Veritas 2009 No.3: Người Phụ Nữ Trong Lịch Sử Truyền Giáo Việt Nam

NGÖÔØI PHUÏ NÖÕ TRONG LÒCH SÖÛ TRUYEÀN GIAÙO TAÏI VIEÄT NAM Phaoloâ Cao Chu Vuõ, o.p. Trong xaõ hoäi, vai troø cuûa phuï nöõ thöôøng bò xem nheï. Nhöng ñoái vôùi Ñöùc Gieâsu, phuï nöõ coù moät vai troø ñaëc bieät. Coâ Ma-ri-a Maùc-ña-la laø ngöôøi ñaàu tieân ñöôïc Ñöùc Gieâsu phuïc sinh trao cho söù vuï loan baùo tin vui: Chuùa ñaõ soáng laïi thaät! Saùch Tin Möøng thuaät laïi sau khi gaëp Chuùa phuïc sinh, coâ Ma-ri-a Maùc-ña-la ñaõ voäi vaõ ñi baùo cho caùc moân ñeä: "Toâi ñaõ thaáy Chuùa", vaø baø keå laïi nhöõng ñieàu Ngöôøi ñaõ noùi vôùi baø (x. Ga 20,18). Cho ñeán hoâm nay, söù ñieäp phuïc sinh ñöôïc coâng boá bôûi mieäng löôõi cuûa moät ngöôøi phuï nöõ ñaõ "vang ñeán taän cuøng" coõi ñaát. Lòch söû Hoäi Thaù nh ñaõ chöùng minh: phuï nöõ cuõng coù moät vai troø quan troïng trong söù vuï loan baùo tin möøng cöùu ñoä. Coù theå noùi, ngöôøi phuï nöõ Coâng giaùo Vieät Nam cuõng ñaõ goùp coâng lôùn trong coâng cuoäc truyeàn giaùo cho queâ höông xöù sôû mình. Hoäi Thaùnh Vieät Nam hoâm nay laø thaønh quaû cuûa bieát bao coâng söùc vaø maùu ñaøo cuûa caùc giaùm muïc, linh muïc, caùc thaày giaûng vaø raát nhieàu giaùo daân nam nöõ. Hoäi Thaùnh Vieät Nam töï haøo veà nhöõng ngöôøi meï, ngöôøi chò quaû caûm, loøng tin kieân vöõng vaø loøng yeâu meán saét son; töï haøo vì ñaõ coù nhöõng ngöôøi meï, ngöôøi chò ñaõ anh duõng ñoå maùu chaúng thua keùm baäc nam nhi, ñeå laøm cho haït gioáng ñöùc tin troå sinh hoa traùi treân daûi ñaát Vieät Nam. Chuùng ta cuøng nhìn laïi nhöõng trang söû haøo huøng maø caùc chò em phuï nöõ ñaõ vieát vaøo lòch söû coâng cuoäc truyeàn giaùo taïi Vieät Nam.

1. Nhieät thaønh rao truyeàn ñaïo Chuùa Trong caùc coâng cuoäc truyeàn giaùo ñaày gian nan vaø traéc trôû, caùc cha thöøa sai Doøng Teân ñaõ nhaän ñöôïc nhieàu söï trôï giuùp ñaéc löïc vaø kheùo leùo cuûa caùc baø. Trong soá ñoù, ngöôøi ta phaûi keå ñeán baø Maria Minh Ñöùc vöông thaùi phi, coâ cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Lan (1635-1648). Baø Maria Minh Ñöùc laõnh nhaän Pheùp Röûa naêm 1624 do cha De Pina, luùc ñoù baø ñaõ ngoaøi 76 tuoåi. Nhaø nguyeän cuûa baø ñöôïc keå nhö laø Hoäi Thaùnh taïi gia cuûa giaùo ñoaøn vuøng kinh ñoâ. Naêm 1640, cha Ñaéc Loä trôû laïi Vieät Nam. Hay tin chuùa Nguyeãn Phuùc Lan muoán buoân baùn vôùi ngöôøi Boà, neân cha Ñaéc Loä ñem leã vaät leân vöông phuû Kim Long, xin yeát kieán nhaø vua. Cha ñöôïc tieáp ñoùn nieàm nôû. Khi nghe bieát cha Ñaéc Loä tôùi kinh ñoâ, baø Maria Minh Ñöùc ñaõ cho ngöôøi môøi cha ñeán dinh thöï cuûa baø. Lôïi duïng cô hoäi naøy, cha ñaõ ôû laïi nhaø nguyeän cuûa baø Maria Minh Ñöùc ñeå gaëp giaùo daân vuøng kinh ñoâ. Suoát ngaøy ñeâm, caùc tín höõu keùo nhau ñeán gaëp cha ñeå laõnh caùc bí tích. Hoï soát saéng tham döï Thaùnh Leã. Cha ñaõ cöû haønh Tuaàn Thaùnh naêm ñoù taïi nhaø nguyeän cuûa baø. Trong leã phuïc sinh, cha ñaõ laøm pheùp Röûa cho ba ngöôøi phuï nöõ thuoäc hoaøng toäc vaø moät thaày saõi. Caû boán ngöôøi ñöôïc bieát Chuùa ñeàu laø do hoaït ñoäng toâng ñoà cuûa baø Minh Ñöùc. Trong nhöõng laàn trôû laïi Vieät Nam sau ñoù, nhaø nguyeän cuûa baø luoân laø cöù ñieåm truyeàn giaùo an toaøn cuûa cha Ñaéc Loä trong thôøi baùch haïi ñaïo. Cuoái naêm 1648, baø Maria Minh Ñöùc töø traàn, höôûng thoï treân 80 tuoåi. Baø laø nôi nöông töïa, che chôû cuûa giaùo ñoaøn xöù Nam trong thôøi baùch haïi. Söï ra ñi cuûa baø ñeå laïi moät nieàm thöông tieác to lôùn cho caû giaùo ñoaøn vuøng kinh ñoâ. Beân caïnh baø Maria Minh Ñöùc, coøn coù nhieàu baø khaùc nöõa cuõng nhieät thaønh vôùi vieäc truyeàn rao ñaïo thaùnh Chuùa. Caùc baø ñaõ vaän duïng söï kheùo leùo cuûa nöõ giôùi, bieát taän duïng moïi hoaøn caûnh, moïi nôi vaø moïi thôøi thuaän tieä n ñeå rao truyeàn ñaïo Chuùa cho nhöõng ngöôøi thaân caän, ñoàng baøo löông giaùo. Chuyeän keå raèng, coù baø quaû phuï ñoâ traán Thaêng Long, teân thaùnh laø Gioanna. Töø khi quan ñoâ traán qua ñôøi, thì baø ñöôïc goïi vaøo troâng coi caùc cung nöõ trong vöông phuû. Nhaân luùc thuaän tieän naøy, baø ñaõ khuyeân baûo ñöôïc nhieàu cung nöõ, vöông phi tin theo ñaïo Chuùa, trong soá naøy coù hai vöông phi cuûa hoaøng töû ñaõ maát vaø moät naøng haàu. Theá roài, caû boán ngöôøi phuï nöõ naøy hôïp löïc truyeàn giaùo cho caùc vöông phi, cung nöõ trong vöông phuû. Coù moät baø khaùc, teân thaùnh laø Saola, ñöôïc chuùa Trònh tin duøng vaøo vieäc naáu aên doïn böõa. Vì laø ngöôøi coù ñaïo, neân vua raát tín nhieäm vaø an taâm veà nhöõng böõa aên baø doïn. Nhieàu laàn vua muoán baø laäp laïi caùc baøi giaûng cuûa caùc linh muïc ôû nhaø thôø, vaø baø ñaõ söû duïng cô hoäi thuaän tieän naøy ñeå noùi cho vua bieát veà ñaïo Chuùa. Moät ñôøi soáng toát laønh, nhöõng coâng vieäc bình thöôøng cuûa ngöôøi phuï nöõ nhö naáu côm, doïn böõa, nhöõng cuoäc noùi chuyeän, nhöõng hy sinh thaàm laëng, v.v… taát caû ñeàu coù theå trôû neân nhöõng phöông theá truyeàn giaùo höõu hieäu cuûa ngöôøi phuï nöõ Coâng giaùo Vieät Nam.

2. Nhieät thaønh tuyeân xöng ñöùc tin Hoäi Thaùnh Vieät Nam luoân töï haøo vì ñaõ coù nhieàu chöùng nhaân ñöùc tin laø nöõ tín höõu. Söû saùch coøn ñeå laïi nhöõng caâu chuyeän thaät caûm ñoäng veà cuoäc tuyeân xöng ñöùc tin anh huøng cuûa hoï. Caùc baø meï, caùc chò em ñaõ toû ra can ñaûm phi thöôøng, chaáp nhaän moïi ñau khoå vaø nhuïc nhaèn, nguyeän moät loøng trung thaønh vôùi ñaïo thaùnh Chuùa. Moät baø meï Coâng giaùo can ñaûm phi thöôøng, chaúng thua keùm caùc baäc nam nhi, ñoù laø baø thaùnh Aneâ Leâ Thò Thaønh, tuïc goïi laø baø thaùnh Ñeâ. Baø sinh khoaûng naêm 1781, taïi laøng Baùi Ñieàn, huyeän Yeân Ñònh, Thanh Hoaù, sau theo meï veà queâ ngoaïi ôû Phuùc Nhaïc, Ninh Bình. Naêm 17 tuoåi, coâ Leâ Thò Thaønh keát hoân vôùi anh Nguyeãn Vaên Nhaát, ngöôøi cuøng laøng. Hoï soáng vôùi nhau haïnh phuùc vaø sinh ñöôïc saùu ngöôøi con, ngöôøi con caû teân laø Ñeâ. Baø Ñeâ laø moät ngöôøi con daâu hieáu thaûo, moät ngöôøi vôï hieàn thuïc ñaûm ñang vaø laø moät ngöôøi meï raát möïc yeâu thöông con caùi. Baø nuoâi naáng, daïy doã con caùi lôùn khoân, moät loøng soáng trung thaønh vôùi ñaïo thaùnh Chuùa. Döôùi thôøi Thieäu Trò, cuoäc baùch haïi ñaïo ngaøy caøng quyeát lieät. Vì kính troïng vaø quyù meán caùc cha, baø Ñeâ ñaõ khoâng ngaàn ngaïi giuùp ñôõ vaø che daáu caùc ngaøi. Baø daønh moät khu nhaø ñaëc bieät ñeå caùc ngaøi truù aån. Chính ñöùc aùi ñoù ñaõ daãn baø Ñeâ ñeán phuùc töû ñaïo. Ngaøy 14 thaùng 4 naêm 1841, vaøo saùng sôùm ngaøy leã phuïc sinh, baø ñaõ bò baét cuøn g vôùi cha Galy Lyù vaø moät soá giaùo daân khaùc. Trong thôøi gian bò giam giöõ, lính traùng ñaùnh ñaäp baø taøn nhaãn, toaøn thaân baø baàm tím maùu. Tuy laø phaän nöõ yeáu ñuoái, nhöng baø ñaõ toû ra can ñaûm caùch phi thöôøng, khoâng nao nuùng, vui veû chaáp nhaän nhöõng cöïc hình tra taán. Khi choàng ñeán thaêm, baø giaûi thích vì sao baø ñöôïc kieân taâm nhö vaäy: "Hoï ñaùnh ñaäp toâi voâ cuøng hung döõ, ñeán ñoä ñaøn oâng cuõng chaúng chòu noåi, nhöng toâi ñaõ ñöôïc ôn Ñöùc Meï giuùp söùc neân toâi ít caûm thaáy ñau ñôùn ". Con gaùi vaøo tuø thaêm meï, khoùc loùc khi thaáy thaân theå baø baàm tím, aùo beâ beát loang loå veát maùu, baø haøi höôùc an uûi: "Con ñöøng khoùc meï nöõa, meï maëc aùo hoa hoàng thaém ñoû, sao con khoùc?". Baø coi nhöõng veát maùu nhö voøng hoa khoaùc leân coå ngöôøi chieán só thaéng traän khaûi hoaøn. Roài baø noùi vôùi con gaùi: "Con haõy veà chuyeån lôøi meï baûo anh chò em con saên soùc vieäc nhaø, vöõng taâm giöõ ñaïo, saùng toái ñoïc kinh xem leã, caàu nguyeän cho meï vaùc Thaùnh giaù Chuùa ñeán cuøng. Chaúng bao laâu meï con ta seõ ñoaøn tuï treân nöôùc Thieân ñaøng". Vì bò nhöõng cöïc hình tra taán vaø phaûi chòu ñoùi chòu khaùt, neân baø ñaõ kieät söùc vaø cheát ruõ tuø ngaøy 12 thaùng 7 naêm 1841, sau ba thaùng bò giam caàm vì ñöùc tin, thoï 60 tuoåi. Ñöùc Giaùo Hoaøng Pioâ X ñaõ toân phong baø Aneâ Leâ Thò Thaønh leân baäc chaân phöôùc ngaøy 2 thaùng 5 naêm 1909. Beân caïnh baø thaùnh Ñeâ, coøn coù nhieàu baø meï, nhieàu chò em phuï nöõ khaùc nöõa, tuy khoâng ñöôïc laõnh phuùc töû ñaïo, nhöng cuõng ñaày cam ñaûm vaø khí phaùch can tröôøng vì ñaõ tin töôûng yeåm trôï tinh thaàn cho cha, cho choàng, cho con trong cuoäc tuyeân xöng ñöùc tin cao ñeïp. Trong caùc cuoäc baùch haïi ñaïo, quan quaân thöôøng baét taát caû ñaøn oâng trong laøng coù ñaïo, giam vaøo moät nôi, roài sai lính uy hieáp vôï con, baét hoï khuyeân duï caùc oâng choái ñaïo, nhöng caùc baø, caùc chò ñaõ laøm ñieàu ngöôïc laïi: khuyeân nhuû choàng con trung thaønh vôùi Chuùa cho ñeán cuøng. Xin keå ra ñaây moät vaøi chöùng tích: - Con gaùi oâng Lyù Myõ 12 tuoåi, troán meï vaøo thuø thaêm cha, coâ thöa vôùi cha: "Xin cha cam ñaûm cheát vì Chuùa". Coøn baø Myõ thì noùi trong tieáng ngheïn ngaøo: "Vôï con ai maø chaúng thöông tieác, nhöng oâng haõy hy sinh vaùc thaùnh giaù raát naëng vì Chuùa. Haõy trung thaønh ñeán cuøng, ñöøng lo nghó ñeán meï con toâi. Thieân Chuùa seõ quan phoøng taát caû". - Baø meï cuûa Jaccard Phan, khi nghe tin con chòu cheát vì ñöùc tin, ñaõ reo leân: "Thaät laø tin vui, gia ñình ta coù moät vò töû ñaïo". Baø noùi tieáp: "Xin chuùc tuïng Chuùa, toâi seõ buoàn bieát bao, neáu con toâi chòu khuaát phuïc tröôùc gian khoå vaø cöïc hình". - Baø meï cuûa binh só Anreâ Thoâng ñaõ theo göông "Nöõ Vöông caùc thaùnh töû ñaïo". Baø coù maët trong cuoäc haønh quyeát ñeå daâng hieán ngöôøi con trai duy nhaát. Baø ñi beân caïnh con, khoâng than khoùc, khoâng buoàn raàu, baø ñoäng vieân khuyeân nhuû con trung tín vôùi Chuùa ñeán cuøng. Khi ñaàu cuûa vò töû ñaïo rôi xuoáng, baø maïnh daïn tieán vaøo phaùp tröôø ng vaø noùi vôùi vieân lyù hình: "Ñaây laø con toâi, xin caùc oâng traû laïi caùi ñaàu noù cho toâi". Roài baø môû roäng vaït aùo, boïc laáy thuû caáp cuûa ngöôøi con trai yeâu quyù, roài ñem veà an taùng trong vöôøn nhaø.

Thaät tuyeät vôøi nhöõng baø meï Coâng giaùo Vieät Nam! Hình aûnh Ñöùc Trinh nöõ Maria ñöùng keà beân thaùnh giaù vaãn ngôøi saùng nôi caùc meï, caùc chò. Chaéc haún, khi caùc vò töû ñaïo chòu muoân cöïc hình ñau khoå bao nhieâu, thì traùi tim cuûa caùc meï, caùc chò cuõng ngaäp traøn muoân noãi khoå ñau baáy nhieâu. Trong cuoäc tuyeân xöng ñöùc tin cao ñeïp cuûa caùc vò töû ñaïo, nhöõng ngöôøi phuï nöõ Coâng giaùo Vieät Nam cuõng ñaõ döï phaàn vaøo phuùc töû ñaïo cuûa caùc chöùng nhaân ñöùc tin.

3. Nhieät thaønh hoaït ñoäng toâng ñoà Trong khi caùc linh muïc truyeàn giaùo bò caám hoaït ñoäng, thì haàu heát caùc hoï ñaïo coù theå ñöùng vöõng ñöôïc trong thöû thaùch, phaàn lôùn laø nhôø hoaït ñoäng toâng ñoà cuûa moät soá giaùo daân, trong ñoù nöõ giôùi giöõ vai troø ñaùng keå. ÔÛ Phuù Yeân, baø phu nhaân quan phuû, coù teân thaùnh laø Maria Madalena, ñaõ laäp moät beänh xaù ñeå giuùp ñôõ caùc beänh nhaân ngheøo khoâng phaân bieät löông giaùo. Ngöôøi daân trong vuøng ñeàu caûm phuïc taám loøng vaø coâng vieäc cuûa baø, vaø ñaõ coù nhieàu ngöôøi tin vaøo ñaïo Chuùa. Nhieät thaønh vôùi vieäc môû mang Nöôùc Chuùa vaø lo phaàn roãi caùc linh hoàn, caùc dì phöôùc, caùc baø ñôõ tìm moïi caùch röûa toäi cho treû em beänh naëng cheát yeåu. Hoï thaêm nom, saên soùc, nuoâi naáng, thuoác men vaø toå chöùc an taùng. Neáu caùc em soáng soùt, thì caùc baø daïy giaùo lyù vaø ngheà nghieäp cho ñeán khi töï laäp. Qua caùc muøa dòch beänh, nhieàu gia ñình Coâng giaùo khaù giaû ñaõ quaûng ñaïi nhaän nuoâi caùc treû em cuûa caùc gia ñình ngoaïi giaùo ngheøo hoaëc moà coâi ñeå röûa toäi cho chuùng. Naêm 1843, Giaùo phaän Ñaøng trong röûa toäi ñöôïc 8273 em. Naêm 1855, Giaùo phaän Trung Ñaøng ngoaøi röûa toäi ñöôïc 35.349 ema. Coù theå noùi, nhöõng hoaït ñoäng toâng ñoà xuaát phaùt töø ñöùc aùi, loøng taän tuî vaø söï hy sinh cuûa ngöôøi phuï nöõ Coâng giaùo Vieät Nam trong thôøi truyeàn giaùo ñaõ ñeå laïi nhöõng daáu aán khoù phai môø treân maûnh ñaát vaø con ngöôøi Vieät Nam. Quaû thöïc, soáng ñöùc aùi laø phöông theá truyeàn giaùo höõu hieäu nhaát, nhö Ñöùc Gieâsu ñaõ noùi: "ôû ñieåm naøy, moïi ngöôøi seõ nhaän bieát anh em laø moân ñeä cuûa Thaày: laø anh em coù loøng yeâu meán nhau." (Ga 13,35). Hoäi Thaùnh Vieät Nam hoâm nay ñaõ nhaän ñöôïc gia saûn ñöùc aùi quyù baùu cuûa toå tieân truyeàn laïi. Gia saûn ñöùc aùi keâu môøi chuùng ta hoâm nay phaûi phaùt huy vaø laøm cho sung maõn theâm nöõa.

Keát luaän Nhìn laïi nhöõng trang söû truyeàn giaùo taïi Vieät Nam, chuùng ta coù theå khaúng ñònh laïi moät laàn nöõa raèng ngöôøi phuï nöõ Coâng giaùo Vieät Nam ñaõ goùp phaàn to lôùn vaøo coâng cuoäc xaây döïng Hoäi Thaùnh treân queâ höông Vieät Nam yeâu daáu. Coâng khoù cuûa caùc meï, caùc chò chaúng thua keùm caùc giaùm muïc, linh muïc, thaày giaûng, caùc vò töû ñaïo nam giôù i. Noùi theá khoâng phaûi ñeå so saùnh hôn keùm giöõa phaùi nam vaø phaùi nöõ, nhöng ñeå thaáy raèng trong Ñöùc Kitoâ, thì khoâng coøn chuyeän phaân bieät ñaøn oâng hay ñaøn baø, taát caû ñeàu laø nhöõng boä phaän trong cuøng moät thaân theå nhieäm maàu Gieâsu Kitoâ; taát caû lieân ñôùi vaø hieäp thoâng vôùi nhau trong ñöùc tin vaø loøng yeâu meán. Lôøi tuyeân xöng ñöùc tin cao ñeïp cuûa caùc vò töû ñaïo tröôùc maët vua chuùa quan quyeàn cuõng chính laø lôøi tuyeân xöng ñöùc tin cao ñeïp cuûa caùc meï, caùc chò trong aâm thaàm hy sinh, trong noãi saàu ñau chaát ngaát coõi loøng. Ñôøi soáng chöùng taù aâm thaàm hay laáy maùu ñaøo tuyeân xöng ñöùc tin cuûa caùc tín höõu Coâng giaùo Vieät Nam trong thôøi truyeàn giaùo naêm xöa ñaõ döïng xaây Hoäi Thaùnh Vieät Nam. Ñôøi soáng trung thaønh vôùi ñaïo thaùnh Chuùa cuûa caùc ngaøi môøi goïi chuùng ta hoâm nay, daãu laø giaùo daân hay giaùo só, ngöôøi nam hay ngöôøi nöõ, taát caû ñeàu phaûi ñaûm nhaän traùch nhieäm ñoái vôùi toaøn thaân theå laø Hoäi Thaùnh, moãi ngöôøi moät caùch, tuøy ôn goïi vaø khaû naêng Chuùa ban, nhö thaùnh Phaoloâ noùi: "Chính Ñöùc Kitoâ ñaõ ban ôn cho keû naøy laøm toâng ñoà, ngöôøi noï laøm ngoân söù, keû khaùc laøm ngöôøi loan baùo Tin möøng, keû khaùc nöõa laøm ngöôøi coi soùc vaø daïy doã, nhôø ñoù caùc tín höõu ñöôïc trang bò ñeå laøm coâng vieäc phuïc vuï laø xaây döïng thaân theå Ñöùc Kitoâ..." (Ep 4, 11-12). Taøi lieäu tham khaûo 1. Lm. Vinhsôn Buøi Ñöùc Sinh, OP, Giaùo Hoäi Coâng giaùo ôû Vieät Nam, quyeån I, 1998. 2. Lm. Vinhsôn Buøi Ñöùc Sinh, OP, Caùc thaùnh töû ñaïo Vieät Nam trong lòch söû Giaùo Hoäi Coâng giaùo , 2004 3. Lm. Px. Ñaøo Trung Hieäu, OP, Cuoäc löõ haønh ñöùc tin, Giaùo Hoäi Vieät Nam, quyeån II. (Endnotes) a) Xc. Px. Ñaøo Trung Hieäu, OP, Cuoäc löõ haønh ñöùc tin - Giaùo Hoäi Vieät Nam, quyeån II, trang 211.