str. 1 i n., z późn. zm.), zwanego dalej „Rozporządzeniem nr 1946/2003/WE”, w zakresie transgranicznego przemieszczania GMO przeznaczonych do bezpośredniego wykorzystania jako pasza w rozumieniu rozporządzenia nr 1946/2003/ WE,

170

A. ANIOŁ

• nadzór nad przestrzeganiem przepisów o GMO i wydanych na ich podstawie zgód w zakresie utworzenia i prowadzenia zakładów inżynierii genetycznej, w których odbywają się prace zamkniętego użycia zwierząt genetycznie zmodyfikowanych, w tym zastosowanych rodzajów zabezpieczeń w pomieszczeniach dla zwierząt. Jednocześnie Główny Lekarz Weterynarii będzie wykonywał czynności właściwego organu państwa członkowskiego, o których mowa w rozporządzeniu nr 1946/2003/WE z dnia 15 lipca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. Urz. UE L 287 5.11.2003, str. 1 i n., z późn. zm.) w zakresie GMO przeznaczonych do bezpośredniego wykorzystania jako pasza lub do przetwarzania. Biorąc pod uwagę nowe zadania Inspekcji powiązane z koniecznością analizy próbek produktów zwierzęcych bądź przeznaczonych do wykorzystania jako środek żywienia zwierząt w Państwowym Instytucie Weterynaryjnym w Puławach powstało laboratorium oceny jakościowej i ilościowej zawartości GMO w środkach żywienia zwierząt. Tworzone są również laboratoria GMO w Zakładach Higieny Weterynaryjnej kilku Wojewódzkich Inspektoratów Weterynarii.

IX.5.4. INSPEKCJA HANDLOWA W oparciu o istniejące przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811, ze zm.). Inspekcja Handlowa jest upoważniona do wykonywania czynności kontrolnych zgodnie ze swoimi kompetencjami. Aktualnie toczą się prace nad opracowaniem przez Rząd nowej ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych i jeżeli Parlament przyjmie zaproponowane do niej zmiany, to zgodnie z nowym zakresem kontroli GMO Inspekcja Handlowa będzie prowadziła nadzór i kontrolę produktów GMO będących w obrocie detalicznym, a w szczególności pobieranie próbek tych produktów i identyfikację w tych produktach organizmów genetycznie zmodyfikowanych.

IX.5.5. PAŃSTWOWA INSPEKCJA PRACY Na Państwową Inspekcję Pracy został również nałożony obowiązek kontroli przepisów ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych zgodnie z kompetencjami inspekcji. Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, to zgodnie z zaplanowanymi zmianami Państwowa Inspekcja Pracy będzie prowadziła nadzór i kontrolę przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy, o których mowa w ustawie z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz aktach wykonawczych wydanych na jej podstawie, w tym określonych w zgodzie na utworzenie i prowadzenie zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzone są operacje zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMM) i organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO) innych niż GMM w szczególności w zakresie: • oznakowania zakładu inżynierii genetycznej lub jego części, • środków bezpieczeństwa związanych z daną kategorią operacji zamkniętego użycia GMM oraz GMO innych niż GMM,

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

171

• urządzeń używanych podczas operacji zamkniętego użycia w odniesieniu do danej kategorii operacji zamkniętego użycia określonej w zgodzie na utworzenie i prowadzenie zakładów inżynierii genetycznej, w których prowadzane są operacje zamkniętego użycia GMM lub operacje zamkniętego użycia GMO innych niż GMM. Państwowa Inspekcja Pracy będzie również wykonywała kontrolę prowadzonej przez użytkownika dokumentacji dotyczącej operacji zamkniętego użycia GMM lub zamkniętego użycia GMO innych niż GMM prowadzonych w zakładach inżynierii genetycznej.

IX.5.6. ORGANY CELNE Służba Celna przeprowadza kontrolę w zakresie: • kontroli legalności obrotu GMO, • kontroli transgranicznego przemieszczania GMO (LMO,) • uniemożliwianie niezamierzonego transgranicznego przemieszczania GMO. Do zadań Służby Celnej związanych z obrotem GMO/LMO należy w szczególności: • sprawowanie dozoru celnego towarów, w tym dokonywanie kontroli celnej i pobieranie próbek towarów do badań laboratoryjnych, • sprawdzanie dokumentacji i oznaczeń przemieszczanych GMO i produktów GMO, • sprawowanie nadzoru nad transgranicznym przemieszczaniem GMO • rozpoznawanie, wykrywanie i zapobieganie nieprawidłowościom związanym z przywozem lub wywozem towarów oraz informowanie o wykrytych nieprawidłowościach odpowiednich organów Nadzór nad całością spraw dot. GMO w ramach administracji celnej sprawuje Wydział Środków i Ograniczeń Pozataryfowych DC MF.

IX.5.7. INSPEKCJA JAKOŚCI HANDLOWEJ ARTYKUŁÓW ROLNOSPOŻYWCZYCH Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych w ramach swojej działalności przeprowadziła dwie duże kontrole rynku pod kątem zidentyfikowania GMO w produktach, które podlegają jej właściwości. Jedno ze specjalistycznych laboratoriów (laboratorium w Warszawie) oprócz analityki produktów rolnictwa ekologicznego, badania olejów i tłuszczów roślinnych, mięsa i przetworów mięsnych, zboża i produktów zbożowych gotowe jest do oznaczania jakościowego GMO w soi i produktach sojowych oraz w kukurydzy i jej przetworach. Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta nowa ustawa o GMO to zgodnie z zaplanowanymi zmianami Inspekcja będzie prowadziła: • nadzór i kontrolę przestrzegania przepisów rozporządzenia nr 1829/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 1 i n.) oraz rozporządzenia nr 1830/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie możliwości śledzenia i oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE

172

A. ANIOŁ

L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.) w zakresie identyfikacji i oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO) w surowcach i produktach gotowych, na etapie ich produkcji, wytwarzania i obrotu hurtowego, • nadzór i kontrolę przestrzegania przez przedsiębiorców przepisów rozporządzenia nr 1830/2003/WE z dnia 22 września 2003 r. w sprawie możliwości śledzenia i oznakowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. Urz. UE L 268 z 18.10.2003, str. 24 i n.) w zakresie przekazywania i przechowywania wymaganej dokumentacji dotyczącej surowców i produktów gotowych na etapie ich produkcji, wytwarzania i obrotu hurtowego.

IX.5.8. INSPEKCJA OCHRONY ŚRODOWISKA Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, to zgodnie z zaplanowanymi zmianami Inspekcja Ochrony Środowiska będzie wykonywała kontrolę w zakresie nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów o organizmach genetycznie zmodyfikowanych i wydanych na ich podstawie zgód i zezwoleń w zakresie zamkniętego użycia genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów, zamkniętego użycia genetycznie zmodyfikowanych organizmów oraz zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, a w szczególności: • identyfikacji, w odpadach stałych i płynnych wydostających się poza zakład inżynierii genetycznej, obecności GMM używanych podczas przeprowadzania operacji zamkniętego użycia zaklasyfikowanych do kategorii II, III lub IV oraz w operacjach zamkniętego użycia GMO, • kontroli postępowania z odpadami zawierającymi GMO po zakończeniu operacji zamierzonego uwolnienia do środowiska.

IX.6. Laboratoria referencyjne w zakresie GMO Podmiotom ubiegającym się o przeprowadzanie badań i wydawanie opinii, zezwolenie wydaje Minister biorąc pod uwagę wymagania jakie muszą spełniać te jednostki i zakres przedmiotowy tych badań, a także uwzględniając w szczególności profil działalności tych jednostek kwalifikacje zatrudnionych w nich pracowników oraz wyposażenie jednostek. Celem działalności tych podmiotów będzie wykonywanie ekspertyz na zlecenie Ministra, Komisji ds. GMO, instytucji kontrolujących oraz przeprowadzanie szkoleń. Podmioty ubiegające się o wydanie zgody winny udokumentować: • odpowiednie wyposażenie techniczne umożliwiające przeprowadzanie badań genetycznie zmodyfikowanych organizmów, • wyspecjalizowany personel, o odpowiednim wykształceniu, mogący zagwarantować właściwą pracę jednostki, • pięcioletnie doświadczenie w badaniach GMO,

ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ

173

• ustalone procedury reklamacyjne oraz odwoławcze w zakresie prowadzonej działalności, • ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej w wysokości odpowiedniej dla ryzyka związanego z prowadzoną działalnością. Laboratorium referencyjne powinno spełniać wymogi laboratorium akredytacyjnego krajowego oraz międzynarodowego. Wyposażenie laboratorium powinno umożliwić przeprowadzanie analizy jakościowej, wyniki której pozwolą na stwierdzenie obecności GMO oraz ilościowego określenia organizmów genetycznie zmodyfikowanych w partii towaru. W projekcie nowego prawa o GMO w art. 9 zawarta jest tylko ogólnikowa delegacja dla ministrów środowiska, rolnictwa, nauki i zdrowia, którzy wspólnym rozporządzeniem określą zadania laboratoriów referencyjnych zgodnie z odpowiednimi przepisami UE.

X.

ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO R OLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Agnieszka DALBIAK, Michał GIŹIŃSKI Ministerstwo Środowiska, Zespół do spraw GMO

ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH DOTYCZĄCYCH ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH Zarówno przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.), jak i przepisy projektowanej ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO) przewidują udział administracji niższego szczebla w procesie podejmowania decyzji w sprawach dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Przedstawiciele administracji terenowej biorą udział w konsultacjach społecznych – informując społeczeństwo zamieszkałe na terenach objętych właściwością poszczególnych urzędów – o mających odbywać się działaniach związanych z użytkowaniem GMO. Organy właściwej gminy podają do publicznej wiadomości plany postępowania na wypadek awarii dla wszystkich kategorii zamkniętego użycia - dokument ten dołączany jest przez użytkownika do wniosku o wydanie zgody na zamknięte użycie. Jednocześnie organy administracji rządowej w województwie biorą udział w uzgadnianiu planu postępowania na wypadek awarii w przypadku zamkniętego użycia zaliczonego do III lub IV kategorii zagrożenia. Ponadto projektowane przepisy ustawy – Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych przewidują udział administracji niższego szczebla w procesach decyzyjnych. Organy pełnić będą funkcję informującą oraz będą brały udział w opiniowaniu wniosków.

Szczegółowy opis zadań zostanie przedstawiony w poniższych podrozdziałach.

X.1.

Przepisy obowiązujące

Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.) nakłada obowiązki na organy samorządu terytorialnego (wójtów, burmistrzów, starostów, prezydentów miast) oraz organy administracji rządowej w województwie (wojewodę). Na organach samorządu terytorialnego spoczywa między innymi obowiązek informowania społeczeństwa o pracach prowadzonych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi w systemach zamkniętych (zamknięte użycie GMO) oraz o działaniach dokonywanych w ramach zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach eksperymentalnych.

178

A. DALBIAK, M. GIŹIŃSKI

Zgodnie z art. 29 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych społeczeństwo ma możliwość udziału w postępowaniu, którego przedmiotem jest wydanie zgody lub zezwolenia Ministra Środowiska na podjęcie prac z GMO, przy czym udział ten regulują przepisy o udziale społeczeństwa w postępowaniu w sprawie ochrony środowiska. Jednocześnie w myśl art. 3 pkt 19 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r - Prawo ochrony środowiska, podanie do publicznej wiadomości to „ogłoszenie w sposób zwyczajowo przyjęty, w siedzibie organu właściwego w sprawie oraz poprzez obwieszczenie w pobliżu miejsca planowanego przedsięwzięcia, a w sytuacji, gdy siedziba właściwego organu mieści się na terenie innej gminy lub gmina właściwa miejscowo ze względu na przedmiot ogłoszenia – także przez ogłoszenie w prasie lub w sposób zwyczajowo przyjęty w miejscowości lub miejscowościach właściwych ze względu na przedmiot ogłoszenia”. W związku z tym obowiązki informowania społeczeństwa spoczywają zarówno na organach administracji rządowej (ogłoszenie informacji w siedzibie organu, do którego wpływa wniosek i który wydaje decyzję), jak i na organach samorządu terytorialnego (obwieszczenie w pobliżu miejsca planowanego przedsięwzięcia). Dodatkowo podkreślić należy, że przepisy ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (art. 14a) określają rodzaje informacji o GMO, które zawsze podlegają udostępnianiu. Informacji tych nie wolno klasyfikować jako tajne lub poufne, i dostępu do nich organ nigdy nikomu nie może odmówić. Zgodnie z art. 14a omawianej ustawy udostępnieniu podlegają informacje dotyczące: 1) ogólnej charakterystyki GMO, 2) nazwiska i adresu lub nazwy i siedziby użytkownika GMO, 3) miejsca zamkniętego użycia GMO lub zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, 4) miejsca, zakresu i charakteru wprowadzenia produktu GMO do obrotu, oraz informacje 5) inne niż wymienione w pkt 1-4 mające znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia ludzi i środowiska. Do „innych informacji” zawartych w punkcie 5 zaliczyć można: • oceny zagrożeń, • plany postępowania na wypadek awarii, • plany monitorowania, • informacje o awariach. Kolejnym zadaniem spoczywającym na organach samorządu terytorialnego jest podawanie do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowo przyjęty oraz udostępnianie do wglądu w siedzibie gminy planu postępowania na wypadek awarii, który jest dołączany przez użytkownika do każdego wniosku o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia GMO. Zgodnie z art. 19 ust. 3 ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych użytkownik GMO ma obowiązek przekazania planu postępowania na wypadek awarii organom właściwej gminy, które z kolei w terminie 7 dni od daty otrzymania planu podają go do publicznej wiadomości w sposób zwyczajowo przyjęty oraz udostępniają do wglądu w siedzibie gminy. W przypadku zamkniętego użycia GMO zaliczonego do III lub IV kat. zagrożenia użytkownik GMO ma, zgodnie z art. 19 ust. 5 powyższej ustawy, obowiązek uzgodnienia planu postępowania z właściwym miejscowo wojewodą. Jednocześnie wojewoda zgłasza, w drodze decyzji administracyjnej, zastrzeżenia do planu postępowania na wypadek awarii lub potwierdza ich brak w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku.

ROLA ADMINISTRACJI NIŻSZEGO SZCZEBLA W PROCESIE PODEJMOWANIA DECYZJI W SPRAWACH...

X.2.

179

Projekt nowej ustawy – „Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych”

Projekt nowej ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych także reguluje kwestie udostępniania informacji o GMO. Podobnie, jak obecnie obwiązująca ustawa o GMO, ustawa projektowana odsyła w kwestii udostępniania informacji do ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo Ochrony Środowiska, ale też wprowadza pewne modyfikacje w tym zakresie. Podobnie jak obecna, projekt nowej ustawy określa rodzaje informacji o GMO, które zawsze podlegają udostępnianiu tzn. takie, których nie wolno klasyfikować jako tajne lub poufne. Należą do nich: 1) ogólna charakterystyka mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane będących przedmiotem wniosków o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia lub zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych lub wprowadzenia do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produktach; 2) imię i nazwisko, miejsce zamieszkania albo nazwę i siedzibę oraz adres wnioskodawcy i użytkownika; 3) informacje o położeniu zakładu inżynierii genetycznej, w którym ma być dokonywane zamknięte użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane; 4) informacje o zamkniętym użyciu mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane; 5) informacje o kategorii zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane oraz o środkach bezpieczeństwa zastosowanych podczas zamkniętego użycia; 6) informacje o miejscu zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych; 7) informacje o celu zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych; 8) o metodach i planach monitorowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych uwalnianych do środowiska w celach doświadczalnych; 9) informacje o miejscu, zakresie i charakterze wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako produkt lub w produktach;

180

A. DALBIAK, M. GIŹIŃSKI

10) informacje o ocenie zagrożenia przygotowanej dla mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organizmów genetycznie zmodyfikowanych, ze szczególnym uwzględnieniem negatywnych skutków dla zdrowia ludzi lub zwierząt albo bezpieczeństwa środowiska. Projekt ustawy - Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych daje każdemu obywatelowi prawo zgłaszania uwag w postępowaniu w sprawie wydania: zezwolenia na utworzenie i prowadzenie zakładu inżynierii genetycznej, decyzji w sprawie zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych, decyzji w sprawie zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmodyfikowane, decyzji w sprawie zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych w celach doświadczalnych, decyzji w sprawie wprowadzenia do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produktach, decyzji w sprawie ponownego wprowadzenia do obrotu organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produktach. Zgodnie z projektowanymi przepisami ustawy wnioski o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia, zaklasyfikowanego do III i IV kategorii zagrożenia oraz streszczenie wniosku o wydanie decyzji w sprawie zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, z wyłączeniem danych niepodlegających udostępnianiu, przekazuje się wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta właściwemu ze względu na miejsce zamkniętego użycia lub zamierzonego uwolnienia, wskazanego we wniosku o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia III lub IV kategorii zagrożenia lub zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska. Niezwłocznie po otrzymaniu wyżej określonych dokumentów wójt, burmistrz lub prezydent miasta, w sposób zwyczajowo przyjęty na danym obszarze, informują o zamkniętym użyciu lub zamierzonym uwolnieniu. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta przekazują następnie ministrowi właściwemu do spraw środowiska, w formie pisemnej, informację o uwagach zgłoszonych do wniosku o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia zaklasyfikowanego do III lub IV kategorii zagrożenia oraz zamierzonego uwolnienia. Nowa ustawa nakłada ponadto obowiązki na radę gminy, na terenie której prowadzona będzie uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych (dział VI projektowanej ustawy). Zgodnie z art.172 ust. 6 projektu nowej ustawy minister właściwy do spraw rolnictwa przekazuje ministrowi właściwemu do spraw środowiska oraz radzie gminy, na terenie której prowadzona będzie uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych kopię wniosku o wydanie decyzji w sprawie strefy wskazanej do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, w terminie 5 dni od dnia wniesienia wniosku. Jednocześnie minister właściwy do spraw środowiska oraz rada gminy mają obowiązek przekazywania ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa, w terminie 45 dni od dnia doręczenia im kopii wniosku, stanowiska w sprawie wniosków o wydanie decyzji umożliwiającej uprawę roślin genetycznie zmodyfikowanych w strefie do tego wskazanej wraz z uzasadnieniem. Rada gminy ma ponadto obowiązek przekazania, niezwłocznie po otrzymaniu wniosku, informacji w nim zawartych do wiadomości publicznej w miejscowości, na terenie której ma być utworzona strefa wskazana do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie.

XI. REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO R EJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Joanna RYBAK Ministerstwo Środowiska, Zespół do spraw GMO

Andrzej ANIOŁ Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

XI.1. Rejestry GMO według obowiązującej ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO) Zgodnie z art. 34, 40, 50, 56 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.), zwaną dalej ustawą o GMO, minister właściwy do spraw środowiska ma obowiązek prowadzić publicznie dostępne rejestry GMO: zamkniętego użycia GMO, zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, produktów GMO oraz wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO. Rejestry prowadzone są w postaci baz danych. Umożliwiają one przechowywanie wszystkich danych o działaniach, które zostały zgłoszone do Ministra Śśrodowiska w celu wydania zgody lub zezwolenia na prace z GMO. Rejestry są jawne i publicznie dostępne przez przeglądarkę Internetową i stronę WWW http://gmo.mos.gov.pl. Wgląd do rejestrów jest zwolniony z opłat. Każdy obywatel naszego kraju ma prawo, zgodnie z ustawą o GMO i ustawą o dostępie do informacji, wglądu we wszystkie informacje dotyczące postępowań o wydanie zgód i zezwoleń na prace z GMO. Szczególnie przydatne informacje mogą znaleźć pracownicy inspekcji, które to w swoich kompetencjach mają kontrolę prac z GMO oraz pracownicy administracji niższego szczebla, którzy na mocy ustawy o GMO oraz projektu ustawy „Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych” mogą brać udział w procesie podejmowania decyzji. Dostęp do informacji jest publiczny, jednak niektóre dane mogą być oznaczone przez wnioskodawcę „jako poufne”. Dostęp do nich jest ograniczony tylko dla niektórych organów administracji publicznej oraz inspekcji, które mają w swoich kompetencjach przeprowadzenie kontroli działań z GMO i jest to tzw. dostęp autoryzowany. Dostęp autoryzowany jest możliwy dla osób, które przeszły pozytywnie procedurę rejestracyjną – wypełniły i przesłały formularz podpisany przez zwierzchnika.

184

J. RYBAK, A. ANIOŁ

W rejestrach Ministra Środowiska udostępnieniu podlegają informacje dotyczące: - ogólnej charakterystyki GMO, - nazwiska i adresu lub nazwy i siedziby użytkownika GMO, - miejsca zamkniętego użycia GMO lub zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, - miejsca, zakresu i charakteru wprowadzenia produktu GMO do obrotu, - innych informacji mających znaczenie dla zapewnienia bezpieczeństwa oraz ochrony zdrowia ludzi i środowiska. W rejestrze można znaleźć wszystkie dokumenty, złożone przez wnioskodawcę: wnioski wraz z wymaganymi załącznikami oraz decyzje Ministra Środowiska w formacie PDF.

XI.1.1. Rejestr zamkniętego użycia GMO Rejestr zamkniętego użycia GMO prowadzony jest na podstawie art. 34 ustawy o GMO. Zamknięte użycie GMO wymaga zgody ministra ds. środowiska, wydawanej na wniosek zainteresowanego użytkownika GMO. Wniosek wraz z towarzyszącą dokumentacją składany jest w Ministerstwie Środowiska i zarejestrowany w rejestrze zamkniętego użycia GMO (nadawany jest unikatowy numer) i sprawdzony pod względem formalnym przez jednostkę merytoryczną ds. GMO. Rejestracji podlegają: - informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę siedzibę lub imię, nazwisko i adres, oraz imię i nazwisko osoby bezpośrednio odpowiedzialnej za planowane zamknięte użycie GMO, - informacje o planowanym działaniu, w tym charakterystykę GMO lub kombinacji GMO, - wykorzystywane organizmy biorcy, dawcy, oraz stosowany system nośnika, - źródło i planowaną funkcje materiału genetycznego używanego przy modyfikacji, - cechy identyfikujące GMO, - informacje o planowanych poziomach i rodzajach zabezpieczeń, - informacje o środkach bezpieczeństwa pracy z GMO, - informacje o planowanym sposobie postępowania z odpadami zawierającymi GMO, - dokumentację oceny zagrożeń, - plan postępowania na wypadek awarii. Rejestr zamkniętego użycia zawiera: - wnioski o wydanie zgody na zamknięte użycie GMO wraz z dokumentacją, - powiadomienia o ponownym zamkniętym użyciu GMO, - zgody na zamknięte użycie GMO wraz z uzasadnieniami oraz informacje o cofnięciu i zmianie tej zgody, - opinie Komisji, dotyczące wniosków, - informacje o awariach, w tym listę awarii, analizę przyczyn poszczególnych awarii, opis doświadczeń zdobytych podczas akcji ratowniczej i usuwania skutków awarii, wykaz środków podjętych przez użytkownika GMO w celu uniknięcia podobnych awarii w przyszłości, ocenę skutków awarii.

REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

185

Rejestr umożliwia wyszukiwanie wniosków według zadanych kryteriów: unikatowego numeru wniosku, nazwie wnioskodawcy, województwie, w którym prowadzone jest zamknięte użycie GMO, mieście, nazwie organizmu, dacie wydania i obowiązywania decyzji.

XI.1.2. Rejestr zamierzonego uwalniania GMO do środowiska Rejestr zamkniętego użycia GMO prowadzony jest na podstawie art. 40 ustawy o GMO. Zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu wymaga zgody ministra, wydawanej na wniosek zainteresowanego. Wniosek wraz z towarzyszącą dokumentacją składany jest w Ministerstwie Środowiska i zarejestrowany w rejestrze zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska (nadawany jest unikatowy numer) i sprawdzony pod względem formalnym przez jednostkę merytoryczną ds. GMO. Rejestracji podlegają: - informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę i siedzibę lub imię, nazwisko i adres, - dane o GMO, w tym charakterystykę dawcy, biorcy i organizmu rodzicielskiego, jeżeli występuje, wektora, charakterystykę GMO, - informacje dotyczące warunków zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, miejscu zamierzonego uwolnienia i szerszym środowisku, do którego nastąpi zamierzone uwolnienie, - opis celu zamierzonego uwolnienia, - charakterystykę środowiska, do którego ma nastąpić uwolnienie, - informacje dotyczące zależności między GMO, a środowiskiem (w tym o możliwości krzyżowań), charakterystykę oddziaływań środowiska na przeżycie, rozmnażanie i rozpowszechnianie GMO, oddziaływanie i ewentualny wpływ GMO na środowisko, - informacje dotyczące przygotowania zawodowego pracowników, biorących udział w pracach nad zamierzonym uwolnieniem GMO do środowiska, - informacje dotyczące trybu kontroli i monitorowania procesu uwalniania GMO do środowiska, oraz sugestie dotyczące izolacji przestrzennej, informacje o monitorowaniu, kontroli zamierzonego uwolnienia do środowiska oraz plany reagowania na zagrożenie, - informacje dotyczące deaktywacji GMO i postępowania z odpadami, - informacje dotyczące wyników poprzedniego zamierzonego uwolnienia do środowiska tego samego GMO lub tej samej kombinacji GMO, na które wnioskodawca uzyskał zgodę. Do wniosku o wydanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska dołącza się dokumentację oceny zagrożeń wraz ze wskazaniem metod przeprowadzenia oceny. Rejestr umożliwia wyszukiwanie wniosków według zadanych kryteriów: unikatowego numeru wniosku, nazwie wnioskodawcy, województwie, w którym prowadzone jest zamknięte użycie GMO, gminie, nazwie organizmu, dacie wydania i obowiązywania decyzji.

186

J. RYBAK, A. ANIOŁ

XI.1.3. Rejestr produktów GMO Rejestr produktów GMO wprowadzonych do obrotu prowadzony jest na podstawie art. 50 ustawy o GMO. Rejestr ten zawiera wnioski o wprowadzenie do obrotu produktów GMO oraz decyzje Ministra Środowiska wydane przed dniem 1 maja 2004 roku, czyli przystąpieniem Polski do UE. Wprowadzenie do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO wymaga zezwolenia ministra, wydawanego na wniosek zainteresowanego użytkownika GMO. Wniosek wraz z towarzyszącą dokumentacją składany jest w Ministerstwie Środowiska i zarejestrowany w rejestrze zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska (nadawany jest unikatowy numer) i sprawdzony pod względem formalnym przez jednostkę merytoryczną ds. GMO. Rejestracji podlegają: - informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę i siedzibę lub imię, nazwisko i adres, - informacje o produkcie GMO, opis produktu, instrukcje lub zalecenia dotyczące przechowywania i użytkowania, informacje o GMO zawartym w produkcie, w tym charakterystykę GMO, charakterystykę biorców lub organizmów rodzicielskich, z których otrzymano GMO, - informacje o zalecanych środkach ostrożności związanych z bezpiecznym używaniem produktu GMO i o ewentualnych zagrożeniach dla zdrowia ludzi lub środowiska mogących wystąpić w konsekwencji niezgodnego z przeznaczeniem używania produktu GMO, - informacje dotyczące opakowania i oznakowania produktu GMO, - informacje o uzyskanych przez dany produkt GMO zezwoleniach na wprowadzanie do obrotu na terenie innych krajów oraz o ewentualnych odmowach uzyskania takich zezwoleń. Do wniosku o wydanie zezwolenia dołącza się: - dokumentację potwierdzającą, że GMO, z których składa się produkt lub które są zawarte w produkcie, były uprzednio użyte w procesie zamkniętym albo uwolnione do środowiska zgodnie z odpowiednimi przepisami, - dokumentację potwierdzającą, iż w rezultacie zamkniętego użycia lub uwalniania do środowiska GMO nie wystąpiły zagrożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska, - dokumentację oceny zagrożeń. Obecny rejestr produktów GMO nie umożliwia przeszukiwania danych. Na stronie Internetowej stworzono także spis produktów GMO, wprowadzonych do obrotu na terenie UE, na podstawie dyrektywy 90/220/EEC i 2001/18/WE, wraz z wydanymi decyzjami.

REJESTRY ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

187

XI.1.4. Rejestr wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO Rejestr wywozu za granicę i tranzytu przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO prowadzony jest na podstawie art. 56 ustawy o GMO. Wywóz za granicę i tranzyt przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO wymagał do 1 maja 2004 roku zezwolenia ministra, wydawanego na wniosek zainteresowanego. W rejestrze powinny znajdować się: - wnioski o wydanie zezwoleń na wywóz za granicę produktów GMO z dokumentacją lub na tranzyt przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO z dokumentacją, - zezwolenia na wywóz za granicę wraz z uzasadnieniami lub na tranzyt przez terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produktów GMO wraz z uzasadnieniami, - opinie Komisji.

XI.2. Inne rejestry Oprócz prowadzenia rejestrów wynikających z ustawy o GMO, minister właściwy do spraw środowiska, jako koordynator działań związanych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi, wypełniając zobowiązania wynikające z ratyfikowanego przez RP Protokółu kartageńskiego o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej, jest obowiązany do prowadzenia wymaganych tym protokołem baz danych w związku z Systemem Wymiany informacji BCH (Biosafety Clearing-House), który powinien służyć jako narzędzie udostępniania informacji o żywych organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz o bezpieczeństwie biologicznym, udostępniania Państwom Stronom innych międzynarodowych systemów wymiany informacji o bezpieczeństwie biologicznym. Polska aktywnie uczestniczy również w Systemie Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym (BCH). Zgodnie z Protokołem w zakresie elektronicznego systemu wymiany informacji, każdy kraj ma obowiązek prowadzić rejestry decyzji wydawanych w związku z działaniami GMO oraz jest obowiązany powiadomić każde państwo członkowskie o podejmowanych działaniach związanych z GMO jak również ułatwiać wymianę informacji poprzez System Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym.

XI.3. Rejestry GMO w projekcie ustawy - „Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (GMO)” Projekt ustawy „Prawo o GMO” nakłada na ministra właściwego do spraw środowiska stworzenie w formie elektronicznej następujących rejestrów: - zakładów inżynierii genetycznej, - zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych, - zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych,

188

-

J. RYBAK, A. ANIOŁ

zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska, wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych.

Minister właściwy do spraw środowiska określi po wejściu w życie ustawy, w drodze rozporządzenia, sposób i tryb prowadzenia rejestrów, mając na względzie w szczególności tryb postępowania przy dokonywaniu wpisów, zmian i skreśleń w rejestrach oraz formę ich udostępniania. Projektowana ustawa nakłada również na Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa obowiązek prowadzenia rejestru stref wskazanych do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych. W rejestrze tym umieszczane będą dane o: - gatunku i odmianie roślin genetycznie zmodyfikowanych; - właściwości uzyskanej w wyniku modyfikacji genetycznej; - unikalnym identyfikatorze; - powierzchni działki rolnej oraz nazwy gminy, na obszarze której położona jest działka. Jednocześnie minister właściwy do spraw rolnictwa określi, po wejściu w życie projektowanej ustawy, w drodze rozporządzenia, sposób i tryb prowadzenia tego rejestru, a w szczególności tryb postępowania przy dokonywaniu wpisów, zmian i skreśleń oraz formę jego udostępniania.

XII. REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO R EJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

Andrzej ANIOŁ Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

XII.1. Rejestry GMO według ustawy z 2001 r. Obowiązująca dotąd ustawa z dnia 22 czerwca 2001r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76 poz. 811) nakłada na ministra właściwego do spraw środowiska obowiązek prowadzenia rejestrów związanych z użytkowaniem GMO.

XII.1.1. Rejestr wydanych zgód na zamknięte użycie GMO Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ścisłego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące kolumny: • Nr pozycji wpisu do rejestru; • Data wpisu; • Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozostałym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny zagrożenia, awariach itp.); • Określenie przedmiotu zgody; • Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba, adres); • Kategoria zagrożenia; • Informacja czy określono dodatkowe wymagania; • Okres, na jaki została wydana zgoda; • Adnotacja o cofnięciu wydanej zgody z podaniem terminu; • Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzeczenie o jego przeznaczeniu; • Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach; • Adnotacja o dostarczeniu przez użytkownika okresowej weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bezpieczeństwa; • Adnotacja o awariach (informacja o ich wystąpieniu - w dokumentacji powinna być lista awarii, analiza przyczyn poszczególnych awarii); • Adnotacja o dostarczeniu przez użytkownika informacji o przebiegu akcji ratowniczej i jej wynikach (w dokumentacji powinien znajdować się opis doświadczeń

192

A. ANIOŁ

zdobytych podczas akcji ratowniczej i usuwania skutków awarii, wykaz środków podjętych przez użytkownika w celu uniknięcia podobnych awarii w przyszłości, ocenę skutków awarii); • Uwagi; • Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru; • Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zgody.

XII.1.2. Rejestr wydanych zgód na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ścisłego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące kolumny: • Nr pozycji wpisu do rejestru; • Data wpisu; • Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozostałym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny zagrożenia, awariach itp.); • Określenie przedmiotu zgody; • Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba, adres); • Informacja czy określono dodatkowe wymagania; • Okres, na jaki została wydana zgoda; • Adnotacja o cofnięciu lub zmianie wydanej zgody z podaniem terminu; • Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzeczenie o jego przeznaczeniu; • Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach; • Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bezpieczeństwa; • Adnotacja o sprawozdaniach po zakończeniu działań; • Uwagi; • Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru; • Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zgody.

XII.1.3. Rejestr wydanych zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ścisłego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące kolumny: • Nr pozycji wpisu do rejestru; • Data wpisu; • Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozostałym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody

REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

• • • • • • • • • • • • • •

193

jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny zagrożenia, itp.); Określenie przedmiotu zezwolenia; Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba, adres); Informacja czy określono dodatkowe wymagania; Okres na jaki zostało wydane zezwolenia; Adnotacja o cofnięciu lub zmianie (w tym m.in. decyzja o wycofaniu produktu GMO z obrotu) wydanego zezwolenia z podaniem terminu; Adnotacja o nałożeniu szczególnych wymagań dotyczących magazynowania i transportu; Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzeczenie o jego przeznaczeniu; Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach; Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bezpieczeństwa; Adnotacja o sprawozdaniach z podjętych działań w celu zagwarantowania przestrzegania przepisów ustawy; Uwagi; Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru; Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zezwolenia; Adnotacja o poinformowaniu Prezesa Głównego urzędu Ceł oraz Komendanta Głównego Straży Granicznej (data i podpis pracownika) w przypadku produktów importowanych.

XII.1.4. Rejestr wydanych zezwoleń na wywóz za granicę lub tranzyt przez terytorium RP produktów GMO Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ścisłego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące kolumny: • Nr pozycji wpisu do rejestru; • Data wpisu; • Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozostałym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny zagrożenia, itp.); • Określenie czy jest to wywóz za granicę czy tranzyt; • Określenie przedmiotu zezwolenia; • Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba, adres); • Informacja czy określono dodatkowe wymagania; • Okres na jaki zostało wydane zezwolenie; • Ilość produktu GMO; • Adnotacja o cofnięciu lub zmianie wydanego zezwolenia z podaniem terminu;

194

A. ANIOŁ

• Adnotacja o nałożeniu szczególnych wymagań dotyczących magazynowania i transportu; • Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzeczenie o jego przeznaczeniu; • Trasa wywozu lub tranzytu; • Rodzaj środka transportu; • Wskazanie nazwy i siedziby podmiotu odbierającego produkt; • Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach; • Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bezpieczeństwa; • Adnotacja o sprawozdaniach z podjętych działań w celu zagwarantowania przestrzegania przepisów ustawy; • Uwagi; • Adnotacja o zwrocie zezwolenia; • Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru; • Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zezwolenia; • Adnotacja o poinformowaniu Prezesa Głównego Urzędu Ceł oraz Komendanta Głównego Straży Granicznej (data i podpis pracownika). Ponadto minister właściwy do spraw środowiska, jako koordynator działań związanych z bezpieczeństwem biologicznym, wypełniając zobowiązania wynikające z ratyfikowanego przez RP Protokółu z Kartaginy, jest obligowany do prowadzenia wymaganych tym protokołem baz danych w związku z globalnym systemem wymiany informacji BCH (Biosafety Clearing-House). Międzynarodowe bazy danych, które gromadzą informacje na użytek CBD, UNDP, OECD, UNIDO i innych międzynarodowych organizacji są zlokalizowana w Biurze ds. GMO w Ministerstwie Ochrony Środowiska.

XII.2. Rejestry GMO według projektu nowego prawa o GMO Zgodnie z projektem minister właściwy do spraw środowiska tworzy w formie elektronicznej następujące rejestry:

XII.2.1. Rejestr Zakładów Inżynierii Genetycznej zawierający: • Wnioski o wydanie zezwolenia na utworzenie i prowadzenie takiego Zakładu; • Tekst zezwolenia; • Decyzje o ewentualnych zmianach; • Decyzję o ewentualnym uchyleniu zezwolenia.

REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH

195

XII.2.2. Rejestr zamkniętego użycia mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych zawiera: • Wnioski o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia; • Decyzje; • Uchylenia decyzji; • Dane o stosowany środkach bezpieczeństwa, w tym alarmowych.

XII.2.3. Rejestr zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych zawiera: • Wnioski o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia; • Decyzje; • Uchylenia decyzji; • Opinie dotyczące wniosków.

XII.2.4. Rejestr zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska zawiera: • Wnioski w sprawie zamierzonego uwolnienia wraz z dokumentacją; • Decyzje wraz z uzasadnieniami oraz informacje o ewentualnej odmowie, cofnięciu lub zmianie decyzji; • Opinie Komisji ds. GMO; • Sprawozdania wnioskodawcy zamierzonego uwolnienia zawierające szczegółowy opis wyników uwolnienia, w tym informacje o zaobserwowanych zagrożeniach dla zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska.

XII.2.5. Rejestr wprowadzania do obrotu organizmów genetycznie zmodyfikowanych zawiera: • Wnioski o wydanie decyzji na wprowadzenie do obrotu GMO lub jego produktu; • Wnioski w sprawie ponownego wprowadzenia do obrotu GMO lub jego produktu w przypadku gdy wygasł termin poprzedniej zgody; • Decyzje w sprawie powyższych wniosków; • Decyzje o zmianie lub uchyleniu zezwolenia; • Inne decyzje wydane w związku z powyższymi wnioskami.

196

A. ANIOŁ

XII.3. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw rolnictwa poprzez Głównego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa (art.177.1) Rejestr stref wskazanych do prowadzenia upraw roślin genetycznie zmodyfikowanych, zawierający: • Gatunek i odmianę rośliny GM; • Właściwości uzyskane na drodze modyfikacji genetycznej; • Unikalny identyfikator; • Powierzchnia i lokalizacja (gmina), na której uprawia się dane rośliny GM.

XII.4. Rejestry prowadzone przez ministra właściwego do spraw zdrowia • Minister prowadzi sprawy związane z dopuszczeniem do obrotu produktów leczniczych zawierających GMO. Za pośrednictwem Głównego Inspektora Sanitarnego • sprawy związane z żywnością zmodyfikowaną genetycznie. Szczegółowe wymagania, jakim mają odpowiadać powyższe rejestry elektroniczne zostaną określone w rozporządzeniach poszczególnych ministrów. Merytoryczna zawartość tych rejestrów będzie bardzo podobna do wymogów wyszczególnionych w Ustawie z 2001r.

XIII. ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO Z AGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

Stanisław Kazimierz WIĄCKOWSKI

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

XIII.1. Genetyczne zanieczyszczenie środowiska Największym skarbem służącym całej ludzkości jest przyroda i jej biologiczna różnorodność. Różne gatunki roślin i zwierząt, bez których nasze życie nie byłoby możliwe: nasza żywność, lekarstwa, tkaniny, drewno itp. Dzisiaj ta podstawa naszej egzystencji jest zagrożona przez genetyczne zanieczyszczanie środowiska. Do niedawna wydawało się nam, że największym zagrożeniem jest masowe stosowanie trucizn przez rolnictwo, medycynę, wojsko, czy terrorystów. Trucizny mają jednak ograniczony czas oddziaływania i rozprzestrzeniania. Zanieczyszczenie genetyczne środowiska stwarzają znacznie większe zagrożenia. Są to organizmy żywe, które aktywnie się rozmnażają i rozprzestrzeniają, mogą migrować i mutować. Raz uwolnione nie mogą być zatrzymane ani kontrolowane. Jest to więc zagrożenie nieodwracalne. Odkrycie praw rządzących przekazywaniem informacji genetycznej przez Mendla, pozwoliło na opracowanie metod bezpośredniego manipulowania fragmentami DNA czy genami. Rokiem przełomu był 1946 r kiedy to amerykańscy biolodzy Josua Lederberg i Edward Tatum odkryli szybko wzrastającą odporność bakterii na antybiotyki, tworząc podwaliny współczesnej inżynierii genetycznej (Wiąckowski, 2006). Dzisiaj inżynieria ta pozwala człowiekowi na dowolne ingerowanie w ład biologiczny, który kształtował się przez miliony lat. Może ona doprowadzić teraz do gwałtownych zmian w ciągu jednego pokolenia, nie mając pojęcia o skutkach tych działań. Dzisiaj genetycy z olbrzymią arogancja próbują być lepsi od Pana Boga w tworzeniu nowych gatunków, Manipulują genami niekiedy bardzo odległych od siebie gatunków, a potem nowe stworzone przez siebie twory wprowadzają bezkarnie do środowiska. Są to działania zupełnie nieodpowiedzialne. Np. tworzą toksyczne lub zdolne do antykoncepcji rośliny. Działalność ta nie jest z nikim konsultowana ani uzgadniana. Nie ma tu kombinacji kontrolnej, nie przeznacza się też poważniejszych środków na długotrwale badania, które mogłyby wyjaśnić jak wielkie jest ryzyko takiej działalności. Wyniki tych bardzo wstępnych działań wykorzystują globalne firmy i przemysł, który zwietrzył tu szansę na bardzo duże zyski. Cele inżynierów genetycznych są łatwe do zrozumienia. Ich celem nie jest etyka ale zysk. Nie zamierzają na wyniki długo czekać, bo jak twierdzą byliby skazani na bankructwo. Badania, na których się opierają firmy biotechnologiczne przeprowadzono z wielkim pośpiechem i za krótkim czasie, aby można się na nich opierać i podejmować ważkie decyzje. Większość takich działań pozostaje poza kontrolą społeczną, co nie może budzić zaufania. Np. w Hiszpanii w 1999 roku ilość projektów inżynierii genetycznej wzrosła do 124. Jednak, jak wykazała grupa "Ecologistas en Accion", tylko 17 z nich

200

S. K. WIĄCKOWSKI

(=13%) była zlecona uniwersytetom czy instytucjom publicznym, a pozostałe na prywatnych polach, w tajemnicy przez wielkie firmy międzynarodowe (Novartis, Rhone Poulenc, Agro Evo). W krajach trzeciego świata ilość badań prowadzonych na terenie prywatnym jest jeszcze większa niż w Ameryce Północnej i w Europie. Nic więc dziwnego, że takie eksperymenty nie mogą budzić zaufania, tym bardziej że jak twierdzą liczni naukowcy ryzyko dla zdrowia ludzkiego i dla środowiska może być bardzo duże, bowiem kombinacja genów w naturalnym środowisku może wywołać nieprzewidziane reakcje! Wielkie korporacje przemysłowe zapewniają, że to właśnie ich nowe produkty stworzą trwałe i zrównoważone rolnictwo, zlikwidują głód na świecie i znacznie poprawią stan zdrowia społecznego. Nikt jednak już w to nie wierzy. Chodzi tu o coś zupełnie innego niż zmonopolizowanie światowego rynku na nasiona, żywność, środki medyczne, drewno i papier. Światowe korporacje jak Monsanto, Novartis, Syngenta, Bayer, Agro Avo, Du Pont, Pioneer i inne - czynią hałaśliwą reklamę, obiecując olbrzymie sukcesy przede wszystkim w 4 głównych kierunkach: • uzyskanie wyższych plonów, • mniejsze zużycie chemicznych środków ochrony roślin, • rozwiązanie problemu głodu na świecie, • zachowanie czystości naturalnych nasion. Każdy człowiek orientujący się w działalności tych korporacji musi przyjąć taką reklamę z mieszanymi uczuciami. Przecież firmy te w czasie wieloletniej działalności już wielokrotnie bezkarnie mijały się z prawdą obiecując bezpieczeństwo swoich produktów. Np. DDT czy 2,4,5,T znany jako Agent Orange masowo stosowany herbicyd, w szczególności do niszczenia roślinności w Wietnamie okazały się rakotwórcze. Zmodyfikowany genetycznie hormon wzrostu (BSH) miał w założeniu zwiększyć u krów produkcję mleka, a okazało się, że zwiększa ryzyko raka piersi, prostaty i okrężnicy u pijących to mleko. Przypomina się tu historia ujawnienia o kilkanaście lat za późno negatywnego działania azbestu, Polichlorowanych Bifenyli, Freonów, Talidomidu i wielu pestycydów. Ich producenci często ci sami, którzy dziś zalewają świat GMO zapewniali, że skutki produkowanych przez nich substancji będą zbawienne. Po 10 latach handlowych upraw GMO można już ocenić jak wyglądają te obietnice. 1. Ewidencja faktów zebrana w ostatnich latach wykazała, że wysokość plonów upraw GMO nie wzrosła. Np. w Północnej Ameryce rolnicy zebrali np. plony soi o 5 – 10% mniejsze. W wielu przypadkach wprowadzenie GMO do upraw spowodowało, iż amerykańscy farmerzy stracili miliardy dolarów z eksportu. Jak dotąd przeważają straty. Pisze się kłamliwie o ogromnych zyskach z tych upraw, ale są to zyski wielkich korporacji a nie rolników. Jako dowód polecamy filmy z wypowiedziami rolników amerykańskich, kanadyjskich, argentyńskich czy hinduskich, a więc osób najbardziej upoważnionych do oceny tych faktów (których tu nie dopuszczono). 2. GMO są bardziej wrażliwe na suszę, a ich uprawy wymagają więcej pestycydów. Dr Charles Benbrook wykorzystując dane Ministerstwa Rolnictwa USA wykazał, że zużycie pestycydów i herbicydów na 222 mln ha uprawy GM soi, kukurydzy i bawełny w latach 1996 – 2004, było większe w porównaniu do upraw tradycyjnych o 22,7 tys. ton (źródło: http://www.organicconsumers.org/clothes/failing021204.cfm). W południowo wschodnich Stanach Zjednoczonych gdzie niemal całkowicie rolnicy przeszli na uprawę soi i bawełny GM, rolnictwo jest na granicy załamania. Duża ilość chemicznych środków ochrony roślin powoduje, że zyskowność farm gwałtownie spadła

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

201

3. Wykorzystywanie GMO w rolnictwie, zamiast przyczynić się do rozwiązywania problemów głodu na świecie dodatkowo go pogłębiło. Miliony tradycyjnych rolników zachowuje nasiona i wymienia je z sąsiadami. Jest to ich podstawowe prawo i od tego zależy ich egzystencja. Odbieranie im tego prawa przez patentowanie nasion czy roślin, to niszczenie podstaw ich egzystencji. Genetycznie modyfikowane nasiona i rośliny są patentowane co zwiększa kontrolę międzynarodowych korporacji nad rolnikami, produkcją i konsumpcją żywności. Odkrywa to prawdziwe cele międzynarodowych korporacji. Chodzi tu nie o ratowanie świata przed głodem ale o maksymalne uzależnianie rolników od siebie i uzyskiwanie za wszelką cenę maksymalnych zysków. W ostateczności rujnuje to rolników, często ruguje ich z ziemi, którą od lat uprawiali; a ludzi ubogich łatwo jest zmusić do kupowania tańszej żywności produkowanej przez wielkie korporacje. 4. Prawo patentowe USA umożliwia patentowanie genów czy sekwencji DNA. Toczy się spór o to czy, naturalne komponenty organizmów występujące w przyrodzie mogą podlegać prawu patentowemu, gdyż to nie człowiek je wynalazł lecz stworzyła je natura. Zaangażowanie wielkich funduszów ze strony agrobiznesu jak dotąd przesądziło sprawę. Okazuje się, że za pieniądze można kupić wszystko, nawet prawo. Opatentowanie GMO zagrozi produkcji rolniczej istniejącej od ponad 12 tys lat. Klasycznym przykładem kontrolowania produkcji nasion jest patent „Terminator Technology”. Jest to złożona manipulacja genetyczna, która wprowadzona dodatkowo do rośliny transgenicznej powoduje, że ziarno drugiego pokolenia staje się jałowe, niezdolne do kiełkowania. Jest to olbrzymie zagrożenie dla światowego rolnictwa a nie ratowanie świata przed głodem. Rolnicy, którzy kupują ziarno GM roślin uzależniają się od korporacji. Ziarno jest patentowane i trzeba je kupować co roku od producenta i nie wolno wysiewać zebranych ziaren. Nawet za obecność GM roślin, które przedostały się wbrew woli rolnika na jego teren zmusza się go do płacenia tantiem licencyjnych. Jednak te GM rośliny przedostały się na pola rolnika wbrew jego woli. Powinien on za to dostać wysokie odszkodowanie za zanieczyszczenia genetyczne roślin na jego polu. Bardzo niebezpieczne są też marzenia biotechnologów z Uniwersytetu Johna Hopkinsa - rozległe łany antykoncepcyjnej kukurydzy kołyszącej się na wietrze. Dr Kevin Wheley i wsp. uzyskali genetycznie modyfikowaną kukurydzę produkującą przeciwciała przeciw plemnikom (Hałat, 2007). Takie projekty mogą zagrozić gatunkowi ludzkiemu. Skutki wprowadzenia produktów inżynierii genetycznej do środowiska są zdecydowanie negatywne. Jak wynika np. z udostępnionej w Internecie dyskusji pomiędzy przedstawicielami Greenpeace i jednej z większych firm zaangażowanych w produkcję genetycznie manipulowanych organizmów „Agro Evo”, jest faktem potwierdzonym, że Genetycznie Modyfikowane Organizmy przenoszą się poza poletka doświadczalne. Przedstawiciel Agro Evo uspokajał, że dzieje się to tylko na odcinku kilkunastu metrów”. To jednak nie tylko nie uspokaja, ale wręcz przeciwnie - niepokoi, gdyż świadczy o tym, jak bardzo małą wiedzę przyrodniczą posiadają „uzdrawiacze” i „poprawiacze natury”, Nie rozumieją oni, jak przenosi się pyłek, zarodniki czy nasiona nowych organizmów przy pomocy wiatru, deszczu, wody, przez pszczoły i inne zwierzęta zapylające, ptaki i ryby. Owady przy pomocy wiatru mogą pokonywać odległości kilku tysięcy kilometrów, a ptaki i ryby nawet do kilkunastu tysięcy. Gatunek ptaka z Alaski opocznik białorzytka (Oenanthe oenanthe) pokonuje dwukrotnie trasę około 11 200 km do Afryki, a inny gatunek ptaka rybołówka zwyczajna (Sterna paradisea) wędruje z terenów Arktycznych gdzie gniazduje do Antarktyki tam i z

202

S. K. WIĄCKOWSKI

powrotem pokonując około 16 tys km. Ekolodzy wiedzą, że nawet oceany nie izolują kontynentów całkowicie. „Plankton powietrzny” kilka kilometrów nad oceanami składa się z licznych gatunków lądowych lub ich form przetrwalnikowych (Tomiałojć, 2007). W biologii istnieje nawet specjalna dziedzina zwana forezją mówiąca o tym jak gatunki jednych organizmów wykorzystują inne gatunki jako środki transportu. Informacje na ten temat można znaleźć w wielu podręcznikach ekologii czy ochrony środowiska (np. Wiąckowski 1998, 2000). Wszelkie formy rolnictwa konwencjonalnego, a w szczególności ekologicznego są nieustannie zagrożone przez uprawy roślin genetycznie modyfikowanych. Dochodzi do krzyżowania się między GMO a roślinami konwencjonalnymi. Wiele placówek naukowych w Anglii stwierdziło przenoszenie się pyłków roślin GM na bardzo duże odległości. Np. rzepak GM krzyżuje się łatwo w drodze zapylenia z wieloma gatunkami roślin jak rzepa, buraki, rzodkiew, kalarepa itd. Z raportu organizacji Gene Watch UK oraz Greenpeace International wynika, że liczne przypadki uwolnienia do środowiska naturalnego roślin GM miały miejsce w 39 krajach (Sieciarska, 2007). Rośliny i zwierzęta modyfikowane genetycznie z pewnością można traktować jako organizmy dla danego środowiska obce, zaopatrzone w nowe cechy dające im przewagę w nowym dla nich środowisku. Przyrodnicy wiedzą, że już kilkaset lat temu zwrócono uwagę na spektakularny charakter pojawiania się obcych przybyszów w naszej faunie czy florze. Należą do nich zarówno wirusy i drobnoustroje chorobotwórcze zagrażające populacjom ludzkim, jak i owady zawleczone z innych krajów, czy wreszcie gatunki roślin rozmnażające się błyskawicznie i powodujące olbrzymie straty gospodarcze. Nieraz nadawano im miano „najeźdźców” i wiele mówiące nazwy jak „zielone widmo”(moczarka kanadyjska – Elodea canadiensis) czy „natrętny Mongoł” (niecierpek drobnokwiatowy – Impatiens parviflora). Przykładów klęsk spowodowanych przez obce gatunki owadów jest bardzo wiele; jak np. brudnica nieparka (L. dispar), która zagroziła 2 mln ha lasów dębowych w USA, mszyca lucerniana – (Therioaphis maculata), która w ciągu 3 lat zniszczyła uprawy lucerny, podstawowej rośliny pastewnej stawiając pod znakiem zapytania dwa wielkie przemysły: mięsny i mleczny USA; czy wreszcie znane wielkie problemy powodowane przez rośliny takie jak nasz dziurawiec (Hipericum perforatum), który zagroził rolnikom w Kalifornii i wreszcie kaktusy z rodzaju Opuncja, które zagroziły rolnictwu w Australii. Przykładów można mnożyć wiele. Przy tym rozważaniu należy się zastanowić czy inżynierowie genetyczni nie fundują nam w najbliższym czasie licznych podobnych bardzo kosztownych eksplozji ekologicznych. Krzyżowanie się roślin, normalne w świecie flory, w przypadku obecności w nich obcego genu, może doprowadzić do rozpowszechnienia się go w sposób niekontrolowany i niemożliwy do powstrzymania. Są już niepokojące sygnały w tej kwestii. Otóż np. w Australii takie skrzyżowanie stworzyło gatunek chwastu odpornego wobec skutecznego dotąd nań herbicydu (Roundap). Mamy już liczne przykłady np. GM trawa mietlica rozłogowa (Agrostis stolonifera) czy inny chwast Palmer amaranth (Szkarłat Palmera), spowodowały poważne problemy gospodarcze. Najlepsze wyniki w zwalczaniu chwastów uzyskuje się przez stosowanie nowoczesnych herbicydów albo jeśli skala zagrożenia jest zbyt wielka na chemiczne zwalczanie, przez wykorzystanie fitofagów w biologicznej metodzie ochrony roślin. Nie trudno sobie jednak wyobrazić jak może to wyglądać w przypadku rośliny modyfikowanej genetycznie. Jak podano na wstępie pod względem typu transformacji genetycznej najczęściej dominuje cecha odporności na herbicydy (69%), a następnie geny z cechami odporności na fitofagi (21%), i wreszcie równoczesna odporność na obie cechy (7%) (Anioł, 2002).

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

203

Jak z tego przykładu łatwo wywnioskować, to co jest sukcesem na lokalnej uprawie może stać się katastrofą w skali światowej. Genetycznie Modyfikowane Organizmy odporne na herbicydy czy pestycydy mogą prowadzić do coraz większej sterylizacji środowiska. Powstaną nowe super szkodniki czy super chwasty, z którymi będzie coraz trudniej walczyć. Już dziś świat alarmuje, że ochrona przyrody czy biologicznej różnorodności nie jest możliwa przy beztroskim genetycznym zanieczyszczaniu środowiska. Współistnienie a więc sąsiedztwo upraw konwencjonalnych, a tym bardziej ekologicznych, z uprawami roślin genetycznie modyfikowanych nie jest możliwe. Wręcz przeciwnie tam gdzie się chce zachować nieskażoną produkcję naturalną musi się zabronić całkowicie obecności roślin genetycznie modyfikowanych. Czy jednak rozumieją to władze odpowiedzialne za nasze bezpieczeństwo. Liczna literatura informuje, że nie ma możliwości współistnienia upraw konwencjonalnych czy ekologicznych z uprawami roślin GM. Proponowane przez prawników dla roślin GM i konwencjonalnych bariery bezpieczeństwa są dalece niewystarczające. Pyłek GM roślin będzie się przenosił na tysiące kilometrów. Także ptaki mogą wykorzystać nieuwagę rolnika, który ma przeciwdziałać rozprzestrzenianiu się GMO do środowiska (ptaki, pszczoły). Tendencja wprowadzania nowych gatunków odmian jest często bardzo krótkowzroczna. Bierze się pod uwagę, że gatunki te uzyskują większą wagę, czy szybszy wzrost (np. GM łosoś) ale zupełnie ignoruje się ich rolę w nowym środowisku; jak zniosą lokalne warunki klimatyczne, czy nie spowodują zagrożeń np. nowych infekcji, schorzeń i jaki będzie ich wpływ na gatunki lepiej przystosowane do lokalnych warunków ekologicznych. Stare gatunki mają niewątpliwie ogromną przewagę w dostosowaniu się do warunków ekologicznych środowiska w stosunku do nowych GM gatunków. Z ekologicznego i narodowego punktu widzenia istnieje wielka i pilna konieczność ochrony gatunków rodzimych przystosowanych do miejscowego klimatu i warunków życia w Polsce. Mieliśmy jeszcze niedawno mnóstwo ras i gatunków zwierząt, przystosowanych do miejscowych warunków klimatycznych i do miejscowej roślinności. Żywotność tych zwierząt przejawiała się przede wszystkim w długowieczności. Np. krowy żyły nawet 20 lat, a na 15 letnią nikt nie mówił, że jest stara. Miały one wysoką płodność, wielką odporność na choroby, doskonale wykorzystywały pasze i dawały mleko o zawartości tłuszczu, o której dziś nawet nie można marzyć. Niestety o doborze ras decydowali nie specjaliści ale komunistyczni politycy, którzy polecili zlikwidowanie wszystkich ras pierwotnych. W czasach PRL wyniszczono w bardzo poważnym stopniu pierwotne rasy. Państwowym dekretem zabroniono utrzymywania tzw. rozpłodników, wszystkie poddawano kastracji. Opornych rolników stawiano przed kolegiami karno administracyjnymi, szykanowano ich także częstymi kontrolami obór a nawet zmuszano sołtysów do donosicielstwa. Nowe rasy nie są już długowieczne, gdyż żyją zaledwie 6 7 lat. Z importowanymi owcami przywleczono do Polski groźne i nieznane u nas choroby takie jak rzucawka, powolne wirusy czy priony śmiertelne dla owiec. Nie jest wykluczone, że mogą się one przenosić na ludzi jak np. BSE. Liczne gremia ekspertów zajmujących się zagrożeniami ludzi zwierząt i środowiska od samego początku dostrzegały poważne ryzyko związane z produktami inżynierii genetycznej (Hałat, 2007). Obawiano się, że inżynieria genetyczna może przenosić nowe i nieznane białka pomiędzy produktami spożywczymi i wyzwalać reakcje alergiczne. Nowe alergeny mogą pojawić się w żywności i pyłku roślin i w ten sposób uwolnić się do środowiska. Po wprowadzeniu do roślin nowych genów modyfikowane organizmy mogą wytwarzać kombinacje białek wcześniej nieznane i wywołujące nieprzewidziane efekty.

204

S. K. WIĄCKOWSKI

Faktem jest, że pomimo zapewnień o bezpieczeństwie, choroby alergiczne związane z żywnością GM są szczególnym zagrożeniem w okresie dziecięcym i w okresie dojrzewania, gdyż dzieci są o wiele bardziej wrażliwe na alergeny niż osoby dorosłe (Bucchini i inni 2002, Wiąckowski, 2004). Przeciwnicy żywności GM coraz to głośniej wyrażają swoje obawy argumentując to lawinowo wzrastającym zagrożeniem chorobami alergicznymi i zagrożeniem środowiska. Należy tu zaliczyć między innymi (Zduńczyk, 2002): możliwość zdominowania upraw przez odmiany zmodyfikowane i groźbą ograniczania bioróżnorodności; możliwość pojawiania się superchwastów odpornych na herbicydy; groźbę transferu wprowadzanych fragmentów DNA do innych organizmów i pojawienie się nowych patogennych bakterii i wirusów. Niektóre produkty z GMO miały mieć swoje własne insektycydy, co miało zmniejszać stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Sam pomysł wprowadzania toksyn do roślinności jest makabryczny Przecież ta nowa toksyna z pewnością nie będzie działać selektywnie tylko na gąsienice szkodnika danej rośliny ale będzie prowadziła do sterylizacji wszystkiego co żyje w danych warunkach środowiska Wprawdzie gąsienice atakujące roślinność ze wszczepionym np. genem Bacilus thuringiensis czy jadu skorpiona giną, ale ginęły również owady pożyteczne, jak złotooki, pszczoły, mikroorganizmy glebowe, a nawet ptaki, które zjadały takie gąsienice. Takie rośliny przyspieszają też powstawanie oporności na biopreparaty oparte na tej bakterii. Toksyna Bt przez długi czas pozostaje w glebie co prowadzi do jej wyjałowienia. Są doniesienia, o padnięciach owiec wypasanych na polach po zbiorze bawełny z Bt wiązanych z zanieczyszczeniem gleby po uprawach tej bawełny (Chorąży, 2007). Podekosystem glebowy jest najliczniejszy w gatunki i to co wnosi do niego biotechnologia jest olbrzymim i zupełnie dotąd niedostrzeganym niebezpieczeństwem. Natomiast jest naprawdę zaskakujące, że nie badano pośredniego wpływu na człowieka. Transgeniczna odmiana pomidorów Flor Savr wywołuje wrzody w przewodzie pokarmowym szczurów, ziemniak transgeniczny z genem przebiśniegu powoduje zaburzenia w przewodach pokarmowych młodych szczurów. Soja transgeniczna z genem Bt powoduje u gryzoni doświadczalnych zaburzenia w funkcjonowaniu trzustki i redukcje enzymów trawiennych i zmiany w wątrobie myszy a szczególnie w jądrach komórkowych (Malatesta i wsp 2002, 2005) Jak podaje Hałat (2007) element struktury genetycznej wykorzystywany do modyfikacji roślin, może prowokować ekspresje genów w hodowlach komórek człowieka. Wcześniej panował pogląd, że promotor ten działa w ten sposób tylko w roślinach. Wspomniany promotor 35SCaMV to fragment wirusa choroby mozaikowej kalafiorów, należący do pararetrowirusów, a więc do podobnego wirusa, który wywołuje AIDS. Po okresie uśpienia może on sprowokować upośledzenie odporności człowieka i w konsekwencji rozwój np. nowotworów złośliwych albo może być punktem wyjścia nowych wirusów. Już sama możliwość takich skutków dla ludzi i zwierząt przemawia za niedopuszczeniem w najbliższych latach na nasz rynek tak ryzykownych innowacji jak pasze i żywność Polska nie ma żadnego powodu by sprowadzać, a tym bardziej produkować żywność GM mając nadprodukcję własnej cieszącej się coraz lepszą renomą żywności. Polska jest zagłębiem żywnościowym o wysokich walorach smakowych Jej eksport rośnie o 1/4 do 1/3 rocznie.(Tomiałojć, 2007). Jak wykazały badania Uniwersytetu w Michigan, genetycznie modyfikowane rośliny odporne na wirusy mogą powodować mutowanie wirusa w nową, bardziej wirulentną formę.

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

205

Orzech brazylijski jest konsumowany przez bardzo niewielką ilość ludzi natomiast soja przez miliony. Ponieważ soja ma niewielką ilość metioniny, dodano do niej gen orzecha brazylijskiego, który ma jej bardzo dużo 18% ale równocześnie ma 25% alergenu jakim jest albumina. (Nordlee i inni, 1996). W ten sposób skutecznie zwiększono zagrożenie alergią. Aby uchronić kukurydzę przed trzema ważnymi szkodnikami: Pyrausta nubilalis, Elasmopalpus lignosellus, Heliothis armigera – wprowadzono do kukurydzy gen pospolitej bakterii owadobójczej Bacillus thuringiensis. Jednak w 1998 roku przeznaczono ją na paszę, gdyż u ludzi wywoływała szereg objawów alergicznych jak: zawroty głowy, osłabienie, utrata przytomności, wysypka, mrowienie, obrzęki, wymioty i biegunkę. Instytucje handlujące produktami z kukurydzy straciły na tym ponad 2 miliardy dolarów. Pomimo tego biotechnolodzy nadal starają się namówić polskich rolników na powtórzenie tego makabrycznego doświadczenia. Niektórzy producenci kukurydzy w Polsce uwierzyli, że GM kukurydza z genem Bt uratuje ich przed oprzędnicą prosowianką. Rolnicy produkujący produkty roślinne przez wiele lat powinni bardziej wierzyć ochroniarzom roślin niż genetykom czy przedstawicielom Firm, które chcą aby im nasi rolnicy płacili dywidendy od upraw GM kukurydzy. Ukraińcy czy Rosjanie mają bardzo dobre wyniki w zwalczaniu biologicznym oprzędnicy przy pomocy kruszynka Trichogramma evanescens Westw. W 1989 roku genetycznie zmodyfikowany L-tryptofan stał się przyczyną śmierci 37 osób w USA i poważnych, bolesnych dolegliwości 5000 innych osób, powodując poważne zaburzenia krwi zanim został wycofany przez Food and Drug Administration. Podobne wypadki odnotowano w Japonii. Za utratę zdrowia ofiarom tego niebezpiecznego eksperymentu firma Showa Denko wypłaciła ponad dwa miliardy dolarów odszkodowania. Pomimo licznych zapewnień o bezpieczeństwie żywności GM co roku w USA notuje się prawie 30 tys. przypadków zachorowań alergicznych i około 150 przypadków śmierci, co podważa zaufanie do takich produktów i budzi poważny społeczny niepokój. W 1999 roku w prestiżowym piśmie medycznym „The Lancet" ukazała się informacja o toksycznym działaniu genetycznie modyfikowanych ziemniaków na ssaki. W USA i krajach Europy Zachodniej toczy się walka świadomych grup konsumenckich przeciwko tzw. "Żywności Frankensteina", czyli genetycznie modyfikowanej. Przeciwko tej żywności w Anglii wypowiada się wielu ludzi, a także szereg organizacji takich jak: Rada Ochrony Wsi Angielskiej, Związek Lekarzy Brytyjskich, organizacje kobiece i wiele innych. Konsumenci w Wielkiej Brytanii nie mają zaufania do władz. W Polsce to samo robi Koalicja dla Ochrony Polskiej Wsi i wiele innych instytucji Przez ekologów podważana jest idea tworzenia żywności transgenicznej w obliczu trudności z zagospodarowaniem nadwyżek żywności wyprodukowanej z pełnym poszanowaniem praw ekologii. Problem polega jedynie na tym, by organizacje międzynarodowe opracowały system takiego podziału zasobów żywności już wyprodukowanej, by z jednej strony nie umierano na świecie z głodu, a z drugiej strony nie niszczono nadwyżek żywności. GM produkty muszą być odpowiednio etykietowane, aby kupujący mogli sami decydować czy takich produktów chcą czy nie. Producenci jednak najczęściej albo nie spełniają tych oczywistych oczekiwań w obawie, że sprzedaż GMŻ znacznie spadnie albo etykietują jedynie żywność z określonym alergenem, aby bronić się przed zarzutami osób u których reakcje alergiczne mogłyby wystąpić. W Australii dwóch inżynierów genetycznych wprowadziło gen kodujący interleukinę do wirusa ospy mysiej, licząc na to, że mysz będzie produkowała przeciwciała zwalczające jej własne komórki jajowe, co uczyni ją bezpłodną. Jednak w 9 dni później wirus spowodował zniszczenie ich układu opornościowego i wszystkie zginęły. Ten "genialny"

206

S. K. WIĄCKOWSKI

eksperyment ożywił dyskusję, że można takie badania wykorzystać do produkcji broni biologicznej, która mogłaby być wykorzystana przez terrorystów. Niebezpieczne eksperymenty inżynierii genetycznej nie omijają również leśnictwa. Także i tutaj "drzewa Frankensteina" są masowo wprowadzane w wielu krajach świata, a ewentualne konsekwencje ignorowane. Wzrastający popyt na papier (w USA 400kg/osobę na rok) powoduje zwiększony popyt na masę drzewną. Tak więc postanowiono, że drzewa transgeniczne zabezpieczą nie tylko produkcję drewna ale i pochłoną nadmiar CO2.. W Ameryce Pn i Płd.j, w Europie, Azji, Afryce i Australii wprowadzono blisko kilkadziesiąt takich gatunków drzew. Do znanych leśnikom europejskim należą między innymi (w nawiasie podano pierwszy rok wprowadzenia): Populus tremula (1988), Juglans nigra (1989), Populus nigra (1995), Malus domestica (1991), Prunus domestica (1992), Betula pendula (1996), Picea abies (1996), Pinus sylvestris (1996), Pinus radiata (1997), Olea europea (1998), Populus deltoides (1998), Populus tremuloides (1998), Prunus avium (1998). (Materiały tu prezentowane pochodzą z Sympozjum poświęconemu leśnej biotechnologii w Keble College w Oxfordzie w lipcu 1999r (Owutsu, 1999)). Celem badań inżynierów genetycznych są między innymi: próba zmiany zawartości ligniny, uzyskanie drzew o szybszym wzroście, drzew o większej tolerancji na herbicydy, drzew odpornych na żery szkodliwych owadów, wiążących więcej węgla itp. Np lignina w drzewach iglastych jest dla przemysłu produkującego papier elementem niepożądanym, którego usuwanie z drewna jest procesem kosztownym i niepożądanym dla środowiska. Szybkość wzrostu jest jedną z bardziej poszukiwanych cech przez biotechnologów, stąd starają się oni ograniczyć np. blisko 30% wydatków energetycznych danego gatunku na produkcję kwiatów, szyszek czy owoców, aby mogły je wykorzystać na przyśpieszenie wzrostu. Bardzo częste są badania nad możliwością wyprodukowania drzew o większej tolerancji na herbicydy, które mogłyby rosnąć w warunkach trudnych, przy większej konkurencji. Wyprodukowano też kilka genetycznie zmodyfikowanych topól, świerków, orzechów czy jabłoni zawierających znany biologiczny insektycyd jakim jest Bacillus thuringensis Berl. Np. Shell prowadzi dwa projekty badawcze nad eukaliptusem, aby poprawić jego wzrost i tolerancję na herbicydy, Uniwersytet w Derby próbuje zmodyfikować odporność rajskiej jabłoni na szkodniki i choroby, a Astra Zenca prowadzi badania nad wyhodowaniem topoli o małej zawartości ligniny itd. itd. Wizja lasów GM jest naprawdę przygnębiająca. To już nie są lasy ale plantacje krótko żyjących drzew, bez runa leśnego i podszytów, bez owadów, ptaków i innych zwierząt. Plantacje drzew o małej zawartości ligniny falują pod wpływem wiatru jak zboża. Do często wykorzystywanych należy Światowa Organizacja Handlu. Szczególnie nasilone są ataki na Europę (UE). Próbuje się za pośrednictwem Brukseli wywierać naciski na kraje bardziej oporne, w tym na Polskę. Jest to jednak utrudnione gdyż procesy decyzyjne odbywają się w UE zarówno na poziomie państwowym jak i ogólnoeuropejskim. Pomiędzy członkami Unii istnieje w tej materii bardzo wiele różnic Zgodnie z zasadami obowiązującymi w UE, państwa członkowskie mogą wprowadzać bardziej restrykcyjne prawa niż cała wspólnota. Oficjalnie w Ramowym Stanowisku RP znajduje się informacja, że Polska opowiada się przeciwko wprowadzaniu do uprawy roślin GM jednak w dalszych sformułowaniach stanowisko to ulega bardzo niebezpiecznym modyfikacjom. Mówi się, że prowadzenie upraw GM powinno być maksymalnie ograniczane, ryzyko zminimalizowane, mówi się o zasadzie koegzystencjiNie uratują nas przed zagrożeniem ani dziennikarze ani politycy, z których ci pierwsi są najczęściej całkowicie zależni od właścicieli swoich miejsc pracy, a drudzy od kierownictwa swoich partii. Znacznie lepiej problemy te rozumieją rolnicy ale ci są także manipulowani przez część polityków, którzy powinni reprezento-

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

207

wać ich interesy. Prawdę mogą i powinni ujawnić ci rolnicy, których oszukano obiecując im złote góry pod nazwą GMO jak np. amerykańscy, kanadyjscy czy argentyńscy farmerzy, gdzie już prawie wszędzie panuje GMO. Firmy, które doprowadziły do katastrof gospodarczych powinny być tak surowo karane aby takie działania już nigdy nie były dla nich opłacalne. Pobudzenie powszechnej świadomości o faktach związanych z GMO dałoby szansę na wygraną, bo jest to znakomita większość elektoratu. Uratowanie zagrożonej biologicznej różnorodności cennych dostosowanych do naszych warunków ekologicznych gatunków roślin czy zwierząt, zależy więc od świadomości szerokich warstw społecznych. Polska powinna bardzo aktywnie bronić się przed genetycznymi zanieczyszczeniami środowiska zarówno w warunkach lokalnych, w całym kraju, jak też zajmować zdecydowaną postawę na forum Unii Europejskiej. Jak dotąd w UE 172 duże regiony (województwa) i około 4500 mniejszych (jak powiaty, czy gminy) zadeklarowało się jako strefy wolne od GMO. Takimi strefami są np. w Anglii 44 hrabstwa (14 mln mieszkańców), we Francji 14 z 21 regionów, Włochy 90% powierzchni oraz cała Austria, Grecja, Szwajcaria i Polska. W Polsce wszystkie sejmiki wojewódzkie zadeklarowały chęć tworzenia stref wolnych od GMO i podpisały odpowiednie dokumenty. W tej sprawie jednoznacznie wypowiedział się Konwent Marszałków wszystkich województw R.P., Komitet Ochrony Przyrody PAN, Związek Twórców Odmian Roślin Uprawnych, Krajowa Rada Izb Rolniczych, Akademia Rolnicza w Krakowie, Międzynarodowa Organizacja Ochrony Wsi i wiele innych. Konwent Marszałków zaapelował do Rządu Polskiego o wystąpienie do Komisji Europejskiej z wnioskiem o wprowadzenie zakazu obrotu produktami GMO na terytorium całego kraju. Działania te należy skoordynować z działaniami rządów państw członkowskich UE, które występowały już do Komisji Europejskiej z podobnymi wnioskami. Ponieważ już 10 letni eksperyment z GMO jest pozbawiony kombinacji kontrolnej, to Polska powinna jako teren wolny od GMO taką rolę pełnić. Jest krajem bardzo katolickim o silnych organizacjach ekologicznych a jej specyficzne rolnictwo w opinii wielu specjalistów najbardziej się do tego nadaje. Wiele małych i średnich, rodzinnych gospodarstw chłopskich przetrwało, a wraz z nimi bezcenna znajomość ziemi i zdolność do utrzymywania jej w optymalnym stanie z pokolenia na pokolenie. Większość gruntów pozostała nieskażona i zachowała wysoki poziom żyzności gleby. Z małymi wyjątkami mamy różnorodność biologiczną nie mającą sobie równej w całej Europie. Dałoby to możność zapobieżeniu planom zniszczeniu polskiego rolnictwa przez wielkie korporacje biotechnologiczne i genetyczne zanieczyszczenie środowiska. Ryzyko popełnienia nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym przez wprowadzenie do niego roślin GM jest bardzo wielkie. Nie można promować nowych technologii, które są sprzeczne z wiedzą biologiczną, z rosnącą świadomością społeczną, kolidujące ze społeczną troską o przyszłość życia na Ziemi. Nie powinna tego robić Polska, ani UE ani też Międzynarodowa Organizacja Handlu. Dawniej wielkie katastrofy ekologiczne zdarzały się na skutek nieszczęśliwego wypadku czy ludzkiej niewiedzy. Zanieczyszczenia genetyczne przyrody mogą doprowadzić do jeszcze większej do globalnej katastrofy Produkty GMO są w środowisku nieprzewidywalne. Wydaje się, że inżynieria genetyczna to nowy wspaniały klucz, do puszki Pandory. Bez głębokiej znajomości praw rządzących ekosystemami i inwazjami biologicznymi znaleźć się możemy wkrótce w sytuacji ucznia czarnoksiężnika, który uruchomił potężne moce przyrody i doprowadził do katastrofy ale nie umie ich po tym zatrzymać i tej katastrofie zapobiec.

208

J. NARKLEWICZ-JODKO

Jan NARKLEWICZ-JODKO Instytut Warzywnictwa i Sadownictwa

XIII.2. GMO - na razie dziękujemy Sądzę, że problem organizmów transgenicznych w naszym kraju należy traktować rozważnie, bez pośpiechu i emocji "nie wychodzić przed orkiestrę". Nie zaczynać jakoby od końca. Najpierw wykazać przy pomocy wnikliwych badań, że organizmy transgeniczne nie stanowią zagrożenia, a następnie rozważyć celowość ich wprowadzenia. Obecnie brak jest jeszcze rzetelnych badań na temat skutków uwolnienia do środowiska organizmów GMO. Komisja Europejska jest obecnie na etapie prac dotyczących ustalenia metod i zakresu badań jakie będą wymagane przy rejestracji organizmów genetycznie zmodyfikowanych, do uwolnienia w środowisku. Należy traktować poważnie wnioski z Protokołu kartageńskiego i ze Szczytu Ziemi w Rio de Janerio, nakazujące stosować daleko idącą zasadę przezorności oraz traktowanie ochrony środowiska naturalnego i zdrowia ludzi jako najważniejszego problemu, który winien by zawsze w centrum uwagi każdego działania człowieka. Jest wiele dowodów na to, że brak przezorności, pochopne wprowadzanie do praktyki niektórych odkryć, bez rzetelnych badań, może prowadzić do nieszczęść. Przykładem może być przeciwstresowy lek Talidomid. Należy uczciwie informować społeczeństwo o racjach zwolenników i przeciwników GMO w celu umożliwienia dokonywania świadomego wyboru. Nie uprzedzać się z góry do wszystkiego co wiąże się z organizmami transgenicznymi. Umożliwić naukowcom prowadzenie badań z zachowaniem szczególnej ostrożności w warunkach odizolowanych od środowiska, stwarzając szansę na nowe, unikalne odkrycia, szczególnie w medycynie i farmacji. Eksperci alarmują jednak, że ryzyko uwolnienia organizmów transgenicznych do środowiska jest większe niż dotychczas przypuszczano (alergie, toksyczne proteiny, endotoksyny). Transgeniczne uprawy nie przyniosły oczekiwanych korzyści dla rolnictwa. Wiele doświadczeń polowych w ostatnich latach wykazało obniżenie plonów upraw transgenicznych soi i rzepaku od 5 do 10% w stosunku do tradycyjnych odmian tych roślin. Dotyczy to także transgenicznych buraków cukrowych. Naukowcy wyjaśniają, że przyczyną obniżenia się plonów jest brak ustabilizowania genetycznego w GMO. Mechanizm obrony genów rodzinnych powoduje osłabienie lub inaktywację genów obcych. Zachodzi strukturalna, genetyczna nietrwałość i brak integracji między genami prowadząca do zmniejszenia zbiorów. Także i inne argumenty zwolenników transgeniki dotyczące ograniczenia stosowania pestycydów nie sprawdziły się. Zgodnie z raportem USDA po wytworzeniu odpornej kukurydzy i soi na glifosat, zużycie tego herbicydu w roku 2003 wzrosło na wymienionych uprawach o około 30%. W wielu wypadkach nie zmniejszyła się również ilość stosowanych insektycydów w transgenicznych uprawach z genem Bt. Powodem tego może by uodpornienie się szkodników w stosunku do endotoksyn Bt w ostatnich latach.

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

209

Zgodnie z prawem Unii Europejskiej, rolnicy którzy wprowadzą do uprawy rośliny transgeniczne, w razie zanieczyszczenia transgenami roślin sąsiadów, poniosą karną odpowiedzialność. Dojdą także dodatkowe obciążenia dla rolników związane z obowiązkowym zakupem od firm biotechnologicznych opatentowanego materiału siewnego i wysadkowego. Osobnym problemem są sprawy alergii. Zgodnie z najnowszymi informacjami przekazanymi mi przez ekspertów Unii Europejskiej, kukurydza transgeniczna Star Link wykazuje wyraźny wpływ uczuleniowy w stosunku do organizmów ludzi. Dotyczy to także kilku odmian soi transgenicznej. Niezależni naukowcy tłumaczą ten fakt wyższą zawartością w soi transgenicznej alergenu trypsyny. Należy także uwzględnić fakt, że przy tworzeniu organizmów transgenicznych jako markery i promotory umożliwiające zamierzoną lokalizację i uaktywnienie przeniesionego transgenu stosowane są bakterie i wirusy. Transgeny charakteryzują się silnymi właściwościami poziomego rozprzestrzeniania się do sąsiednich genomów. Naukowcy alarmują, że wiąże się z tym duże niebezpieczeństwo dla zdrowia ludzi i zwierząt. W genotypach organizmów żywych występują uśpione komórki wirusów i bakterii. Wprowadzone do nich transgeny mogą powodować reaktywacje utajonych form mikroorganizmów oraz nieprzewidywane rekombinacje i mutacje drobnoustrojów prowadzące do rozwoju nowych generacji chorobotwórczych mikroorganizmów. Naukowcy nazywają to terroryzmem biologicznym. Potwierdzeniem tego jest przypadek, który niedawno zdarzył się w laboratorium biotechnologicznym w Australii. Przy manipulacji genetycznej nieszkodliwych mikroorganizmów powstał zabójczy wirus, który w krótkim czasie zniszczył wszystkie doświadczalne gryzonie i tylko cudem nie rozprzestrzenił się na zewnątrz, a to już krok od katastrofy. Podobne niekontrolowane procesy mogą także zachodzić po zetknięciu się transgenu lub pyłku transgenicznego z mikroflorą glebową oraz mikroorganizmami występującymi w otaczającym nas środowisku. Z tych względów wszystkie manipulacje transgeniczne naukowcy winni prowadzić tylko w warunkach ściśle odizolowanych i ze skrajną ostrożnością, w celu niedopuszczenia do wymknięcia się tych procesów spod kontroli. Rośliny odporne na szkodniki z genem Bt zawierają endotoksyny silnie działające przeciwko szkodliwym owadom z przewodem pokarmowym o odczynie zasadowym. Zgodnie z informacją wybitnych gastrologów, także niektórzy ludzie, mają w przewodzie pokarmowym odczyn obojętny lub zasadowy. Ponieważ insektycyd Bt wbudowany jest na trwałe w każdej komórce rośliny GMO, nie uchroni nas przed spożywaniem trucizny znajdującej się w roślinie transgenicznej z genem Bt żaden okres karencji. Należy dokładnie wyjaśnić, czy nie istnieje realne niebezpieczeństwo (szczególnie dla ludzi z dolegliwościami i dzieci) spożywających rośliny transgeniczne razem z endotoksynami. Między innymi dotyczy to transgenicznych ziemniaków odpornych na stonkę i kukurydzy odpornej na niektóre gatunki szkodników. Veber z Departamentu USDA informuje, że wprowadzona w roku 1990 do praktycznej uprawy w Stanach Zjednoczonych transgeniczna odmiana ziemniaków Newleaf, odpornych na stonkę, po upływie dwóch lat od rejestracji została wycofana, ze względu na niewyjaśniony wpływ na zdrowie ludzi endotoksyn Bt i zablokowanie sprzedaży przez supermarkety, pod presją organizacji konsumenckich. Zgodnie z informacją Vebera obecnie czynione są starania o zarejestrowanie transgenicznej odmiany ziemniaków Newleaf w którymś z krajów Europy środkowo-wschodniej! Fakt ten został potwierdzony przez profesora Wiktora Zadrożnego z Ukraińskiego Instytutu Akademii Nauk na Europejskiej Konferencji Ochrony Roślin w Belgii w maju 2006 roku.

210

J. NARKLEWICZ-JODKO

Stosunkowo największe zagrożenie ze strony GMO wynika z uwalniania do środowiska żywych organizmów transgenicznych (materiał siewny, sadzeniaki). W przypadku przetworzonej żywności transgenicznej, która ustawowo podlega obowiązkowi znakowania, konsument ma możliwości wyboru na podstawie ogólnodostępnych informacji o GMO. Uwolnione do środowiska żywe organizmy transgeniczne (nasiona, sadzonki) ze względu na silne ich właściwości rozprzestrzeniania się mogą zanieczyścić cały teren, a po dłuższym czasie wyprzeć uprawy ekologiczne, integrowane i konwencjonalne, prowadząc do nieprzewidywalnych i nieodwracalnych skutków. Ze względu na to, że pyłek z roślin transtgenicznych utrzymuje się w powietrzu do kilku godzin, a przy odpowiedniej prędkości wiatru przenosi się na dziesiątki kilometrów, istnieje duże zagrożenie dla upraw ekologicznych, integrowanych i konwencjonalnych. Uprawy ekologiczne zanieczyszczone transgenami ulegają dyskwalifikacji. Tolerancja zanieczyszczeń dla tych upraw wynosi 0%, a dla integrowanych i konwencjonalnych 0.5%. W razie wprowadzenia upraw GMO w Polsce trzeba będzie zapomnieć o uprawach ekologicznych i integrowanych, które nie mogą współistnieć z prawami GMO tak jak nie może współistnieć hałas z ciszą. Uderzy to w małe i średnie gospodarstwa w Polsce specjalizujące się w uprawach ekologicznych i integrowanych. Bardzo ważnym problemem jest także wpływ transgenów na ekotoksykologię. Wstępne badania wykazały między innymi szkodliwy wpływ pyłku z roślin trangenicznych na owady pożyteczne do jakich należą złotooki - drapieżcy mszyc i błonkówki pasożytnicze. Może to dotyczyć także owadów zapylających, szczególnie pszczół. Transgeniczna odmiana pomidorów Flovr Savr wywołuje wrzody w przewodzie pokarmowym szczurów. Soja transgeniczna z genem Bt u doświadczalnych gryzoni powoduje zaburzenie funkcjonowania trzustki i redukcję syntezy enzymów trawiennych. Stwierdzono także, że soja transgeniczna powoduje wyraźne zmiany w wątrobie myszy, szczególnie w jądrach komórkowych, które przybierają nieregularny kształt, powstają mikropory i mikrowłókienka. Do ważnych informacji jakie ostatnio uzyskałem, to wpływ transgenicznej bawełny Bt na zdrowie ludzi. Dłuższy kontakt z transgeniczną bawełną, na skutek zawartości w niej endotoksyn Bt powoduje lekki stan zapalny i zaczerwienienie skóry, pieczenie oczu i zaburzenie w oddychaniu. Skutki pochopnego wprowadzenia transgenów będą nieodwracalne i nieprzewidywalne. Aby skutki postępu biotechnicznego nie wymknęły się spod kontroli, niezbędne jest współdziałanie władzy i wiedzy polityków, naukowców, etyków, genetyków, lekarzy. Tylko to pozwoli zapanować nad rewolucją biotechnologiczną i uniknąć katastrofy (Fakujama). Wobec braku głębszego poznania problemu, w celu uniknięcia zagrożeń dla ludzi i środowisk, obecnie należy bezwzględnie przedłużyć moratorium na uwolnienie do środowiska żywych organizmów transgenicznych do czasu wyjaśnienia istotnych spraw związanych z zagrożeniem i ewentualnymi korzyściami omawianej dziedziny biotechnologi. Obecnie Polska nie jest przygotowana do wprowadzania upraw transgenicznych, a pośpiech i pochopne działania w tym bardzo ważnym problemie może doprowadzić do nieobliczalnych skutków. W dużej mierze dotyczy to także żywności i paszy transgenicznej. Zdaniem niezależnych ekspertów, ewentualne szerokie, komercyjne prowadzenie upraw transgenicznych w najbliższym czasie, bez wyników rzetelnych badań, nie może mieć miejsca. Alternatywą dla rolnictwa wykorzystującego rośliny GM w najbliższych latach jest rolnictwo integrowane, zapewniające wysoki ilościowo, a także dobre jakościowo zbiory. Polska ma dużą szansę na integrowaną produkcję i eksport zdrowej, nie zanieczyszczonej transgenami i innymi szkodliwymi substancjami żywnościowymi.

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

211

Tadeusz P. ŻARSKI Katedra Biologii Środowiska Zwierząt, SGGW Warszawa

XIII.3. Czy pasze zawierające GMO stanowią zagrożenie dla zdrowia zwierząt i ludzi? Zanieczyszczenie środowiska to stan otaczającej nas natury wynikający z wprowadzenia do powietrza, wody lub gleby a także nagromadzenia na powierzchni ziemi substancji lub energii w takich ilościach lub w takim składzie, że może to ujemnie wpływać na zdrowie człowieka, zwierząt i roślin a także na klimat, glebę i wodę. Może być ono spowodowane przez źródła naturalne, niezależne od człowieka lub antropogeniczne będące wynikiem działalności ludzkiej. Intensywny rozwój przemysłu, urbanizacja, chemizacja rolnictwa a niekiedy zwykła ludzka głupota wynikająca z niewiedzy czy też celowych zamierzonych działań z chęci zysku (wielkie korporacje chemiczne) czy przesłanek ideologicznych (dymiące kominy jako symbol rozwoju gospodarki socjalistycznej), spowodowały, że zanieczyszczenie środowiska osiągnęło w niektórych rejonach świata poziom zastraszający. Na szczęście obszary Polski wykorzystywane rolniczo mimo, że wielu próbuje nas przekonywać ze jesteśmy rejonem klęski ekologicznej, nadal pozostały ekologicznie czyste. Najgroźniejszymi czynnikami zanieczyszczającymi środowisko ze źródeł antropogenicznych, oprócz tzw. gazów cieplarnianych są: metale ciężkie rtęć i ołów, trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO) wśród nich polichlorowane bifenyle (PCB), pestycydy szczególnie DDT, dioksyny, WWA i inne ulegające bioakumulacji lub działające rakotwórczo. Wiedza o stanie środowiska i zachodzących w nim zmianach oraz o stopniu degradacji poszczególnych jego elementów jest konieczna do podejmowania optymalnych decyzji dotyczących jego ochrony. W tym zakresie posiadamy szereg sposobów zaradczych, które przy aktualnym stanie wiedzy pozwalają wyeliminować lub w znacznym stopniu ograniczyć działanie toksyn środowiskowych. Są to bowiem pierwiastki lub związki chemiczne, które raz wprowadzone do środowiska pozostają w nim w tych samych ilościach bądź też w wyniku naturalnych mechanizmów detoksykacyjnych a także świadomych działań ludzkich są unieczynniane lub z niego usuwane. Z zupełnie inną sytuacja mamy do czynienia w przypadku GMO czyli organizmów genetycznie modyfikowanych. GMO to żywy organizm, który może mutować, rozmnażać się, krzyżować z innymi żywymi organizmami, a także może się w środowisku przemieszczać. Stąd też wprowadzenie do środowiska transgenicznych organizmów lub fragmentów ich materiału genetycznego oznaczać może powstanie trwałych nieodwracalnych skutków i nieprzewidywalne zmiany w naturalnym środowisku, między innymi: • wyniszczenie rodzimych gatunków na danym terytorium przykładem są transgeniczne ryby (m. in łosoś, pstrąg), które rosną szybko, osiągając znacznie większe rozmiary niż zwierzęta nie modyfikowane.

212

•

T. P. ŻARSKI

zanik różnorodności biologicznej przykładem są uprawy roślin z wbudowanym genem odporności na herbicyd totalny, które całkowicie oczyszczają pola z każdej innej rośliny, rośliny z genem bakterii Bacillus thuringiensis, które produkują niszczącą owady toksynę Bt przez cały okres wegetacji. Norweski genetyk, w przeszłości gorący zwolennik GMO, prof. Terje Traavik uważa, że nie da się dziś żadnymi dostępnymi metodami przewidzieć konsekwencji inżynierii genetycznej, a ponieważ jej nieprzemyślane skutki znane będą dopiero w bardzo odległych terminach, wobec tego naukowcy XXI wieku mają obowiązek zastosować tzw. "zasadę przezorności". Brak dowodów na istnienia zagrożenia nie jest dowodem na brak zagrożenia. Za wcześnie może być już za późno, ponieważ z GMO nie będzie się można wycofać. Uwolnienie genetycznie zmodyfikowanych organizmów do środowiska oraz spożywanie żywności pochodzącej z GMO nie mieści się w podstawowych standardach bezpieczeństwa żywieniowego społeczeństwa. O ile informacja na temat oddziaływań środowiskowych, gospodarczych, socjalnych i etycznych GMO staje się w nieco większym zakresie dostępna, o tyle wiedza na temat aspektów zdrowotnych stosowania tej żywności dociera do wiadomości publicznej bardzo powoli. Czy GMO rzeczywiście mogą być szkodliwe? W jaki sposób geny przeniesione z innych gatunków mogą nam zaszkodzić? Najpowszechniej wskazywanym zagrożeniem jest toksyczność nowego genu, ale przede wszystkim jego produktów - to jest białek syntetyzowanych pod jego wpływem, które mogą spowodować niezamierzone zmiany w procesach metabolicznych modyfikowanych organizmów. Obecność obcego materiału genetycznego w pokarmie jak się wydaje, nie powinna stanowić zagrożenia dla makroorganizmu ani poprzez bezpośrednią toksyczność, ani przez transfer genowy. Nie można wykluczyć jednak wpływu transgenu na materiał genetyczny bakteryjnej flory jelitowej. U ludzi po wyprowadzeniu światła jelita cienkiego na powierzchnię brzucha (ileostomia), stwierdzono, że wydalane mikroorganizmy zawierają DNA z roślin GM. Bardziej niepokojący jest fakt, że chloroplastowe DNA z roślin było znajdowane w limfocytach zwierząt karmionych tak konwencjonalnymi i modyfikowanymi paszami, a także DNA roślin tradycyjnych stwierdzano w mięśniach kurcząt i narządach wewnętrznych cieląt oraz w mleku krów . Jakkolwiek nie stwierdzono obecności modyfikowanego genetycznie DNA w tkankach zwierząt i ich produktach, to przy ciągłym żywieniu paszami z roślin GM takiej możliwości wykluczyć nie można. Duggan i wsp.. stwierdzili obecność wolnego DNA z roślin GM z wprowadzonym genem oporności na ampicylinę w jamie ustnej owiec. Według nich daje to możliwość w krótkim okresie czasu wytworzenia szczepów bakteryjnych opornych na antybiotyki. Problemem najważniejszym jest jednak to, że produkowane pod wpływem wprowadzonego transgenu białka mogą inicjować nieprzewidywalne reakcje mające wpływ na organizm zwierząt i ludzi drogą alimentarną inne niż w przypadku pokarmu tradycyjnego tzn. niezmienionego genetycznie. Nowe białka syntetyzowane pod wpływem transgenu mogą stać się potencjalnymi alergenami powodując alergie pokarmowe lub zaburzenia metabolizmu. Nie można również wykluczyć ich bezpośredniego, często spotęgowanego działania toksycznego. Oczywiście wszyscy powiedzą, że modyfikowane genetycznie pasze i żywność są pod tym względem sprawdzane, trzeba jednak pamiętać, że pewne relacje między tymi białkami i innymi składnikami pokarmu mogą ujawnić się dopiero po wielu latach czy nawet dziesięcioleciach a nie w 30 czy 90 dniowym doświadczeniu. Argument, że analogiczne substancje występują także w żywności nie modyfikowanej jest nie do przyjęcia, bo po pierwsze często nie występują jak ma to miejsce w przypadku wprowadzenia obcego genu np. bakterii, innego gatunku roślin

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

213

wyższych czy zwierzęcego Czy też nawet jeżeli są obecne w pokarmach tradycyjnych, to stulecia ich spożywania dają znacznie większą pewność niż w przypadku świeżo wprowadzonych odmian po modyfikacjach genetycznych W żywieniu zwierząt wykorzystywane są genetycznie modyfikowane rośliny uprawne takie jak: soja, kukurydza, ziemniaki i inne. Rośliny te mogą stanowić procentowo znaczący składnik pasz. Badania wskazujące na negatywny wpływ pasz pochodzących z roślin genetycznie modyfikowanych na zdrowie zwierząt gospodarskich oraz laboratoryjnych stanowiących model odniesienia do ludzi i zwierząt są stosunkowo nieliczne a i te wielokrotnie podważane bądź kwestionowane przez innych badaczy, których celem jak się wydaje nie jest dochodzenie do prawdy obiektywnej. Tak było z badaniami Armada Pusztaia nad genetycznie modyfikowanymi ziemniakami zakwestionowanymi przez innych badaczy z Rowett Research Institute Dyrekcja Rowett Research Institute zachowała się w tym przypadku co najmniej dwuznacznie, zaprzeczając początkowo, że Pusztai w ogóle zajmuje się badaniem roślin transgenicznych, a potem wyrzucając go z pracy. Mimo tych trudności czy też celowego blokowania informacji na temat niekorzystnego wpływu pasz z modyfikowanych genetycznie roślin informacje, które budzą pewne obawy, można znaleźć w oficjalnych materiałach Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), zawierających informację dotyczących genetycznie modyfikowanych roślin rekomendowanych przez Komisję Europejską do wprowadzenia na rynek i do uprawy w krajach UE. W materiałach dotyczących genetycznie modyfikowanej kukurydzy 1507 odpornej na działanie glufosynatu amonowego substancji czynnej herbicydu totalnego BASTA oraz wytwarzającej białko Cry1F skierowane przeciwko owadom z rzędu motyli (Lepidoptera).są pewne uchybienia, które w przypadku tak ważnej decyzji jaką jest dopuszczenie do obrotu i uprawy GMO mogą budzić wątpliwości i powinny być wyjaśnione. Badania degradacji białka Cry1F wykonano jedynie w warunkach in vitro co biorąc pod uwagę specyfikę procesów trawiennych różnych gatunków zwierząt gospodarskich, a także interakcję z innymi składnikami paszy, nie do końca wyjaśnia czy jego pozostałości nie mogą znaleźć się w odchodach zwierząt. Poważne wątpliwości budzi sposób oceny badań toksyczności ostrej doustnej wykonane na nieznanej liczebnie grupie myszy, gdzie jedynymi parametrami ocenianymi w 14 dniowym doświadczeniu były przyrosty masy i sekcja bez badań patomorfologicznych narządów miąższowych. Badania toksyczności subchronicznej wg Dyrektywy Rady (83/228/EWG) powinny być prowadzone przez co najmniej 90 dni. Z reguły badania te powinny być prowadzone na dwóch gatunkach zwierząt, z których jeden należy do gryzoni. W dokumentach EFSA mamy jedynie streszczenie 90 dniowych badań wykonanych na 5 grupach szczurów po 12 osobników. Wydaje mi się, że do podjęcia jakiejkolwiek decyzji konieczne będzie uzyskanie pełnej dokumentacji doświadczalnej. Tym bardziej, że moim zdaniem same badania toksyczności przewlekłej tylko przy 33% dodatku kukurydzy gdy w praktyce żywieniowej stosuje się blisko dwukrotnie wyższe ilości są źle założone a uzyskane wyniki też są niewłaściwie interpretowane. W opisanym w dokumentach doświadczeniu w grupie otrzymującej 33 % dodatku kukurydzy stwierdzono zmiany hematologiczne w postaci istotnej eozynopenii, która może być wynikiem wystąpienia odczynów zapalnych w tym także na tle alergicznym. Nie można tych wyników skomentować jedynie zmiennością osobniczą czy związaną z płcią. Zastanawiającym jest także fakt, że wszystkie badania tak toksyczności subchronicznej jak i żywieniowe były prowadzone z zastosowaniem kukurydzy 1507 ale nie trakto-

214

T. P. ŻARSKI

wanej w czasie wegetacji glufosynatem. Kto może przewidzieć jaka będzie reakcja metabolizmu rośliny odpornej na ten herbicyd i jaką odpowiedz uzyskamy w badaniach toksykologicznych i żywieniowych ? Do rangi problemu nie przystaje również fakt, że badania żywieniowe wykonano, jedynie na 35 kurczętach i u 12 krów mlecznych utrzymywanych grupowo, podczas gdy kukurydza w różnej postaci stosowana jest i to w znacznie wyższym udziale niż zastosowane w badaniach , w żywieniu świń czy niosek. Dlatego uważam że badania te są nie wystarczające i nie można ich uznać jako reprezentatywne. Podobne jak sformułowane powyżej wątpliwości nasuwają się po analizie wyników zawartych w innych oficjalnych dokumentach opracowanych przez Komitet Naukowy ds. GMO EFSA dla Komisji Europejskiej. w odniesieniu do innych roślin genetycznie modyfikowanych dopuszczonych do obrotu i uprawy. W przypadku kukurydzy MK603 odpornej na herbicyd Roundup w badaniach toksyczności przewlekłej też wystąpiły zmiany hematologiczne. U szczurów otrzymujących najwyższy dodatek kukurydzy MK603wystąpiła hyperchromia i makrocytoza czyli zwiększenie stężenia hemoglobiny w krwinkach (MCHC) i ich objętości (MCV), wyliczonych na podstawie hematokrytu, stężenia hemoglobiny i liczby erytrocytów. Trudno powiedzieć jak była tego przyczyna, mogą być różne; od zaburzeń w hematopoezie poprzez zmienność osobniczą, odwodnienie, niedobory witaminowe, zaburzenia wymiany gazowej do niedoczynności tarczycy włącznie. Najwięcej wątpliwości budzą jednak badania toksyczności przewlekłej, genetycznie modyfikowanych ziemniaków EH 92-527-1 BASF ze zmienionym składem skrobi. Przeprowadzenie badań toksykologicznych na grupach liczących 10 szczurów nie jest badaniem reprezentatywnym. Wątpliwości dotyczą stwierdzonych zmian w układzie białokrwinkowym i wzrostu masy śledziony (bez wykonania badań morfopatologicznych tego narządu), które to badania są niezbędne dla oszacowania ryzyka zdrowotnego dla zwierząt a w konsekwencji dla ludzi. Nieodpowiedzialne i niedopuszczalne jest skomentowanie tych zmian stwierdzeniem, że wyniki badań na grupie szczurów karmionych ziemniakiem GM były zbliżone do wyników przeprowadzonych na grupie szczurów, które otrzymywały paszę standardową. Bo po prostu nie były i w takim przypadku, co jest standardem w badaniach toksykologicznych powinny być przedłużone i wykonane w kilku powtórzeniach. Nie można tłumaczyć jedynie naturalną zmiennością, obecności cyst w strukturze tarczycy w większej liczbie przypadków w grupie szczurów otrzymującej transgeniczne ziemniaki. Podkreślić należy, że zaburzenia funkcji endokrynnych tarczycy w istotny sposób zmieniają aktywność mikrosomalnych enzymów wątrobowych uczestniczących w procesach detoksykacyjnych. Przedstawione w taki sposób, jak w dokumentacji wyniki wskazują albo na fakt, że badania mogły być wykonane na chorych zwierzętach lub też na negatywne skutki dodatku ziemniaków GM ujawniły się w tak krótkim czasowo eksperymencie. Jest niemal nie do wyobrażenia, żeby tak znaczne uszkodzenia ważnych narządów lub zmiany w parametrach hematologicznych występujące we wszystkich cytowanych wyżej eksperymentach u zwierząt karmionych paszą ze zmodyfikowanych genetycznie roślin, były objawami przypadkowymi wynikłymi z samej biologicznej zmienności. Wątpliwości które nasuwają się po lekturze oficjalnej dokumentacji dostarczonej przez EFSA utwierdzają w przekonaniu, że decyzje Komisji Europejskiej o dopuszczeniu do obrotu i uprawy roślin GMO są przedwczesne i nie poparte rzetelnymi badaniami, które w tak wrażliwej materii jaką jest żywienie paszami zawierającymi GMO nie powinny budzić najmniejszych zastrzeżeń co do ich bezpieczeństwa. Jeżeli te wątpliwo-

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

215

ści skonfrontujemy z faktem, że wszystkie badania dokumentujące nieszkodliwość i efekty żywieniowe poszczególnych roślin GMO są wykonywane przez laboratoria firm będących ich właścicielami bądź na zlecenie tych firm realizowane to wątpliwości te mogą jedynie się potęgować. Twierdzenia o nieszkodliwości takiej żywności dla zdrowia ludzi są jeszcze naukowo nieuprawnione Nie jesteśmy odosobnieni w swoich wątpliwościach, bowiem zastrzeżenia do dokumentacji przedstawionej przez EFSA zgłaszają również inne kraje UE wśród nich Austria, Grecja, Belgia i szereg innych. Szczegółowe zastrzeżenia metodyczne i interpretacyjne odnośnie do innych badań dokumentacyjnych EFSA nad roślinami GM zestawione w opracowaniu Genetically Modified Foods: Are They a Risk to Human/Animal Health? autorstwa Arpada Pusztaia można znaleźć na stronie internetowej http://www.actionbioscience.org/biotech/pusztai i mogę zapewnić, że są to zastrzeżenia merytoryczne i w pełni zasadne. Jak już wspomniano wcześniej istnieje w literaturze szereg prac, które jednoznacznie wskazują na negatywny wpływ pasz zawierających rośliny GMO na zdrowie i produkcyjność zwierząt. Wspomniane wcześniej doświadczenia Pusztaia wykazały, że skarmianie szczurami genetycznie modyfikowanych ziemniaków zawierających gen odpowiedzialny za produkcję lektyny, trującej dla owadów substancji występującej w przebiśniegach. Badania wykazały że szczury karmione ziemniakami transgenicznymi miały gorsze przyrosty, wystąpiły zmiany w wątrobie i w nerkach, a także w grasicy co mogło mieć wpływ na układ odpornościowy. Pozornie sprawa była prosta: lektyna jest toksyczna i nie należy się dziwić, że ziemniaki, które ją zawierały, też stały się toksyczne. Jednak problemem ważniejszym był fakt, grupa otrzymująca czystą lektynę i tradycyjne ziemniaki zmian tych nie wykazała. Mimo, że inni naukowcy podważyli te wyniki nie można ich zlekceważyć, bowiem Fares i wsp. 1998 żywiąc myszy ziemniakami GM zawierającymi gen CryI Bacillus thuringiensis stwierdzili różnice w nasileniu zmian degeneracyjnych w nabłonku jelitowym w stosunku do grupy otrzymującej tradycyjne ziemniaki z dodatkiem endotoksyny wyizolowanej z kultury B. thuringiensis. Podobnie niepokojące a wręcz szokujące są wyniki eksperymentu z żywieniem szczurów soją GM (RR-Monsanto) i soją nie zmodyfikowaną przeprowadzonego przez Ermakową z Rosyjskiej Akademii Nauk. Upadki potomstwa matek karmionych soją GM w pierwszych 3 tygodni życia wyniosły 55,6% przy wahaniach w poszczególnych miotach od 46 do 64%) podczas gdy w grupie otrzymujące soję tradycyjną jedynie 9%. Te młode szczury które przeżyły charakteryzowały się bardzo słabym tempem wzrostu i na koniec drugiego tygodnia życia 36% z nich nie osiągnęło masy 20g podczas gdy w grupie z tradycyjną soją tylko 6,7%... Długotrwałe badania Malatesty i wsp. przeprowadzone na myszach żywionych GM soją RR wykazały zmiany w strukturze jąder komórkowych komórek wątroby, trzustki oraz jąder u samców. Badania te prowadzono przez 24 miesiące. Autorzy sugerują, że obserwowane przez nich zmiany w strukturach komórkowych mogą mieć istotny wpływ na ich funkcje wewnątrz i zewnątrz wydzielnicze a w efekcie na przemiany metaboliczne u zwierząt Badania przeprowadzone ostatnio wykazały, że zaobserwowane zmiany w strukturze komórek wątrobowych ustępują po powrocie do żywienia soją tradycyjną. Jak podaje Halat, naukowcy norwescy z Uniwersytetu z Trompo Myhre i Feton wykazali, że promotor 35S CaMV, element struktury genetycznej wykorzystywanej do modyfikacji roślin, może prowokować ekspresję genów w hodowlach komórek człowieka. Wcześniej panował pogląd, że promotor działa w ten sposób tylko w roślinach. Wspomniany promotor 35S CaMV to fragment wirusa choroby mozaikowej kalafiorów, należącego do pararetrowirusów, a więc podobnego do wirusa wywołującego AIDS, który po okresie uśpienia może sprowokować upośledzenie odporności człowieka

216

T. P. ŻARSKI

i w konsekwencji rozwój np. nowotworów złośliwych albo też może być punktem wyjścia nowych wirusów. Już sama możliwość takich skutków dla ludzi i zwierząt przemawia za niedopuszczeniem w najbliższych latach na nasz rynek tak ryzykownej innowacji jaką są pasze i żywność GM oraz powstrzymaniem się od niepotrzebnego traktowania Polski jako laboratorium a Polaków jako królików doświadczalnych. Polska nie ma żadnego powodu by sięgać po GMO mając nadprodukcję własnej cieszącej się dobrą marką i renomą żywnością. Mimo zapewnień. EFSA i naszych rodzimych zwolenników GMO jestem przekonany a przekonanie to wynika min. z wyżej dokonanego przeglądu literatury przedmiotu że wcześniej czy później ujawnią się na masową skalę negatywne skutki tego eksperymentu tak jak ze znacznym opóźnieniem ujawniły się uboczne skutki stosowania DDT mączki mięsno-kostnej, antybiotyków w żywieniu zwierząt czy nawet ostatnio szczepień doustnych lisów przeciwko wściekliźnie które spowodowały nie kontrolowany wzrost populacji .tego gatunku i groźbę wyniszczenia innych gatunków zwierząt wolno żyjących. Wprowadzenie do obrotu i uprawy roślin GMO na teren Polski zagraża głównym priorytetom w rozwoju polskiego rolnictwa i w strategii eksportu naszych produktów rolnych. Tradycyjne gatunki i stare odmiany roślin to nasze bogactwo biologiczne, które Polska wniosła do zubożonej przyrodniczo poprzez masowe stosowanie chemizacji rolnictwa zachodniej Europy. Uprawy roślin tradycyjnych , wcale nie o niższych plonach, a o wysokich walorach smakowych, spowodowały że Polska stała się europejskim zagłębiem zdrowej żywności. Również żywność pochodzenia zwierzęcego uzyskiwana w oparciu o żywienie tradycyjnymi paszami jest poszukiwana na rynkach europejskich. Konkurentom zagranicznym może wręcz zależeć na wymuszeniu na Polsce zgody na uprawy GMO, aby podważyć nasz atut czystej ekologicznie i genetycznie żywności, Mogę zapewnić, że cytowane badania wykonane przez Ermakową mogą być koronnym argumentem dla całkowitego zamknięcia rynku rosyjskiego dla importu żywności z Polski. Jedynie brakiem wyobraźni i arogancją wynikającą z nadmiernej specjalizacji, nieuctwa ekologicznego, oraz niezrozumienia specyfiki polskiego rolnictwa można tłumaczyć pojawiające się tendencje do lobbingu. na rzecz wprowadzenia do obrotu i uprawy w Polsce roślin GM.

Piśmiennictwo [1] Prescott i wsp.:, Transgenic Expression of Bean -Amylase Inhibitor in Peas Results in Altered Structure and Immunogenicity, Journal of Agricultural and Food Chemistry, 53 (23), 9023 -9030, 2005 [2] Monsanto’s report on its 90-day rat feeding trial of MON 863 submitted to EFSA, the European body which approves GMOs, as part of its application for approval of the maize (1139 pages), entitled “13-Week Dietary Subchronic Comparison Study with MON 863 Corn in Rats Preceded by a1-Week Baseline Food Consumption Determination with PMI Certified Rodent Diet #5002”, 17 December 2002, dostępny na stronie: [3] http://www.monsanto.com/monsanto/content/sci_tech/prod_safety/fullratstudy.pdf .

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

217

[4] Malatesta M., Biggiogera M., Manuali E., Rocchi M.B.L., Baldelli B., Gazzanelli G.: Fine structural analyses of pancreatic acinar cell nuclei from mice fed on GM soybean. Eur. J. Histochem., 47:385-388, 2003; [5] Malatesta M., Caporaloni C., Gavaudan S., Rocchi M.B.L., Tiberi C., Gazzanelli G.: Ultrastructural morphometrical and immunocytochemical analyses of hepatocyte nuclei from mice fed on genetically modified soybean. Cell Struct. Funct., 27: 173-180, 2002; [6] 5.Malatesta M., Caporaloni C., Rossi L., Battistelli S., Rocchi M.B.L., Tonucci F., Gazzanelli G.: Ultrastructural analysis of pancreatic acinar cells from mice fed on genetically modifed soybean. J. Anat., 201:409-416, 2002; [7] Malatesta M., Tiberi C., Baldelli B., Battistelli S., Manuali E., Biggiogera B.: Reversibility of hepatocyte New research on the impact of GMOs on health nuclear modifications in mice fed on genetically modified soybean. Eur. J. Histochem., 49:237-242, 2005; [8] Vecchio L., Cisterna B., Malatesta M., Martin T.E., Biggiogera B.: Ultrastructural analysis of testes from mice fed on genetically modified soybean. Eur. J. Histochem., 48: 449-453, 2004. [9] Ermakova IV, “Genetically modified soy leads to the decrease of weight and high mortality of rat pups of the first generation”, preliminary studies. EcosInform 2006, 1, 4-9 (in Russian). A fuller paper is in press: Ermakova IV, Genetics and ecology, in: Actual problems of science , Moscow, 2005, pp.53-59 (in Russian). [10] Food Standards Agency news No. 48, June 2005 [11] Duggan i wsp.: Fate of genetically modified maize DNA in the oral cavity and rumen of sheep", British Journal of Nutrition, 89(2): 159-166, 2003 [12] Ewen, Pusztai A.: Effects of diets containing genetically modified potatoes expressing Galanthus nivalis lectin on rat small intestine”, The Lancet, 354, 13531354, 1999; [13] Pusztai, A.: “Can science give us the tools for recognizing possible health risks of GM food?” Nutr. Health, 16, 73-84; [14] Fares, N.H. andEl-Sayed, A.K., “Fine structural changes in the ileum of mice fed on endotoxin-treated potatoes and transgenic potatoes.” Natural Toxins, 6, 219-233, 1998. [15] Novotny E.: Report for the Chardon LL Hearing: Non-suitability of genetically engineered feed for animals, , Scientists for Global Responsibility, May 2002 [16] Myhre M.R., K. Fenton, .: The 35S CaMV plant virus promoter is active in human enterocyte-like cells.” European Food Research and Technology, 222(1-2):185193, January, 2006. [17] http://www.halat.pl/stowarzyszenie.html [18] Tomiałojć L. : O uprawach GMO i zmodyfikowanej żywności

218

P. POŁANECKI

Paweł POŁANECKI

XIII.4. GMO w rolnictwie - zagadnienia prawne

Wstęp Z uwagi na szczególną, do końca nie rozpoznaną materię i naturę, jaką przedstawiają sobą Organizmy Genetycznie Modyfikowane (GMO) przeznaczone do produkcji rolnej, zagadnienia prawne związane z unormowaniem ich potencjalnej obecności w naturalnym otoczeniu człowieka są przedmiotem intensywnej pracy prawników i legislatorów szczebla europejskiego. Komisja Europejska domaga się od rządów krajów członkowskich zastosowania procedur dla utworzenia odpowiednich warunków dla tzw. koegzystencji plantacji organizmów tradycyjnych w sąsiedztwie upraw GMO sugerując równocześnie, iż polega to głównie na stworzeniu oraz egzekwowaniu sprawnego i konsekwentnego prawa lokalnego. Dla jednych jest to więc zagadnienie prawne, podczas gdy znaczna część praktyków i teoretyków zajmujących się podstawowymi problemami dzisiejszego rolnictwa autorytatywnie stwierdza, że koegzystencja, ze stworzeniem równych warunków dla rolnictwa transgeniczengo oraz konwencjonalnego jest w praktyce nieosiągalna.1 I choć od czasu wprowadzenia technologii upraw roślin transgenicznych na kontynencie Amerykańskim upłynęło już wiele lat, to dopiero próby przeniesienia jej na grunt Europejski wykazały istnienie na tym polu poważnego, zasadniczego wręcz konfliktu pomiędzy wspomnianymi powyżej grupami interesów. Na dodatek skala oddziaływania Organizmów Genetycznie Modyfikowanych stosowanych w rolnictwie przy tzw. „użyciu otwartym” (w przeciwieństwie do zastosowania zamkniętego w szczelnych pomieszczeniach laboratoryjnych) jest niezwykle rozległa. Obejmuje ona nie tylko zagadnienia gospodarcze oraz związane z ogólnie pojętą ochroną środowiska i zdrowia człowieka, lecz dotyka w znacznym stopniu spraw socjalnych, własnościowych a nawet kulturowych, etycznych i wyznaniowych społeczeństw zamieszkujących obszary rolne. W tak skomplikowanej i delikatnej materii prawnej polityka Wspólnoty Europejskiej jest jednak niejasna. Z jednej strony Unia Europejska zapewnia, że pozostawi w kompetencji Państw Członkowskich szczegółowe unormowania i procedury wdrażania GMO - z drugiej zaś, jej podstawowe zasady i kryteria „zarządzania” projektami GMO uzupełniane są o decyzje szczegółowe, mające znamiona swego rodzaju nakazów. Przykładem niech będą choćby uchwały, tzw. Komitetu Regulacyjnego (Regulatory Committee) będącego strażnikiem unijnych przepisów w sprawach GMO - dopuszczającego do upraw nowe odmiany roślin GMO. Na obecnym etapie, wyraźnie widać zarysy systemowego konfliktu. Komisja Europejska pod presją Światowej Organizacji Handlu (WTO) pragnie zrealizować swoje zobowiązania, co do gwarancji wolnego obrotu towarowego, również w odniesieniu do GMO, z drugiej zaś strony większość Państw 1

Zob. Altieri „Myth of Coexistence”

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

219

Członkowskich broni się przed potencjalną inwazją biotechnologii oraz niekorzystnymi i nieodwracalnymi zmianami w ekosystemie, rolnictwie i jego otoczeniu, jakie może spowodować niekontrolowane uwolnienie transgenów. Dzieje się to w atmosferze wzrastającej świadomości konsumentów, którzy z coraz lepszym skutkiem domagają się dokładnej informacji o tym, co jedzą, zaś producenci rolni zachęceni znakomitymi wynikami rolnictwa ekologicznego żądają gwarancji dla zachowania stanu środowiska i niedopuszczenia do jego degradacji na skutek potencjalnego skażenia GMO. Wszak podstawowym warunkiem uzyskania statutu produktu organicznego jest zero tolerancji dla obecności GMO. Istniejące w Polsce warunki środowiskowe, a więc znikome skażenie gleb chemicznymi środkami ochrony roślin i nawozami sztucznymi oraz stosowana od pokoleń dobra praktyka rolnicza, stwarzają obecnie niepowtarzalna szansę dla rozwoju w naszym kraju tak cenionego przez europejskich konsumentów rolnictwa ekologicznego. Nie jest więc przypadkiem, że w debacie dotyczącej przyszłości rolnictwa europejskiego, Polska jest jednym z liderów grupy państw opowiadających się zdecydowanie przeciw rozpowszechnianiu GMO. W kwietniu, 2006 r. Rząd Polski ogłosił tzw. „Ramowe stanowisko Polski dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych”, w którym wyraźnie stwierdza, że, ”...Polska dąży do tego, aby być krajem wolnym, od GMO...”2 Inicjatywy organizacji pozarządowych, grup konsumenckich, przedstawicieli rolników, a także władz samorządowych oraz ich przedstawicieli w europejskich zrzeszeniach obrońców środowiska promujących tworzenie tzw. stref wolnych od GMO znalazły także poparcie wśród wielu posłów Parlamentu Europejskiego (inicjatywy posła Janusza Wojciechowskiego). Również w Sejmie RP wzrosła aktywność posłów i senatorów - przeciwników GMO, zaś debaty dot. regulacji w zakresie nasion i pasz zakończyły się ich niewątpliwym sukcesem. Ostatecznie przyjęto najdalej posunięte wśród wszystkich krajów członkowskich rozwiązania ustawowe mające zapobiec groźbie skażenia środowiska naturalnego oraz ograniczenia potencjalnie szkodliwego zastosowania GMO w żywieniu zwierząt i ludzi. Czy będziemy w stanie zachować i obronić swoje stanowisko, czy i w jakim stopniu uda nam się wpłynąć na zmiany w prawie europejskim gwarantujące zachowanie unikalnego Polskiego ekosystemu i rozwój produkcji ekologicznej żywności? W jaki sposób należy prowadzić dalszą kampanię na rzecz utworzenia z Polski obszaru wolnego od GMO? Odpowiedzi na te pytania zdecydowanie przekraczają zakres niniejszego opracowania. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że podstawą prowadzenia skutecznych akcji jest przede wszystkim wzrost świadomości oraz poziomu znajomości problemu, w tym również podstawowych regulacji prawnych szczebla Europejskiego oraz powiązanego z nim prawa polskiego dotyczącego zagadnień GMO. W tym kontekście przedstawione zostaną poniżej aktualnie obowiązujące przepisy prawa unijnego dotyczące zastosowania GMO, a także obecny stan legislacyjny państwa polskiego, na tle podjętych w tym zakresie przedsięwzięć niektórych Państw Członkowskich.

2

Ramowe Stanowisko Polski Dotyczące Organizmów Genetycznie Zmodyfikowanych (GMO) wersja z uwzględnieniem poprawek Rady Ministrów z dnia 03.04.2006 r.

220

P. POŁANECKI

XIII.4.1. Prawo Unijne, cele i funkcje aktów normatywnych dot. GMO „Fakt, że uprawy Genetycznie Modyfikowane są bardziej odporne i posiadają większą inwazyjność, rozprzestrzeniając się kosztem innych, szczególnie zaś konwencjonalnych i organicznych jest specjalnie podkreślany, równocześnie zaś istnienie ryzyka związanego z zagrożeniem zdrowia ludzi i zwierząt a także ze zniszczeniem środowiska naturalnego jest systemowo uwzględniane w cytatach niemal każdej części Ustawodawstwa Unijnego” stwierdza Komitet Regionów w swojej ostatniej opinani do Komisji Europejskiej w sprawie GMO z dnia 31 maja 2006 r. 3 Jako jedno z ostatnich stanowisk podjętych w tym względzie przez oficjalne ciało struktur UE w kwestii rozpowszechniania GMO dokument ten stanowi dość wyraźną wskazówkę możliwości zmiany nastawienia Komisji Europejskiej w kwestii dalszego dopuszczania do stosowania na obszarze Europy następnych odmian roślin Genetycznie Modyfikowanych. Stanowisko Komitetu Regionów odzwierciedla bowiem tendencje i dążenia regionalnego szczebla większości krajów członkowskich, które bardzo niechętnie wprowadzają w z życie przepisy przychylne GMO, mogące zagrażać czystości biologicznej na ich terenach. Inicjatywy tworzenia tzw. Stref wolnych od GMO obejmują już całą Europę (w tym wszystkie województwa państwa Polskiego), a członkowie władz regionalnych wyznających zasadę czystości biologicznej na swoim terenie zrzeszeni są w Europejskiej sieci Regionów wolnych od GMO. Jak wspomniano powyżej, z punktu widzenia zapisów i procedur, prawo unijne teoretycznie zapewnia państwom członkowskim warunki odstąpienia od obowiązku wprowadzania na swoje terytorium zasiewów roślin GMO, jednak w praktyce, Komisja Europejska pod presją konieczności realizacji zasady wolnego handlu, niejako zmusza je do ulegania naciskom producentów, importerów i dystrybutorów nasion GMO, żądając wprowadzenia przepisów umożliwiających powszechne użycie transgenów w uprawach rolnych. W tej sytuacji pomimo zapisów zawierających gwarancje do zachowania warunków ochrony zdrowia i środowiska przed potencjalnym zagrożeniem ze strony GMO, prawo europejskie zawiera także wiele zapisów ograniczających decyzyjność Państw Członkowskich w kwestii niedopuszczenia do ich stosowania na swoim terytorium. Tak więc unijna konstrukcja prawna jest niespójna, a wiele problemów w zakresie regulacji prawnych zawiera luki lub pozostaje bez rozwiązania. Konsekwencje takiego stanu mogą doprowadzić do nieodwracalnych, zdecydowanie negatywnych skutków przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych na obszarze Wspólnoty zaprzepaszczając plany i dotychczasowe dokonania w zakresie tzw. „zrównoważonego rozwoju”.

XIII.4.2. Zasady podstawowe, główne akty normatywne i regulacje dot. GMO w UE

Zasada zrównoważonego rozwoju Aby lepiej zrozumieć sens stosowania przepisów dot. GMO na terenie Unii Europejskiej należy zapoznać się z definicją wspomnianego wyżej „zrównoważonego rozwoju”. Zasada zrównoważonego rozwoju określona może być jako: „oddziaływanie aktywności 3

CdR 149/2006

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

221

ludzi na globalne zasoby biofizyczne w taki sposób, aby postęp ludzkości i zachowanie równowagi biofizycznej świata osiągane były na równi.”4 Z treści tego fundamentalnego pojęcia przyjętego z inicjatywy ONZ przez większość krajów świata oraz wszystkie kraje Europy, na tzw. Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 r. wywodzą się wszystkie pozostałe zasady i regulacje prawne oraz podstawy polityki społeczno gospodarczej, a także procedury i gwarancje dotyczące ochrony środowiska oraz współistnienia ludzi w otoczeniu przyrody. Zasada przezorności W wyniku wspomnianej Konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro, przyjęto 27 zasad zrównoważonego rozwoju. Zasadą 15 jest zasada Przezorności (nazywana także zasadą ostrożności lub przewidywania). Myśl przewodnia oraz sens prawny tej Zasady sprowadza się do stwierdzenia , Iż w przypadku prawdopodobieństwa zagrożenia powstaniem trwałych, niemożliwych do usunięcia zmian, brak pełnej naukowej pewności (co do zaistnienia tych zmian) nie może być przyczyną zaniechania kosztownych działań, aby zapobiec potencjalnemu zniszczeniu środowiska. Zasada ta ma bezpośrednie odniesienie do tzw. Protokółu kartageńskiego, który jest uważany jest za jedną z najważniejszych umów międzynarodowych, dotyczących ochrony środowiska. Powstał on w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej. Konwencja ta została przyjęta w maju 1992 roku w Nairobi, weszła w życie 29 grudnia 1992 roku, a Polska ratyfikowała ją w 1995 roku. Art. 19.3 Konwencji daje podstawę do stworzenia protokołu, określającego odpowiednie procedury w sprawie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania i wykorzystywania wszystkich żywych organizmów zmodyfikowanych, które mogą wywierać negatywny wpływ na ochronę i bezpieczne użytkowanie różnorodności biologicznej.5 Zasadę Przezorności zapisano m.in. w Art. 7 Rozporządzenia Wspólnoty Europejskiej Nr 178/2002 dotyczącego bezpieczeństwa żywności, zaś w art. 14 tej regulacji stwierdzono jednoznacznie , iż „ podczas podejmowania decyzji, że środek spożywczy jest szkodliwy dla zdrowia , należy mieć na względzie nie tylko prawdopodobne natychmiastowe i/lub krótkotrwałe i/lub długofalowe skutki tej żywności dla zdrowia spożywającej ją osoby, ale także dla następnych pokoleń”. Zasada Przezorności dostarcza również bazy do analiz operacyjnych dotyczących ryzyka, jakie może zaistnieć, gdy znane dotychczas przypadki zagrożenia i wiedza naukowa nie są w stanie w pełni dokonać oceny potencjalnego zagrożenia. W konsekwencji, działając na podstawie Zasady Przezorności, w odniesieniu do zagrożenia GMO, niezbędne jest odwrócenie normalnego sposobu dowodzenia. Przy podejmowaniu decyzji o dopuszczeniu danego transgenu do stosowania wymagany jest oczywiście dowód, że produkt lub cykl produkcji nie zawiera ryzyka dla zdrowia lub środowiska. Ale, co należy podkreślić, decyzje o zakazie stosowania należy wydawać nie tylko na podstawie stwierdzenia przypadków jego szkodliwości, lecz wystarczający do przyjęcia takiego stanowiska jest fakt braku potwierdzenia nieszkodliwości.. Jest to bardzo cenny, lecz niezbyt często wykorzystywany argument w dyskusjach z propagatorami technologii transgenicznych, szczególnie z kręgów naukowych. Otóż lansowane przez niektórych naukowców stanowisko, że organizmy GMO są nieszkodli4 5

CdR 149/2006 Dz.U. Nr 216 poz 2201 Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej obowiązujący od 2004 03 09

222

P. POŁANECKI

we, ponieważ dotychczas nie stwierdzono niebezpiecznych objawów ich spożywania, w świetle zasady przezorności nie wystarcza za dowód na prawdziwą ich nieszkodliwość. Zgodnie z zasadą przezorności wnioskujący o dopuszczenie do stosowania organizmów GMO powinni bowiem wykazać, że nie ma w ogóle takiego ryzyka, aby były one szkodliwe. W tym miejscu należy z uznaniem stwierdzić, że przyjęte przez UE podejście do ryzyka związanego z GMO jest w pełni uzasadnione. Historia bowiem dostarcza nam argumentów na niebezpieczeństwo i niewyobrażalne zagrożenie zdrowia i życia ludzi spowodowane użyciem produktów, których szkodliwości nikt nie podejrzewał, a których zabójcza aktywność ujawniła się dopiero po wielu latach. Przykładem niech będą środki ochrony roślin zawierające trujące DDT a ostatnio także rakotwórczy azbest. Podsumowując należy stwierdzić, że zarówno Zasada Zrównoważonego Rozwoju jak i Zasada Przezorności mają fundamentalne znaczenie dla współistnienia człowieka w agroekosysytemie. Odniesienie ich do zagadnień związanych z GMO jest więc bardzo uzasadnione. W układzie gradacji ważności prawa, powinny być one traktowane nadrzędnie w stosunku do innych regulacji dotyczących GMO obowiązujących na wszystkich szczeblach Wspólnoty - europejskim, krajowym i regionalnym. Dyrektywa 18/2001/WE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie nr 18/2001/WE z 12 marca 2001 r. jest podstawowym aktem prawnym w tej dziedzinie obowiązującym na terenie Unii Europejskiej. W Dyrektywie tej opisano zasady postępowania w przypadku wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO). Dyrektywa zawiera szereg przepisów związanych z wdrożeniem procesu wprowadzania do obrotu i stosowania produktów zawierających GMO . W art. 32 Dyrektywy potwierdzono odniesienie do wspomnianego wyżej Protokółu kartageńskiego. W artykule 4 Dyrektywy zawarto zapisy dot. obowiązków Państw Członkowskich dla zapewnienia, zgodnie z zasadą przezorności, wszelkich właściwych działań w celu uniknięcia niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, który mogłyby zaistnieć w wyniku zamierzonego uwolnienia lub wprowadzenia do obrotu GMO.6 W tym samym artykule wymaga się od Państw Członkowskich zapewnienia oceny poszczególnych potencjalnych skutków niepożądanych, które mogłyby mieć wpływ na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, a które mogłyby bezpośrednio lub pośrednio wynikać z przeniesienia genów z GMO na inne organizmy.7 W art. 13 zawarto wymogi odnośnie procedury zgłoszenia zamiaru używania lub wprowadzenia do obrotu materiałów i produktów zawierających GMO. Dane wymagane w zgłoszeniu zawiera załącznik III A do Dyrektywy. Na uwagę zasługuje fakt, iż zarówno plan monitorowania jak i jego technika łącznie z częstotliwością pomiarów oraz interpretacją ich wyników oddelegowano do określenia przez wnioskodawcę.

6 7

Dyrektywa 2001/18/WE art. 4 p.1 OJ C 17.4.2001 Dyr.2001/18/WE art. 4 p. 3

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

223

Według części V załącznika IIIA pozostawia się w gestii wnioskodawcy również określenie sposobów postępowania w przypadku zagrożenia, a więc: • Metody i procedury opanowania GMO w razie jego nieprzewidzianego rozprzestrzenienia, • Metody odkażania dotkniętych obszarów • Metody usuwania lub oczyszczania roślin, zwierząt gleby itp. które zostały narażone podczas lub po rozprzestrzenieniu się GMO • Metody izolacji obszaru dotkniętego rozprzestrzenieniem • Plany ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego w przypadku wystąpienia niepożądanych skutków, Jak wspomniano, Państwa Członkowskie zostały zobowiązane do zapewnienia właściwych warunków dla ograniczenia lub uniknięcia groźby potencjalnej katastrofy środowiskowej związanej z niekontrolowanym uwolnieniem do środowiska materiałów transgrenicznych. Ponieważ większość z nich nie posiada wciąż instytucjonalnych ani organizacyjnych warunków dla gwarancji bezpieczeństwa Dyrektywa 18/2001 zawiera tzw. Klauzulę Bezpieczeństwa zapisaną w artykule 23.8 Na bazie tego przepisu Państwa Członkowskie mogą zastosować na swoim terytorium czasowy zakaz dopuszczenia do stosowania Organizmów Genetycznie Modyfikowanych. Jednak wniosek taki złożony do Komisji Europejskiej musi być poparty szczegółowymi wynikami badań naukowych potwierdzających zaistnienie zagrożenia dla zdrowia ludzkiego lub środowiska ze strony GMO na konkretnych obszarach danego Kraju. Należy podkreślić, że Komisja Europejska nie wydala żadnych rozporządzeń dotyczących szczegółów tych badań ani środków finansowych, z których miały by one być opłacane. Jest to niewątpliwie dowód na brak spójności i niekonsekwencję europejskiego praw z zakresu GMO. Państwa Członkowskie muszą na własny koszt prowadzić badania i analizy uzasadniające brak możliwości zapewnienia bezpieczeństwa biologicznego spowodowanego uprzednim dopuszczeniem do stosowania GMO na terenie Europy decyzją Komisji Europejskiej. Art. 23 jest szeroko wykorzystywany jako podstawa prawna do moratorium na wdrażanie GMO przez większość krajów, które wprowadziły zakazy upraw GMO na swoich terenach. Na podstawie tego art. 16.2 Dyrektywy 53/2002, 8 maja 2006 Komisja Europejska zezwoliła Rzeczpospolitej Polskiej na wprowadzenie zakazu stosowania na swoim terenie szesnastu genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy MON 810, które wymienione są w tzw. Wspólnotowym Katalogu odmian gatunków roślin rolniczych, zgodnie z Dyrektywą 2002/53/WE. Nb. Art. 16.2 Dyrektywy 53/2002 podobnie jak art. 23 dyr. 18/2001 stanowi tzw. Klauzulę Bezpieczeństwa do zastosowania w przypadku stwierdzenia zagrożenia dla innych upraw przez nasiona roślin genetycznie modyfikowanych.9 W obszarze regulacji prawnych opisujących problemy związane z GMO znajduje się wiele innych, przepisów, regulacji i zaleceń, niektóre z nich umieszczono w załączonym na końcu spisie materiałów źródłowych.

8 9

Dyr.2001/18/WE art. 23 Safeguard clause Dir 53/2002 art.16

224

P. POŁANECKI

XIII.4.3. Koegzystencja, praktyka stosowania prawa unijnego dot. GMO Wprowadzenie do obrotu i stosowania roślin genetycznie modyfikowanych wymaga stworzenia warunków dla współistnienia upraw tradycyjnych w sąsiedztwie GMO. Stanowisko Komisji Europejskiej w tej kwestii zawarte zostało w tzw. Zaleceniach Komisji Europejskiej w sprawie wytycznych dla rozwoju narodowych strategii w celu zapewnienia koegzystencji GMO z uprawami konwencjonalnymi i ekologicznymi. „Z zasady, rolnicy powinni mieć możliwość uprawy typów roślin, które sami dowolnie wybiorą spośród dostępnych metod: GMO, konwencjonalnych czy też organicznych (ekologicznych)”10. Równocześnie zagadnienie to związane jest z wyborem konsumenta europejskiego, który powinien, zdaniem Komisji, mieć pełny wybór pomiędzy żywnością genetycznie modyfikowaną i czystą genetycznie, gdzie nie wystarczy tylko oznakowanie towarów na półkach sklepowych, lecz również odpowiednie dostosowanie sektora rolniczego i przemysłu spożywczego do produkcji obu rodzajów żywności. Jest oczywiste, że Komisja działa tu pod presją WTO (Światowa Organizacja Handlu), która z inicjatywy USA, jednego z głównych producentów GMO, oskarża UE o tworzenie, ”nielegalnych barier handlowych.” Tymczasem systemy biologiczne, do których mają zostać one wprowadzone, i z których, w przypadku konieczności, mają być później łatwo usunięte, w praktyce nie mogą być ani hermetycznie podzielone, ani w podobny sposób kontrolowane, jak jest to możliwe w zamkniętych obiektach naukowych. Biosfera to globalny, otwarty system, na temat którego nie mamy obecnie pełnej wiedzy i który nie jest w pełni przez nas kontrolowany. „Obecny stan wiedzy dotyczący krzyżowania się, rozmnażania i możliwości przetwarzania roślin zmodyfikowanych genetycznie nie pozwala wypowiedzieć się jednoznacznie na temat możliwości wprowadzenia zasad koegzystencji.”11 Ponadto obecność GMO w nie modyfikowanym materiale siewnym ma decydujące znaczenie dla kosztów ponoszonych przez sektory upraw i przetwarzania w dalszej części łańcucha produkcyjnego. W przypadkach, gdy zgodnie z przepisami dopuszczającymi pewien poziom zanieczyszczeń, wszystkie produkty nie zmodyfikowane genetycznie muszą mimo wszystko być poddawane testom w celu ustalenia, czy nie przekraczają wartości granicznej dla etykietowania, czyli 0,9% dla żywności i paszy, powstają bardzo wysokie koszty związane z testowaniem i monitorowaniem tych produktów. Zanieczyszczenie materiału siewnego tradycyjnego i ekologicznego przez GMO będzie również czynnikiem decydującym przy ustalaniu odpowiedzialności prawnej za jakakolwiek szkodę finansowa spowodowaną przekroczeniem wartości granicznych dla etykietowania żywności i paszy. Oczywiście wszystkie potencjalnie odpowiedzialne strony będą domagać się przede wszystkim dowodu, że wyrządzona szkoda została spowodowana, przynajmniej częściowo, przez jakość nasion, a nie przez przeniesienie organizmów na pole uprawne z sąsiedniego gospodarstwa. Wreszcie obecność GMO w tradycyjnym i ekologicznym materiale siewnym ma zdecydowanie niekorzystny wpływ na to, czy rolnicy w ogóle mogą zajmować się swoimi własnymi uprawami i hodowlą. Pierwotne zanieczyszczenie materiału siewnego może się skumulować w kolejnych pokoleniach, szczególnie w tych wypadkach, gdy towarzyszyć temu będzie zanieczyszczenie z sąsiednich pól. Oznaczałoby to nie tylko poważne straty finansowe dla zainteresowanych rolników (rolnictwo ekologiczne to w 10 11

Commission Recommendation of 23 July 2003, Brussels CESE 1656/2004 Europejski Komitet Ekonomiczno Społeczny Opina w sprawie koegzystencji upraw zmodyfikowanych genetycznie z uprawami tradycyjnymi i ekologicznymi

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

225

chwili obecnej potencjalnie bardzo dochodowy sektor produkcji rolnej), ale zagrażałoby również zróżnicowaniu materiału siewnego oraz temu czy jest on odpowiednio dostosowany do istniejących warunków lokalnych. Co więcej, ostrożna polityka zakupów wielu zakładów przetwórczych prowadzi do sytuacji, że w niektórych przypadkach całe regiony, na których występuje zwiększone ryzyko zanieczyszczenia ze względu na uprawę GMO, wykluczane są ze skupu niezależnie od tego, że tylko część dostaw z tego obszaru jest rzeczywiście zanieczyszczona. Tylko jedna uprawa eksperymentalna pszenicy modyfikowanej genetycznie w pewnym landzie niemieckim doprowadziła do tego, ze największa niemiecka grupa młynów w tej okolicy zaprzestała skupu pszenicy. Komisja nie wyjaśnia, w jaki sposób dodatkowe koszty związane z koegzystencją mają zostać zrekompensowane i rozdzielone zgodnie z zasadą pokrywania kosztów przez sprawcę szkód i jakie środki są konieczne, aby uniknąć negatywnego wpływu na ceny produktów spożywczych wytwarzanych bez użycia technologii modyfikacji genetycznej. W tej sytuacji należy stwierdzić, że prawodawstwo unijne jest tak słabe, że w przyszłości mogłoby przynieść koniec produkcji żywności wolnej od GMO. Na szczeblu europejskim dotychczas nie uregulowano następujących aspektów koegzystencji: • Przepisów dotyczących czystości materiału siewnego nie zmodyfikowanego genetycznie w odniesieniu do przypadkowej obecności GMO w ramach istniejących wytycznych dotyczących materiału siewnego; • Wymaganych celów i efektów • Prawnych warunków ramowych i standardów minimalnych dobrej praktyki zawodowej przy uprawie GMO oraz pokrywaniu dodatkowych kosztów; • Odpowiedzialności cywilnej zarówno użytkowników, jak i dostawców GMO za potencjalne szkody związane z koegzystencją. Dla zapewnienia bezpiecznych warunków koegzystencji wymagane jest również stworzenie nowego prawa na szczeblu krajowym i regionalnym, które określałoby m.in.: • Konkretne środki dotyczące zapobiegania niepożądanemu krzyżowaniu się i przenoszeniu GMO w lokalnych warunkach środowiska naturalnego. • Przepisy regionalne dotyczące uprawy GMO, gdzie ma to sens ekonomiczny odpowiada regionalnemu rachunkowi strat i zysków pomiędzy uprawami i wymaganymi środkami ostrożności; te zapisy mogłyby i powinny zawierać również regionalny zakaz uprawy GMO. • Środki ochrony obszarów chronionych zgodnie z Dyrektywą 92/4312 w sprawie dzikiej fauny i flory i Dyrektywą13 79/409 • W sprawie ochrony dzikiego ptactwa i innych zagrożonych ekologicznie obszarów, • Środki ochrony lokalnych interesów gospodarczych i związanych z kulturą i religią. Według wstępnych szacunków Komitetu Ekonomiczno – Społecznego testy oraz śledzenie GMO na wszystkich etapach łańcucha produkcji w każdym wypadku będą pociągały za sobą dodatkowe koszty. Proste testy jakościowe obecnie kosztują od 100 do 150 Euro dla każdej partii, podczas gdy ceny testów złożonych i ilościowych leżą w przedziale od 250 do 400 Euro. Dodatkowe koszty wyprodukowania materiału siewnego i jego reprodukcji według danych przemysł wynoszą od 10 do 50% zaś przewidywane 12 13

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. (Dz. U.. L 206 z dnia 22.07.1992 r.) Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. (Dz.U. L 103 z dnai 25.04.1979 r.)

226

P. POŁANECKI

koszty sterowania wydzielonymi regionalnie uprawami wolnymi od GMO szacowane są na poziomie 150-200 Euro za hektar. Dodatkowe koszty oddzielnego transportu i magazynowania oceniane są na 10-20 Euro za tonę. Również w zakładach przetwórczych, na przykład w młynach, istnieją systemy identyfikacji i zapewnienia jakości. Ich klienci oczekują obecnie gwarancji czystości produktów na poziomie pomiędzy 0,1 i 0,5%. Mają tu miejsce standardowe próby i testy rezerwowe, odbywają się rozmowy z dostawcami, od których ogólnie wymaga się udowodnienia, że skupują i przetwarzają jedynie materiały wolne od technik genetycznych. Przy transporcie unika się punktów krytycznych, takich jak magazyny spedycyjne i portowe, gdzie przeładowywane są również towary z GMO i gdzie mogłoby dojść do zmieszania i do zanieczyszczenia. Koegzystencja upraw GMO i bez GMO oraz możliwość produkcji żywności bez GMO jest zadeklarowaną wolą polityczną Unii Europejskiej, jednakże ten cel w konfrontacji z istniejącą rzeczywistością, w tym również uwarunkowaniami prawnymi i ustawodawczymi Państw Członkowskich i ich regionów, wydaje się być nieosiągalny.

XIII.4.4. GMO, prawo niektórych krajów członkowskich Oczekiwania Komisji Europejskiej w stosunku do regulacji prawnych w przedmiocie GMO sprowadzają się w zasadzie do trzech aspektów: • należy opisać prawnie procedury zapewniające osiągnięcie stanu pełnej koegzystencji. • należy zapewnić prawne warunki odpowiedzialności oraz schematy odszkodowań i ubezpieczenia upraw objętych koegzystencją • należy opracować i wdrożyć ustawodawstwo gwarantujące środki kontroli i monitorowania upraw polowych. Jak dotychczas tylko trzy kraje Wspólnoty wypełniły oczekiwania, jakie w aspekcie formalno-prawnym, dla zapewnienia koegzystencji stawia Komisja Europejska. Najbardziej zaawansowana jest pod tym względem Dania. Stało się to na skutek intensywnego działania pani komisarz ds. rolnictwa Marian Fisher Boel, Dunki, której ambicją jest wykazanie, że koegzystencja w warunkach europejskich jest możliwa. Tak więc regulacje dot. GMO, przyjęte na jej wniosek przez rząd Danii zawierają zarówno zapisy dot. przestrzegania stref separacji upraw, właściwe regulacje dot. sposobu obchodzenia się z materiałami genetycznie modyfikowanymi na wszystkich szczeblach dystrybucji i zastosowania, jak również cały pakiet procedur dotyczących zabezpieczenia gwarancji finansowych dla rolników dotkniętych stratą z powodu skażenia ich własnych upraw przez sąsiadów. Jednakże osiągnięty „na papierze” stan prawny zupełnie nie sprawdza się w rzeczywistości. Specjaliści w tej materii twierdzą, że koegzystencja według modelu duńskiego jest czystą fikcją. Strefy ochronne są zadecydowanie za wąskie, wszak Dania nie jest zbyt wielkim krajem, a każdy skrawek ziemi uprawnej jest cenny, i zupełnie nie zapewniają gwarancji niedopuszczenia do jednego z najistotniejszych problemów koegzystencji upraw GMO z niemodyfikowanymi, tzw. „przepylania”, a więc krzyżowego skażenia pyłkiem roślin GMO, zaś skażenie materiałem genetycznym rozsypywanym w transporcie jest wręcz nieuniknione. Ponadto system ubezpieczania i kompensaty start jest zbudowany na zasadzie odpowiedzialności państwa, które pozyskuje środki na ten cel bezpośrednio z kasy unijnej. Taki schemat kompensacji jest nieosiągalny dla innych krajów Unii.

ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO

227

Niemcy, w wyniku długoletnich badań i skrupulatnej „obróbki” prawnej (np. Polska uczestniczyła w początkowych stadiach tych prac legislacyjnych we wspólnym komitecie naukowo politycznym dla opracowania jednolitego prawa w obu sąsiednich krajach, jednakże z niewiadomych powodów wycofała się z tych działań w początkowej fazie ich realizacji) stworzyli bardzo obszerną ustawę o GMO, oczywiście na bazie Dyrektywy 18/2001. Zastosowany tam schemat odszkodowań również nie wytrzymuje krytyki. Przeciwnicy tej ustawy twierdzą, że stoi ona w sprzeczności z Art. 174 Traktatu o Unii Europejskiej, który nakazuje pokrywanie strat spowodowanych skażeniem podmiotowi, który tego dokonał. (tzw. zasada „polluter pays” jedna z naczelnych regulacji dotyczących ochrony środowiska). Ponadto przeciwnicy ustawy niemieckiej wskazują nie bez powodu na jej konflikt z Konstytucją Niemiec, a w szczególności z zapisami gwarantującymi prawa własności rolników pragnących zachować czystość genetyczną swoich upraw, którzy napotykają na ich ograniczenie na skutek skażenia przez GMO. Trzeci, równie poważny zarzut, dotyczy konfliktu z ustawodawstwem unijnym zakazującym dotowania konkurencyjnych gałęzi gospodarki. Art. 87 Traktatu Europejskiego zakazuje niszczenia konkurencji. W przypadku wypłat odszkodowawczych za skażenie dokonywanych przez rząd niemiecki w imieniu użytkowników GMO korzystaliby oni z takiej właśnie zabronionej formy pomocy państwowej. Włochy, także należą do krajów, które posiadają już odpowiednie ustawodawstwo w zakresie GMO, zgodne z wymogami Unii Europejskiej. Jednakże we Włoszech rząd krajowy oddelegował przekazał wszystkie kompetencje związane z odpowiedzialnością za stworzenie warunków do koegzystencji organom szczebla regionalnego. Regiony Włoskie mające władzę legislacyjną samodzielnie ustanawiają swoje przepisy prawne. Ponieważ zostało stwierdzone naukowo, iż 90% powierzchni Włoch nie nadaje się do upraw równoległych obu rodzajów upraw (GMO i tradycyjnych) wszystkie regiony Włoch praktycznie zakazały jakiegokolwiek obrotu rolniczym materiałem genetycznie modyfikowanym. Teoretycznie istnieją regulacje, zgodne z unijnymi, dopuszczające potencjalnych użytkowników GMO do procedur uzyskiwania zezwoleń, jednak w warunkach potencjalnego „włoskiego strajku” wszelkie starania wydają się być z góry skazane na niepowodzenie. W rezultacie, w zgodności z prawodawstwem unijnym, Włochy realizują świetnie swoją politykę izolującą ich rodzime rolnictwo od zgubnych wpływów roślin genetycznie modyfikowanych, zaś ich rolnictwo ekologiczne i promocja zdrowych regionalnych produktów na świecie wzrasta w niebywałym tempie. W ślad za Włochami podąża Grecja. Również wszystkie regiony tego kraju ogłosiły się wolnymi od GMO, zaś rząd krajowy usilnie pertraktuje z Unią na temat ustępstw legalizujących ten stan rzeczy. W podobny sposób postępują rządy krajów nowoprzyjętych do Wspólnoty Europejskiej. Zakaz zasiewów kukurydzy BT utrzymują Węgrzy, ociągając się z dostosowaniem swojego prawa do Dyrektywy 18/2001. Cypr i Malta zupełnie nie zajmują się tymi sprawami, zaś urzędnicy Zjednoczonego Królestwa (UK) są na etapie wstępnego przedstawienia do akceptacji propozycji dotyczący detekcji i śledzenia rozprzestrzeniania się GMO w warunkach środowiskowych, panujących na Wyspach Brytyjskich.

228

P. POŁANECKI

XIII.4.5. GMO. Prawo polskie Ustawa o organizmach genetycznie zmodyfikowanych została przyjęta w Polsce w dniu 22 czerwca 2001 r.14. Na bazie tej regulacji prawnej powołano służby do przestrzegania jej przepisów, które w zakresie GMO sprawuje: Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Inspekcja Pracy, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Ochrony Środowiska, Państwowa Inspekcja Handlowa, Inspekcja Handlowa Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Poziom szczegółowości regulacji płynących z mocy tej ustawy nie nadąża za postępem, jaki w dziedzinie uszczegółowienia zagadnień wokół GMO osiągnęły inne kraje europejskie. Dodatkowo naciski ze strony Komisji Europejskiej skłaniają naszych legislatorów do dalszych prac nad nową ustawą. W Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz w Ministerstwie Środowiska kilka lat trwały prace nad stworzeniem przepisów spełniających wymagania unijne w aspekcie koegzystencji. W dniu 13 tego lutego 2007 roku Rada Ministrów przyjęła projekt ustawy „Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych”, które następnie podlegać będzie zatwierdzeniu przez Parlament oraz notyfikacji Europejskiej. Szczegółowe warunki uprawy roślin GM zawarto w projekcie rozporządzenia wykonawczego do tej ustawy. Równolegle do prac legislacyjnych podążających za wymogami Komisji Europejskiej w kierunku stworzenia warunków do koegzystencji, opracowano i ogłoszono w naszym kraju dwie bardzo istotne, fundamentalne wręcz ustawy dotyczące zastosowania organizmów modyfikowanych w rolnictwie. Pierwsza z nich to Ustawa o zmianie Ustawy o nasiennictwie i Ustawy o ochronie roślin przyjęta przez Sejm w dniu 27 kwietnia 2006 r. W brzmieniu art. 57 ust 3 zawarto kategoryczne zapisy: „Materiał siewny odmian genetycznie modyfikowanych nie może być dopuszczony do obrotu na terenie Rzeczpospolitej Polski.”. Drugi akt prawny będący odzwierciedleniem dążeń wielu przeciwników technologii transgenicznych w rolnictwie, to ogłoszona dnia 22 lipca 2006 r. Ustawa o paszach. Art. 15 p. 4 brzmi: Zabrania się wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania w żywieniu zwierząt pasz genetycznie zmodyfikowanych oraz organizmów genetycznie zmodyfikowanych do użytku paszowego. Rynek pasz genetycznie modyfikowanych w Polsce to ponad milion ton głównie w postaci śruty sojowej sprowadzanej ze Stanów Zjednoczonych, Argentyny i Kanady. Przestawienie tak ogromnego sektora gospodarki na używanie wyłącznie pasz nie zawierających GMO nie jest możliwe z dnia na dzień. Dlatego ustawodawca zastosował dwuletnie vacatio legis dla wprowadzenia pełnego zakazu używania pasz GMO. W tym miejscu wypada podkreślić, że powyższe przepisy oraz spodziewana nowa ustawa o GMO, po wielu latach znikomej aktywności na tym polu, aktualnie stawia Polskę w czołówce krajów najbardziej zawansowanych w procesie wywierania realnego wpływu na zmianę kształtu prawodawstwa europejskiego odnoszącego się do organizmów genetycznie modyfikowanych. Kierunek z jakim zapewne będzie musiał uporać się legislator na szczeblu europejskim jest już wyraźnie naznaczony. Unia musi pogodzić się z koniecznością uwzględnienia dążeń większości swoich obywateli dla uzyskania pełnego prawa i gwarancji zachowania zrównoważonego rozwoju we wszystkich sektorach produkcji rolnej i żywnościowej. 14

(Dz.U. Nr. 76, poz. 811 z późn zm.)

XIV.

PYTANIA KONTROLNE

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO PYTANIA KONTROLNE

Andrzej ANIOŁ Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie

Tomasz TWARDOWSKI Instytut Chemii Bioorganicznej PAN w Poznaniu

PYTANIA KONTROLNE

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.

Jakie przepisy na szczeblu UE regulują współistnienie? Dlaczego w przypadku uregulowań współistnienia na szczeblu UE obowiązuje zasada pomocniczości? Co to jest „zasada pomocniczości” i w jakim dokumencie jest zdefiniowana? Podaj przykłady konkretnych przepisów z zakresu współistnienia upraw GM i nieGM w krajach UE Jakie akty prawa krajowego określają zadania organów administracji w zakresie GMO? Jakie są zadania ministra właściwego do spraw środowiska w zakresie GMO? Jacy ministrowie, poza ministrem środowiska, uczestniczą w realizacji zadań w zakresie GMO i jakie to są zadania? Jakie międzynarodowe akty prawne obowiązują w Polsce i jakie zobowiązania wynikają z nich dla administracji państwowej? W jakiej formie i przez kogo prowadzone są rejestry w zakresie GMO? Jakie bazy danych w zakresie GMO muszą być udostępnione organizacjom międzynarodowym, zgodnie z Protokołem z Kartageny? Podaj istotę mechanizmu działania w roślinach transgenicznych: 1) glifosatu, 2) glyfosynatu, 3) Bt. Czego nie dotyczy ustawa „O GMO” Czym różni się biuro rzecznika patentowego od Urzędu Patentowego RP? Na co nie udziela się patentów? Jakie są cele otrzymywania zwierząt GM? Czym różni się klon od GMO? Jakie są nieżywnościowe cele produkcji roślin GM? Podaj 3 przykłady produktów handlowych, nieżywnościowych nowoczesnej biotechnologii. Jakie są metody detekcji GMO? Jaka jest polska opinia publiczna w kwestii GMO? Co należy zrobić, aby podjąć pracę eksperymentalną z GMO?

232

A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

22. Wymień minimum dwa akty prawne międzynarodowe dotyczące ochrony bioróżnorodności związane z biotechnologią. 23. Podaj nazwy w języku polskim: 1) GMO, 2) LMO, 3) Case-by-case, 4) GMM. 24. Co oznacza termin „koegzystencja” w odniesieniu do agrobiotechnologii? 25. Podaj areał upraw roślin GM w 2006 r. 26. Wymień najważniejsze produkcyjne rośliny GM. 27. Jest wiele państwowych inspekcji dotyczących GMO. Proszę wymienić co najmniej 4. 28. Podaj 3 cechy zdolności patentowej. 29. Wymień minimum 3 ustawy dotyczące biotechnologii. 30. Podaj 3 komercyjne GMO. 31. Jaki urząd centralny w Polsce koordynuje zagadnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych? 32. Jaki urząd w Polsce, a jaki w Europie, przyjmuje zgłoszenia patentowe, a jaki urząd w Polsce rejestruje odmiany roślin? 33. Jakie polskie uregulowania prawne dotyczą własności intelektualnej biotechnologii?

ODPOWIEDZI NA PYTANIA KONTROLNE 1.

Jakie przepisy na szczeblu UE regulują współistnienie różnych form rolnictwa i GMO?

Odpowiedź: Zagadnienia współistnienia różnych form rolnictwa i upraw GMO reguluje w UE art. 26a oraz art. 22 Dyrektywy 2001/18WE, Wytyczne dotyczące współistnienia Komisji Europejskiej z 23 lipca 2003 r. oraz Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 9.3.2006 r. (KOM(2006)104) „Sprawozdanie w sprawie wdrożenia krajowych środków w zakresie współistnienia upraw genetycznie modyfikowanych oraz upraw tradycyjnych i ekologicznych”. 2.

Dlaczego w przypadku uregulowań współistnienia na szczeblu UE obowiązuje zasada pomocniczości?

Odpowiedź: Konkretne przepisy, które mają zapewnić odpowiednią izolację upraw GMO od upraw nie-GMO, tak aby każdy z rolników mógł uzyskać plon odpowiadający kryteriom jakościowym danego typu produkcji (ekologicznej, tradycyjnej), zależą od czynników klimatycznych, geograficznych oraz struktury agrarnej poszczególnych krajów i regionów. W tej sytuacji nie ma możliwości opracowania takich reguł dla całego obszaru UE. Dlatego „Wytyczne Komisji w sprawie koegzystencji”, kierując się zasadą pomocniczości, zalecają opracowanie takich zasad przez poszczególne kraje członkowskie, przewidując ich zróżnicowanie również dla poszczególnych regionów w danym kraju członkowskim.

PYTANIA KONTROLNE

3.

233

Co to jest „zasada pomocniczości” i w jakim dokumencie jest zdefiniowana?

Odpowiedź: Zasada pomocniczości („subsydiarności”) głosi że: „W zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, zgodnie z zasadą subsydiarności (pomocniczości), Wspólnota podejmuje działania, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działania nie mogą być zrealizowane w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, a z uwagi na skalę lub skutki, proponowane działania, mogą zostać lepiej zrealizowane przez Wspólnotę.” Definicja ta została sformułowana w art.3a Traktatu z Maastricht. 4.

Podaj przykłady konkretnych przepisów z zakresu współistnienia upraw GM i nie-GM w krajach UE. Odpowiedź: W Niemczech KUKURYDZA: -

20 metrowa granica (kukurydza konwencjonalna) w celu oddzielenia kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie od najbliższych pól kukurydzy konwencjonalnej, kukurydza z rzędów granicznych zostaje potraktowana jak kukurydza zmodyfikowana genetycznie, przekazywanie informacji na temat sąsiadujących pól uprawnych, oddzielenie ziarna kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie podczas zbiorów (oddzielenie podczas transportu, czyszczenie urządzeń i maszyn).

W Czechach KUKURYDZA: -

powiadomienie o uprawie roślin genetycznie zmodyfikowanych przed siewem (około 1,5 miesiąca wcześniej, w przypadku kukurydzy do 1 marca) i 30 dni po siewie; poinformowani powinni zostać sąsiadujący producenci rolni oraz ministerstwo rolnictwa, - określenie minimalnej odległości pomiędzy uprawami genetycznie zmodyfikowanymi i uprawami niezmodyfikowanymi genetycznie, - w przypadku upraw kukurydzy Bt i kukurydzy konwencjonalnej odległość ta wynosi 70 m, - w przypadku upraw kukurydzy Bt i upraw kukurydzy organicznej odległość ta wynosi 200 m. Jako alternatywa może być stosowany również obsiew. Jeden rząd uprawy konwencjonalnej zastępuje 2 m minimalnego odstępu pomiędzy uprawami. Całkowite zastępstwo poprzez obsiew minimalnej odległości pomiędzy uprawą kukurydzy genetycznie zmodyfikowanej i konwencjonalnej to 35 rzędów (około 24,5 m). ZIEMNIAK: minimalna odległość między uprawami wynosi odpowiednio: - 3 (10) m w przypadku upraw zmodyfikowanych i konwencjonalnych, - 20 m w przypadku upraw zmodyfikowanych i organicznych.

234

A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

Dokumentacja dotycząca zakupu nasion, produkcji upraw genetycznie zmodyfikowanych, sprzedaży plonów powinna zostać zachowana i dostępna w gospodarstwie przez minimum 5 lat. 5.

Jakie akty prawa krajowego określają zadania organów administracji państwowej w zakresie GMO?

Odpowiedź: Zadania organów administracji państwowej w sprawach GMO określa ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. oraz ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej. 6.

Jakie są zadania ministra właściwego do spraw środowiska w zakresie GMO?

Odpowiedź: Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych do zadań ministra należy: - wydawanie zgody na zamknięte użycie GMO, - wydawanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska, - wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO, - wydawanie zezwoleń na wywóz lub tranzyt produktów GMO, - koordynacja kontroli i monitorowania działalności regulowanej ustawą, - koordynacja gromadzenia i wymiany informacji dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i środowiska w zakresie GMO. 7.

Jacy ministrowie, poza ministrem środowiska, uczestniczą w realizacji zadań w zakresie GMO i jakie są to zadania?

Odpowiedź: - minister właściwy do spraw rolnictwa w sprawach odmian roślin genetycznie zmodyfikowanych – rejestracja nowych odmian i uprawa roślin GM, - Główny Inspektor Sanitarny – sprawy związane z bezpieczeństwem żywności 8.

Jakie międzynarodowe akty prawne obowiązują w Polsce i jakie zobowiązania wynikają z nich dla administracji państwowej?

Odpowiedź: Poza odpowiednimi rozporządzeniami i dyrektywami UE, które obowiązują w Polsce jako kraju członkowskim wspólnot europejskich, najważniejszym międzynarodowym aktem prawnym w zakresie GMO jest ratyfikowany przez Polskę Protokół kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej. Nakłada on na Ministra Środowiska następujące zobowiązania: 1) powołanie, zgodnie z art. 19 Protokołu („Krajowe Organy Kompetentne i Krajowe Punkty Kontaktowe”), punktu kontaktowego, odpowiedzialnego za utrzymywanie stałych kontaktów z Sekretariatem Protokołu; punkt ten funkcjonuje w Ministerstwie Środowiska, w Departamencie Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu (Zespół ds. GMO) i prowadzi stałą współpracę z innymi organami w Polsce, które podejmują decyzje w sprawach związanych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi (Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi), 2) wdrożenie, stosownie do art. 20 Protokołu („Wymiana informacji i Mechanizm Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym”), systemu wymiany informacji o bezpieczeństwie biologicznym (ang. Biosafety Clearing House) służącego wymianie informacji naukowych, technicznych, ekologicznych i prawnych o ży-

PYTANIA KONTROLNE

3)

4)

5)

6)

9.

235

wych zmodyfikowanych organizmach i doświadczeniach związanym z ich wykorzystaniem, przygotowanie, w myśl art. 22, dotyczącego („Tworzenia potencjału”), listy ekspertów krajowych w dziedzinie bezpieczeństwa biologicznego, którzy otrzymają nominacje Ministra Środowiska, a ich kandydatury zostaną przekazane Sekretariatowi Protokołu, który umieści je na liście ekspertów międzynarodowych; eksperci figurujący na liście przygotowanej przez Sekretariat będą uczestniczyć w spotkaniach mających na celu przygotowanie wytycznych do wdrażania Protokołu oraz służyć radą krajom wymagającym wsparcia naukowego, technicznego i prawnego w sprawach związanych z realizacją postanowień Protokołu, zgodnie z art. 23 („Świadomość społeczeństwa i jego udział”), określającym m.in. sposoby udziału społeczeństwa w sprawach dotyczących bezpiecznego transferu, przemieszczania i użytkowania LMO, Minister Środowiska, poprzez prowadzoną w Zespole ds. GMO bazę danych, zapewnia dostęp do informacji związanych z bezpiecznym stosowaniem, przemieszczaniem i transferem LMO, zapewniając społeczeństwu udział w procesie podejmowania decyzji związanych z powyższymi działaniami, zgodnie z art. 27 („Odpowiedzialność i Zadośćuczynienie”) Krajowy Punkt Kontaktowy zobowiązany jest przekazywać do Sekretariatu Protokołu informacje o postanowieniach, uzgodnieniach, umowach i przepisach krajowych związanych z odpowiedzialnością i zadośćuczynieniem za szkody powstałe w wyniku prowadzenia prac z GMO; dane te zostaną wykorzystane przy opracowywaniu międzynarodowych reguł i procedur w zakresie odpowiedzialności i zadośćuczynienia za szkody wynikające z transgranicznego przemieszczania LMO, z art. 33 („Monitoring i raporty”) wynika obowiązek monitorowania realizacji zobowiązań wynikających z Protokołu oraz raportowania do Sekretariatu o podjętych działaniach. W jakiej formie i przez kogo prowadzone są rejestry w zakresie GMO?

Odpowiedź: Obowiązująca dotąd ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.) nakłada na ministra właściwego do spraw środowiska obowiązek prowadzenia (w formie elektronicznej) następujących rejestrów związanych z użytkowaniem GMO: - rejestr zamkniętego użycia GMO, - rejestr zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie do obrotu, - rejestr produktów GMO, - rejestr wywozu za granicę lub tranzytu przez terytorium kraju produktów GMO. 10. Jakie bazy danych w zakresie GMO muszą być udostępnione organizacjom międzynarodowym, zgodnie z Protokołem z Kartageny? Odpowiedź: Minister właściwy do spraw środowiska, jest obligowany do prowadzenia wymaganych tym protokołem baz danych w związku z globalnym systemem wymiany informacji BCH (Biosafety Clearing-House).

236

A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

Do systemu wymiany informacji BCH Punkt Kontaktowy pod nadzorem Ministra Środowiska jest zobowiązany przekazywać informacje dotyczące: - decyzji odnoszących się do GMO przeznaczonych do bezpośredniego użycia jako żywność lub pasza lub do przerobu, - tranzytu GMO, - niezamierzonych transgranicznych przemieszczeń GMO, - krajowych przepisów, wytycznych itp. w sprawie GMO, krajowych punktów kontaktowych oraz umów w sprawie GMO. 11. Podaj istotę mechanizmu działania w roślinach transgenicznych: 1) glifosatu, 2) glyfosynatu, 3) Bt. Odpowiedź: Ad 1) Zahamowanie biosyntezy aminokwasów aromatycznych Herbicyd uniwersalny RoundUp, którego składnikiem aktywnym jest glifosat, niszczy rośliny poprzez inhibicję enzymu EPSPS. Soję odporną na glifosat otrzymano poprzez wprowadzanie genu kodującego EPSPS z bakterii Agrobacterium sp. szczep CP4, do chromosomu soi (EPSPS = 5-enolpyruvylshikimate-3-phosphate synthase). Szlak biosyntezy aromatycznych aminokwasów nie występuje w szlaku metabolicznym ssaków. Odporność na glifosat nadano roślinom i mikroorganizmom poprzez nadprodukcję EPSPS lub wykorzystanie odpornego na glifosat EPSPSs. Ad 2) Zablokowanie przekształcenia toksycznego amoniaku do azotanów Glufosynat, czyli fosfinotrycyna [(HOCH2)3CNHCCH2CO2]3P, to składnik aktywny herbicydu uniwersalnego stosowanego przez firmę Aventis (AgrEvo) w wielu preparatach chwastobójczych, np. Basta, Ignite, Challenge, LIBERTY. Glufosynat jest wchłaniany przez części zielone, hamuje aktywność syntazy glutaminowej, a przez to ogranicza detoksyfikację amoniaku. Inaktywację glufosynatu osiągnięto poprzez wydzielenie z bakterii glebowych charakteryzujących się systemem enzymatycznym rozkładającym glufosynat białka kodowanego przez gen PAT. Inaktywacja glufosynatu następuje poprzez acetylację katalizowaną przez acetylotransferazę fosfinotrycyny. Ad 3) Biosynteza endopeptydazy toksycznej dla szkodników owadzich. „Białka Bt” są to deltaendotoksyny, krystaliczne białka, których wydzielono i scharakteryzowano ok. 100 o proteolitycznej aktywności enzymatycznej. W toku procesu protoksyna (130 kD) zostaje przekształcona do toksyny (60 kD). W trakcie procesu trawiennego ma miejsce interakcja krystalicznego białka z receptorem komórek jelitowych i następuje perforacja jelita. Gen Bt wprowadzono do następujących roślin: kukurydza, bawełna, rzepak, ryż, ziemniak, soja, kapusta, pomidory, uzyskując tym samym ochronę przed owadami. Jest to białko bakteryjne, którego gen syntetyzowano chemicznie i ekspresję uzyskano w roślinach. 12. Czego nie dotyczy ustawa „O GMO”? Odpowiedź: Ustawa „O GMO” nie dotyczy na przykład: - własności intelektualnej wynalazków biotechnologicznych, - integralności człowieka,

PYTANIA KONTROLNE

237

- żywności, - zagadnień zdrowia. 13. Czym różni się biuro rzecznika patentowego od Urzędu Patentowego RP? Odpowiedź: Urząd Patentowy RP jest centralnym organem administracji rządowej jakiś czasownik? w sprawach z zakresu własności przemysłowej i podlega Radzie Ministrów. Biuro rzecznika patentowego pomaga twórcom, wynalazcom i autorom w postępowaniu (uzyskaniu, zabezpieczeniu, ochronie) dotyczącym własności przemysłowej między innymi przed narodowymi urzędami patentowymi. 14. Na co nie udziela się patentów? Odpowiedź: Patenty nie są udzielane na przykład na: - odkrycia, - prawa przyrody, - koncepcje, - idee. 15. Jakie są cele otrzymywania zwierząt GM? -

Odpowiedź: Przykładowymi celami mogą być: poprawienie ekonomiki produkcji, ksenotransplantacje, wykorzystanie zwierząt jako bioreaktory, modele chorób.

16. Czym różni się klon od GMO? Odpowiedź: Klon ma genom identyczny z organizmem macierzystym, GMO ma zaś genom zmieniany w sposób reproduktywny (aseksualny) technikami inżynierii genetycznej. 17. Jakie są nieżywnościowe cele produkcji roślin GM? -

Odpowiedź: Przykładowymi celami nieżywnościowymi mogą być: biomateriały, bioenergetyka, rośliny jako bioreaktory, rośliny dla bioremediacji.

18. Podaj 3 przykłady produktów handlowych, nieżywnościowych nowoczesnej biotechnologii. Odpowiedź: Na przykład tytoń (z rośliny odpornej na choroby wirusowe). 19. Jakie są metody detekcji GMO? Odpowiedź: Przede wszystkim PCR (w różnych modyfikacjach) oraz przeciwciała monoklonalne (w tzw. testach paskowych).

238

A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

20. Jaka jest polska opinia publiczna w kwestii GMO? Odpowiedź: Według danych z 2006 r. 70% społeczeństwa jest przeciwna GMO. 21. Co należy zrobić, aby podjąć zgodę na pracę eksperymentalną z GMO? Odpowiedź: Należy uzyskać zgodę ministra właściwego ds. środowiska. 22. Wymień minimum dwa akty prawne międzynarodowe dotyczące ochrony bioróżnorodności związane z biotechnologią Odpowiedź: Na przykład: - Konwencja z Rio de Janeiro (1991) o ochronie bioróżnorodności, - Protokół kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej (Montreal, 2002). 23. Podaj nazwy w języku polskim: 1) GMO, 2) LMO, 3) Case-by-case, 4) GMM. Odpowiedź: Ad 1) GMO (genetically modified organism) - genetycznie zmodyfikowany organizm, Ad 2) LMO (living modiefied organism) - żywy (zdolny do reprodukcji) genetycznie zmodyfikowany organizm, Ad 3) Case-by-case - „przypadek – po – przypadku” lub „krok – po – kroku” (każdy przypadek powinien być analizowany oddzielnie), Ad 4) GMM (genetically modiefied microorganism) - genetycznie zmodyfikowany mikroorganizm. 24. Co oznacza termin „koegzystencja” w odniesieniu do agrobiotechnologii? Odpowiedź: Koegsystencja - współistnienie trzech rodzajów rolnictwa: 1) tradycyjnego (opartego na chemii), 2) ekorolnictwa, 3) agrobiotechnologii (wykorzystującej genetycznie zmodyfikowane organizmy). 25. Podaj areał upraw roślin GM w 2006 r. Odpowiedź: Areał upraw roślin GM w 2006 r. wyniósł ponad 100 mln ha. 26. Wymień najważniejsze produkcyjne rośliny GM Odpowiedź: Najważniejsze produkcyjne rośliny GM to: soja, kukurydza, bawełna i rzepak. 27. Jest wiele państwowych inspekcji dotyczących GMO. Proszę wymienić co najmniej 4.

PYTANIA KONTROLNE

239

Odpowiedź: Na przykład: Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Handlowa, Państwowa Inspekcja Pracy, Sanepid, Urząd Celny. 28. Podaj 3 cechy zdolności patentowej. Odpowiedź: Zgodnie z Dyrektywą 98/44/WE z sprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych zdolność patentową posiadają wynalazki, które są: - nowe, - posiadają poziom wynalazczy, - nadają się do przemysłowego stosowania. 29. Wymień minimum 3 ustawy dotyczące biotechnologii. Odpowiedź: Na przykład: 1) Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. z 2001 r., Nr 76, poz. 811 z późn. zm.), 2) ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2006 r. Nr 171, poz. 1225), 3) Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. z 2006 r. Nr 144, poz. 1045), 4) Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 20.04.2004 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 93, poz. 898). 30. Podaj 3 komercyjne GMO Odpowiedź: Na przykład: Izolaty białka sojowego, koncentraty białka sojowego (Supro595, Supro 590, Supro Ex 33, Pro Fam 646, Unisol S, Maturex L, Arcon FM, Arcon SJ) preparaty enzymatyczne; pasze; hormony (jak insulina, hormon wzrostu). Powszechnie konsumowane preparaty handlowe zawierają bardzo często dodatki (w niewielkiej ilości) preparatów genetycznie zmodyfikowanych (np. wędzonki, kiełbasy, wędliny, konserwy mięsne i rybne, koncentraty spożywcze i dania gotowe, wyroby „light”, garmażer, ciasta przemysłowe i cukiernicze, słodycze i wiele innych). 31. Jaki urząd centralny w Polsce koordynuje zagadnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych? Odpowiedź: W Polsce urzędem centralnym koordynującym zagadnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych jest Ministerstwo Środowiska. 32. Jaki urząd w Polsce, a jaki w Europie, przyjmuje zgłoszenia patentowe, a jaki urząd w Polsce rejestruje odmiany roślin? Odpowiedź: W Polsce zgłoszenia patentowe przyjmuje Urząd Patentowy Rzeczypospolitej Polskiej (UP RP w Warszawie), w Europie zaś European Patent Office (EPO w Monachium). Odmiany roślin w Polsce są rejestrowane w Centralnym Ośrodku Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU w Słupi Wielkiej).

240

A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

33. Jakie polskie uregulowania prawne dotyczą własności intelektualnej biotechnologii? Odpowiedź: Szczególne znaczenie dla rozwoju biotechnologii ma ustawa regulująca zagadnienia własności intelektualnej (Dz.U. z 2002 r., Nr 108, poz. 945 z późniejszymi zmianami). Ze szczególnym naciskiem podkreślić należy, że w krajach Unii Europejskiej zarówno procesy, jak i produkty inżynierii genetycznej spełniają wymogi zdolności patentowej, bowiem patenty są udzielane na wynalazki. Do wynalazków biotechnologicznych stosujemy cały szereg ograniczeń zdolności patentowej, o charakterze moralnym, etycznym czy też wynikającym z generalnych przesłanek, jak np. niemożność patentowania praw przyrody i odkryć naukowych. Równolegle trzeba pamiętać, że wynalazki opatentowane można bez opłat licencyjnych stosować w celach czysto naukowych i dydaktycznych..

XV. SŁOWNICZEK

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO S ŁOWNICZEK

SŁOWNICZEK

Genom: Całkowite DNA zawarte w komórce, reprezentujące pełną informację genetyczną organizmu. DNA – kwas deoksyrybonukleinowy – cząsteczka niosąca informację genetyczną zakodowaną w ułożeniu czterech jednostek, które ją budują – zasad A,C,G,T Jądro komórkowe– organella komórkowa zawierający DNA – informację genetyczną komórki. Rekombinacja DNA – Manipulacja DNA w laboratorium, podczas której fragmenty DNA z różnych źródeł są cięte i łączone przy użyciu białek (enzymów). Inżynieria genetyczna – techniki genetyczne stosowane w celu uzyskania organizmów o nowych właściwościach. Metody te prowadzą do uzyskania i przeniesienia zrekombinowanego DNA do genomu żywego organizmu w sposób aseksualny. Transgeneza – Wprowadzenie zrekombinowanej sekwencji DNA do genomu organizmu Organizm transgeniczny – Organizm ze zrekombinowanym DNA w swoim genomie, przekazujący to DNA następnym pokoleniom. Bioreaktor zwierzęcy – zwierzę transgeniczne wytwarzające na dużą skalę określone białko, np. ludzkie. Agrobacterium tumefaciens – bakteria glebowa, która infekuje niektóre rośliny. Jej naturalna zdolność do wprowadzania swojego DNA do komórki roślinnej spowodowała, że wykorzystuje się ją do transformacji roślin Bacillus thuringiensis (Bt) – bakteria glebowa wykorzystywana w rolnictwie do zwalczania szkodników. Jej geny, powodujące powstanie toksycznych dla szkodników białek, zostały przeniesione do roślin. Ekspresja – uruchomienie informacji genetycznej poprzez włączenie aktywności genu, prowadzi do powstania białka

244

SŁOWNICZEK

Enzym – białko katalizujące określoną reakcję chemiczną. Prawie wszystkie wewnątrzkomórkowe reakcje chemiczne odbywają się przy udziale enzymów. Komórka – podstawowa jednostka biologiczna, zdolna do rozwoju i rozmnażania; wszystkie organizmy żywe są zespołami komórek lub pojedynczymi, niezależnymi komórkami. Promotor – sekwencja DNA poprzedzająca sekwencję kodującą białko; jest konieczna do aktywowania genu Genetycznie zModyfikowany Organizm (GMO) - Organizm, którego materiał genetyczny został zmieniony technikami inżynierii genetycznej, które nie występują w naturalnych warunkach. In vitro – proces odbywający się poza żywym organizmem, z łac. vitrum = szkło, czyli „w szkle” Herbicyd – środek chemiczny używany do zwalczania chwastów. Większość herbicydów na rynku, do chwili pojawienia sie roślin odpornych na herbicydy, było selektywne, czyli zwalczało tylko określone chwasty. Przy zastosowaniu roślin transgenicznych z wprowadzoną cechą tolerancji na herbicyd stało sie możliwe stosowanie herbicydów o działaniu nieselektywnym (totalnym). Glufosynat – herbicyd (Liberty, Basta), często stosowany razem z odpowiednimi roślinami zmodyfikowanymi genetycznie (w systemie typu Liberty Link). Działa blokując syntazę glutaminianową. Glifosat - herbicyd (Roundup), często stosowany razem z odpowiednimi roślinami zmodyfikowanymi genetycznie (typu RoundupReady). Blokuje enzym syntazę EPSP. Molecular Pharming – wykorzystanie transgenicznych zwierząt lub roślin do produkcji biofarmaceutyków.

XVI. PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO P RZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII Podręczniki [1] Biobezpieczeństwo biotechnologii. Twardowski T., Zimny J., Twardowska A., Wyd. Edytor, Poznań, 2003; [2] Biotechnologia a prawo; zbiór przepisów. Kwapich E., Twardowski T., Wyd. Agencja Edytor, Poznań 2003; [3] Biotechnologia. Kwartalnik [4] Biotechnologia i chemia antybiotyków. Chmiel A., Grudziński S., Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 1998; [5] Biotechnologia roślin. red. Malepszy S., Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2001; [6] Biotechnologia zwierząt. red. Zwierzchowski L., Jaszczak K., Modliński J. A., Wyd. Naukowe [7] PWN, Warszawa, 1997; [8] Biotechnologia żywności. Red. Bednarski W., Reps A., WNT, Warszawa, 2003; [9] Fizjologia roślin. Kopcewicz J., Leawk S., PWN, Warszawa, 2002; [10] Genetyka. Winter P. C., Hickey G. I., Fletcher H. L., Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2000; [11] Inżynieria genetyczna u progu nowej ery. Wyd. Centrum Upowszechniania Nauki PAN, Warszawa, 2000; [12] KOD - korzyści, oczekiwania, dylematy biotechnologii. Twardowski T., Michalska A., Wyd. Agencja Edytor, Poznań, 2001; [13] Komórki roślinne w warunkach stresu; Tom II; Komórki in vitro. Woźny A., Przybył K., Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań, 2004; [14] Mikrobiologia. Salyerss A. A., Witt D. D., Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2005; [15] Mikrobiologia ogólna. Schlegal H. G., Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 2005; [16] Podstawy biotechnologii przemysłowej. red. Bednarski W., Fiedurek J., WNT, Warszawa, 2007; [17] Ssaki transgeniczne. Bishop J., Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2001; [18] Życie bakterii. Kunicki-Goldfinger W.J.H., PWN, Warszawa, 2005;

248

PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

Raporty, dokumenty, publikacje [1] Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76, poz. 811, z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365, z 2003 r. Nr 130, poz. 1187 oraz z 2004 r. Nr 96, poz. 959; [2] Krajowy Program Bezpieczeństwa Biologicznego w Polsce, Anioł A., Zimny J., Podyma W., Janik-Janiec B., Radzików, ISBN83-891172-06-2, 2002; [3] Krajowa strategia ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz z Programem działań ( dokument zatwierdzony przez Radę Ministrów w dniu 25.02.2003 r.) wydane przez Ministerstwo Środowiska, Wydawnictwo DjaF, Kraków, 1-59; [4] Raport diagnostyczny rozwoju biotechnologii w Polsce, pod kierownictwem Podhajskiej A., Centrum Rozwoju Technologii w Gdańsku, 2003; [5] Protokół Kartageński o Bezpieczeństwie Biologicznym do Konwencji o Różnorodności Biologicznej – Komentarz, Jędrośka J., Bar M., Bukowski Z., WrocławRadzików, ISBN83-891172-15-1, 2004; [6] Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, projekt z dnia 11 stycznia 2006; [7] Komunikat komisji dla rady i parlamentu europejskiego; Sprawozdanie w sprawie wdrożenia krajowych środków w zakresie współistnienia upraw genetycznie zmodyfikowanych oraz upraw tradycyjnych i ekologicznych [SEC(2006) 313]; [8] Raport Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 r., pod red. Bieleckiego S., Biotechnologia, Monografie, nr 3, 2006; [9] Przyszłość GMO w Polsce. Stosować czy nie? Kazimierczak A., Agro Trendy, nr 20 (48):9-12, 2006; [10] Jak rzetelnie informować o GMO? Kossobudzki P., Mat. z Konf. Czy chcemy żyć z GMO. Aspekty gospodarcze, ekologiczne i etyczne stosowania produktów GMO, 2006; [11] Ekspresyjne konstrukcje genowe prawidłowych i zmutowanych genów. Lipiński D., Szalata M., Kalak R., i in., Biotechnologia 1(60); 48-73, 2003; [12] Genetyczna modyfikacja surowców paszowych i spożywczych: zakres, potencjalne zagrożenia i możliwości przeciwdziałania. Zduńczyk Z., Mat. z Konf. Czy chemy żyć z GMO. Aspekty gospodarcze, ekologiczne i etyczne stosowania produktów GMO, 2006.

PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

249

Polskie strony internetowe [1] Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin: http://www.ihar.edu.pl [2] Ministerstwo Środowiska: http://www.mos.gov.pl [3] Ministerstwo Wsi i Rozwoju Rolnictwa: http://www.minrol.gov.pl [4] Polska Federacja Biotechnologii: http://www.pfb.p.lodz.pl [5] Biotechnolog GMO - informacyjny serwis biotechnologiczny http://www.BioTechnolog.pl

Anglojęzyczne strony internetowe [1] BioEconomy: http://www.bio-economy.net 2005 r. [2] BioVision: http://www.biovision.org 2005 r. [3] Coexistence of genetically modified, conventional and organic crops: Freedom of choice [„Współistnienie upraw genetycznie modyfikowanych, konwencjonalnych i organicznych: wolność wyboru”] [4] http://ec.europa.eu/agriculture/events/vienna2006/index_en.htm [5] EuropaBio: http://www.europabio.org [6] Europejska Platforma Technologicznej Zrównoważonej Chemii: [7] http://www.suschem.org [8] Organizacja Ekonomicznej Współpracy i Rozwoju: http://www.oecd.org [9] Rejestr produktów żywnościowych i pasz zawierających GMO dopuszczonych do obrotu w UE: http://ec.europa.eu/food/dyna/gm/index_ en.cfm [10] Unia Europejska: http://www.europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology

Publikacje organizacji międzynarodowych [1] OECD, Report: „The Application of Biotechnology to Industrial Sustainability”, 2001 http://www1.oecd.org/publications/e-book/9301061e.pdf [2] European Commission, 2002, Life sciences and biotechnology - A strategy for Europe “Life sciences and biotechnology: a strategy for Europe”, European Commission COM(2002)27, 2002; [3] Precautionary Expertise for Genetically-modified Crops (2002 - 2004); A European research project co-ordinated by the Biotechnology Policy Group, Centre for Technology Strategy, Open University (UK) and funded by the European Commission, Quality of Life Programme, socio-economic aspects; http://technology.open.ac.uk/cts/peg/index.htm

250

PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII

[4] EuropaBio, White Biotechnology: Gateway to a More Sustainable Future, April 2003 http://www.europabio.org/upload/documents/wb_100403/Innenseiten_final_screen.pdf [5] European Commission, 2003, World energy, technology and climate policy outlook 2030/WETO; [6] European Union: Action Plan to boost research efforts in Europe, April 2003, IP/03/584 http://europa.eu.int/comm/research/era/3pct/pdf/press-rel-en.pdf [7] EUR 19884, “EC-sponsored Research on Safety of Genetically Modified Organisms: A Review of Results”, Eds. C. Kessler, I. Economidis, EC, 2001. Available at Guidelines on coexistence, pub July 2003, at: [8] http://europa.eu.int/comm/agriculture/publi/reports/coexistence2/index_en.htm [9] Devlin A. An overview of biotechnology statistics in selected countries, OECD Science, Technology and Industry Working Papers, OECD Publishing, 2003/13; [10] Dutch Ministry of Economic Affairs, Life Sciences, A Pillar fot the Dutch Knowledge Economy, July 2003 http://www.minez.nl/publicaties/pdfs/03142.pdf [11] “The State of Food and Agriculture [2003-2004]”., FAO, Rome 2005, 209 ss. ISSN 0081-4539; [12] European Commission, Plants for the Future: 2025 a European vision for plant genomics and biotechnology, ISBN 92-894-8455-1, Brussels, June 2004; [13] “Plants for the future” European Commission, 2004, [14] http://europa.int/comm/research [15] European Forest-Based Sector Technology Platform, Vision 2030: Innovative and sustainable use of forest resources, Brussels, February 2005; [16] EuropaBio Annual Report 2005: Biotechnology for a quality of life in a sustainable society; [17] European Commission, 2005, Biotechnology 2020. From the transparent cell to the custom-designed processes; [18] European Technology Platform on Food for Life: The vision for 2020 and beyond, July 2005 http://etp.ciaa.be [19] Biotechnology Industry Organization (BIO), BIO 2005-2006. Guide to biotechnology; [20] The Commission services maintain a website providing “Questions & Answers on the regulation of GMOs in the EU” at: http://www.europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology/gmfood/qanda_en.pdf