Net Com

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ‬

‫‪٢‬‬

‫ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص‬ ‫)زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن(‬

‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر‬ ‫ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪١٣٨٣‬‬

‫‪www.saanei.org‬‬ ‫‪www.feqh.org‬‬

‫‪1‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻄﺎﻟﺐ‬ ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ …‪٣‬‬ ‫درﺁﻣﺪ ‪٤… :‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻳﻜﻢ‪ :‬ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص اﻧﺴﺎن هﺎ در ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ…‪٦‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﺧﺎص …‪٦‬‬ ‫ب ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﻋﺎم …‪٦‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد …‪١١‬‬ ‫ﻳﻚ ‪ .‬ﻗﺮﺁن …‪١٢‬‬ ‫دو ‪ .‬رواﻳﺎت‬

‫…‪١٢‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ رواﻳﺎت …‪١٢‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ …‪١٣‬‬ ‫‪ . ١‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﺘﺎب …‪١٣‬‬ ‫‪ . ٢‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رواﻳﺎت …‪٢١‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ‬

‫…‪٢١‬‬

‫ب ‪ .‬ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺎ رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ …‪٢١‬‬ ‫ﺳﻪ ‪ .‬اﺟﻤﺎع‬

‫…‪٢٢‬‬

‫ﭼﻬﺎر ‪ .‬ﺗﻔﺎوت دﻳﻪ زن و ﻣﺮد …‪٢٢‬‬ ‫ﺗﻜﻤﻠﻪ ; ﻗﺼﺎص اﻋﻀﺎ …‪٢٣‬‬ ‫‪ . ١‬رواﻳﺎت‬

‫…‪٢٣‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ :‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن…‪٢٧‬‬ ‫ﻳﻜﻢ ‪ .‬آﺸﺘﻦ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎن …‪٢٧‬‬ ‫ﻳﻚ ‪ .‬ﻗﺮﺁن …‪٢٧‬‬ ‫دو ‪ .‬ﺳﻨﺖ …‪٢٨‬‬ ‫ﺳﻪ ‪ .‬اﺟﻤﺎع‬

‫…‪٣١‬‬

‫دوم ‪ .‬آﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن …‪٣١‬‬ ‫ﻳﻚ ‪ .‬ﺳﻨﺖ …‪٣١‬‬ ‫دو ‪ .‬اﺟﻤﺎع …‪٣٢‬‬ ‫آﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬

‫…‪٣٣‬‬

‫‪2‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪3‬‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ ﭘﻴﺶ روى ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬دوﻣﻴﻦ دﻓﺘﺮ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ « اﺳﺖ آﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع » ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص « ﻣﻰ ﭘﺮدازد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎن آﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ دﻓﺘﺮ ﻧﺨﺴﺖ ﺁوردﻳﻢ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ »ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ «‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﻮرد اﺑﺘﻼ و ﭼﺎﻟﺶ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﻣﺒﺎﻧﻰ اﺟﺘﻬﺎدى‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺠﺰﻳﻪ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﻣﻰ ﮔﻴﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻰ هﺎ‪ ،‬ﺿﻤﻦ اﺣﺘﺮام ﺑﻪ ﺁراى ﻓﻘﻴﻬﺎن ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ‬ ‫از ﻗﺮﺁن و ﺳﻨﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺣﻔﻆ اﺻﺎﻟﺖ و اوﻟﻮﻳﺖ ﻗﺮﺁن در ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎﻣﻰ ادﻟﻪ‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎد و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬در‬ ‫ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪن ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ‪ ،‬هﻤﻮارﻩ دو دﻏﺪﻏﻪ ﺟﺪى ﻓﺮا روى ﻣﺎ ﻗﺮار دارد; ﻳﻜﻰ ﺣﻔﻆ اﺻﻮل و ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺴﻠﻢ اﺟﺘﻬﺎدى ﻣﺘﺪاول در‬ ‫ﺣﻮزﻩ هﺎى ﻋﻠﻤﻴﻪ‪ ،‬و دﻳﮕﺮى ﭘﺮهﻴﺰ از ﺟﻤﻮد و اﺧﺒﺎرى ﮔﺮى در ﻓﻬﻢ و اﺳﺘﻨﺒﺎط‪.‬‬ ‫اﻣﻴﺪ آﻪ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ راﻩ ورود ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺟﺪى ﻓﻘﻬﻰ را ﺑﺮ اهﻞ ﻧﻈﺮ و ﭘﮋوهﺸﮕﺮان هﻤﻮار ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬ ‫واﻟﺤﻤﺪﷲ‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪4‬‬

‫درﺁﻣﺪ‪:‬‬ ‫ن اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻋﺮض و ﺁﺑﺮو‪ ،‬ﻣﺎل و ﺛﺮوت‪،‬‬ ‫ﻳﻜﻰ از اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ و اﺳﺎﺳﻰ در ﺁﻳﻴﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺣﺮﻣﺖ و آﺮاﻣﺖ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ; ﺟﺎ ِ‬ ‫ﻋﻘﻴﺪﻩ و رأى‪ ،‬هﻤﻪ ﺣﺮﻣﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺣﺮﻳﻢ و ﺣﺮﻣﺖ ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ آﻪ اﻳﻦ ﺣﺮﻳﻢ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎس داﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬و در‬ ‫ﺻﻮرت ﺷﻜﺴﺘﻪ ﺷﺪن‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎ ﺁن ﺑﺮﺧﻮرد ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺨﺶ وﺳﻴﻌﻰ از ﻣﻌﺎرف دﻳﻨﻰ را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻰ دهﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ در‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺟﺎن ﺁدﻣﻰ اﺳﺖ; ﭼﺮا آﻪ ﺑﻘﻴﻪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ و واﺑﺴﺘﻪ ﺑﺪان اﺳﺖ‪ .‬از هﻤﻴﻦ روﺳﺖ آﻪ ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮى ﻧﻮراﻧﻰ و‬ ‫ﻋﺮَﺿﻰ‪ ،‬ﺗﺄآﻴﺪ ﻣىﻮرزد; ﭼﻨﺎن ﺣﺮﻣﺘﻰ آﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن در هﻴﭻ ﻣﻜﺘﺐ‬ ‫ﺟﺎوداﻧﻰ ﺑﺮ ﺣﺮﻣﺖ ﺟﺎن ﺁدﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺟﺪا از هﻤﻪ اﻣﺘﻴﺎزهﺎى َ‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﻰ ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪:‬‬ ‫ﺣﻴَﺎ هَﺎ‬ ‫ﻦ َأ ْ‬ ‫ﺟﻤِﻴﻌًﺎ َو َﻣ ْ‬ ‫س َ‬ ‫ض َﻓ َﻜ َﺄ ﱠﻧﻤَﺎ َﻗ َﺘ َﻞ اﻟﻨﱠﺎ َ‬ ‫ﺴﺎم ِﺑ َﻐ ْﻴ ِﺮ َﻧﻔْﺲ َأ ْو َﻓﺴَﺎد ﻓِﻰ ا َْﻻ ْر ِ‬ ‫ﺳ َﺮ ءِﻳ َﻞ َأﻧﱠ ُﻪو ﻣَﻦ َﻗ َﺘ َﻞ َﻧ ْﻔ َ‬ ‫ﻚ َآ َﺘ ْﺒﻨَﺎ ﻋَﻠَﻰ ﺑَﻨِﻰ ِإ ْ‬ ‫ﺟ ِﻞ َذ ِﻟ َ‬ ‫ﻦ َأ ْ‬ ‫) ِﻣ ْ‬ ‫ض َﻟ ُﻤ ْ‬ ‫ﻚ ﻓِﻰ ا َْﻻ ْر ِ‬ ‫ن َآﺜِﻴﺮًا ﻣِّ ْﻨﻬُﻢ َﺑ ْﻌ َﺪ َذ ِﻟ َ‬ ‫ﺖ ُﺛﻢﱠ ِإ ﱠ‬ ‫ﺳ ُﻠﻨَﺎ ﺑِﺎ ْﻟ َﺒ ِّﻴﻨَـ ِ‬ ‫ﺟﻤِﻴﻌًﺎ َو َﻟ َﻘ ْﺪ ﺟَﺂ َء ْﺗ ُﻬ ْﻢ ُر ُ‬ ‫س َ‬ ‫ﺣﻴَﺎ اﻟﻨﱠﺎ َ‬ ‫ﻓَﻜَﺄَ ﱠﻧﻤَﺂ َأ ْ‬ ‫ﺴ ِﺮ ُﻓﻮ َن(;‬

‫‪١‬‬

‫از اﻳﻦ روى ﺑﺮ ﻓﺮزﻧﺪان اﺳﺮاﻳﻴﻞ ﻣﻘﺮر داﺷﺘﻴﻢ آﻪ هﺮآﺲ آﺴﻰ را ـ ﺟﺰ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻗﺘﻞ‪ ،‬ﻳﺎ ]ﺑﻪ آﻴﻔﺮ[ ﻓﺴﺎدى در روى‬ ‫زﻣﻴﻦ ـ ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺖ آﻪ ﮔﻮﻳﻰ هﻤﻪ ﻣﺮدم را آﺸﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و هﺮآﺲ آﺴﻰ را زﻧﺪﻩ ﺑﺪارد‪ ،‬ﭼﻨﺎن اﺳﺖ آﻪ ﮔﻮﻳﻰ ﺗﻤﺎم‬ ‫ﻣﺮدم را زﻧﺪﻩ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬و ﻗﻄﻌًﺎ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮان ﻣﺎ دﻻﻳﻞ ﺁﺷﻜﺎر ﺑﺮاى ﺁﻧﺎن ﺁوردﻧﺪ‪] ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ[ ﭘﺲ از ﺁن ﺑﺴﻴﺎرى از اﻳﺸﺎن‬ ‫در زﻣﻴﻦ زﻳﺎدﻩ روى ﻣﻰ آﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫و هﻤﻴﻦ ﻣﻄﻠﺐ در رواﻳﺎت ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺑﺎزﺗﺎب ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ آﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎﻳﻰ از ﺁﻧﻬﺎ اﺷﺎرﻩ ﻣﻰ آﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫ﻋﻦ رﺳﻮل اﷲ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( ﻗﺎل ‪ :‬ﻣﻦ اﻋﺎن ﻋﻠﻰ ﻗﺘﻞ ﻣﺴﻠﻢ وﻟﻮ ﺑﺸﻄﺮ آﻠﻤﺔ ﺟﺎء ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ وهﻮ ﺁﻳﺲ ﻣﻦ رﺣﻤﺔ‬ ‫اﷲ;‬

‫‪٢‬‬

‫رﺳﻮل ﺧﺪا ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬هﺮآﺲ ﺑﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ‪ ،‬آﻤﻚ آﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﻳﻚ ﺣﺮف ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روز ﻗﻴﺎﻣﺖ وارد ﺷﻮد در ﺣﺎﻟﻰ آﻪ از‬ ‫رﺣﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺄﻳﻮس ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻦ اﻟﺼﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل ‪ :‬ﻻ ﻳﺪﺧﻞ اﻟﺠﻨﺔ ﺳﺎﻓﻚ ﻟﻠﺪم‪ ،‬وﻻ ﺷﺎرب اﻟﺨﻤﺮ‪ ،‬وﻻ ﻣﺸﺎء ﺑﻨﻤﻴﻢ;‬

‫‪٣‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺧﻮﻧﺮﻳﺰ‪ ،‬ﻣﻴﮕﺴﺎر و ﺳﺨﻦ ﭼﻴﻦ وارد ﺑﻬﺸﺖ ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻧﻔﺲ در ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻰ از ﺑﺰرگ ﺗﺮﻳﻦ ﮔﻨﺎهﺎن آﺒﻴﺮﻩ ﺷﻤﺮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬و ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻗﺼﺎص و دﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاى ﺟﻠﻮﮔﻴﺮى از اﻳﻦ‬ ‫رﻓﺘﺎر زﺷﺖ و ﺷﻨﻴﻊ و آﻴﻔﺮ و ﺟﺒﺮان ﭘﺎرﻩ اى از ﺧﺴﺎرت هﺎى ﺁن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺨﺸﻰ از آﺘﺎب هﺎى ﻓﻘﻬﻰ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺼﺎص و دﻳﺎت‪ ،‬ﺑﺮاى ﺗﺸﺮﻳﺢ ﻗﻮاﻧﻴﻦ و ﻣﻘﺮرات ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ دو‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻳﻜﻰ از ﭘﺮﺳﺶ هﺎى اﺳﺎﺳﻰ در ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻣﺸﻬﻮ ِر‬ ‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ; ﻳﻌﻨﻰ اﮔﺮ ﻣﺮدى زﻧﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬اوﻟﻴﺎى زن‬ ‫ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮد را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺁن آﻪ ﺑﻪ ورﺛﻪ او ﻧﺼﻒ دﻳﻪ اﻧﺴﺎن آﺎﻣﻞ را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ زﻧﻰ ﻣﺮدى را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬اوﻟﻴﺎى ﻣﺮد‬ ‫ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ از زن ﻗﺼﺎص ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﺣﻜﻢ را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﻄﺮح ﻣﻰ آﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﻳﻨﺎن ﺑﺮاى‬ ‫ذآﻮر ﻳّﺖ و اﺳﻼم‪ ،‬ﻓﻀﻴﻠﺖ و ﺑﺮﺗﺮى ﻗﺎﻳﻞ اﻧﺪ و ﻟﺬا ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد و ﻧﻴﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص را ﺑﺎور ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ . ١‬ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٣٢‬‬ ‫‪ . ٢‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ج ‪ ،١٨‬ص ‪ ،٢١١‬اﺑﻮاب اﻟﻘﺼﺎص ﻓﻰ اﻟﻨﻔﺲ‪ ،‬ب ‪ ،٢‬ح ‪. ٥‬‬ ‫‪ . ٣‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪،‬ج ‪،٢٩‬ص ‪ ،١٣‬اﺑﻮاب اﻟﻘﺼﺎص ﻓﻰ اﻟﻨﻔﺲ‪ ،‬ب ‪ ،١‬ح ‪. ٩‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪5‬‬

‫ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻰ در آﺘﺎب اﻻﻧﺘﺼﺎر ﻋﺪم ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد را از دﻳﺪﮔﺎﻩ هﺎى ﺧﺎص ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺮ ﻣﻰ ﺷﻤﺮد‪ ٤ .‬ﻓﺎﺿﻞ هﻨﺪى‬ ‫در آﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ٥‬در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ادﻋﺎى اﺟﻤﺎع دارد‪.‬‬ ‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ را ﻣﺴﺌﻠﻪ اى اﺟﻤﺎﻋﻰ ﻣﻰ داﻧﺪ و در ﻣﻴﺎن ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ‪ ،‬از‬ ‫دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در اﻟﻤﻘﻨﻊ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻳﺎد ﻣﻰ آﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٦‬‬

‫ﺑﻪ هﺮﺣﺎل‪ ،‬ﻳﻜﻰ از ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻣﻬ ِﻢ روﻳﺎروى ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﻰ ـ آﻪ ﺁن را ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺣﻘﻮق ﺑﺸﺮ و ﺧﻼف ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف ﺗﻠﻘﻰ‬ ‫ﻣﻰ آﻨﺪ ـ هﻤﻴﻦ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص در ﺑﺮﺧﻰ اﺻﻨﺎف اﻧﺴﺎن هﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر ﺗﻼش ﻣﻰ آﻨﻴﻢ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻋﻤﻴﻖ و دوﺑﺎرﻩ ﻧﺼﻮص ﻗﺮﺁﻧﻰ و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﻌﺼﻮﻣﺎن اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را‬ ‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﻮرد دﻗﺖ و ﺗﺄﻣﻞ ﻗﺮار دهﻴﻢ‪.‬‬ ‫رأى ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص در ﺗﻤﺎﻣﻰ اﺻﻨﺎف اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺗﺄآﻴﺪ ﻣىﻮرزد‪ .‬و هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺰﻳﺘﻰ را از‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺧﺴﺖ و دﻳﺎﻧﺖ ﻧﻤﻰ ﭘﺬﻳﺮد و هﺮﭼﻪ ﺑﺎ ﺁن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﮔﺮدد و ﻳﺎ ﻣﺴﻜﻮت ﮔﺬاردﻩ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﺮاى ﺗﺤﻠﻴﻞ و ﺑﺮرﺳﻰ اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎﻩ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ را در ﺳﻪ ﻓﺼﻞ ﻣﻰ ﺁورﻳﻢ ‪:‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻳﻜﻢ ‪ .‬ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص اﻧﺴﺎن هﺎ در ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ;‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم ‪ .‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد;‬ ‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم ‪ .‬ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ‪.‬‬

‫‪ . ٤‬اﻻﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬ص ‪. ٥٣٩‬‬ ‫‪ . ٥‬آﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪) ٤٤٦‬ﭼﺎپ رﺣﻠﻰ(‪.‬‬ ‫‪ . ٦‬ﺟﻮاهﺮاﻟﻜﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٤٢‬ص ‪. ١٥٠‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪6‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻳﻜﻢ‬

‫ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص اﻧﺴﺎن هﺎ در ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ‬ ‫دو دﺳﺘﻪ از ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﺎت را ﺁوردﻩ‪ ،‬و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺷﺮح و ﺗﺒﻴﻴﻦ و‬ ‫ﭼﮕﻮﻧﮕﻰ دﻻﻟﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﭘﺮدا زﻳﻢ‪.‬‬

‫اﻟﻒ ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﺧﺎص‬ ‫ﻰ ٌء‬ ‫ﻦ َأﺧِﻴ ِﻪ ﺷَ ْ‬ ‫ﻰ َﻟ ُﻪو ِﻣ ْ‬ ‫ﻋ ِﻔ َ‬ ‫ﻦ ُ‬ ‫ﺤ ِّﺮ َو ا ْﻟ َﻌ ْﺒ ُﺪ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﺒ ِﺪ َو ا ْﻻُﻧﺜَﻰ ﺑِﺎ ْﻻُﻧﺜَﻰ َﻓ َﻤ ْ‬ ‫ﺤﺮﱡ ﺑِﺎ ْﻟ ُ‬ ‫ص ﻓِﻰ ا ْﻟ َﻘ ْﺘﻠَﻰ ا ْﻟ ُ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ ُ‬ ‫ﺐ َ‬ ‫ﻦ ءَاﻣَﻨُﻮاْ ُآ ِﺘ َ‬ ‫‪) . ١‬ﻳَـ َﺄ ﱡﻳﻬَﺎ ا ﱠﻟﺬِﻳ َ‬

‫ب أَﻟِﻴ ٌﻢ(;‬ ‫ﻚ َﻓ َﻠ ُﻪو ﻋَﺬَا ٌ‬ ‫ﻋﺘَﺪَى َﺑ ْﻌ َﺪ َذ ِﻟ َ‬ ‫ﻦا ْ‬ ‫ﺣ َﻤ ٌﺔ َﻓ َﻤ ِ‬ ‫ﻒ ِﻣّﻦ ﱠر ِّﺑ ُﻜ ْﻢ َو َر ْ‬ ‫ﺨﻔِﻴ ٌ‬ ‫ﻚ ﺗَ ْ‬ ‫ﺣﺴَـﻦ َذ ِﻟ َ‬ ‫ف َو أَدَﺁ ٌء ِإ َﻟ ْﻴ ِﻪ ِﺑ ِﺈ ْ‬ ‫عم ﺑِﺎ ْﻟ َﻤ ْﻌﺮُو ِ‬ ‫ﻓَﺎ ِّﺗﺒَﺎ ُ‬

‫‪٧‬‬

‫ﻖ[ ﻗﺼﺎص ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻩ; ﺁزاد‪ ،‬ﻋﻮض ﺁزاد و ﺑﻨﺪﻩ‪ ،‬ﻋﻮض ﺑﻨﺪﻩ‬ ‫اى آﺴﺎﻧﻰ آﻪ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ اﻳﺪ‪ ،‬درﺑﺎرﻩ آﺸﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ]ﺣ ّ‬ ‫ﻰ ﻣﻘﺘﻮل[‪ ،‬ﭼﻴﺰى ]از ﺣﻖ ﻗﺼﺎص[ ﺑﻪ او ﮔﺬﺷﺖ‬ ‫و زن‪ ،‬ﻋﻮض زن‪ .‬و هﺮآﺲ آﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﺑﺮادر ]دﻳﻨﻰ[اش ]ﻳﻌﻨﻰ وﻟ ّ‬ ‫ﻰ ﻣﻘﺘﻮل[ ﺑﻪ ﻃﻮر ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ ﭘﻴﺮوى آﻨﺪ و ﺑﺎ ]رﻋﺎﻳﺖ[ اﺣﺴﺎن‪] ،‬ﺧﻮن ﺑﻬﺎ را[ ﺑﻪ او ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬ ‫ﺷﻮد‪] ،‬ﺑﺎﻳﺪ از ﮔﺬﺷﺖ وﻟ ّ‬

‫اﻳﻦ ]‬

‫ﺣﻜﻢ‪ [،‬ﺗﺨﻔﻴﻒ و رﺣﻤﺘﻰ از ﭘﺮوردﮔﺎر ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ هﺮآﺲ‪ ،‬ﺑﻌﺪ از ﺁن از اﻧﺪازﻩ درﮔﺬرد‪ ،‬وى را ﻋﺬاﺑﻰ دردﻧﺎك اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺐ َﻟ َﻌ ﱠﻠ ُﻜ ْﻢ َﺗ ﱠﺘﻘُﻮ َن(;‬ ‫ص ﺣَﻴَﻮ ٌة ﻳَـﺄُوْﻟِﻰ ا َْﻻ ْﻟﺒَـ ِ‬ ‫‪َ ) . ٢‬و َﻟ ُﻜ ْﻢ ﻓِﻰ ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ ِ‬

‫‪٨‬‬

‫و اى ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ ،‬ﺷﻤﺎ را در ﻗﺼﺎص زﻧﺪﮔﺎﻧﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ آﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا ﮔﺮاﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ص َﻓﻤَﻦ‬ ‫ح ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﺠﺮُو َ‬ ‫ﻦ وَا ْﻟ ُ‬ ‫ﺴ ِّ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎﻟ ِّ‬ ‫ﺴﱠ‬ ‫ن وَاﻟ ِّ‬ ‫ن ﺑِﺎ ُْﻻ ُذ ِ‬ ‫ﻒ وَا ُْﻻ ُذ َ‬ ‫ﻒ ﺑِﺎ ْﻻَﻧ ِ‬ ‫ﻦ وَا ْﻻَﻧ َ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻴ ِ‬ ‫ﺲ وَا ْﻟ َﻌ ْﻴ َ‬ ‫ﺲ ﺑِﺎﻟ ﱠﻨ ْﻔ ِ‬ ‫ن اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ﻓِﻴﻬَﺂ َأ ﱠ‬ ‫‪َ ) . ٣‬و َآ َﺘ ْﺒﻨَﺎ َ‬ ‫ﺼ ﱠﺪ َ‬ ‫َﺗ َ‬ ‫ق ِﺑ ِﻪ ى َﻓ ُﻬ َﻮ آَﻔﱠﺎرَ ٌة ﻟﱠ ُﻪو َوﻣَﻦ ﱠﻟ ْﻢ ﻳَ ْﺤﻜُﻢ ﺑِﻤَﺂ أَﻧ َﺰ َل اﻟ ﱠﻠ ُﻪ َﻓﺄُوْﻟَـ ِـ َﻚ ُه ُﻢ اﻟﻈﱠــﻠِﻤُﻮ نَ(;‬

‫‪٩‬‬

‫ل‬

‫و در ]ﺗﻮرات[ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﻣﻘﺮر آﺮدﻳﻢ آﻪ ﺟﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن‪ ،‬و ﭼﺸﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ‪ ،‬و ﺑﻴﻨﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﻨﻰ‪ ،‬و ﮔﻮش در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮش‪ ،‬و دﻧﺪان در ﺑﺮاﺑﺮ دﻧﺪان اﺳﺖ; و زﺧﻢ هﺎ ]ﻧﻴﺰ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ[ ﻗﺼﺎﺻﻰ دارﻧﺪ‪ .‬و هﺮ آﻪ از‬

‫ﺁن ]ﻗﺼﺎص[‬

‫درﮔﺬرد‪ ،‬ﭘﺲ ﺁن‪ ،‬آﻔﺎرﻩ ]ﮔﻨﺎهﺎن[ او ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬و آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻧﺎزل آﺮدﻩ داورى ﻧﻜﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﺎن ﺧﻮد‬ ‫ﺳﺘﻤﮕﺮان اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ﺴﺮِف ﻓِّﻰ ا ْﻟ َﻘ ْﺘ ِﻞ ِإﻧﱠ ُﻪو آَﺎ َ‬ ‫ﻼ ُﻳ ْ‬ ‫ﺳ ْﻠﻄَـﻨًﺎ َﻓ َ‬ ‫ﺟ َﻌ ْﻠﻨَﺎ ِﻟ َﻮ ِﻟ ِّﻴ ِﻪ ى ُ‬ ‫ﻈﻠُﻮﻣًﺎ َﻓ َﻘ ْﺪ َ‬ ‫ﻖ َو ﻣَﻦ ُﻗ ِﺘ َﻞ َﻣ ْ‬ ‫ﺤ ِّ‬ ‫ﺣ ﱠﺮ َم اﻟ ﱠﻠ ُﻪ ِإ ﱠﻻ ﺑِﺎ ْﻟ َ‬ ‫ﺲ ا ﱠﻟﺘِﻰ َ‬ ‫‪َ ) . ٤‬و َﻻ َﺗ ْﻘ ُﺘﻠُﻮاْ اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬

‫ﻣَﻨﺼُﻮرًا(;‬

‫‪١٠‬‬

‫ﻖ ﻣﻜﺸﻴﺪ‪ .‬و هﺮآﺲ ﻣﻈﻠﻮم آﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ وى ﻗﺪرﺗﻰ‬ ‫و ﻧﻔﺴﻰ را آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﺮام آﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ ﺣ ّ‬ ‫دادﻩ اﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ ]او[ ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻗﺘﻞ زﻳﺎدﻩ روى آﻨﺪ; زﻳﺮا او ]از ﻃﺮف ﺷﺮع[ ﻳﺎرى ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ب ‪ .‬ﺁﻳﺎت ﻋﺎم‬ ‫‪َ ) . ١‬و َ‬ ‫ﺢ َﻓ َﺄ ْﺟ ُﺮ ُﻩو ﻋَﻠَﻰ اﻟ ﱠﻠ ِﻪ ِإﻧﱠ ُﻪو َﻻ ُﻳ ِﺤﺐﱡ اﻟﻈﱠــ ِﻠﻤِﻴ َﻦ(;‬ ‫ﺻ َﻠ َ‬ ‫ﻋﻔَﺎ َو َأ ْ‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ﺳ ِّﻴﺌَﺔ ﺳَ ّﻴِﺌَ ٌﺔ ِّﻣ ْﺜ ُﻠﻬَﺎ َﻓ َﻤ ْ‬ ‫ﺟ َﺰ ؤُاْ َ‬

‫‪١١‬‬

‫و ﺟﺰاى ﺑﺪى‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁن‪ ،‬ﺑﺪى اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ هﺮآﻪ درﮔﺬرد و ﻧﻴﻜﻮآﺎرى آﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺎداش او ﺑﻪ ]ﻋﻬﺪﻩ[ ﺧﺪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ راﺳﺘﻰ او‬ ‫ﺳﺘﻤﮕﺮان را دوﺳﺖ ﻧﻤﻰ دارد‪.‬‬ ‫ﻦ اﻧ َﺘ َ‬ ‫‪َ ) . ٢‬و َﻟ َﻤ ِ‬ ‫ﺳﺒِﻴﻞ(;‬ ‫ﻚ ﻣَﺎ ﻋَﻠَ ْﻴﻬِﻢ ِﻣّﻦ َ‬ ‫ﺼ َﺮ َﺑ ْﻌ َﺪ ﻇُـ ْﻠ ِﻤ ِﻪ ى َﻓﺄُوْﻟَـ ِـ َ‬

‫‪١٢‬‬

‫ل‬

‫ن[ ﺧﻮد ﻳﺎرى ﺟﻮﻳﺪ ]و اﻧﺘﻘﺎم ﮔﻴﺮد[‪ ،‬راﻩ ]ﻧﻜﻮهﺸﻰ[ ﺑﺮ اﻳﺸﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫و هﺮآﻪ ﭘﺲ از ﺳﺘﻢ ]دﻳﺪ ِ‬ ‫‪ . ٧‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٧٨‬‬ ‫‪ . ٨‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٧٩‬‬ ‫‪ . ٩‬ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٥‬‬ ‫‪ . ١٠‬اﺳﺮاء‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٣٣‬‬ ‫‪ . ١١‬ﺷﻮرى‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٠‬‬ ‫‪ . ١٢‬ﺷﻮرى‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤١‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫ﺻ َﺒ ْﺮ ُﺗ ْﻢ َﻟ ُﻬ َﻮ ﺧَ ْﻴ ٌﺮ ِﻟّﻠﺼﱠـ ِﺒﺮِﻳ َﻦ(;‬ ‫ن ﻋَﺎ َﻗ ْﺒ ُﺘ ْﻢ ﻓَﻌَﺎﻗِﺒُﻮاْ ِﺑ ِﻤ ْﺜ ِﻞ ﻣَﺎ ﻋُﻮ ِﻗ ْﺒﺘُﻢ ِﺑ ِﻪ ى َو ﻟَـ ـِﻦ َ‬ ‫‪َ ) . ٣‬و ِإ ْ‬

‫‪7‬‬

‫‪١٣‬‬

‫ل‬

‫و اﮔﺮ ﻋﻘﻮﺑﺖ آﺮدﻳﺪ‪ ،‬هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ آﻪ ﻣﻮرد ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﻳﺪ‪] ،‬ﻣﺘﺠﺎوز را[ ﺑﻪ ﻋﻘﻮﺑﺖ رﺳﺎﻧﻴﺪ‪ ،‬و اﮔﺮ ﺻﺒﺮ آﻨﻴﺪ‪،‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﺁن ﺑﺮاى ﺷﻜﻴﺒﺎﻳﺎن ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ْﻢ وَا ﱠﺗﻘُﻮاْ اﻟ ﱠﻠ َﻪ‬ ‫ﻋﺘَﺪَى َ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻪ ِﺑ ِﻤ ْﺜ ِﻞ ﻣَﺎ ا ْ‬ ‫ﻋﺘَﺪُواْ َ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ْﻢ ﻓَﺎ ْ‬ ‫ﻋﺘَﺪَى َ‬ ‫ﻦا ْ‬ ‫ص َﻓ َﻤ ِ‬ ‫ﺖ ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﺤ ُﺮﻣَـ ُ‬ ‫ﺤﺮَا ِم وَا ْﻟ ُ‬ ‫ﺸ ْﻬ ِﺮ ا ْﻟ َ‬ ‫ﺤﺮَا ُم ﺑِﺎﻟ ﱠ‬ ‫‪ ) . ٤‬اﻟﺸﱠ ْﻬ ُﺮ ا ْﻟ َ‬

‫َأ ﱠن اﻟ ﱠﻠ َﻪ َﻣ َﻊ ا ْﻟ ُﻤ ﱠﺘﻘِﻴ َﻦ(;‬

‫ﻋﻠَﻤُﻮاْ‬ ‫وَا ْ‬

‫‪١٤‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﺎﻩ ﺣﺮام در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁن ﺣﺮام اﺳﺖ‪ ،‬و ]هﺘﻚ[ ﺣﺮﻣﺖ هﺎ ﻗﺼﺎص دارد‪ .‬ﭘﺲ هﺮآﺲ ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﺪّى آﺮد‪ ،‬هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ آﻪ‬ ‫ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ﺗﻌﺪّى آﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﺮ او ﺗﻌﺪّى آﻨﻴﺪ و از ﺧﺪا ﭘﺮوا ﺑﺪارﻳﺪ و ﺑﺪاﻧﻴﺪ آﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺗﻘﻮاﭘﻴﺸﮕﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ت اﻃﻼق دارد و ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮى ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺮدﻩ و ﺁزاد‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ‬ ‫ﻣﺪﻋﺎى ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﺎ ْ‬ ‫دﻻﻟﺖ ﻣﻰ آﻨﺪ; ﭼﻨﺎن آﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻠﻴﺖ‪ ،‬رﻧﮓ و ﻧﮋاد اﻃﻼق دارد‪ .‬اﻳﻦ اﻃﻼق و ﺻﺮاﺣﺖ در دﻻﻟﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺬاق ﺷﺮﻳﻌﺖ و‬ ‫ﺟﻬﺖ ﮔﻴﺮى آﻠﻰ آﺘﺎب و ﺳﻨﺖ در ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮى اﻧﺴﺎن هﺎ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﻗﺮﺁن آﺮﻳﻢ هﻤﻪ ﺁدﻣﻴﺎن را ﻓﺮزﻧﺪان ﺁدم و ﺣﻮا ﻣﻰ داﻧﺪ و در ﻣﺒﺪأ ﺁﻓﺮﻳﻨﺶ و اﺳﺘﻌﺪادهﺎى اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﺎن ﻓﺮﻗﻰ‬ ‫ﻧﻤﻰ ﮔﺬارد‪:‬‬ ‫ﺚ ِﻣ ْﻨ ُﻬﻤَﺎ ِرﺟَﺎ ًﻻ َآﺜِﻴﺮًا َو ِﻧﺴَﺂ ًء(;‬ ‫ﺟﻬَﺎ َو َﺑ ﱠ‬ ‫ﻖ ِﻣ ْﻨﻬَﺎ َز ْو َ‬ ‫ﺧ َﻠ َ‬ ‫ﺣﺪَة َو َ‬ ‫س ا ﱠﺗﻘُﻮاْ َرﺑﱠ ُﻜ ُﻢ ا ﱠﻟﺬِى ﺧَﻠَﻘَﻜُﻢ ِﻣّﻦ ﱠﻧﻔْﺲ َو ِ‬ ‫)ﻳَـ َﺄ ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﻨﱠﺎ ُ‬

‫‪١٥‬‬

‫اى ﻣﺮدم‪ ،‬از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن آﻪ ﺷﻤﺎ را از »ﻧﻔﺲ واﺣﺪى« ﺁﻓﺮﻳﺪ و ﺟﻔﺘﺶ را ]ﻧﻴﺰ[ از او ﺁﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬و از ﺁن دو‪ ،‬ﻣﺮدان و‬ ‫زﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎرى ﭘﺮاآﻨﺪﻩ آﺮد‪ ،‬ﭘﺮوا دارﻳﺪ; و از ﺧﺪاﻳﻰ آﻪ ﺑﻪ ]ﻧﺎم[ او از هﻤﺪﻳﮕﺮ درﺧﻮاﺳﺖ ﻣﻰ آﻨﻴﺪ‪ ،‬ﭘﺮوا ﻧﻤﺎﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫و در ﺁﻳﻪ اى دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻳﻪ ﺑ ﺮﺗﺮى ﺁدﻣﻴﺎن را ﺗﻘﻮا ﺑﺮ ﻣﻰ ﺷﻤﺮد ‪:‬‬ ‫ﺷﻌُﻮﺑًﺎ َو َﻗﺒَﺂِ َل ﻟِﺘَﻌَﺎرَﻓُﻮاْ ِإ ﱠن َأ ْآ َﺮ َﻣ ُﻜ ْﻢ ﻋِﻨ َﺪ اﻟ ﱠﻠ ِﻪ َأ ْﺗﻘَـ ـ ُﻜ ْﻢ(;‬ ‫ﺟ َﻌ ْﻠﻨَـ ُﻜ ْﻢ ُ‬ ‫ﺧ َﻠ ْﻘﻨَـﻜُﻢ ِﻣّﻦ ذَآَﺮ َو أُﻧﺜَﻰ َو َ‬ ‫س ِإﻧﱠﺎ َ‬ ‫)ﻳَـ َﺄ ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﻨﱠﺎ ُ‬ ‫ﻟـ‬

‫‪١٦‬‬

‫ل‬

‫اى ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را از ﻣﺮد و زن ﺁﻓﺮﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬و ﺷﻤﺎ را ﻣﻠﺖ ﻣﻠﺖ و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻰ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ آﻨﻴﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ارﺟﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﺧﺪا ﭘﺮهﻴﺰﮔﺎرﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﻧﻴﺰ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ اﺷﺎرﻩ آﺮد ‪:‬‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬ ‫ن أآﺮﻣﻜﻢ ﻋﻨﺪاﷲ أﺗﻘﺎآﻢ‪ ،‬وﻟﻴﺲ ﻟﻌﺮﺑﻰ ﻋﻠﻰ‬ ‫ن أﺑﺎآﻢ واﺣﺪ‪ ،‬آﻠّﻜﻢ ﻵدم‪ ،‬وﺁدم ﻣﻦ ﺗﺮاب‪ ،‬إ ّ‬ ‫ن رﺑّﻜﻢ واﺣﺪ‪ ،‬وإ ّ‬ ‫أﻳﻬﺎ اﻟﻨّﺎس إ ّ‬ ‫ﻻ ﺑﺎﻟﺘﻘﻮى;‬ ‫ﻋﺠﻤﻰ ﻓﻀﻞ ا ّ‬

‫‪١٧‬‬

‫اى ﻣﺮدم‪ ،‬ﺑﻪ راﺳﺘﻰ آﻪ ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ﻳﻜﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺪرﺗﺎن ﻳﻜﻰ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻪ ﺷﻤﺎ ﻓﺮزﻧﺪ ﺁدم هﺴﺘﻨﺪ و ﺁدم از ﺧﺎك اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬ ‫ب ﺑﺮﺗﺮى ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ ﺑﻪ‬ ‫راﺳﺘﻰ آﻪ ارﺟﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎ‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮهﻴﺰﮔﺎرﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﻋﺮﺑﻰ را ﺑﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺮ ْ‬ ‫ﭘﺮهﻴﺰﮔﺎرى‪.‬‬ ‫رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬ ‫اﻟﻨّﺎس ﺳﻮاء آﺄﺳﻨﺎن اﻟﻤﺸﻂ;‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪١٨‬‬

‫‪١٨‬‬

‫‪ .‬ﻧﺤﻞ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٢٦‬‬ ‫‪ .‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٩٤‬‬ ‫‪ .‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١‬‬ ‫‪ .‬ﺣﺠﺮات‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٣‬‬ ‫‪ .‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ص ‪ ;٣٤‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،٧٦‬ص ‪ ،٣٥٠‬ح ‪. ١٣‬‬ ‫‪ .‬آﻨﺰاﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج ‪ ،٩‬ص ‪ ،٣٨‬ح ‪ ;٢٤٨٨٢‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،٧٨‬ص ‪ ،٢١٥‬ح ‪. ١٠٨‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪8‬‬

‫ﻣﺮدم ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻧﺪاﻧﻪ هﺎى ﺷﺎﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫و ﻧﻴﺰ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬ ‫ن‬ ‫ن ﺁدم )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺧﻠﻘﻪ اﷲ ﻣﻦ ﻃﻴﻦ وإ ّ‬ ‫ﻓﺎﻟﻨّﺎس اﻟﻴﻮم آﻠّﻬﻢ أﺑﻴﻀﻬﻢ وأﺳﻮدهﻢ وﻗﺮﺷﻴﻬﻢ وﻋﺮﺑﻴﻬﻢ وﻋﺠﻤﻴﻬﻢ ﻣﻦ ﺁدم‪ ،‬وإ ّ‬ ‫ﻞ ﻳﻮم اﻟﻘﻴﺎﻣﺔ أﻃﻮﻋﻬﻢ ﻟﻪ وأﺗﻘﺎهﻢ;‬ ‫ﺐ اﻟﻨّﺎس إﻟﻰ اﷲ ﻋﺰّوﺟ ّ‬ ‫أﺣ ّ‬

‫‪١٩‬‬

‫اﻣﺮوز ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻣﺮدم ]در ﭘﺮﺗﻮ ﺁﻳﻴﻦ اﺳﻼم[‪ ،‬ﺳﻔﻴﺪ و ﺳﻴﺎﻩ‪ ،‬ﻗﺮﺷﻰ و ﻋﺮب و ﻋﺠﻢ از ﺁدم زادﻩ ﺷﺪﻩ اﻧﺪ‪ .‬و ﺑﻪ راﺳﺘﻰ آﻪ‬ ‫ﻦ ﻣﺮدم‪ ،‬ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﻋﺰوﺟﻞ ـ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ‪ ،‬ﻣﻄﺎع ﺗﺮﻳﻦ و‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺁدم را از ﺧﺎك ﺁﻓﺮﻳﺪ; و دوﺳﺖ داﺷﺘﻨﻰ ﺗﺮﻳ ِ‬ ‫ﭘﺎرﺳﺎﺗﺮﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﻧﻴﺰ رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬ ‫ﻻ ﺑﺎﻟﺘﻘﻮى;‬ ‫ن اﻟﻨّﺎس ﻣﻦ ﺁدم إﻟﻰ ﻳﻮﻣﻨﺎ هﺬا ﻣﺜﻞ أﺳﻨﺎن اﻟﻤﺸﻂ‪ ،‬ﻻﻓﻀﻞ ﻟﻠﻌﺮﺑﻰ ﻋﻠﻰ اﻟﻌﺠﻤﻰ وﻻ ﻟﻸﺣﻤﺮ ﻋﻠﻰ اﻷﺳﻮد إ ّ‬ ‫إّ‬

‫‪٢٠‬‬

‫ﺑﻪ راﺳﺘﻰ آﻪ هﻤﻪ ﻣﺮدم‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ روزﮔﺎر ﻣﺎ‪ ،‬از ﺁدم اﻧﺪ ]و ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ[; ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻧﺪاﻧﻪ هﺎى ﺷﺎﻧﻪ; ﻋﺮب را ﺑﺮ ﻏﻴﺮ ﻋﺮب و‬ ‫ﺳﺮخ ﮔﻮﻧﻪ را ﺑﺮ ﺳﻴﺎﻩ ﻓﻀﻴﻠﺘﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﺳﺎﻳﻪ ﭘﺎرﺳﺎﻳﻰ‪.‬‬ ‫و ﻧﻴﺰ اﻣﺎم ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻨّﺎس إﻟﻰ ﺁدم ﺷﺮع ﺳﻮاء;‬

‫‪٢١‬‬

‫ﻣﺮدﻣﺎن ﺗﺎ ﺁدم هﻤﻪ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﺁن آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ـ آﻪ ﺑﺎ ﺁﻳﺎت و رواﻳﺎت هﺎى دﻳﮕﺮ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ ـ ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮى اﻧﺴﺎن هﺎ در ﻗﺼﺎص دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬و‬ ‫هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى را ﺑﺮﻧﻤﻰ ﺗﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬دو ﺷﺒﻬﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﻣﻄﺮح ﮔﺮدد‪ ،‬آﻪ اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻰ و ﻧﻘﺪ ﺁن دو ﻣﻰ ﭘﺮدازﻳﻢ ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺁﻳﺎت ﻣﺘﻀﻤﻦ ﻗﺼﺎص )ﺁﻳﻪ اول و دوم از ﮔﺮوﻩ ﻧﺨﺴﺖ( و ﻧﻴﺰ ﺁﻳﻪ اﻧﺘﺼﺎر )ﺁﻳﻪ ﭼﻬﺎرم از ﮔﺮوﻩ‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ( هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﻃﻼق و ﺷﻤﻮﻟﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص در ﻃﻮاﻳﻒ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﻧﺪارﻧﺪ; زﻳﺮا اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﺑﺮ اﺻﻞ ﻗﺼﺎص‬ ‫دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ و از ﺁن رو آﻪ در ﺁن زﻣﺎن‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﺑﺎ وﺟﻮد ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد و ﺑﺮدﻩ و ﺁزاد‪ ،‬ﺻﺎدق ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻧﻴﺰ‬ ‫ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺆﻳﺪ هﻤﺎن ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص را ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁورد; ﭼﺮا آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﺑﺮ اﺻﻞ ﻗﺼﺎص دﻻﻟﺖ‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬و در ﺁن زﻣﺎن‪ ،‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص ﻣﺮد و زن و ﺑﺮدﻩ و ﺁزاد راﻳﺞ ﺑﻮدﻩ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺁن ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻳﺮاد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ‪:‬‬ ‫ﺳ ِّﻴﺌَﺔ ﺳَ ّﻴِﺌَ ٌﺔ ِّﻣ ْﺜ ُﻠﻬَﺎ(‬ ‫ﺟ َﺰ ؤُاْ َ‬ ‫اوﻻ‪ ،‬ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮ ﻣﺜﻞ ﺁﻳﻪ ) َو َ‬

‫ﺑﺮاى اﺳﺘﺪﻻل آﻔﺎﻳﺖ ﻣﻰ آﻨﻨﺪ;‬

‫‪١٩‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫‪٢٣‬‬

‫‪ .‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،٢٢‬ص ‪ ،١١٨‬ح ‪. ٨٩‬‬ ‫‪ .‬هﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،٣٤٨‬ح ‪. ٦٤‬‬ ‫‪ .‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،٧٨‬ص ‪ ،٥٧‬ح ‪. ١١٩‬‬ ‫‪ .‬ﺷﻮرى‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٠‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٥‬‬

‫‪٢٢‬‬

‫ﺲ(‪ ٢٣‬ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮى و ﻋﺪم ﺗﻔﺎوت دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ و‬ ‫ﺲ ﺑِﺎﻟ ﱠﻨ ْﻔ ِ‬ ‫ن اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫و ﻧﻴﺰ ) َأ ﱠ‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪9‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺻﺪق ﻗﺼﺎص ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى در ﻣﻴﺎن ﻣﺮدﻣﺎن ﺟﺎهﻞ‪ ،‬ﻣﺒﺘﻨﻰ ﺑﺮ ﻋﻘﺎﻳﺪ و ﺑﺎورهﺎى ﺑﺎﻃﻞ ﺁﻧﺎن ﺑﻮد‪ ،‬و ﻋﺮف‬ ‫اﻧﺴﺎﻧﻰ ﺑﺎ ﻓﻄﺮت اﺻﻠﻰ اش ﺑﻪ ﺑﺮاﺑﺮى و ﻋﺪم ﺗﻔﺎوت اﻋﺘﻘﺎد دارد‪ .‬ﭘﺲ ﺻﺪق ﻗﺼﺎص ﻧﺰد ﺁﻧﺎن ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻼك ﺻﺪق ﺁﻳﺎت‬ ‫ﻗﺮﺁﻧﻰ ـ آﻪ ﺑﺮ ﺣﻖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﺒﺘﻨﻰ اﺳﺖ ـ ﺑﺎﺷﺪ;‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﻋﺮف زﻣﺎن ﻣﺎ ـ آﻪ ﺑﺮ ﺷﻌﻮر و ادراك و ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﺎﻻى اﻧﺴﺎن هﺎ ﻣﺒﺘﻨﻰ اﺳﺖ ـ ﻗﺼﺎص را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺑﺮاﺑﺮ‪ ،‬ﺷﺎﻣﻞ‬ ‫هﻤﻪ ﻃﻮاﻳﻒ ﻣﻰ ﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻣﻼك ﺻﺪق ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ اﺳﺖ;‬ ‫راﺑﻌﺎً‪ ،‬ﺁن ﺟﺎ آﻪ اﺣﻜﺎم ﺑﺮ ﻋﻨﺎوﻳﻦ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﮔﺮدد )ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت( ﻣﻼك دﻻﻟﺖ‪ ،‬ﺻﺪق ﻋﻨﻮان اﺳﺖ; ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﻰ از ﻣﺼﺎدﻳﻖ‬ ‫ﺁن در دورﻩ هﺎى ﭘﺲ از ﻧﺰول ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻰ اﮔﺮ اﺣﻜﺎم ﺑﺮ ﻣﺼﺎدﻳﻖ ﺧﺎرﺟﻰ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻼك دﻻﻟﺖ‪ ،‬هﻤﺎن ﻣﺼﺪاق هﺎى‬ ‫زﻣﺎن ﺟﻌﻞ ﺣﻜﻢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ص ﻓِﻰ ا ْﻟﻘَ ْﺘ ﻠَﻰ ا ْﻟ ُﺤﺮﱡ ﺑِﺎ ْﻟ ُﺤ ِّﺮ َو ا ْﻟ َﻌ ْﺒ ُﺪ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﺒ ِﺪ( ‪ ٢ ٤‬ﺑﺮ اﺧﺘﻼف و ﺗﻔﺎوت در اﻳﻦ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ ِﻘ ﺼَﺎ ُ‬ ‫ﺐ َ‬ ‫‪ . ٢‬دوﻣﻴﻦ اﻳﺮاد‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﺁﻳﻪ ) ُآ ِﺘ َ‬ ‫ﻃﻮاﻳﻒ دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬و ﻣﻌﻨﺎى ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ آﻪ ﺁزاد در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁزاد و ﺑﺮدﻩ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺮدﻩ‪ ،‬ﻣﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮد و زن در ﺑﺮاﺑﺮ‬ ‫زن ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ از ﺁن رو آﻪ ﺻﺮﻳﺢ در ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ اﻃﻼق و ﺷﻤﻮل دﻳﮕﺮ ﺁﻳﺎت را ﻧﻴﺰ ﻣﻘﻴﺪ ﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ اﻳﻦ اﻳﺮاد ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﺴﺎوات و ﺑﺮاﺑﺮى در اﻳﻦ ﺳﻪ ﮔﺮوﻩ‪ ،‬دﻻﻟﺖ دارد; ﻳﻌﻨﻰ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎ هﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و‬ ‫ﻗﺼﺎص ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻗﺎﺗﻞ اﺟﺮا ﺷﻮد‪ ،‬هﺮآﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﻧﻴﺰ ﻣﻘﺘﻮل هﺮ آﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ آﻪ ﻗﺼﺎص ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺮ ﻗﺎﺗﻞ اﺟﺮا ﮔﺮدد و ﻧﻪ دﻳﮕﺮى; در َﻣ ﺜَﻞ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﺴﺎن ﺁزادى‪ ،‬اﻧﺴﺎن‬ ‫ﺁزاد دﻳﮕﺮى را آﺸﺖ‪ ،‬ﺧﻮد او ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺼﺎص ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮدﻩ وى; ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ آﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻗﺎﺗﻞ از ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﺑﺮدﻩ ﻗﺎﺗﻞ ـ آﻪ در رﺗﺒﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﻣﻘﺘﻮل اﺳﺖ ـ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﺶ ﻗﺼﺎص ﺷﻮد‪ .‬و ﻳﺎ اﮔﺮ ﺑﺮدﻩ اى ﺑﺮدﻩ اى را آﺸﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮ ِد ﻗﺎﺗﻞ‬ ‫ﻗﺼﺎص ﺷﻮد و ﮔﻔﺘﻪ ﻧﺸﻮد آﻪ اﻳﻦ ﺑﺮدﻩ ﻗﺎﺗﻞ ﭼﻮن ﺑﺎ ﮔﺮوﻩ اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ ﺑﺎﻻﺗﺮى ارﺗﺒﺎط دارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ اﻧﺴﺎن ﺁزادى را از ﻃﺒﻘﻪ ﻓﺮو‬ ‫دﺳﺖ ﺑﻪ ﺟﺎى او ﻗﺼﺎص آﺮد‪.‬‬ ‫و ﻳﺎ اﮔﺮ زﻧﻰ‪ ،‬زﻧﻰ را آﺸﺖ‪ ،‬ﺧﻮد او ﺑﺎﻳﺪ ﻗﺼﺎص ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻣﺮدى ﺑﻪ ﺟﺎى ﺁن زن; ﺑﺎ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل آﻪ اﻳﻦ زن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪ اﺷﺮاف اﺳﺖ و در رﺗﺒﻪ ﻣﻘﺘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ از او ﺑﺮﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺮدى را ﺑﻪ ﺟﺎى او ﻗﺼﺎص آﺮد آﻪ در ردﻳﻒ و‬ ‫رﺗﺒﻪ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﺗﻔﺎوت و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى دﻻﻟﺖ دارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺮ ﺑﺮاﺑﺮى و رﻓﻊ ﺗﻔﺎوت هﺎ ﺗﺄآﻴﺪ ﻣﻰ آﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﻠﺐ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ را دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺗﻔﺴﻴﺮ آﺮد; ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻳﻚ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص ﺑﻪ‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻣﻰ رﺳﺪ و ﺑﺮﭘﺎﻳﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﺴﺎوى و ﺑﺮاﺑﺮى از ﺁﻳﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬از ﺁن رو آﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ اول ﺑﺎ ﺳﺎﻳﺮ ﺁﻳﺎت و‬ ‫ﺖ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ و ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻘﻴﻴﺪ دﻳﮕﺮ ادﻟﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد ـ آﻪ ﻟﺴﺎن و ﭘﻴﺎم ﺁﻧﻬﺎ از ﺗﻘﻴﻴﺪ اﺑﺎ دارد ـ دوﻣﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴ ْﺮ‬ ‫ﻣﺬاق ﺷﺮﻳﻌ ْ‬ ‫روﺷﻦ ﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ هﻤﺎن ﻣﺒﻨﺎ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬از ﺳﻮى دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ دوم ﺑﺎ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺄن ﻧﺰول اﻳﻦ‬ ‫ﺁﻳﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ درﺑﺎرﻩ دو ﻗﺒﻴﻠﻪ از ﻋﺮب ﻧﺎزل ﺷﺪ آﻪ ﻳﻜﻰ را ﺑﺮ دﻳﮕﺮى ﺑﺮﺗﺮى ﺑﻮد‪ .‬ﺁﻧﺎن زن هﺎى ﻃﺎﻳﻔﻪ ﺧﻮد را ﺑﺪون ﻣﻬﺮﻳﻪ ﺑﻪ‬ ‫ازدواج درﻣﻰ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺳﻮﮔﻨﺪ ﻳﺎد آﺮدﻧﺪ آﻪ اﮔﺮ ﺑﺮدﻩ اى از ﻣﺎ آﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮش ﺁزادى از ﺁﻧﺎن را‬ ‫ﻣﻰ آﺸﻴﻢ; در ﺑﺮاﺑﺮ زﻧﻰ از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺎ ﻣﺮدى از ﺁﻧﺎن را ﻣﻰ آﺸﻴﻢ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮدى از ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻣﺎ دو ﻣﺮد از ﺁﻧﺎن را‬

‫‪ . ٢٤‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٧٨‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪10‬‬

‫ﻣﻰ آﺸﻴﻢ‪ ،‬و ﺟﺮاﺣﺖ هﺎى ﻗﺒﻴﻠﻪ ﺧﻮد را دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮاﺣﺖ هﺎى ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﻣﻰ ﺁوردﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳﻦ آﻪ اﺳﻼم ﺁﻣﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ را ﻧﺎزل آﺮد‪.‬‬

‫‪٢٥‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ در ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٢٦‬‬

‫و اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد اﻳﻦ ﺁﻳﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ دوم ﻇﻬﻮرى ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ آﻪ ﻻاﻗﻞ ﻣﻮرد اﺣﺘﻤﺎل اﺳﺖ و اﻃﻼق ﺁﻳﻪ هﺎى دﻳﮕﺮ ﺛﺎﺑﺖ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺗﺎ اﻳﻦ ﺟﺎ از اﺻﻞ ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد و آﺎﻓﺮ و ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺑﺮدﻩ و ﺁزاد ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ دﻻﻟﺖ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ و اﺻﻮل‬ ‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﻼﻣﻰ دﻓﺎع ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻰ دﻳﺪﮔﺎﻩ هﺎى ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ در دو ﺑﺨﺶ زن و ﻣﺮد و ﻣﺴﻠﻤﺎن و آﺎﻓﺮ‬ ‫ﻣﻰ ﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪ . ٢٥‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪. ٢٦٤‬‬ ‫‪ . ٢٦‬ر ‪.‬ك ‪ :‬اﻟﻜﺸﺎف‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪ ;٢٢١‬زﺑﺪة اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬ص ‪. ٦٧١‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪11‬‬

‫ﻓﺼﻞ دوم‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد‬ ‫در ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺼﺎص ﻣﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮد و زن در ﺑﺮاﺑﺮ زن ﺟﺎی ﺗﺮدﻳﺪ ﻧﺪارد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﻗﺼﺎص زن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺮد اﻣﺮی‬ ‫ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻟﻴﮑﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻣﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ زن‪ ،‬ﻋﻘﻴﺪﻩ ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽ ﺗﻮان ﻣﺮد را ﻗﺼﺎص ﮐﺮد‪،‬‬ ‫ﻣﮕﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ اوﻟﻴﺎی زن ﻧﺼﻒ دﻳﻪ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﻣﺮد ﭘﺮداﺧﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎﻩ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﻰ ﺷﻮد آﻪ ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص زن و ﻣ ﺮد ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﮔﻮﻳﺪ اﺟﻤﺎع‬ ‫ﻣﺤﺼﻞ و ﻣﻨﻘﻮل ﺑﺮ ﺁن دﻻﻟﺖ دارد‪ ٢ ٧ .‬و ﻓﺎﺿﻞ هﻨﺪى ﻧﻴﺰ در آﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ دﻋﻮى اﺟﻤﺎع دارد‪.‬‬

‫‪٢٨‬‬

‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ در آﺘﺎب اﻟﺨﻼف ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪:‬‬ ‫ى زن زﻳﺎدﺗﻰ دﻳﻪ ﻣﺮد را ﺑﻪ وى ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ;‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪ :‬ﻣﺮد ﺁزاد در ﺑﺮاﺑﺮ زن ﺁزاد ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬در ﺻﻮرﺗﻰ آﻪ اوﻟﻴﺎ ِ‬ ‫ﻳﻌﻨﻰ ﭘﻨﺞ هﺰار درهﻢ‪ .‬اﻳﻦ رأى را ﻋﻄﺎء ﻧﻴﺰ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻟﻴﻜﻦ وى ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﺶ هﺰار درهﻢ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬هﻤﻴﻦ‬ ‫ﻧﻈﺮﻳﻪ از ﺣﺴﻦ ﺑﺼﺮى ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ و وى ﺁن را از اﻣﺎم ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻘﻞ آﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ آﻪ ﻣﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ زن ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﭼﻴﺰى ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﺎن اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ را از‬ ‫اﻣﺎم ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( و اﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد ﻧﻘﻞ آﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻣﺎ ﺑﺮ ﻟﺰوم ﭘﺮداﺧﺖ زﻳﺎدﺗﻰ دﻳﻪ‪ ،‬اﺟﻤﺎع اﻣﺎﻣﻴﻪ و رواﻳﺖ هﺎى ﺁﻧﺎن و ﻧﻴﺰ ﺁﻳﻪ ‪ ١٧٨‬از ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ ﻳﻌﻨﻰ ) َو ا ْﻻُﻧﺜَﻰ‬

‫ﺑِﺎ ْﻻُﻧﺜَﻰ(اﺳﺖ آﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﻣﺮد در ﺑﺮاﺑﺮ زن ﻗﺼﺎص ﻧﺸﻮد‪.‬‬

‫‪٢٩‬‬

‫ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻰ در آﺘﺎب اﻻﻧﺘﺼﺎر ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪:‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪ :‬از ﺁراى ﺧﺎص اﻣﺎﻣﻴﻪ ﺁن اﺳﺖ آﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدى‪ ،‬از روى ﻋﻤﺪ‪ ،‬زﻧﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و اوﻟﻴﺎى زن درﺧﻮاﺳﺖ دﻳﻪ‬ ‫آﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﺼﻒ دﻳﻪ آﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن را ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬و اﮔﺮ اوﻟﻴﺎى زن ﺗﻘﺎﺿﺎى ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ و ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﻣﺮد‬ ‫را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ را ﺑﻪ وارﺛﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺼﻒ دﻳﻪ ﺣﻖ ﻗﺼﺎص ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻋﺎﻣﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻧﺪ و ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺼﻒ دﻳﻪ را در ﻗﺼﺎص ﻣﺮد ﻻزم ﻧﻤﻰ داﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫دﻟﻴﻞ ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ اﺟﻤﺎع اﺳﺖ; ﭼﺮا آﻪ ﺟﺎن زن ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎن ﻣﺮد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻠﻜﻪ ﻧﺼﻒ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬اﮔﺮ ﺟﺎن‬ ‫آﺎﻣﻠﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎن ﻧﺎﻗﺺ ﻗﺼﺎص ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎزاد ﭘﺮداﺧﺖ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪٣٠‬‬

‫از دو ﺳﺨﻦ ﻳﺎد ﺷﺪﻩ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﻰ ﺁﻳﺪ آﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻋﺎﻣﻪ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﺼﻒ دﻳﻪ را ﻻزم ﻧﻤﻰ ﺷﻤﺮﻧﺪ; ﺑﺎ ﺁن آﻪ ﻓﻘﻴﻬﺎن‬ ‫ﺷﻴﻌﻰ ﺑﻪ اﺗﻔﺎق ﺁرا ﺁن را ﻻزم ﻣﻰ داﻧﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﻰ اﺳﺖ آﻪ ﻋﺎﻣﻪ رأى ﺧﻮد را از اﻣﺎم ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻴﺰ ﻧﻘﻞ آﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ دو ﻋﺒﺎرت ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁﻳﺪ آﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻓﻘﻬﺎى ﺷﻴﻌﻰ در اﻳﻦ دﻳﺪﮔﺎﻩ ﭼﻬﺎر دﻟﻴﻞ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫ﻻُﻧﺜَﻰ(;‬ ‫ﻻُﻧﺜَﻰ ﺑِﺎ ْ‬ ‫‪ . ١‬ﺁﻳﻪ ‪ ١٧٨‬از ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ) َو ا ْ‬ ‫‪ . ٢‬رواﻳﺎت;‬ ‫‪ . ٣‬اﺟﻤﺎع;‬ ‫‪ . ٤‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى دﻳﻪ ﻣﺮد و زن‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻰ اﻳﻦ ادﻟﻪ ﻣﻰ ﭘﺮداز ﻳﻢ ‪:‬‬ ‫‪٢٧‬‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫‪٢٩‬‬ ‫‪٣٠‬‬

‫‪ .‬ﺟﻮاهﺮاﻟﻜﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٤٢‬ص ‪. ٨٢‬‬ ‫‪ .‬آﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،٤٤٦‬ﺳﻄﺮ ‪) ٧‬رﺣﻠﻰ(‪.‬‬ ‫‪ .‬اﻟﺨﻼف‪ ،‬ج ‪ ،٥‬ص ‪ ،١٤٥‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪. ١‬‬ ‫‪ .‬اﻻﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬ص ‪. ٥٣٩‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪12‬‬

‫ﻳﻚ ‪ .‬ﻗﺮﺁن‬ ‫در ﻣﻮرد اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮﺿﻴﺤﺎﺗﻰ ﺁوردﻳﻢ‪ .‬در ﺁن ﺟﺎ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ را دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺗﻮان‬ ‫ﺗﻔﺴﻴﺮ آﺮد آﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻳﻚ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺳﺨﻦ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﻴﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻰ ﮔﻴﺮد و ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ دوم‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﻮل ﺑﺮاﺑﺮى‬ ‫ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺮرﺳﻰ ﺑﺪﻳﻦ ﺟﺎ ﻣﻨﺘﻬﻰ ﺷﺪ آﻪ ﺷﺄن ﻧﺰول ﺁﻳﻪ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎل دوم را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰ آﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﺁن آﻪ‬ ‫ﻣﺴﺘﻔﺎد از اﻃﻼق و ﺻﺮاﺣﺖ دﻳﮕﺮ ﺁﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد راﺟﺢ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ‪.‬‬

‫دو ‪ .‬رواﻳﺎت‬ ‫ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺴﺘﻨﺪِ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬اﺧﺒﺎر و رواﻳﺎت اﺳﺖ آﻪ ﺗﻌﺪاد ﺁن در آﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺣﺪﻳﺜﻰ ﺑﻪ ﭘﺎﻧﺰدﻩ رواﻳﺖ ﻣﻰ رﺳﺪ و از اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ دﻩ ﺣﺪﻳﺚ ﺁن از ﺳﻨﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ از ﺑﺰرﮔﺎن ﺣﺪﻳﺚ و ﻳﺎران اﺋﻤﻪ ﭼﻮن ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ‬ ‫ﺳﻨﺎن‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻜﺎن‪ ،‬ﻋﺒﻴﺪاﷲ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ اﻟﺤﻠﺒﻰ‪ ،‬ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻤﻠﻚ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﺑﻘﺒﺎق‪ ،‬ﻟﻴﺚ ﺑﻦ ﺑﺨﺘﺮى‪ ،‬اﺑﻮﺑﺼﻴﺮ ﻣﺮادى و‬ ‫دﻳﮕﺮ راوﻳﺎن ﻣﻮﺛﻖ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻰ از اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻳﺤﻴﻰ‪ ،‬ﻋﻦ أﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،‬و ﻋﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻴﻪ ﺟﻤﻴﻌﺎً‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب‪،‬‬ ‫ﻋﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﻗﺎل ‪ :‬ﺳﻤﻌﺖ أﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻳﻘﻮل ‪ :‬ﻓﻰ رﺟﻞ ﻗﺘﻞ اﻣﺮأﺗﻪ ﻣﺘﻌﻤﺪاً‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬إن ﺷﺎء أهﻠﻬﺎ أن‬ ‫ﻳﻘﺘﻠﻮﻩ ﻗﺘﻠﻮﻩ وﻳﺆدوا إﻟﻰ أهﻠﻪ ﻧﺼﻒ اﻟﺪﻳﺔ‪ ،‬وإن ﺷﺎؤوا أﺧﺬوا ﻧﺼﻒ اﻟﺪﻳﺔ ﺧﻤﺴﺔ ﺁﻻف درهﻢ;‬

‫‪٣١‬‬

‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬ﺷﻨﻴﺪم آﻪ اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(درﺑﺎرﻩ ﻣﺮدى آﻪ هﻤﺴﺮش را ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻣﻰ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﮔﺮ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ زن ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﻣﺮد را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد ﻧﺼﻒ دﻳﻪ را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ‬ ‫ﻧﺼﻒ دﻳﻪ را‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﭘﻨﺞ هﺰار درهﻢ‪ ،‬از ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ]و از آﺸﺘﻦ وى ﺻﺮف ﻧﻈﺮ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ[‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬وﻋﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻴﺴﻰ‪ ،‬ﻋﻦ ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬ﻋﻦ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﻣﺴﻜﺎن‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻗﺎل ‪:‬‬ ‫إذا ﻗﺘﻠﺖ اﻟﻤﺮأة رﺟﻼ ﻗﺘﻠﺖ ﺑﻪ‪ ،‬وإذا ﻗﺘﻞ اﻟﺮﺟﻞ اﻟﻤﺮأة ﻓﺈن أرادوا اﻟﻘﻮد أدّوا ﻓﻀﻞ دﻳﺔ اﻟﺮﺟﻞ )ﻋﻠﻰ دﻳﺔ اﻟﻤﺮأة( واﻗﺎدوﻩ‬ ‫ﺑﻬﺎ‪ ،‬وإن ﻟﻢ ﻳﻔﻌﻠﻮا ﻗﺒﻠﻮا اﻟﺪﻳﺔ‪ ،‬دﻳﺔ اﻟﻤﺮأة آﺎﻣﻠﺔ‪ ،‬ودﻳﺔ اﻟﻤﺮأة ﻧﺼﻒ دﻳﺔ اﻟﺮﺟﻞ;‬

‫‪٣٢‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬هﺮﮔﺎﻩ زﻧﻰ ﻣﺮدى را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ آﺸﺘﻦ وى ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﮔﺮدد و اﮔﺮ ﻣﺮدى زﻧﻰ‬ ‫را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ ﻣﺮد را ] ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ اش[ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻣﺮد را ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ و‬ ‫اﮔﺮ از آﺸﺘﻦ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ آﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻳﻪ آﺎﻣﻞ زن را درﻳﺎﻓﺖ آﻨﻨﺪ و دﻳﻪ زن ﻧﺼﻒ دﻳﻪ ﻣﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬وﻋﻨﻪ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻴﻪ‪ ،‬ﻋﻦ اﺑﻦ أﺑﻰ ﻋﻤﻴﺮ‪ ،‬ﻋﻦ ﺣﻤّﺎد‪ ،‬ﻋﻦ اﻟﺤﻠﺒﻰ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل ‪ :‬ﻓﻰ اﻟﺮﺟﻞ ﻳﻘﺘﻞ‬ ‫اﻟﻤﺮأة ﻣﺘﻌﻤّﺪًا ﻓﺄراد أهﻞ اﻟﻤﺮأة أن ﻳﻘﺘﻠﻮﻩ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ذاك ﻟﻬﻢ إذا أدﱡوا إﻟﻰ أهﻠﻪ ﻧﺼﻒ اﻟﺪﻳﺔ‪ ،‬و إن ﻗﺒﻠﻮا اﻟﺪﻳﺔ ﻓﻠﻬﻢ ﻧﺼﻒ دﻳﺔ‬ ‫ﻻ ﻧﻔﺴﻬﺎ‪.‬‬ ‫اﻟﺮﺟﻞ‪ ،‬وإن ﻗﺘﻠﺖ اﻟﻤﺮأة اﻟﺮﺟﻞ‪ ،‬ﻗﺘﻠﺖ ﺑﻪ‪ ،‬ﻟﻴﺲ ﻟﻬﻢ إ ّ‬

‫‪٣٣‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( درﺑﺎرﻩ ﻣﺮدى آﻪ زﻧﻰ را ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﮔﺮ ﺧﺎﻧﻮادﻩ زن ﺑﺨﻮاهﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮد را‬ ‫ﺑﻜﺸﻨﺪ و اﻳﻦ ﺣﻖ را دارﻧﺪ; ﻟﻴﻜﻦ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ از آﺸﺘﻦ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ آﻨﻨﺪ‪ ،‬دﻳﻪ زن‬ ‫را ـ آﻪ ﻧﺼﻒ دﻳﻪ ﻣﺮد اﺳﺖ ـ ﺑﭙﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬و اﮔﺮ زﻧﻰ ﻣﺮدى را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد ﺣﻘﻰ دﻳﮕﺮ ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬ ‫هﻢ ﭼﻨﻴﻦ رواﻳﺖ هﺎى ‪ ٢٠ ،١٩ ،١٥ ،١٣ ،١٢ ،٩ ،٨ ،٧ ،٦ ،٥ ،٤‬و ‪ ٢١‬از هﻤﺎن ﺑﺎب ‪ ٣٣‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ رواﻳﺎت‬ ‫‪ . ٣١‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢٩‬ص ‪ ، ٨٠‬ب ‪ ،٣٣‬ح ‪. ١‬‬ ‫‪ . ٣٢‬هﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ، ٨١‬ح ‪. ٣‬‬ ‫‪ . ٣٣‬هﻤﺎن‪ ،‬ح ‪. ٣‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪13‬‬

‫اﻳﻨﻚ ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ اﻳﻦ رواﻳﺎت و اﻋﺘﺮاف ﺑﻪ اﻳﻦ آﻪ از ﺟﻬﺖ ﺳﻨﺪ و دﻻﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺮدﻳﺪى در ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻴﻢ دو‬ ‫اﻳﺮاد اﺳﺎﺳﻰ ﺑﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ وارد اﺳﺖ آﻪ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺒﻨﺎى اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺣﻜﻢ ﻗﺮار داد; ﻳﻜﻰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺳﻨﺖ‪،‬‬ ‫ﻋﻘﻞ و دﻳﮕﺮ ﻗﻮاﻋﺪ و اﺻﻮل ﻣﺴﻠﻢ اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬و دﻳﮕﺮى ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺎ رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ‪.‬‬ ‫اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﺷﺮح اﻳﻦ اﻳﺮادهﺎ ﻣﻰ ﭘﺮدازﻳﻢ‪:‬‬

‫اﻟﻒ ‪ .‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﺘﺎب و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﻋﻘﻞ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﺑﺎ آﺘﺎب و ﺳﻨﺖ و ﻋﻘﻞ‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ اﻳﺮاد اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ رود و از اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﻣﻬﻢ ﺗﺮﻳﻦ ﺁﻧﻬﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﺘﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬ﻣﻮارد ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ را ﻳﻚ ﺑﻪ ﻳﻚ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻰ ﻗﺮار دادﻩ‪ ،‬از ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﺘﺎب ﺁﻏﺎز ﻣﻰ آﻨﻴﻢ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ آﺘﺎب‬ ‫رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﺪﻳﺜﻰ ﺷﻴﻌﻪ و اهﻞ ﺳﻨﺖ ـ آﻪ ﻋﺪد ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻴﺶ از ﭼﻬﻞ ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ ـ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻀﻤﻮن دﻻﻟﺖ دارد‬ ‫آﻪ هﺮ رواﻳﺘﻰ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﺨﺎﻟﻒ و ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺠﻴﺖ ﻧﺪارد و ﺑﺎﻳﺪ ﺁن را آﻨﺎر ﻧﻬﺎد و ﻋﻠﻤﺶ را ﺑﻪ اهﻠﺶ واﮔﺬارد‪ .‬ﺷﻴﺦ‬ ‫اﻧﺼﺎرى ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ اﺧﺒﺎر را ﻣﺘﻮاﺗﺮ داﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫واﻷﺧﺒﺎر اﻟﻮاردة ﻓﻰ ﻃﺮح اﻟﻤﺨﺎﻟﻔﺔ ﻟﻠﻜﺘﺎب واﻟﺴﻨﺔ‪ ،‬وﻟﻮ ﻣﻊ ﻋﺪم اﻟﻤﻌﺎرض‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺗﺮة;‬

‫‪٣٤‬‬

‫رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ آﻪ ﺑﺮ آﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﺨﺎﻟﻒ آﺘﺎب و ﺳﻨﺖ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻣﻌﺎرﺿﻰ هﻢ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻮاﺗﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ ﺳﻪ رواﻳﺖ از اﻳﻦ اﺧﺒﺎر اآﺘﻔﺎ ﻣﻰ آﻨﻴﻢ ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﺻﺤﻴﺤﻪ هﺸﺎم ﺑﻦ ﺣﻜﻢ از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪:‬‬ ‫ﺧﻄﺐ اﻟﻨﺒﻰ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( ﺑﻤﻨﻰ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬اﻳﻬﺎ اﻟﻨﺎس‪ ،‬ﻣﺎ ﺟﺎءآﻢ ﻋﻨّﻰ ﻳﻮاﻓﻖ آﺘﺎب اﷲ ﻓﺄﻧﺎ ﻗﻠﺘﻪ‪ ،‬وﻣﺎ ﺟﺎءآﻢ ﻳﺨﺎﻟﻒ‬ ‫آﺘﺎب اﷲ ﻓﻠﻢ أﻗﻠﻪ;‬

‫‪٣٥‬‬

‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( در ﻣﻨﻰ ﺳﺨﻨﺮاﻧﻰ آﺮد و ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اى ﻣﺮدم‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ از ﺟﺎﻧﺐ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪﻩ آﻪ ﻣﻮاﻓﻖ‬ ‫آﺘﺎب ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﮔﻔﺘﻪ ام و ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪﻩ و ﻣﺨﺎﻟﻒ آﺘﺎب ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ام‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺰ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ . ٢‬اﻣﺎم ﺟﻮاد )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( در ﻣﻨﺎﻇﺮﻩ ﺑﺎ ﻳﺤﻴﻰ ﺑﻦ اآﺜﻢ از رﺳﻮل ﺧﺪا )ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( در ﺣﺠﺔ اﻟﻮداع ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﻞ‬ ‫ﻣﻰ آﻨﺪ ‪:‬‬ ‫ﻰ ﻣﺘﻌﻤﺪًا ﻓﻠﻴﺘﺒﻮّأ ﻣﻘﻌﺪﻩ ﻣﻦ اﻟﻨﺎر‪ ،‬ﻓﺈذا أﺗﺎآﻢ اﻟﺤﺪﻳﺚ ﻓﺎﻋﺮﺿﻮﻩ ﻋﻠﻰ آﺘﺎب اﷲ‬ ‫ﻰ اﻟﻜﺬاﺑﺔ وﺳﺘﻜﺜﺮ‪ ،‬ﻓﻤﻦ آﺬب ﻋﻠ ّ‬ ‫ﻗﺪ آﺜﺮت ﻋﻠ ّ‬ ‫وﺳﻨّﺘﻰ‪ ،‬ﻓﻤﺎ واﻓﻖ آﺘﺎب اﷲ وﺳﻨّﺘﻰ ﻓﺨﺬوا ﺑﻪ‪ ،‬وﻣﺎ ﺧﺎﻟﻒ آﺘﺎب اﷲ وﺳﻨّﺘﻰ ﻓﻼ ﺗﺄﺧﺬوا ﺑﻪ;‬

‫‪٣٧‬‬

‫دروﻏﮕﻮﻳﺎن ﺑﺮ ﻣﻦ ﺑﺴﻴﺎرﻧﺪ و ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬هﺮآﺲ ﺑﺮ ﻣﻦ از روى ﻋﻤﺪ دروغ ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎهﺶ از ﺁﺗﺶ ﺧﻮاهﺪ‬ ‫ﺖ ﻣﻦ ﻋﺮﺿﻪ دارﻳﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎ آﺘﺎب‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ هﺮﮔﺎﻩ ﺣﺪﻳﺜﻰ از ﻧﺎﺣﻴﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺁن را ﺑﺮ آﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨ ِ‬ ‫ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﻣﻦ ﻣﻮاﻓﻘﺖ دارد‪ ،‬ﭼﻨﮓ زﻧﻴﺪ و ﺑﺪاﻧﭽﻪ ﺑﺎ آﺘﺎب ﺧﺪا و ﺳﻨﺖ ﻣﻦ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﮓ ﻧﺰﻧﻴﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ دﻳﮕﺮ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪ . ٣‬ﻣﻮﺛﻘﻪ ﺳﻜﻮﻧﻰ از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( از اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪:‬‬ ‫ﻞ ﺻﻮاب ﻧﻮراً‪ ،‬ﻓﻤﺎ واﻓﻖ آﺘﺎب اﷲ ﻓﺨﺬوﻩ‪ ،‬وﻣﺎ ﺧﺎﻟﻒ آﺘﺎب اﷲ ﻓﺪﻋﻮﻩ;‬ ‫ﻞ ﺣﻖ ﺣﻘﻴﻘﺔ‪ ،‬وﻋﻠﻰ آ ّ‬ ‫ن ﻋﻠﻰ آ ّ‬ ‫إّ‬ ‫‪٣٤‬‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫‪٣٨‬‬

‫‪ .‬ﻓﺮاﺋﺪ اﻻﺻﻮل‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺁﺛﺎر ﺷﻴﺦ اﻧﺼﺎرى‪ ،‬ج ‪ ،٢٤‬ص ‪. ٢٤٥‬‬ ‫‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢٧‬ص ‪ ،١١١‬ح ‪. ١٥‬‬ ‫‪ .‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪. ٢٢٥‬‬ ‫‪ .‬اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ‪ ،‬ص ‪ ،٢٢١‬ح ‪. ١٣٠‬‬ ‫‪ .‬ﺑﺤﺎراﻻﻧﻮار‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪. ٢٢٩‬‬

‫‪٣٩‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪14‬‬

‫ﺑﻪ راﺳﺘﻰ‪ ،‬هﺮ ﺣﻘّﻰ ﺣﻘﻴﻘﺘﻰ دارد و هﺮ ﺻﻮاﺑﻰ ﻧﻮرى‪ .‬ﭘﺲ ﺁﻧﭽﻪ را ﻣﻮاﻓﻖ آﺘﺎب ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬اﺧﺬ آﻨﻴﺪ و ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺨﺎﻟﻒ آﺘﺎب‬ ‫ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬آﻨﺎر ﮔﺬارﻳﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد دﻳﮕﺮى ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٤٠‬‬

‫ن ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ را آﻨﺎر ﮔﺬارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و‬ ‫ﻣﺪﻋﺎى ﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ رواﻳﺎت ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد ﺑﺎ ﻗﺮﺁ ْ‬ ‫ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎرى ﺑﺎ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ از ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ اﺳﺖ آﻪ ﺷﺮح ﺁﻧﻬﺎ از اﻳﻦ ﻗﺮار ﻣﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫دﺳﺘﻪ اول ‪ .‬ﺁﻳﺎﺗﻰ آﻪ دﻻﻟﺖ دارد ﺳﺨﻦ و اﺣﻜﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ اﺳﺖ و ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن‪ ،‬روا‬ ‫ﻧﻤﻰ دارد; ﻧﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻜﻮﻳﻦ و ﻧﻪ در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ; ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪:‬‬ ‫ﺻ ْﺪﻗًﺎ َو َﻋ ْﺪ ًﻻ(;‬ ‫ﻚ ِ‬ ‫ﺖ َر ِّﺑ َ‬ ‫ﺖ َآ ِﻠ َﻤ ُ‬ ‫) َو َﺗ ﱠﻤ ْ‬

‫‪٤١‬‬

‫و ﺳﺨﻦ ﭘﺮوردﮔﺎرت ﺑﻪ راﺳﺘﻰ و داد‪ ،‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻖ(;‬ ‫ﺤﱠ‬ ‫ﺤ ْﻜ ُﻢ ِإ ﱠﻻ ِﻟ ﱠﻠ ِﻪ َﻳ ُﻘﺺﱡ ا ْﻟ َ‬ ‫ن ا ْﻟ ُ‬ ‫) ِإ ِ‬

‫‪٤٢‬‬

‫ﺣﻜﻢ و دﺳﺘﻮر ﺑﻪ دﺳﺖ ﺧﺪاﺳﺖ‪ ،‬آﻪ ﺣﻖ را ﺑﻴﺎن ﻣﻰ آﻨﺪ‪.‬‬ ‫) َو ﻣَﺎ َر ﱡﺑ َﻚ ِﺑﻈَـﻠﱠـﻢ ِّﻟ ْﻠ َﻌﺒِﻴ ِﺪ(;‬

‫‪٤٣‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ هﺮﮔﺰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺧﻮد ﺑﻴﺪادﮔﺮ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺴ ُﻬ ْﻢ َﻳﻈْـ ِﻠﻤُﻮ َن(;‬ ‫س أَﻧ ُﻔ َ‬ ‫ﻦ اﻟﻨﱠﺎ َ‬ ‫ﺷ ْﻴـًﺎ َو ﻟَـ ِﻜ ﱠ‬ ‫س َ‬ ‫ن اﻟ ﱠﻠ َﻪ َﻻ َﻳﻈْـ ِﻠ ُﻢ اﻟﻨﱠﺎ َ‬ ‫) ِإ ﱠ‬

‫‪٤٤‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ هﻴﭻ وﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮدم ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻰ آﻨﺪ‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺮدم ﺧﻮد ﺑﺮ ﺧﻮﻳﺸﺘﻦ ﺳﺘﻢ ﻣﻰ آﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫) ِإ ﱠن اﻟ ﱠﻠ َﻪ َﻻ َﻳﻈْـ ِﻠ ُﻢ ِﻣ ْﺜﻘَﺎ َل َذرﱠة(;‬

‫‪٤٥‬‬

‫در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ذرّﻩ اى ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻰ آﻨﺪ‪.‬‬ ‫) َو ﻣَﺎ اﻟ ﱠﻠ ُﻪ ُﻳﺮِﻳ ُﺪ ﻇُـ ْﻠﻤًﺎ ِّﻟ ْﻠ ِﻌﺒَﺎ ِد(;‬

‫‪٤٦‬‬

‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﺮ ﺑﻨﺪﮔﺎن ]ﺧﻮد[ ﺳﺘﻢ ﻧﻤﻰ ﺧﻮاهﺪ‪.‬‬ ‫)وَاﻟ ﱠﻠ ُﻪ َﻻ ُﻳ ِﺤﺐﱡ اﻟﻈﱠــ ِﻠﻤِﻴ َﻦ(;‬

‫‪٤٧‬‬

‫و ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺘﻤﻜﺎران را دوﺳﺖ ﻧﻤﻰ دارد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﺎت‪ ،‬ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻧﻔﻰ ﻣﻰ آﻨﻨﺪ و ﺳﺎﺣﺖ او را از ﺁن ﻣﻨﺰﻩ ﻣﻰ داﻧﻨﺪ‪ .‬از ﺳﻮى دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‬ ‫ص زن و ﻣﺮد‪ ،‬و واداﺷﺘﻦ ﺧﺎﻧﻮادﻩ زن ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ‪ ،‬ﻇﻠﻢ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬از ﻋﺪاﻟﺖ و‬ ‫ن ﻗﺼﺎ ِ‬ ‫اﻧﺴﺎن هﺎ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﮔﺬاردن ﻣﻴﺎ ِ‬ ‫ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﻪ دور اﺳﺖ; زﻳﺮا زﻧﺎن ﺑﺎ ﻣﺮدان‪ ،‬در هﻮﻳﺖ اﻧﺴﺎﻧﻰ‪ ،‬ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﻰ و اﻗﺘﺼﺎدى ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬و ﻋﻘﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮاﺑﺮى‬ ‫ﮔﻮاهﻰ ﻣﻰ دهﺪ و آﺘﺎب و ﺳﻨﺖ ﻧﻴﺰ ﺁن را ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻰ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد در آﺘﺎﺑﺶ درﺑﺎرﻩ ﺑﺮاﺑﺮى زن و ﻣﺮد ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫‪٣٩‬‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪٤١‬‬ ‫‪٤٢‬‬ ‫‪٤٣‬‬ ‫‪٤٤‬‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫‪٤٦‬‬ ‫‪٤٧‬‬

‫‪ .‬هﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪ ،١٦٥‬و ‪ ٢٢٧‬و ‪. ٢٤‬‬ ‫‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢٧‬ص ‪ ،١١٠‬ح ‪. ١٠‬‬ ‫‪ .‬اﻧﻌﺎم‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١١٥‬‬ ‫‪ .‬اﻧﻌﺎم‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٥٧‬‬ ‫‪ .‬ﻓﺼﻠﺖ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;٤٦‬ﺁل ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;١٨٢‬اﻧﻔﺎل‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;٥١‬ﺣﺞ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;١٠‬ق‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٢٩‬‬ ‫‪ .‬ﻳﻮﻧﺲ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٤‬‬ ‫‪ .‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٠‬‬ ‫‪ .‬ﻏﺎﻓﺮ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٣١‬‬ ‫‪ .‬ﺁل ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ٥٧‬و ‪. ١٤٠‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪15‬‬

‫ﺚ ِﻣ ْﻨ ُﻬﻤَﺎ ِرﺟَﺎ ًﻻ َآﺜِﻴﺮًا َو ِﻧﺴَﺂ ًء(;‬ ‫ﺟﻬَﺎ َو َﺑ ﱠ‬ ‫ﻖ ِﻣ ْﻨﻬَﺎ َز ْو َ‬ ‫ﺧ َﻠ َ‬ ‫ﺣﺪَة َو َ‬ ‫س ا ﱠﺗﻘُﻮاْ َرﺑﱠ ُﻜ ُﻢ ا ﱠﻟﺬِى ﺧَﻠَﻘَﻜُﻢ ِﻣّﻦ ﱠﻧﻔْﺲ َو ِ‬ ‫)ﻳَـ َﺄ ﱡﻳﻬَﺎ اﻟﻨﱠﺎ ُ‬

‫‪٤٨‬‬

‫اى ﻣﺮدم‪ ،‬از ﭘﺮوردﮔﺎرﺗﺎن ـ آﻪ ﺷﻤﺎ را از »ﻧﻔﺲ واﺣﺪى« ﺁﻓﺮﻳﺪ و ﺟﻔﺘﺶ را ﻧﻴﺰ از هﻤﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺁﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬و از ﺁن دو‪،‬‬ ‫ﻣﺮدان و زﻧﺎن ﺑﺴﻴﺎرى ﭘﺮاآﻨﺪﻩ آﺮد ـ ﭘﺮوا دارﻳﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻘﻮا و ﭘﺮواﭘﻴﺸﮕﻰ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ رب و ﻣﺪﺑﺮ و ﻣﺮﺑﻰ اﻧﺴﺎن هﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮ آﻪ ﺗﻘﻮا ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻄﻠﻖ‬ ‫ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‪:‬‬ ‫) اﺗﱠﻘُﻮاْ( ‪.٤ ٩‬‬ ‫ﺖ اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻳﻜﺴﺎن اﻧﺪ و ﻣﻴﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻰ رﺳﺪ آﻪ اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ و اﺿﺎﻓﻪ درﺻﺪد اﻟﻘﺎى اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ آﻪ اﻧﺴﺎن هﺎ در ﺣﻘﻴﻘ ِ‬ ‫زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺰرگ و آﻮﭼﻚ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﻰ دهﺪ آﻪ‪ :‬اى اﻧﺴﺎن هﺎ‪ ،‬ﭘﺮوا ﭘﻴﺸﻪ آﻨﻴﺪ و‬ ‫در ﺣﻖ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺳﺘﻢ روا ﻣﺪارﻳﺪ‪ .‬ﻣﺮد ﺑﺮ زن‪ ،‬ﺑﺰرگ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﻮﭼﻚ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺗﻮان‪ ،‬و ﻣﻮﻻ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﺮدﻩ ﺳﺘﻢ‬ ‫ﻧﻜﻨﻨﺪ‪ .‬داﻣﻨﻪ اﻳﻦ ﭘﺮواﭘﻴﺸﮕﻰ ﻧﻴﺰ ﮔﺴﺘﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺗﻤﺎﻣﻰ زﻣﻴﻨﻪ هﺎى اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮن و‪ ...‬را ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻰ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﭘﺲ اﻧﺴﺎن هﺎ‪ ،‬ﺑﻪ دﻻﻟﺖ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮرﻧﺪ ﺗﺎ از ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮ ﻋﺮف و ﻋﻘﻼ ﺳﺘﻢ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬ﭘﺮهﻴﺰ آﻨﻨﺪ و ﺧﺪاوﻧﺪ‬ ‫ﺳﺰاوارﺗﺮ اﺳﺖ آﻪ ﺧﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻜﻨﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬دﻻﻟﺖ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﺮ ﺗﺴﺎوى اﻧﺴﺎن هﺎ و ﻧﻔﻰ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى در اﺣﻜﺎم و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻧﺴﺒﺖ‬ ‫ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺮدﻳﺪﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎت دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺴﺎوى و ﺑﺮاﺑﺮى دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ; ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪:‬‬ ‫ﺷﻌُﻮﺑًﺎ َو َﻗﺒَﺂِ َل ﻟِﺘَﻌَﺎرَﻓُﻮاْ ِإ ﱠن َأ ْآ َﺮ َﻣ ُﻜ ْﻢ ﻋِﻨ َﺪ اﻟ ﱠﻠ ِﻪ َأ ْﺗﻘَـ ـ ُﻜ ْﻢ(;‬ ‫ﺟ َﻌ ْﻠﻨَـ ُﻜ ْﻢ ُ‬ ‫ﺧ َﻠ ْﻘﻨَـﻜُﻢ ِﻣّﻦ ذَآَﺮ َو أُﻧﺜَﻰ َو َ‬ ‫) ِإﻧﱠﺎ َ‬ ‫ﻟـ‬

‫‪٥٠‬‬

‫ل‬

‫ﺖ ﻣﻠﺖ و ﻗﺒﻴﻠﻪ ﻗﺒﻴﻠﻪ ﮔﺮداﻧﻴﺪﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻰ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ‬ ‫اى ﻣﺮدم‪ ،‬ﻣﺎ ﺷﻤﺎ را از ﻣﺮد و زن ﺁﻓﺮﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬و ﺷﻤﺎ را ﻣﻠ ْ‬ ‫ﺣﺎﺻﻞ آﻨﻴﺪ‪ .‬در ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ارﺟﻤﻨﺪﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎ ﻧﺰد ﺧﺪا ﭘﺮهﻴﺰﮔﺎرﺗﺮﻳﻦ ﺷﻤﺎﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺴ ُﻦ ا ْﻟﺨَــ ِﻠﻘِﻴ َﻦ(;‬ ‫ﺣَ‬ ‫ك اﻟ ﱠﻠ ُﻪ َأ ْ‬ ‫ﺧ َﺮ َﻓ َﺘﺒَﺎ َر َ‬ ‫ﺧ ْﻠﻘًﺎ ءَا َ‬ ‫ﺸ ْﺄﻧَـ ُﻪ َ‬ ‫) ُﺛﻢﱠ أَﻧ َ‬

‫‪٥١‬‬

‫ﺁن ﮔﺎﻩ ]ﺟﻨﻴﻦ را[ در ﺁﻓﺮﻳﻨﺸﻰ دﻳﮕﺮ ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻳﻢ‪ .‬ﺁﻓﺮﻳﻦ ﺑﺎد ﺑﺮ ﺧﺪا آﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ آﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ در ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٢٢‬ﺗﺎ ‪ ٢٤‬ﺁوردﻳﻢ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺴﺎوى و ﺑﺮاﺑﺮى دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬ ‫دﺳﺘﻪ دوم ‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﮔﺮوﻩ از ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ ـ آﻪ رواﻳﺖ هﺎى ﺗﻔﺎوت در ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد ﺑﺎ ﺁن ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻧﺪ ـ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ‪:‬‬ ‫ص(;‬ ‫ح ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﺠﺮُو َ‬ ‫ﻦ وَا ْﻟ ُ‬ ‫ﺴ ِّ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎﻟ ِّ‬ ‫ﺴﱠ‬ ‫ن وَاﻟ ِّ‬ ‫ن ﺑِﺎ ُْﻻ ُذ ِ‬ ‫ﻒ وَا ُْﻻ ُذ َ‬ ‫ﻒ ﺑِﺎ ْﻻَﻧ ِ‬ ‫ﻦ وَا ْﻻَﻧ َ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻴ ِ‬ ‫ﺲ وَا ْﻟ َﻌ ْﻴ َ‬ ‫ﺲ ﺑِﺎﻟ ﱠﻨ ْﻔ ِ‬ ‫ن اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ﻓِﻴﻬَﺂ َأ ﱠ‬ ‫) َو َآ َﺘ ْﺒﻨَﺎ َ‬

‫‪٥٢‬‬

‫و در ]ﺗﻮرات[ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﻣﻘﺮر آﺮدﻳﻢ آﻪ ﺟﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن‪ ،‬و ﭼﺸﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ‪ ،‬و ﺑﻴﻨﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﻨﻰ‪ ،‬و ﮔﻮش در‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮش‪ ،‬و دﻧﺪان در ﺑﺮاﺑﺮ دﻧﺪان اﺳﺖ; و زﺧﻢ هﺎ ]ﻧﻴﺰ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ[ ﻗﺼﺎﺻﻰ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ‪ ،‬دﻻﻟﺖ دارد آﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻰ ﻣﻴﺎن ﺟﺎن اﻧﺴﺎن هﺎ ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﺧﻮن ﻳﻜﻰ رﻧﮕﻴﻦ ﺗﺮ از ﺧﻮن دﻳﮕﺮى ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ‬ ‫اﮔﺮ اﻳﻦ ﺗﺴﺎوى و ﺑﺮاﺑﺮى در رواﻳﺘﻰ ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺁن را آﻨﺎر ﮔﺬارد‪.‬‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻃﻼق اﻳﻦ ﺁﻳﻪ و ﺗﻤﺴﻚ ﺑﺪان‪ ،‬اﻳﺮادهﺎﻳﻰ ذآﺮ ﺷﺪﻩ آﻪ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ و ﻧﻘﺪ ﺁن ﻣﻰ ﭘﺮدازﻳﻢ ‪:‬‬

‫‪٤٨‬‬ ‫‪٤٩‬‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪٥١‬‬ ‫‪٥٢‬‬

‫‪ .‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١‬‬ ‫‪ .‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ١٠٣‬و ‪ ٢١٢‬و ‪. ...‬‬ ‫‪ .‬ﺣﺠﺮات‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٣‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﻮن‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٤‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٥‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪16‬‬

‫‪ . ١‬ﮔﺎﻩ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد اﻳﻦ ﺁﻳﻪ در ﺻﺪد ﺗﺸﺮﻳﻊ اﺻﻞ ﻗﺼﺎص اﺳﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﻰ اﺟﺮاى ﻗﺼﺎص اﻃﻼﻗﻰ ﻧﺪارد; از‬ ‫اﻳﻦ رو‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ در رواﻳﺖ هﺎ ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﺒﻴﻴﻦ و ﺗﺸﺮﻳﺢ اﻳﻦ اﺻﻞ آﻠﻰ اﺳﺖ و ﻣﻐﺎﻳﺮت و ﻣﺨﺎﻟﻔﺘﻰ ﺑﺎ ﺁن ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ‪:‬‬ ‫اوﻻ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﻩ اوﻟﻴﻪ در ﺗﻤﺎﻣﻰ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ اﻃﻼق و ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺳﺖ; ﭼﺮا آﻪ ﺧﻮد را ) ِﺗ ْﺒﻴَـﻨًﺎ ِّﻟ ُﻜ ِّﻞ ﺷَ ﻰْء( ‪] ٥ ٣‬اﻳﻦ آﺘﺎب روﺷﻨﮕﺮ هﺮ‬ ‫ﻰ ﱡﻣﺒِﻴ ٌﻦ( ‪] 54‬و اﻳﻦ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻰ روﺷﻦ اﺳﺖ[ ﻣﻌﺮﻓﻰ آﺮدﻩ اﺳﺖ;‬ ‫ﻋ َﺮ ِﺑ ﱞ‬ ‫ن َ‬ ‫ﭼﻴﺰى اﺳﺖ[ و ) ﻟِ ﺴَﺎ ٌ‬ ‫ن‬ ‫ﻻ ُذ َ‬ ‫ﻒ وَا ُْ‬ ‫ﻻَﻧ ِ‬ ‫ﻒ ﺑِﺎ ْ‬ ‫ﻻَﻧ َ‬ ‫ﻦ وَا ْ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻴ ِ‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺮدن ﻣﺼﺪاق هﺎى ﻗﺼﺎص در اﻋﻀﺎ از ﻗﺒﻴﻞ ﭼﺸﻢ‪ ،‬ﺑﻴﻨﻰ‪ ،‬ﮔﻮش و دﻧﺪان ] وَا ْﻟ َﻌ ْﻴ َ‬

‫ص[ ﺷﺎهﺪى ﮔﻮﻳﺎ ﺑﺮ اﻃﻼق ﺁﻳﻪ و در‬ ‫ﺠﺮُوحَ ﻗِ ﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﻦ[ و در اداﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻗﺎﻋﺪﻩ آﻠﻰ در ﻗﺼﺎص ﺟﺮاﺣﺖ هﺎ ] وَا ْﻟ ُ‬ ‫ﺴ ِّ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎﻟ ِّ‬ ‫ﺴﱠ‬ ‫ن وَاﻟ ِّ‬ ‫ﻻ ُذ ِ‬ ‫ﺑِﺎ ُْ‬ ‫ﻣﻘﺎم ﺗﺸﺮﻳﻊ و ﻗﺎﻧﻮن ﮔﺬارى ﺑﻮدن ﺁن اﺳﺖ;‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬ﻓﻘﻴﻬﺎن و ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﺰرﮔﻰ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﻃﻼق و ﺷﻤﻮل ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ در آﺘﺎب ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم‪ ،‬ﭘﺲ از ﻧﻘﻞ رواﻳﺖ اﺑﻮ ﻣﺮﻳﻢ اﻧﺼﺎرى از اﺑﻮﺟﻌﻔﺮ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪:‬‬ ‫ﻓﻰ اﻣﺮاة ﻗﺘﻠﺖ رﺟﻼ ﻗﺎل ‪ :‬ﺗﻘﺘﻞ وﻳﺆدى وﻟﻴّﻬﺎ ﺑﻘﻴﺔ اﻟﻤﺎل;‬

‫‪٥٥‬‬

‫درﺑﺎرﻩ زﻧﻰ آﻪ ﻣﺮدى را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬زن آﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻮادﻩ اش ﻧﺼﻒ دﻳﻪ را ﺑﭙﺮدازد‪.‬‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫هﺬﻩ اﻟﺮواﻳﺔ ﺷﺎذة ﻣﺎ رواهﺎ ﻏﻴﺮ أﺑﻰ ﻣﺮﻳﻢ اﻷﻧﺼﺎرى وإن ﺗﻜﺮرت ﻓﻰ اﻟﻜﺘﺐ ﻓﻰ ﻣﻮاﺿﻊ‪ ،‬وهﻰ ﻣﻊ هﺬا ﻣﺨﺎﻟﻔﺔ ﻟﻸﺧﺒﺎر‬ ‫ن اﻟﻨﻔﺲ ﺑﺎﻟﻨﻔﺲ وﻟﻢ ﻳﺬآﺮ‬ ‫ﺲ وَا ْﻟ َﻌ ْﻴ َﻦ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻴ ِﻦ( ﻓﺤﻜﻢ أ ّ‬ ‫ﺲ ﺑِﺎﻟ ﱠﻨ ْﻔ ِ‬ ‫ن اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ﻓِﻴﻬَﺂ َأ ﱠ‬ ‫آﻠّﻬﺎ وﻟﻈﺎهﺮ اﻟﻘﺮﺁن‪ ،‬ﻗﺎل اﷲ ﺗﻌﺎﻟﻰ‪َ ) :‬و َآ َﺘ ْﺒﻨَﺎ َ‬ ‫ﻣﻌﻬﺎ ﺷﺊ ﺁﺧﺮ;‬

‫‪٥٦‬‬

‫اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﺷﺎذ اﺳﺖ و ﺟﺰ اﺑﻮ ﻣﺮﻳﻢ اﻧﺼﺎرى آﺴﻰ ﺁن را رواﻳﺖ ﻧﻜﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ در آﺘﺎب هﺎ در ﻣﻮارد ﻣﺨﺘﻠﻒ‬ ‫ﺗﻜﺮار ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﺷﺎذ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ ﺗﻤﺎﻣﻰ اﺧﺒﺎر و ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻇﺎهﺮ ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬و‬ ‫در ]ﺗﻮرات[ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن ﻣﻘﺮر آﺮدﻳﻢ آﻪ ﺟﺎن در ﻣﻘﺎﺑ ﻞ ﺟﺎن‪ ،‬و ﭼﺸﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﺪاوﻧﺪ در اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺣﻜﻢ آﺮدﻩ آﻪ‬ ‫ﺟﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺎن اﺳﺖ و ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮى هﻤﺮاﻩ ﺁن ذآﺮ ﻧﻜﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﺁﻳﻪ را در ﻣﻘﺎم ﺑﻴﺎن داﻧﺴﺘﻪ و ﺑﺮاﻳﺶ اﻃﻼق و ﺷﻤﻮل ﻗﺎﻳﻞ اﺳﺖ‪ .‬وى ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬رواﻳﺖ را‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن داﻧﺴﺘﻪ‪ ،‬آﻨﺎر ﻣﻰ ﮔﺬارد‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬ﺑﺮﺧﻰ ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ اﺣﻜﺎم ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻮم ﺑﻨﻰ اﺳﺮاﻳﻴﻞ در ﺗﻮرات اﺳﺖ; ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺁن آﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺴﺦ‬ ‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ص ﻓِﻰ ا ْﻟ َﻘ ْﺘﻠَﻰ ا ْﻟ ُﺤﺮﱡ ﺑِﺎ ْﻟ ُﺤ ِّﺮ َو ا ْﻟ َﻌ ْﺒ ُﺪ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﺒ ِﺪ َو ا ْﻻُﻧﺜَﻰ ِﺑﺎ ْﻻُﻧﺜَﻰ(;‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ ُ‬ ‫ﺐ َ‬ ‫ﻦ ءَاﻣَﻨُﻮاْ ُآ ِﺘ َ‬ ‫)ﻳَـ َﺄ ﱡﻳﻬَﺎ ا ﱠﻟﺬِﻳ َ‬

‫‪٥٧‬‬

‫ﻖ[ ﻗﺼﺎص ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻩ; ﺁزاد‪ ،‬ﻋﻮض ﺁزاد و ﺑﻨﺪﻩ‪ ،‬ﻋﻮض ﺑﻨﺪﻩ‬ ‫اى آﺴﺎﻧﻰ آﻪ اﻳﻤﺎن ﺁوردﻩ اﻳﺪ‪ ،‬درﺑﺎرﻩ آﺸﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺮ ﺷﻤﺎ ]ﺣ ّ‬ ‫و زن‪ ،‬ﻋﻮض زن‪.‬‬ ‫در ﺑﺮﺧﻰ از اﺣﺎدﻳﺚ ﺷﻴﻌﻰ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫‪٥٣‬‬ ‫‪٥٤‬‬ ‫‪٥٥‬‬ ‫‪٥٦‬‬ ‫‪٥٧‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫ﻧﺤﻞ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٨٩‬‬ ‫ﻧﺤﻞ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٠٣‬‬ ‫ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ص ‪ ،١٨٣‬ح ‪. ٧١٧‬‬ ‫هﻤﺎن ‪.‬‬ ‫ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٧٨‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪17‬‬

‫ﻒ‬ ‫ﻦ وَا ْﻻَﻧ َ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻴ ِ‬ ‫ﺲ وَا ْﻟ َﻌ ْﻴ َ‬ ‫ﺲ ﺑِﺎﻟ ﱠﻨ ْﻔ ِ‬ ‫ن اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ِﻬ ْﻢ ﻓِﻴﻬَﺂ( ﻗﺎل‪ :‬ﻳﻌﻨﻰ ﻓﻰ اﻟﺘﻮراة ) َأ ﱠ‬ ‫ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ ﻓﻰ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﻰ ‪َ ) :‬و َآ َﺘ ْﺒﻨَﺎ َ‬ ‫ﺤ ِّﺮ َو ا ْﻟ َﻌ ْﺒ ُﺪ‬ ‫ﺤﺮﱡ ﺑِﺎ ْﻟ ُ‬ ‫ص ﻓِﻰ ا ْﻟ َﻘ ْﺘﻠَﻰ ا ْﻟ ُ‬ ‫ﻋ َﻠ ْﻴ ُﻜ ُﻢ ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ ُ‬ ‫ﺐ َ‬ ‫ص(‪ ،‬ﻓﻬﻮ ﻣﻨﺴﻮﺧﺔ ﺑﻘﻮﻟﻪ‪ُ ) :‬آ ِﺘ َ‬ ‫ح ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﺠﺮُو َ‬ ‫ﻦ وَا ْﻟ ُ‬ ‫ﺴ ِّ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎﻟ ِّ‬ ‫ﺴﱠ‬ ‫ن وَاﻟ ِّ‬ ‫ن ﺑِﺎ ُْﻻ ُذ ِ‬ ‫ﻒ وَا ُْﻻ ُذ َ‬ ‫ﺑِﺎ ْﻻَﻧ ِ‬

‫ص(ﻟﻢ ﺗﻨﺴﺦ;‬ ‫ح ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﺠﺮُو َ‬ ‫ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﺒ ِﺪ َو ا ْﻻُﻧﺜَﻰ ﺑِﺎ ْﻻُﻧﺜَﻰ(‪ ،‬وﻗﻮﻟﻪ‪) :‬وَا ْﻟ ُ‬

‫‪٥٨‬‬

‫ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ آﻪ ﺑﺮ ﺁﻧﺎن در ﺁن ﻣﻘﺮر آﺮدﻳﻢ ﺁوردﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻌﻨﻰ در ﺗﻮرات ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫»ﺟﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺟﺎن و ﭼﺸﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ‪ ،‬و ﺑﻴﻨﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﻨﻰ‪ ،‬و ﮔﻮش در ﺑﺮاﺑﺮ ﮔﻮش‪ ،‬و دﻧﺪان در ﺑﺮاﺑﺮ دﻧﺪان‬ ‫اﺳﺖ; و زﺧﻢ هﺎ ]ﻧﻴﺰ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ[ ﻗﺼﺎﺻﻰ دارﻧﺪ«‪ .‬و اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻧﺴﺦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪» :‬درﺑﺎرﻩ آﺸﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺮ‬

‫ﺷﻤﺎ ]‬

‫ح‬ ‫ﺠﺮُو َ‬ ‫ﻖ[ ﻗﺼﺎص ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻩ; ﺁزاد‪ ،‬ﻋﻮض ﺁزاد و ﺑﻨﺪﻩ‪ ،‬ﻋﻮض ﺑﻨﺪﻩ و زن‪ ،‬ﻋﻮض زن«‪ .‬و اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺁﻳﻪ )وَا ْﻟ ُ‬ ‫ﺣ ّ‬ ‫ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ص( ]و زﺧﻢ هﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻗﺼﺎﺻﻰ دارﻧﺪ[‪ ،‬ﻧﺴﺦ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻓﺮض ﻣﻨﺴﻮخ ﺑﻮدن ﺁﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ رواﻳﺎت ﺑﺎ ﺁن ﻣﺸﻜﻠﻰ اﻳﺠﺎد ﻧﺨﻮاهﺪ آﺮد‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻳﺮاد ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ‪:‬‬ ‫اوﻻ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻋﺎم اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﻮم ﺑﻨﻰ اﺳﺮاﻳﻴﻞ اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد; ذﻳﻞ ﺁﻳﻪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮔﻮاهﻰ ﻣﻰ دهﺪ ‪:‬‬ ‫‪٥٩‬‬

‫ﻚ ُه ُﻢ اﻟﻈﱠــﻠِﻤُﻮ نَ(;‬ ‫ُوﻟَـ ِـ َ‬ ‫ﻪ َﻓﺄ ْ‬ ‫ﺤﻜُﻢ ﺑِﻤَﺂ أَﻧ َﺰ َل اﻟ ﱠﻠ ُ‬ ‫) َوﻣَﻦ ﱠﻟ ْﻢ ﻳَ ْ‬ ‫ل‬

‫و آﺴﺎﻧﻰ آﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺁﻧﭽﻪ ﺧﺪا ﻧﺎزل آﺮدﻩ داورى ﻧﻜﺮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﺎن ﺧﻮد ﺳﺘﻤﮕﺮان اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ « ﻧﺸﺎﻧﻪ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﺣﻜﻢ اﺳﺖ;‬ ‫ﭼﺮا آﻪ ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ ﻣﻮﺻﻮل » َﻣ ْ‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﻴﺴﺖ; زﻳﺮا زرارﻩ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( و ﻳﺎ اﻣﺎم ﺻﺎدق)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻘﻞ ﻣﻰ آﻨﺪ آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ‬ ‫از ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻒ(‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬هﻰ‬ ‫ﻒ ﺑِﺎ ْﻻَﻧ ِ‬ ‫ﻦ وَا ْﻻَﻧ َ‬ ‫ﻦ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻴ ِ‬ ‫ﺲ وَا ْﻟ َﻌ ْﻴ َ‬ ‫ﺲ ﺑِﺎﻟ ﱠﻨ ْﻔ ِ‬ ‫زرارة ﻋﻦ أﺣﺪهﻤﺎ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﻰ ﻗﻮل اﷲ ﻋﺰوﺟﻞ ‪ ) :‬اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫ﻣﺤﻜﻤﺔ;‬

‫‪٦٠‬‬

‫زرارﻩ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( و ﻳﺎ اﻣﺎم ﺻﺎدق)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(درﺑﺎرﻩ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﻋﺰوﺟﻞ ـ ‪» :‬آﻪ ﺟﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻞ‬ ‫ﺟﺎن و ﭼﺸﻢ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﭼﺸﻢ‪ ،‬و ﺑﻴﻨﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﻨﻰ«‪ ،‬ﻧﻘﻞ ﻣﻰ آﻨﺪ آﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ از ﻣﺤﻜﻤﺎت ﻗﺮﺁن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ﺁﻳﻪ ﻣﺤﻜ ْﻢ ﻣﻨﺴﻮخ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد و رواﻳﺖ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ آﺘﺎب ﺑﻪ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﺑﺮاهﻴﻢ‬ ‫ﺖ‬ ‫ﻣﺤﺮز ﻧﻴﺴﺖ; ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺁن آﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻨﻘﻮﻻت اﻳﻦ آﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﻌﺼﻮم ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﻧﺮﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻼوﻩ ﺁن آﻪ ﺳﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳ ِ‬ ‫ﺧﺎص ﻧﻴﺰ ﺿﻌﻴﻒ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﻴﻦ‪ ،‬ﻣﺤﺪﺛﺎن و ﻓﻘﻴﻬﺎﻧﻰ ﺑﺰرگ ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ ‪ ٦ ١‬و ﻓﺎﺿﻞ ﻣﻘﺪاد‪ ٦٢‬و دﻳﮕﺮ ﻣﻔﺴﺮان ﺑﺮ ﻋﺪم‬ ‫ﻧﺴﺦ ﺁﻳﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ آﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ در ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻤﻴﺰان ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪:‬‬ ‫ﺲ وَا ْﻟ َﻌ ْﻴ َﻦ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﻴ ِﻦ(‪ ٦٤،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺳﺖ و از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻧﺎﺳﺦ‬ ‫ﺲ ﺑِﺎﻟ ﱠﻨ ْﻔ ِ‬ ‫ن اﻟ ﱠﻨ ْﻔ َ‬ ‫ﺤ ِّﺮ َو ا ْﻟ َﻌ ْﺒ ُﺪ ﺑِﺎ ْﻟ َﻌ ْﺒ ِﺪ(‪ ٦٣‬ﺑﺎ ﺁﻳﻪ ) َأ ﱠ‬ ‫ﺤﺮﱡ ﺑِﺎ ْﻟ ُ‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺁﻳﻪ ) ا ْﻟ ُ‬ ‫ﺑﻮدن ﺁﻳﻪ اول ﺑﺪون دﻟﻴﻞ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪٥٨‬‬ ‫‪٥٩‬‬ ‫‪٦٠‬‬ ‫‪٦١‬‬ ‫‪٦٢‬‬ ‫‪٦٣‬‬ ‫‪٦٤‬‬

‫‪٦٥‬‬

‫‪ .‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﻤﻰ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪ ;١٦٩‬ﺟﺎﻣﻊ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٣١‬ص ‪ ،١٨٧‬ب ‪ ،١٧‬ح ‪. ٢٠‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٥‬‬ ‫‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ص ‪ ،١٨٣‬ح ‪. ٧١٨‬‬ ‫‪ .‬هﻤﺎن‪ ،‬ح ‪. ٧١٧‬‬ ‫‪ .‬آﻨﺰ اﻟﻌﻤﺎل‪ ،‬ج ‪ ،٢‬ص ‪. ٣٥٥‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٥‬‬ ‫‪ .‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٧٨‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪18‬‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﺳﻮرﻩ ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﻣﺼﺎدﻳﻖ را ﺑﻴﺎن ﻣﻰ آﻨﺪ و در ﻣﻘﺎم ﻧﻔﻰ ﭘﺎرﻩ اى از اوهﺎم و ﺧﺮاﻓﺎت ﺟﺎهﻠﻰ در زﻣﻴﻨﻪ ﻗﺼﺎص‬ ‫اﺳﺖ; ﭼﻨﺎن آﻪ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﺑﺪان اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ )ص ‪ ٢٦‬ـ ‪.(٢٩‬‬ ‫دﺳﺘﻪ ﺳﻮم ‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﮔﺮوﻩ از ﺁﻳﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫ﺐ َﻟ َﻌ ﱠﻠ ُﻜ ْﻢ َﺗ ﱠﺘﻘُﻮ َن(;‬ ‫ص ﺣَﻴَﻮ ٌة ﻳَـﺄُوْﻟِﻰ ا َْﻻ ْﻟﺒَـ ِ‬ ‫) َو َﻟ ُﻜ ْﻢ ﻓِﻰ ا ْﻟ ِﻘﺼَﺎ ِ‬

‫‪٦٦‬‬

‫و اى ﺧﺮدﻣﻨﺪان‪ ،‬ﺷﻤﺎ را در ﻗﺼﺎص زﻧﺪﮔﺎﻧﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺪ آﻪ ﺑﻪ ﺗﻘﻮا ﮔﺮاﻳﻴﺪ‪.‬‬ ‫ﺢ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ آﻪ ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ زﻣﺎﻧﻰ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد آﻪ در ﻗﺘﻞ زن و ﻣﺮد ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫ﺗﻮﺿﻴ ِ‬ ‫ﺑﻪ ﻗﺘﻞ اآﺘﻔﺎ ﺷﻮد; ﻳﻌﻨﻰ اﮔﺮ زﻧﻰ ﻣﺮدى را آﺸﺖ‪ ،‬ﺁن زن آﺸﺘﻪ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﺮدى زﻧﻰ را آﺸﺖ‪ ،‬ﺁن ﻣ ﺮد آﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬و اﮔﺮ‬ ‫ﻦ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﮔﺮدد ـ ﭼﻨﺎن آﻪ ﻣﺸﻬﻮر در ﻗﺼﺎص از ﻣﺮد ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ آﻪ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪﮔﺎن ﻣﺮد ﭘﺮداﺧﺖ‬ ‫ﭼﻴﺰى ﺑﻪ آﺸﺘ ْ‬ ‫ﺷﻮد ـ ‪ ،‬اﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﻗﺼﺎص ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد; زﻳﺮا ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﻞ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺧﻼﺻﻪ ﻣﻄﻠﺐ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ اﺧﺒﺎر و رواﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﻪ ﮔﺮوﻩ از ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد و ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻧﻬﺎ را آﻨﺎر‬ ‫ﮔﺬارد و ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ اﺳﺘﻨﺎد ﭼﻨﻴﻦ اﺧﺒﺎرى ﻓﺘﻮا داد‪.‬‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل‪ ،‬ﺷﺒﻬﺎت و اﻳﺮادهﺎﻳﻰ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ آﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺎﺳﺦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻨﻚ ﺑﻪ ﻧﻘﻞ و ﻧﻘﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻰ ﭘﺮدازﻳﻢ ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬اﻳﺮاد ﻧﺨﺴﺖ ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻴﺎن اﺧﺒﺎ ِر ﺗﻔﺎوت در ﻗﺼﺎص و ﺁﻳﺎت ﻳﺎد ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﻃﻼق و ﺗﻘﻴﻴﺪ اﺳﺖ; ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ آﻪ‬ ‫ﺁﻳﺎت ﻗﺼﺎص ﺑﻪ ﺻﻮرت آﻠﻰ و ﻣﻄﻠﻖ ﺑﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻗﺼﺎص ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص را ﺑﻴﺎن ﻣﻰ آﻨﻨﺪ و رواﻳﺖ هﺎ و اﺧﺒﺎر‬ ‫ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﻘﻴﺪ ﻣﻰ ﺳﺎزﻧﺪ; ﻳﻌﻨﻰ در ﺻﻮرت ﻗﺼﺎص از ﻣﺮ ِد ﻗﺎﺗﻞ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ .‬و راﺑﻄﻪ اﻃﻼق و ﺗﻘﻴﻴﺪ‪،‬‬ ‫هﻴﭻ ﮔﺎﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﻐﺎﻳﺮت ﻧﻴﺴﺖ آﻪ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر را از ﺣﺠﻴﺖ و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻴﻨﺪازد‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺁن ﺟﺎ آﻪ راﺑﻄﻪ‬ ‫ت ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺒﺎﻳﻦ آﻠﻰ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ رواﻳﺖ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن آﻨﺎر ﮔﺬارد; اﻣﺎ اﮔﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﻪ‬ ‫اﺧﺒﺎر و ﺁﻳﺎ ِ‬ ‫ﺻﻮرت ﻋﻤﻮم و ﺧﺼﻮص ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﻘﻴﺪ ﺧﻮاهﻨﺪ داﺷﺖ و از ﺣﻜﻢ آﻠﻰ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن ﺑﻴﺮون ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ق ﺁﺑﻰ از ﺗﻘﻴﻴﺪ‬ ‫ﺟﻮاب‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﮔﺎﻩ اﻃﻼق ﻳﻚ دﻟﻴﻞ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى اﺳﺖ آﻪ ﺗﻘﻴﻴﺪ ﺑﺮدار ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ اﺻﻄﻼح اﺻﻮﻟﻴﺎن‪ ،‬اﻃﻼ ْ‬ ‫ﻚ ِﺑ ﻈَـ ﻠﱠـﻢ ِّﻟ ْﻠ َﻌﺒِﻴ ِﺪ(‪ ٦ ٧ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻗﺼﺎص ﻣﺮد‬ ‫و اﺳﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺳﺘﻢ آﻨﻨﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ ) َو ﻣَﺎ َر ﱡﺑ َ‬ ‫و زن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ در اﻳﻦ ﺟﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺳﺘﻢ ﻣﻰ آﻨﺪ!!؟‬ ‫ﻖ(‪ ،‬ﻣﮕﺮ در ﻣﻮرد ﻗﺼﺎص ﻣﺮد و زن‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ‬ ‫ﺤ ﱠ‬ ‫ﻻ ِﻟ ﱠﻠ ِﻪ َﻳ ُﻘ ﺺﱡ ا ْﻟ َ‬ ‫ﺤ ْﻜ ُﻢ ِإ ﱠ‬ ‫ن ا ْﻟ ُ‬ ‫ﻖ اﺳﺖ ) ِإ ِ‬ ‫ﺁﻳﺎ ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ آﻪ ﺣﻜﻢ و دﺳﺘﻮر اﻟﻬﻰ ﺑﺮ ﺣ ّ‬ ‫ﺁن ﺟﺎ دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺣﻖ ﻧﻴﺴﺖ!!؟‬ ‫اﻳﻦ ﺁﺑﻰ از ﺗﻘﻴﻴﺪ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ آﻪ ﻋﺮف ﻧﺴﺒﺖ اﻳﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن دﻳﻨﻰ را ـ آﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺣﻜﺎم و‬ ‫ﺣﺪود اﻟﻬﻰ اﻧﺪ ـ ﻗﺒﻴﺢ ﻣﻰ ﺷﻤﺎرد‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬اﻳﺮاد دوم‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن اﻟﻬﻰ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن اﺻﻠﻰ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ اﻧﺪ و اﮔﺮ رواﻳﺖ و ﺣﺪﻳﺜﻰ از ﺁﻧﺎن‬ ‫ﺻﺎدر ﺷﻮد آﻪ ﺑﻪ زﻋﻢ و ﮔﻤﺎن ﻣﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ رود‪ ،‬ﺣﻜﺎﻳﺖ از ﺁن دارد آﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺁﻧﺎن ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن ﻧﻴﺴﺖ و‬ ‫وﻗﺘﻰ ﻣﺨﺎﻟﻒ ﻗﺮﺁن ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺣﺠﻴﺖ ﺳﺎﻗﻂ ﻧﻤﻰ ﮔﺮدد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر و اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺘﻨﺎد آﺮد‪.‬‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﻋﺮﺿﻪ اﺧﺒﺎر ﺑﺮ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ آﻪ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻌﺘﺒﺮ از ﻏﻴﺮ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎز ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮ‬ ‫دﻳﮕﺮ‪ ،‬از ﺁن رو آﻪ رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ ﺟﻌﻞ ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻨﺴﻮب ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻧﺎن ﻣﻌﻴﺎرى ﺑﺮاى ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻰ و ﺗﺸﺨﻴﺺ اﻳﻦ‬ ‫اﺣﺎدﻳﺚ‬

‫ﺑﻪ‬

‫‪ . ٦٥‬اﻟﻤﻴﺰان ﻓﻰ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪. ٤٤١‬‬ ‫‪ . ٦٦‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٧٩‬‬ ‫‪ . ٦٧‬ﻓﺼﻠﺖ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;٤٦‬ﺁل ﻋﻤﺮان‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;١٨٢‬اﻧﻔﺎل‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;٥١‬ﺣﺞ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ;١٠‬ق‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٢٩‬‬

‫دﺳﺖ‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪19‬‬

‫ف رواﻳﺘﻰ و ﺧﺒﺮى ﺑﺮ ﻗﺮﺁن ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫دادﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﻣﺨﺎﻃﺐ اﺧﺒﺎر ﻋﺮض‪ ،‬ﻋﺮف ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﺳﺖ; ﻳﻌﻨﻰ اﮔﺮ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻋﺮ ْ‬ ‫ﺁن ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺁن را آﻨﺎر ﮔﺬارد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩ ﺧﻮد ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎﻣﺎن اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﺮازو و‬ ‫ﻣﻴﺰان ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد؟ ﻣﮕﺮ ﻣﻰ ﺗﻮان هﻤﻴﺸﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﺼﻮم دﺳﺘﺮﺳﻰ داﺷﺖ؟ ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﺟﻌﻞ و وﺿﻊ‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ ﭼﻪ آﻨﻨﺪ؟ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت واﺿﺢ ﺗﺮ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﺰان و ﺗﺮازو ﻟﻐﻮ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ را در ﻣﺒﺤﺚ ﺗﻌﺎرض اﺧﺒﺎر »ﻣﻮاﺳﻌﻪ و ﻣﻀﺎﻳﻘﻪ « ‪ ٦ ٨‬ﺑﻪ زﻳﺒﺎﻳﻰ ﺗﺼﻮﻳﺮ آﺮدﻩ آﻪ ﺧﻼﺻﻪ اش‬ ‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫اﺧﺒﺎر ﻋﺮض ﺑﺮاى ﺗﺸﺨﻴﺺ راﺳﺖ از دروغ اراﺋﻪ ﺷﺪ; ﭼﺮا آﻪ ﺑﺪﻋﺖ ﮔﺰاران و هﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬رواﻳﺖ هﺎى ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺮ‬ ‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﺋﻤﻪ )ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( در دوران زﻧﺪﮔﻰ و ﭘﺲ از وﻓﺎت ﺷﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ هﻮاﭘﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭼﻮن در ﻻﺑﻪ ﻻى رواﻳﺎت اﺋﻤﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻰ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺸﻬﻮر ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ آﻪ ﮔﺎﻩ ذهﻦ ﺁدﻣﻰ ﺑﺪان ﭘﺎﻳﻪ ﻧﻤﻰ رﺳﺪ‪،‬‬ ‫ﺁن را دﺳﺘﻤﺎﻳﻪ ﻗﺮار دادﻩ‪ ،‬رواﻳﺖ هﺎى ﻧﺎدرﺳﺖ و دروغ ﺑﻪ ﺁﻧﺎن ﻧﺴﺒﺖ دادﻧﺪ و از اﻳﻦ رهﮕﺬر‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ و اﻣﺎﻣﺎن )ﻋﻠﻴﻬﻢ‬ ‫اﻟﺴﻼم( اﺧﺒﺎر ﻋﺮض را ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻣﻘﺼﻮد از اﺧﺒﺎ ِر ﻋﺮض‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﺣﺪﻳﺜﻰ ﺑﺎ ﻧﺺ ﻗﺮﺁن ﻳﺎ ﻇﺎهﺮ ﻗﺮﺁﻧﻰ ـ آﻪ ﺑﺮاى ﻣﺮدم ﺁﺷﻜﺎر اﺳﺖ ـ ﻣﻐﺎﻳﺮت‬ ‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬روﺷﻦ اﺳﺖ آﻪ ﻣﺮاد از ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺮ ﻗﺮﺁن‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﺑﺮ ﻇﺎهﺮ ﻗﺮﺁن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻰ از ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻇﻨّﻰ ﻧﻴﺴﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﺮا آﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ ﺧﺒﺮ ﺑﺮ ﺧﺒﺮ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮ ﻗﺮﺁن‪ .‬و اﺣﺎدﻳﺚ ﻣﻌﺮوض ﻋﻠﻴﻪ ﺑﺮ اﺣﺎدﻳﺚ‬ ‫ﻣﻌﺮوض‪ ،‬هﻴﭻ ﻣﺰﻳﺘﻰ ﻧﺪارد; زﻳﺮا هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ آﻪ دروغ ﺳﺎز در ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻼﻣﻰ و ﻓﻘﻬﻰ ﺣﺪﻳﺚ ﻣﻰ ﺳﺎزد‪ ،‬ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ در‬ ‫ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺴﺎزد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ آﻪ در رواﻳﺎت ﺗﻔﺴﻴﺮى ﻣﻄﺎﻟﺐ آﺬب و ﺑﺎﻃﻞ ﻧﻴﺰ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ض ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ ﺑﺮﺧﻰ ﺑﺪان داﻣﻦ ﻣﻰ زﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻔﺴﻴﺮ اﺧﺒﺎ ِر ﻋﺮ ْ‬

‫‪٦٩‬‬

‫‪ . ٣‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد‪ ،‬در ﻧﻈﺎم اﺗ ّﻢ و اآﻤﻞ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻴﻦ ﻋﺪل و اﻧﺼﺎف اﺳﺖ;‬ ‫ﻼ( ‪] ٧ ٠‬و ﺑﻪ ﺷﻤﺎ از داﻧﺶ ﺟﺰ‬ ‫ﻻ َﻗ ﻠِﻴ ً‬ ‫ﻦ ا ْﻟ ِﻌ ْﻠ ِﻢ ِإ ﱠ‬ ‫ﭼﺮا آﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺼﺎﻟﺤﻰ را ﻣﻰ داﻧﺪ آﻪ ﻣﺎ ﭼﻴﺰى از ﺁن ﻧﻤﻰ داﻧﻴﻢ‪َ ) :‬و ﻣَﺂ أُوﺗِﻴﺘُﻢ ِّﻣ َ‬ ‫اﻧﺪآﻰ دادﻩ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ[‪.‬‬ ‫ﻦ ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﻳﻦ ﺳﺎن‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺣﻜﻤﻰ ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻰ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧ ِﺪ ﺧﻴﺮ اﻟﺤﺎآﻤﻴﻦ‪ ،‬ﻋﻴ ِ‬ ‫ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ در ﻋﺎﻟﻢ واﻗﻊ و ﺛﺒﻮت‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻜﻤﻰ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﻮد آﻪ از‬ ‫ﺶ ﻣﺎ ﻧﻘﺺ و‬ ‫ﺳﻮى ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﺧﻼف ﻋﺪل و ﺣﻘﻴﻘﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁن ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﻣﻰ ﺷﻮد و در داﻧ ِ‬ ‫ﺧﻠﻠﻰ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﻟﻴﻜﻦ در ﻣﻘﺎم اﺛﺒﺎت و ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻰ ﺣﻜﻢ اﻟﻬﻰ و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺁن از ادﻟﻪ ﻇﻨﻰ ـ آﻪ ﻣﻌﻈﻢ ﻓﻘﻪ ﺑﺮ ﺁن ﺗﻜﻴﻪ دارد ـ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻣﺴﺘﺨﺮج از ادﻟﻪ ﻇﻨﻰ ﺑﺎ ﻇﻮاهﺮ ﻗﺮﺁن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر ﻧﺒﺎﺷﺪ و اﮔﺮ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آﻪ ﻣﻤﻜﻦ‬ ‫ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ ﻋﺪل و ﺣﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر ﺑﻮدن اﺧﺒﺎر ﻋَﺮض از ﻣﻴﺎن ﺧﻮاهﺪ رﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﻣﻘﺎم ﺗﺸﺨﻴﺺ رواﻳﺖ درﺳﺖ‬ ‫از ﻧﺎدرﺳﺖ ﺑﺎﻳﺪ ﺁن را ﺑﺎ ﻇﺎهﺮ ﻗﺮﺁن ﺳﻨﺠﻴﺪ‪ ،‬وﻟﻰ اﮔﺮ ﻣﻄﻠﺒﻰ ﺑﻪ ﻗﻄﻊ و ﻳﻘﻴﻦ ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪ آﻪ از ﺳﻮى ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ و ﭘﻴﺸﻮاﻳﺎن‬ ‫دﻳﻨﻰ ﺁن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺣﻜﻢ اﻟﻬﻰ ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻓﺮﻣﻮدﻩ اﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ـ آﻪ ﻧﺰد ﺧﺪاوﻧﺪ و در ﻧﻈﺎم ﺗﺸﺮﻳﻊ او ﻋﺪل و ﺣﻖ اﺳﺖ ـ ﺗﺄﺛﻴﺮ‬ ‫دارد‪ .‬در ﻏﻴﺮ ادﻟﻪ ﻗﻄﻌﻰ و ﻳﻘﻴﻨﻰ ـ آﻪ اﺧﺒﺎر ﻋﺮض ﺑﺮاى ﺗﺸﺨﻴﺺ و ﺳﻨﺠﺶ ﺁ ﻧﻬﺎ ﺻﺎدر ﺷﺪﻩ اﻧﺪ ـ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل‬ ‫ﭼﻨﮓ زد; زﻳﺮا ﻻزﻣﻪ اش ﻟﻐﻮ ﺑﻮدن اﺧﺒﺎر ﻋﺮض ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪» . ٦٨‬ﻣﻮاﺳﻌﻪ و ﻣﻀﺎﻳﻘﻪ« دو اﺻﻄﻼح ﻓﻘﻬﻰ اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺟﺎﻳﻰ ﺑﻪ آﺎر ﻣﻰ روﻧﺪ آﻪ آﺴ ﻰ ﻧﻤﺎزهﺎى ﻗﻀﺎ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩ دارد ‪ .‬ﺁﻳﺎ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺨﺼﻰ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻤﺎز ﻳﻮﻣﻴﻪ را‬ ‫در ﺗﻤﺎم وﻗﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ )ﻣﻮاﺳﻌﻪ( ﻳﺎ ﺁن آﻪ ﭼﻮن ﻗﻀﺎى ﻧﻤﺎزهﺎى ﻓﻮت ﺷﺪﻩ ﻣﻘﺪم اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻤﺎز ﻳﻮﻣﻴﻪ را در ﺁﺧﺮﻳﻦ وﻗﺖ ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ ﺟﺎ ﺁورد )ﻣﻀﺎﻳﻘﻪ(‪.‬‬ ‫‪ . ٦٩‬ﺟﻮاهﺮاﻟﻜﻼم‪ ،‬ج ‪ ،١٣‬ص ‪. ٩٨‬‬ ‫‪ . ٧٠‬اﺳﺮاء‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٨٥‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪20‬‬

‫اﺳﺘﺎد ﺷﻬﻴﺪ ﻣﻄﻬﺮى در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺳﺨﻨﻰ ﻧﻐﺰ دارد آﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫ﻞ ﻋﺪاﻟﺖ از ﻣﻘﻴﺎس هﺎى اﺳﻼم اﺳﺖ‪ ،‬آﻪ ﺑﺎﻳﺪ دﻳﺪ ﭼﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺮ او ﻣﻨﻄﺒﻖ ﻣﻰ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﺪاﻟﺖ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻋﻠﻞ اﺣﻜﺎم اﺳﺖ‬ ‫اﺻ ِ‬ ‫ﻧﻪ در ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻌﻠﻮﻻت‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﺁﻧﭽﻪ دﻳﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻋﺪل اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﻋﺪل اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻦ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﻨﻰ ﻣﻘﻴﺎس‬ ‫ﺑﻮدن ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ﺑﺮاى دﻳﻦ‪ .‬ﭘﺲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺤﺚ آﺮد آﻪ ﺁﻳﺎ دﻳﻦ ﻣﻘﻴﺎس ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ ﻳﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﻣﻘﻴﺎس دﻳﻦ‪ .‬ﻣﻘﺪّﺳﻰ اﻗﺘﻀﺎ‬ ‫ﻣﻰ آﻨﺪ آﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ دﻳﻦ ﻣﻘﻴﺎس ﻋﺪاﻟﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ ﻃﻮر ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﻴﺮ ﺁن ﭼﻴﺰى اﺳﺖ آﻪ در ﺑﺎب ﺣُﺴﻦ و‬ ‫ﻗﺒﺢ ﻋﻘﻠﻰ‪ ،‬ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻜﻠّﻤﻴﻦ راﻳﺞ ﺷﺪ و ﺷﻴﻌﻪ و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ ﻋﺪﻟﻴّﻪ ﺷﺪﻧﺪ; ﻳﻌﻨﻰ ﻋﺪل را ﻣﻘﻴﺎس دﻳﻦ ﺷﻤﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ دﻳﻦ را ﻣﻘﻴﺎس‬ ‫ﻋﺪل‪.‬‬ ‫ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻋﻘﻞ ﻳﻜﻰ از ادﻟّﻪ ﺷﺮﻋﻴّﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺁﻧﺠﺎ آﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ‪» :‬اﻟﻌﺪل واﻟﺘﻮﺣﻴﺪ ﻋﻠَﻮﻳﺎن واﻟﺠﺒﺮ واﻟﺘﺸﺒﻴﻪ اﻣﻮﻳﺎن«‪.‬‬ ‫در ﺟﺎهﻠﻴّﺖ‪ ،‬دﻳﻦ را ﻣﻘﻴﺎس ﻋﺪاﻟﺖ و ﺣﺴﻦ و ﻗﺒﺢ ﻣﻰ داﻧﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﺳﻮرﻩ اﻋﺮاف از ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻘﻞ ﻣﻰ آﻨﺪ آﻪ هﺮ آﺎر‬ ‫زﺷﺘﻰ را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب دﻳﻦ ﻣﻰ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﻗﺮﺁن ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ‪» 71 :‬ﺑﮕﻮ‪] ،‬ﺧﺪا[ اﻣﺮ ﺑﻪ ﻓﺤﺸﺎ ﻧﻤﻰ آﻨﺪ«‪.‬‬

‫‪٧٢‬‬

‫‪ . ٤‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آﻪ ﻻزﻣﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎر ﻧﺪاﺷﺘﻦ ﭘﺎﻧﺰدﻩ ﺣﺪﻳﺜﻰ اﺳﺖ‪ ،‬آﻪ ﻣﺤﺪﺛﺎن ﺑﺰرگ ﻧﻘﻞ آﺮدﻩ اﻧﺪ و در‬ ‫ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ رواﻳﺎت ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻴﺰ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ آﻪ اﻳﻦ ﻳﻚ اﺳﺘﺒﻌﺎد ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ و ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﻮاﻋﺪ و ﺿﻮاﺑﻂ ﻋﻠﻤﻰ ارزﻳﺎﺑﻰ اﺣﺎدﻳﺚ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺪارى‬ ‫آﻨﺪ‪ .‬ﻣﮕﺮ رواﻳﺖ هﺎى ﺑﺴﻴﺎرى ﺑﺮ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮﺁن دﻻﻟﺖ ﻧﻜﺮدﻧﺪ؟ ﺗﻌﺪاد اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺁن ﻗﺪر زﻳﺎد ﺑﻮد آﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻣﺠﻠﺴﻰ ﺁﻧﻬﺎ را‬ ‫ﻣﺘﻮاﺗﺮ و ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ رواﻳﺖ هﺎى ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻣﺎﻣﺖ داﻧﺴﺖ‪ ٧ ٣ ،‬وﻟﻰ ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻦ داد; زﻳﺮا ﺑﺎ ﻗﺮﺁن‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد‪.‬‬ ‫از ﺳﻮى دﻳﮕﺮ‪ ،‬رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ در آﺘﺐ ارﺑﻌﻪ وارد ﺷﺪﻩ آﻪ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ و ﻣﻐﺎﻳﺮﺗﺸﺎن ﺑﺎ ﻗﺮﺁن از روز روﺷﻦ ﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬در‬ ‫اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،٧ ٤‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮﻩ اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ٧٥‬و ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم‪ ٧٦‬رواﻳﺖ ﺷﺪﻩ آﻪ ﺣﻜﻢ رﺟﻢ در ﻗﺮﺁن ﺁﻣﺪﻩ و ﺁﻳﻪ اش اﻳﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫اﻟﺸﻴﺦ واﻟﺸﻴﺨﺔ ﻓﺎرﺟﻤﻮهﻤﺎ أﻟﺒﺘﺔ‪ ،‬ﻓﺈﻧّﻬﻤﺎ ﻗﻀﻴﺎ اﻟﺸﻬﻮة;‬ ‫ﭘﻴﺮﻣﺮد و ﭘﻴﺮزن را ﺳﻨﮕﺴﺎر آﻨﻴﺪ; زﻳﺮا دوران ﺷﻬﻮت را ﮔﺬراﻧﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺁﻳﺎ ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ از ﻗﺮﺁن ﺣﺬف ﺷﺪﻩ اﺳﺖ؟‬ ‫و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﺟﻌﻞ و وﺿﻊ ﻓﺮاوان در اﺣﺎدﻳﺚ و اﺧﺒﺎر ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺘﺒﻌﺎدهﺎﻳﻰ وﺟﻬﻰ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻣﻐﻴﺮة ﺑﻦ ﺳﻌﻴﺪ رواﻳﺖ هﺎى ﻓﺮاواﻧﻰ ﺟﻌﻞ آﺮد‪ .‬ﻧﻴﺰ اﻣﺎم رﺿﺎ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺧﺪاوﻧﺪ ﻟﻌﻨﺖ آﻨﺪ اﺑﻮاﻟﺨﻄﺎب را آﻪ او و ﻳﺎراﻧﺶ رواﻳﺖ هﺎى ﺑﺴﻴﺎرى در ﻻﺑﻪ ﻻى اﺣﺎدﻳﺚ اﻣﺎم ﺻﺎدق ﺟﻌﻞ آﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪٧٧‬‬

‫‪ . ٤‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ اﻳﺮاد ﺷﻮد آﻪ ﺟﻌﻞ و دس در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ـ آﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﺳﻴﺎﺳﻰ و اﻋﺘﻘﺎدى ﻧﺪارد ـ ﭼﻪ ﻓﺎﻳﺪﻩ اى در‬ ‫ﺑﺮداﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٧١‬‬ ‫‪٧٢‬‬ ‫‪٧٣‬‬ ‫‪٧٤‬‬ ‫‪٧٥‬‬ ‫‪٧٦‬‬ ‫‪٧٧‬‬

‫‪ .‬اﻋﺮاف‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪ ٢٧‬ـ ‪. ٢٨‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﻰ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ص ‪ ١٤‬ـ ‪. ١٥‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺮﺁت اﻟﻌﻘﻮل‪ ،‬ج ‪ ،١٢‬ص ‪. ٥٢٥‬‬ ‫‪ .‬اﻟﻜﺎﻓﻰ‪ ،‬ج ‪ ،٧‬ص ‪ ،١٧٧‬ح ‪. ٣‬‬ ‫‪ .‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮﻩ اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ ،١٧‬ح ‪. ٣٢‬‬ ‫‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ص ‪ ،٢٣‬ح ‪. ٧‬‬ ‫‪ .‬اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺮﺟﺎل‪ ،‬ص ‪ ; ٤٨٩‬ﺟﺎﻣﻊ اﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،١‬ص ‪ ،٣١٧‬ح ‪. ٤٦٩‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪21‬‬

‫ﭘﺎﺳﺦ‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ اﻳﺠﺎد ﻧﻔﺮت و ﺗﺨﺮﻳﺐ ﭼﻬﺮﻩ اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم ﻧﺰد ﻣﺮدم و ﺑﻪ وﻳﮋﻩ زﻧﺎن‪ ،‬ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ از اﻧﮕﻴﺰﻩ هﺎى ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫ﺟﻌﻞ و وﺿﻊ هﺎﻳﻰ ﺑﺎﺷﺪ; ﭼﻨﺎن آﻪ در ﻣﻮرد اﺧﺒﺎر ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻧﻴﺰ هﻤﻴﻦ اﻧﮕﻴﺰﻩ ﺻﺎدق اﺳﺖ‪ .‬اهﻞ ﺳﻨﺖ ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺤﺮﻳﻒ ﻗﺮﺁن‬ ‫ﻧﺒﻮدﻩ اﻧﺪ و ﺟﻌﻞ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﺑﺮاى اﻳﺠﺎد ﻧﻔﺮت ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺬهﺐ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ . ٥‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد آﻪ ﺗﻔﺎوت در ﻗﺼﺎص ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﺪان ﺟﻬﺖ اﺳﺖ آﻪ ﻧﻔﻘﻪ زن ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩ ﻣﺮد اﺳﺖ و ﻣﺮد‬ ‫ﭘﺎﻳﻪ و ﺳﺘﻮن اﻗﺘﺼﺎد ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ رود‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﺎﺗﻞ ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاهﻨﺪ او را ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﻤﻰ از‬ ‫دﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ او ﺑﺮﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺟﻮاب‪ ،‬ﺁن اﺳﺖ آﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎى ﻋﻠﻤﻰ و دﻳﻨﻰ ﻧﺪارد; زﻳﺮا اﻳﻦ ﺣﻜﻢ در ﻣﻮرد آﻮدآﺎن ﺧﺮدﺳﺎل‪ ،‬ﭘﻴﺮﻣﺮدهﺎ‪ ،‬ﻣﺮدان‬ ‫زﻣﻴﻦ ﮔﻴﺮ و‪ ...‬ـ آﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺑﻪ ﺁﻧﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﻧﻴﺴﺖ ـ و زﻧﺎن ﺷﺎﻏﻞ ـ آﻪ اﻣﺮوزﻩ ﻓﺮاوان اﻧﺪ ـ ‪ ،‬ﻧﻴﺰ ﺻﺎدق اﺳﺖ; ﺑﺎ‬ ‫اﻳﻦ آﻪ اﻳﻦ ﺗﻮﺟﻴﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﻣﻮارد ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺁن آﻪ دﻳﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﻮن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﺧﻮن ﺑﻬﺎ‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ در آﺘﺐ ﻟﻐﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻟﻤﻔﺮدات راﻏﺐ ﻣﻌﻨﺎ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‬

‫‪٧٨‬‬

‫و ارﺗﺒﺎﻃﻰ ﺑﺎ اﻗﺘﺼﺎد و ﻣﻌﻴﺸﺖ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ رواﻳﺎت‬

‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺁن آﻪ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر‪ ،‬ﺑﺎ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁن ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ آﻪ ﻋﺪل و ﺣﻜﻤﺖ را ﺑﺮاى ﺧﺪاوﻧﺪ اﺛﺒﺎت آﺮدﻩ و‬ ‫ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ از او ﻧﻔﻰ آﺮدﻩ ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﺪان اﻧﺪازﻩ اﻧﺪ آﻪ ادﻋﺎى ﺗﻮاﺗﺮ و ﻗﻄﻌﻴﺖ در ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺮدﻳﺪ ﺑﺮدار ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﻋﻘﻞ‬

‫ﺗﻔﺎوت در ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺴﻠﻢ ﻋﻘﻼﻧﻰ و ﺣﻜﻢ ﻗﻄﻌﻰ ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺰ ﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ; زﻳﺮا ﻋﻘ ْﻞ ﻇﻠﻢ را ﺑﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﻗﺒﻴﺢ ﺷﻤﺮدﻩ‪،‬‬ ‫ﺻﺪور ﺁن را از ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺤﺎل ﻣﻰ داﻧﺪ‪ .‬و اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت در ﻗﺼﺎص و دﻳﻪ را ﻣﺼﺪاق ﺑﺎرز و ﺷﺎﺧﺺ ﻇﻠﻢ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻰ آﻨﺪ‪.‬‬

‫ب ‪ .‬ﻣﻌﺎرﺿﻪ ﺑﺎ رواﻳﺎت دﻳﮕﺮ‬ ‫ﭼﻨﺎن آﻪ در ﺁﻏﺎز اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪ ،‬رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ آﻪ ﻣﻴﺎن ﻗﺼﺎص ﻣﺮد و زن ﺗﻔﺎوت ﻣﻰ ﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ رواﻳﺖ ـ آﻪ ﺧﻼف ﺁن را‬ ‫اﺛﺒﺎت ﻣﻰ آﻨﺪ ـ ﻣﻌﺎرﺿﻪ دارد‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﺻﺤﻴﺤﺔ أﺑﻰ ﻣﺮﻳﻢ اﻷﻧﺼﺎرى ـ وهﻮ ﻋﺒﺪاﻟﻐﻔﺎر ﺑﻦ اﻟﻘﺎﺳﻢ ـ ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻰ ﺟﻌﻔﺮ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻗﺎل ‪ :‬ﻓﻰ اﻣﺮاة ﻗﺘﻠﺖ رﺟﻼ‪،‬‬ ‫ﻗﺎل ‪ :‬ﺗﻘﺘﻞ وﻳﺆدى وﻟﻴﻬﺎ ﺑﻘﻴﺔ اﻟﻤﺎل‪.‬‬ ‫وﻓﻰ رواﻳﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﻣﺤﺒﻮب ‪ :‬ﺑﻘﻴﺔ اﻟﺪﻳﺔ;‬

‫‪٧٩‬‬

‫اﺑﻮﻣﺮﻳﻢ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬اﮔﺮ زﻧﻰ ﻣﺮدى را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻰ دارد؟ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬زن آﺸﺘﻪ ﺷﻮد و ﺧﺎﻧﻮادﻩ اش ﺑﻘﻴﻪ ﻣﺎل ﻳﺎ ﺑﻘﻴﻪ دﻳﻪ را‬ ‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ در آﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪد ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮔﺮﭼﻪ راوى ﺁن ﺗﻨﻬﺎ اﺑﻮﻣﺮﻳﻢ ﺑﻮدﻩ و ﺷﺎذ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٨٠‬‬

‫ن اﻣﻴﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﻴﻦ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺘﻞ رﺟﻼ ﺑﺎﻣﺮأة ﻗﺘﻠﻬﺎ ﻋﻤﺪًا وﻗﺘﻞ‬ ‫‪ . ٢‬ﻣﻮﺛﻘﺔ اﻟﺴﻜﻮﻧﻰ ﻋﻦ أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ :‬إ ّ‬ ‫اﻣﺮأ ًة ﻗﺘﻠﺖ رﺟﻼ ﻋﻤﺪًا;‬

‫‪٧٨‬‬ ‫‪٧٩‬‬ ‫‪٨٠‬‬ ‫‪٨١‬‬

‫‪٨١‬‬

‫‪ .‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﻰ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﻘﺮﺁن‪ ،‬ص ‪. ٥١٨‬‬ ‫‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢١‬ص ‪ ،٨٥‬ب ‪ ،٣٣‬ح ‪. ١٧‬‬ ‫‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ص ‪ ،١٨٣‬ح ‪. ٧١٧‬‬ ‫‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢١‬ص ‪ ،٨٤‬ب ‪ ،٣٣‬ح ‪. ١٤‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪22‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ :‬اﻣﻴﺮﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺮدى آﻪ زﻧﻰ را از روى ﻋﻤﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬آُﺸﺖ و زﻧﻰ آﻪ‬ ‫ﻣﺮدى را از روى ﻋﻤﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺰ آُﺸﺖ‪.‬‬ ‫ن رﺟﻼ ﻗﺘﻞ إﻣﺮأة ﻓﻠﻢ ﻳﺠﻌﻞ ﻋﻠﻰ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﺑﻴﻨﻬﻤﺎ ﻗﺼﺎﺻﺎً‪،‬‬ ‫‪ . ٣‬ﺧﺒﺮ اﺳﺤﺎق ﺑﻦ ﻋﻤﺎر ﻋﻦ ﺟﻌﻔﺮ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ :‬إ ّ‬ ‫وأﻟﺰﻣﻪ اﻟﺪﻳﺔ;‬

‫‪٨٢‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻣﻰ ﻓﺮﻣﺎﻳﺪ ‪ :‬ﻣﺮدى زﻧﻰ را آﺸﺖ و اﻣﺎم ﻋﻠﻰ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻧﻜﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮد‬ ‫را ﻣﻠﺰم ﺑﻪ ﭘﺮداﺧﺖ دﻳﻪ ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﺳﻪ رواﻳﺖ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺳﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﻣﺘﻔﺎوت دارﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا رواﻳﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ در ﺻﻮرت ﻗﺼﺎص از زن هﻢ ﺑﺎﻳﺪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ او ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬و در رواﻳﺖ دوم‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻰ ﻣﻴﺎن ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬و در رواﻳﺖ ﺳﻮم‪ ،‬ﻗﺼﺎص از ﻣﺮ ِد ﻗﺎﺗﻞ ﻧﻔﻰ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ‪ ،‬ﺑﺎ رواﻳﺖ هﺎى ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﻌﺎرﺿﻪ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬ ‫دارد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻣﻀﻤﻮن ﺁﻧﻬﺎ دﺷﻮار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺗﺴﺎﻗﻂ هﻤﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺷﺪ و ادﻟﻪ ﻗﺮﺁﻧﻰ ـ آﻪ ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص‬ ‫را ﻣﻄﺮح ﻣﻰ ﺳﺎﺧﺖ ـ ﻣﻨﺒﻊ و ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺣﻜﻢ ﻗﺮار داد‪.‬‬ ‫ﻣﻮﺛﻘﻪ ﺳﻜﻮﻧﻰ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ رواﻳﺖ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص را ﻣﻄﺮح ﻣﻰ آﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف رواﻳﺖ هﺎى ﭘﻴﺸﻴﻦ آﻪ در ﻗﺼﺎص زن و‬ ‫ﻣﺮد ﻓﺮق ﻣﻰ ﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﻌﺎرض ﻣﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ‪ :‬ﻣﻮﺛﻘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﺑﺎ آﺘﺎب‪ ،‬ﺑﺮ رواﻳﺖ هﺎى دﻳﮕﺮ رﺟﺤﺎن دارد و‬ ‫ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﻨﺎى ﻋﻤﻞ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ درﺑﺎرﻩ دﻳﮕﺮ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺻﺪور‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺳﻜﻮت آﺮد و داﻧﺶ ﺁن را ﺑﻪ اهﻠﺶ واﻧﻬﺎد‪.‬‬

‫ﺳﻪ ‪ .‬اﺟﻤﺎع‬ ‫ﺳﻮﻣﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻳﻼن ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت در ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد‪ ،‬اﺟﻤﺎع اﺳﺖ; ﭼﻨﺎن آﻪ در ﻧﻘﻞ آﻠﻤﺎت ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺪان اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪٨٣‬‬

‫ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ در ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻬﺎدى آﻪ ادﻟﻪ ﺁن ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ و ﻧﻴﺰ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻰ ﺑﺮاى اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬و اﺟﻤﺎع در‬ ‫ﺟﺎﻳﻰ دﻟﻴﻞ ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﻰ ﺷﻮد آﻪ ﻣﺪرآﻰ از ﻗﺮﺁن و ﺳﻨﺖ در دﺳﺖ ﻧﺒﺎﺷﺪ; ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺁن آﻪ ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻰ در آﺘﺎب ﺧﻮد در‬ ‫اﺟﻤﺎع ﺧﺪﺷﻪ دارد و ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ »آﺎ ﻧّﻪ اﺟﻤﺎع « ]ﮔﻮﻳﺎ اﺟﻤﺎﻋﻰ در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ[ از ﺁن ﻳﺎد آﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻋﻼوﻩ‪ ،‬اﻳﻦ اﺟﻤﺎع ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ و ﻣﺪﻋﻴﺎن اﺟﻤﺎع ﭼﻮن ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ‪ ،‬در ﻣﻮارد ﻓﺮاواﻧﻰ‪ ،‬ادﻋﺎى اﺟﻤﺎع ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ‬ ‫آﺮدﻩ اﻧﺪ‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ اﻟﺤﺪاﺋﻖ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪:‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ در هﻔﺘﺎد و ﭼﻨﺪ ﻣﻮرد دﻋﻮى اﺟﻤﺎع ﺧﻮد را ﻧﻘﺾ آﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪٨٤‬‬

‫ﭼﻬﺎر ‪ .‬ﺗﻔﺎوت دﻳﻪ زن و ﻣﺮد‬ ‫ﻳﻜﻰ از ادﻟﻪ ﻗﺎﻳﻼن ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﻗﺼﺎص زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﺁﻧﺎن در دﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬آﻪ ﻻزﻣﻪ ﺗﻔﺎوت در دﻳﻪ ﺁن اﺳﺖ آﻪ اﮔﺮ از ﻣﺮد‬ ‫ﻗﺼﺎص ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ وى ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ دﻟﻴﻞ از ﭼﻨﺪ ﺟﻬﺖ ﻧﺎﺗﻤﺎم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اوﻻ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎﻳﺪ هﻨﮕﺎﻣﻰ آﻪ زﻧﻰ ﻗﺎﺗﻞ اﺳﺖ و ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎز هﻢ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد‬ ‫ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺁن آﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰى اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪارد;‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬در ﺑﺮﺧﻰ رواﻳﺖ هﺎى ﻗﺼﺎص ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻌﻠﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ‪:‬‬ ‫ﻻ ﻳﺠﻨﻰ اﻟﺠﺎﻧﻰ ﻋﻠﻰ أآﺜﺮ ﻣﻦ ﻧﻔﺴﻪ;‬

‫‪٨٢‬‬ ‫‪٨٣‬‬ ‫‪٨٤‬‬ ‫‪٨٥‬‬

‫‪٨٥‬‬

‫‪ .‬هﻤﺎن‪ ،‬ج ‪ ،٢٩‬ح ‪ ،٨٤‬ب ‪ ،٣٣‬ح ‪. ١٦‬‬ ‫‪ .‬ر ‪.‬ك ‪ :‬هﻤﻴﻦ آﺘﺎب‪ ،‬ص ‪ ٣٣‬ـ ‪. ٣٥‬‬ ‫‪ .‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨﺎﺿﺮة‪ ،‬ج ‪ ،٩‬ص ‪. ٣٦٨‬‬ ‫‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢٩‬ص ‪ ،٨٣‬ب ‪ ،٣٣‬ح ‪. ١٠‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪23‬‬

‫ﺟﺎﻧﻰ ﺑﻴﺶ از ﺳﺘﺎﻧﺪن ﺟﺎﻧﺶ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻧﺸﻮد‪.‬‬ ‫و اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬اﺟﺘﻬﺎد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺺ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد;‬ ‫ﺛﺎﻟﺜﺎً‪ ،‬اﺻﻞ ﻣﺒﻨﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﺗﻔﺎوت در دﻳﻪ زن و ﻣﺮد‪ ،‬ﻣﻮرد ﻗﺒﻮل ﻣﺎ ﻧﻴﺴﺖ و اﻗﻮى ﺁن اﺳﺖ آﻪ دﻳﻪ زن و ﻣﺮد ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ و اﻳﻦ‬ ‫را در رﺳﺎﻟﻪ اى دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﻣﺒﺴﻮط ﺑﺮرﺳﻰ آﺮدﻩ اﻳﻢ‪.‬‬

‫‪٨٦‬‬

‫ﺗﻜﻤﻠﻪ ; ﻗﺼﺎص اﻋﻀﺎ‬ ‫ﺁﻧﭽﻪ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺟﺎ ﺁوردﻳﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﺟﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ آﻪ در ﻗﺼﺎص ﺟﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺎوﺗﻰ ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد ﻧﻴﺴﺖ و در‬ ‫ﻗﺘﻞ ﻋﻤﺪ‪ ،‬از هﺮ آﺲ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻧﻴﺎزى ﺑﻪ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫رأى ﻣﺎ در زﻣﻴﻨﻪ دﻳﻪ اﻋﻀﺎ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ; ﻳﻌﻨﻰ ﺗﻔﺎوﺗﻰ در ﻗﺼﺎص اﻋﻀﺎ ﻣﻴﺎن ﻣﺮد و زن ﻧﺒﻮدﻩ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻗﺼﺎص‬ ‫ﺑﺎ ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪن دﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ; ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ اﻧﺪ آﻪ در ﻗﺼﺎص اﻋﻀﺎ‪ ،‬ﺁن ﮔﺎﻩ آﻪ ﺟﺮاﺣﺖ از ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ‬ ‫ﺑﮕﺬرد‪ ،‬دﻳﻪ زن ﻧﺼﻒ ﻣﻰ ﺷﻮد و اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﻣﺮد را ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ ﺁن ﻋﻀﻮ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺮد ﺑﺮﮔﺮداﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺘﻨﺪِ ﻣﺸﻬﻮر در اﻳﻦ رأى دو اﻣﺮ اﺳﺖ; ﻳﻜﻰ رواﻳﺖ هﺎى وارد ﺷﺪﻩ در ﻣﻮﺿﻮع و دﻳﮕﺮى ﺗﻔﺎوت دﻳﻪ زن و ﻣﺮد‪ .‬اﻳﻨﻚ‬ ‫اﻳﻦ دو دﻟﻴﻞ را‪ ،‬ﺑﻪ اﺟﻤﺎل‪ ،‬ﺑﺮرﺳﻰ ﻣﻰ آﻨﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪ . ١‬رواﻳﺎت‬

‫رواﻳﺖ هﺎى ﻣﻨﻘﻮل در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از دﻩ رواﻳﺖ ﺗﺠﺎوز ﻧﻤﻰ آﻨﻨﺪ آﻪ ﺑﺮﺧﻰ از ﺁن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫ﺻﺤﻴﺤﺔ ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻦ دراج ﻗﺎل ‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻋﻦ اﻟﻤﺮأة ﺑﻴﻨﻬﺎ وﺑﻴﻦ اﻟﺮﺟﻞ ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﻧﻌﻢ‪ ،‬ﻓﻰ‬ ‫اﻟﺠﺮاﺣﺎت ﺣﺘﻰ ﺗﺒﻠﻎ اﻟﺜﻠﺚ ﺳﻮاء‪ ،‬ﻓﺈذا ﺑﻠﻐﺖ اﻟﺜﻠﺚ ﺳﻮاء ارﺗﻔﻊ اﻟﺮﺟﻞ وﺳﻔﻠﺖ اﻟﻤﺮأة;‬

‫‪٨٧‬‬

‫ﺟﻤﻴﻞ ﺑﻦ دراج ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﭘﺮﺳﻴﺪم ﺁﻳﺎ ﻣﻴﺎن زن و ﻣﺮد ﻗﺼﺎص اﺟﺮا ﻣﻰ ﮔﺮدد؟ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺑﻠﻰ‪ ،‬در‬ ‫ﺟﺮاﺣﺖ هﺎ ﺗﺎ اﻳﻦ آﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﺁن ﮔﺎﻩ آﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم رﺳﻴﺪ‪ ،‬دﻳﻪ ﻣﺮد ﺑﺎﻻ رود و دﻳﻪ زن ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻳﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ‬ ‫ﻦ اﻟﻤﺮأة ﺑﺴ ّ‬ ‫ﺻﺤﻴﺤﺔ اﻟﺤﻠﺒﻰ ﻋﻦ أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ـ ﻓﻰ ﺣﺪﻳﺚ ـ ﻗﺎل ‪ :‬ﺟﺮاﺣﺎت اﻟﺮﺟﺎل واﻟﻨﺴﺎء ﺳﻮاء ; ﺳ ّ‬ ‫اﻟﺮﺟﻞ‪ ،‬وﻣﻮﺿﺤﺔ اﻟﻤﺮأة ﺑﻤﻮﺿﺤﺔ اﻟﺮﺟﻞ‪ ،‬واﺻﺒﻊ اﻟﻤﺮأة ﺑﺎﺻﺒﻊ اﻟﺮﺟﻞ ﺣﺘﻰ ﺗﺒﻠﻎ اﻟﺠﺮاﺣﺔ ﺛﻠﺚ اﻟﺪﻳﺔ‪ ،‬ﻓﺈذا ﺑﻠﻐﺖ ﺛﻠﺚ‬ ‫اﻟﺪﻳﺔ ﺿﻌﻔﺖ دﻳﺔ اﻟﺮﺟﻞ ﻋﻠﻰ دﻳﺔ اﻟﻤﺮأة;‬

‫‪٨٨‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺟﺮاﺣﺖ زﻧﺎن و ﻣﺮدان ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ; دﻧﺪان زن در ﺑﺮاﺑﺮ دﻧﺪان ﻣﺮد‪ ،‬و ﺷﻜﺴﺘﮕﻰ ﺳﺮ‬ ‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻜﺴﺘﮕﻰ ﺳﺮ‪ ،‬و اﻧﮕﺸﺖ زن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﮕﺸﺖ ﻣﺮد‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ آﻪ ﺟﺮاﺣﺖ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ رﺳﺪ‪ .‬وﻗﺘﻰ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم‬ ‫رﺳﻴﺪ‪ ،‬دﻳﻪ ﻣﺮد دو ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﻪ زن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ . ٨٦‬ر ‪.‬ك ‪ :‬ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ‪ ،‬دﻓﺘﺮ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮى دﻳﻪ زن و ﻣﺮد ‪.‬‬ ‫‪ . ٨٧‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢٩‬ص ‪ ،١٦٤‬ح ‪. ٣‬‬ ‫‪ . ٨٨‬هﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،١٦٣‬ح ‪. ١‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪24‬‬

‫ﻋﻦ أﺑﻰ ﺑﺼﻴﺮ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻋﻦ اﻟﺠﺮاﺣﺎت‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬ﺟﺮاﺣﺔ اﻟﻤﺮأة ﻣﺜﻞ ﺟﺮاﺣﺔ اﻟﺮﺟﻞ ﺣﺘﻰ ﺛﻠﺚ‬ ‫ﻦ اﻟﺮﺟﻞ وﺳﻦ اﻟﻤﺮأة‬ ‫اﻟﺪﻳﺔ‪ ،‬ﻓﺎذا ﺑﻠﻐﺖ ﺛﻠﺚ اﻟﺪﻳﺔ ﺳﻮاء اﺿﻌﻔﺖ ﺟﺮاﺣﺔ اﻟﺮﺟﻞ ﺿﻌﻔﻴﻦ ﻋﻠﻰ ﺟﺮاﺣﺔ اﻟﻤﺮأة‪ ،‬وﺳ ّ‬ ‫ﺳﻮاء‪. ...‬‬

‫‪٨٩‬‬

‫اﺑﻮﺑﺼﻴﺮ ﮔﻮﻳﺪ ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(درﺑﺎرﻩ ﺟﺮاﺣﺖ هﺎ ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﺟﺮاﺣﺖ زن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺮاﺣﺖ ﻣﺮد اﺳﺖ‬ ‫ﺗﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ رﺳﺪ‪ .‬وﻗﺘﻰ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬ﺟﺮاﺣﺖ ﻣﺮد دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺟﺮاﺣﺖ زن اﺳﺖ‪ ،‬و دﻧﺪان زن و ﻣﺮد ﺣﻜﻢ‬ ‫ﺑﺮاﺑﺮ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼﺗﻰ ﺟﺪى ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ; ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى آﻪ ﺁﻧﻬﺎ را از اﻋﺘﺒﺎر و ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺑﺮاى اﺳﺘﻨﺎدهﺎى ﻓﻘﻬﻰ‬ ‫ﺑﺎز ﻣﻰ دارد‪ .‬اﻳﻦ اﻳﺮادهﺎ و ﻣﺸﻜﻼت ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺎ ﺁﻳﺎت و رواﻳﺎت ﻓﺮاواﻧﻰ آﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ اﻟﻬﻰ را ﺣﻖ و ﻋﺪل ﻣﻌﺮﻓﻰ آﺮدﻩ و ﺳﺎﺣﺖ ﭘﺮوردﮔﺎر را از ﻇﻠﻢ و‬ ‫ﺳﺘﻢ ﻣﻨﺰﻩ ﻣﻰ آﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﻰ ﺗﻮان ﺣﻜﻢ آﺮد اﮔﺮ زﻧﻰ آﻪ اﻧﮕﺸ ﺘﺎﻧﺶ از روى ﺳﺘﻢ و ﻇﻠﻢ ﻗﻄﻊ ﺷﺪﻩ ﺑﺨﻮاهﺪ از‬ ‫ﻣﺮد ﻗﺼﺎص ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﻠﻐﻰ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻔﺎوت دﻳﻪ ﻧﻴﺰ ﺑﭙﺮدازد؟‬ ‫اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ـ هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ آﻪ در ﻗﺼﺎص ﺟﺎن ﮔﺬﺷﺖ ـ ﺑﺎ ﺗﻤﺎﻣﻰ ﺁن ﺁﻳﺎت و اﺧﺒﺎر ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد‪.‬‬ ‫و ﻧﻤﻰ ﺗﻮان اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ را ﻣﺨﺼﺺ ﺁﻳﺎت و اﺧﺒﺎر دال ﺑﺮ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻋﺪل و ﺣﻖ ﺗﻠﻘﻰ آ ﺮد; ﭼﺮا آﻪ ﺁﻧﻬﺎ از ﺗﺨﺼﻴﺺ اﺑﺎ‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬آﻪ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺁن در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺒﻞ ﮔﺬﺷﺖ‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﺎ ﺁﻳﺎت ﺧﺎص ﻗﺼﺎص ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ‪:‬‬ ‫ص(;‬ ‫ح ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﺠﺮُو َ‬ ‫)وَا ْﻟ ُ‬

‫‪٩٠‬‬

‫و زﺧﻢ هﺎ ]ﻧﻴﺰ ﺑﻪ هﻤﺎن ﺗﺮﺗﻴﺐ[ ﻗﺼﺎﺻﻰ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ص(;‬ ‫ﺖ ﻗِﺼَﺎ ٌ‬ ‫ﺤ ُﺮﻣَـ ُ‬ ‫)وَا ْﻟ ُ‬

‫‪٩١‬‬

‫و ]هﺘﻚ[ ﺣﺮﻣﺖ هﺎ ﻗﺼﺎص دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻘﺘﻀﺎى ﻗﺼﺎص‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻋﺮف و ﻟﻐﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮى اﺳﺖ‪ .‬ﭼﮕﻮﻧﻪ اﮔﺮ ﻣﺮدى ﺑﻪ ﻣﺮدى دﻳﮕﺮ ﺁﺳﻴﺐ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻳﺎ زﻧﻰ ﺑﻪ زن‬ ‫دﻳﮕﺮ ﺁﺳﻴﺐ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎى ﻗﺼﺎص ﺗﻨﻬﺎ وارد ﺳﺎﺧﺘﻦ هﻤﺎن ﺟﺮاﺣﺖ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻗﺼﺎص ﻣﺮد و زن ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ و‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺒﻠﻐﻰ زﻳﺎدﻩ‪ ،‬ﺧﻼف ﻣﻌﻨﺎى ﻋﺮﻓﻰ و ﻟﻐﻮى ﻗﺼﺎص اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀﺎى اﻳﻦ ﺁﻳﻪ هﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ ﺟﺎ ﻧﻴﺰ اﺣﺘﻤﺎل ﺗﺨﺼﻴﺺ‪ ،‬ﻣﻨﺘﻔﻰ اﺳﺖ; زﻳﺮا ﺁﻳﻪ هﺎ از ﺁن اﺑﺎ دارﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ . ٨٩‬هﻤﺎن‪ ،‬ح ‪. ٢‬‬ ‫‪ . ٩٠‬ﻣﺎﺋﺪﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ٤٥‬‬ ‫‪ . ٩١‬ﺑﻘﺮﻩ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٩٤‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪25‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺁﻳﺎت ﺣﻜﻮﻣﺖ ‪ ٩ ٢‬دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻣﻌﻨﺎى ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﻓﻰ ﺣﺪ ﻧﻔﺴﻪ ﺑﺮاﺑﺮى اﺳﺖ‪،‬‬ ‫ﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ اﺧﺒﺎر ﺁن را ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻣﻰ دهﺪ; زﻳﺮا ﻟﺴﺎن اﻳﻦ رواﻳﺎت‪ ،‬ﻟﺴﺎن ﺗﻔﺴﻴﺮ و ﺑﻴﺎن ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻟﺴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻟﺴﺎن‬ ‫ﺗﺸﺮﻳﻊ و ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻢ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺣﻜﻮﻣﺖ در ﺁن ﺟﺎ ﺻﺎدق اﺳﺖ آﻪ راﺑﻄﻪ ﻳﻚ دﻟﻴﻞ ﺑﺎ دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻣﻔﺴﺮ و ﺑﻴﺎن ﻣﻮﺿﻮع‬ ‫ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻻزﻣﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺁن اﺳﺖ آﻪ در ﻗﺼﺎص ﻋﻀﻮ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﻰ آﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ ﻧﺮﺳﺪ‪ ،‬زن و ﻣﺮد ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﺁن ﮔﺎﻩ‬ ‫آﻪ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ رﺳﻴﺪ‪ ،‬دﻳﻪ زن ﻧﺼﻒ ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺁن اﺳﺖ آﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﭼﻪ ﺟﺎرح زن ﺑﺎﺷﺪ و ﭼﻪ ﻣﺮد‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫ﻗﺼﺎص اﺟﺮا ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻴﻤﻰ از دﻳﻪ ﺁن ﻋﻀﻮ ﺑﻪ ﻣﺮد ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت آﻪ اﮔﺮ ﻣﺮد ﺟﺮاﺣﺘﻰ ﺑﺮ زن وارد ﺳﺎﺧﺖ‪،‬‬ ‫ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﺷﻮد و ﻣﺎزاد دﻳﻪ را ﻣﻰ ﺳﺘﺎﻧﺪ و اﮔﺮ زن هﻢ ﺟﺮاﺣﺘﻰ وارد ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬زن ﻗﺼﺎص ﻣﻰ ﺷﻮد و ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎزاد دﻳﻪ را‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ آﻨﺪ; ﺑﺎ ﺁن آﻪ ﺑﺮداﺷﺖ و رأى ﻣﺸﻬﻮر از اﻳﻦ اﺧﺒﺎر اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﻮرﺗﻰ آﻪ ﺟﺎرح ﻣﺮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎزاد دﻳﻪ‬ ‫ﺑﻪ وى ﺑﺎزﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ . ٤‬اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﺎ رواﻳﺖ هﺎى دﻳﮕﺮى آﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع رﺳﻴﺪﻩ و داراى ﻣﺪﻟﻮل هﺎى ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﻄﻠﺐ ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﺑﺠﺰ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ـ آﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ هﺎﻳﻰ از ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻘﻞ ﺷﺪ ـ ﺳﻪ ﻣﻀﻤﻮن دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ در رواﻳﺎت ﻗﺼﺎص‬ ‫ﻋﻀﻮ در زن و ﻣﺮد ذآﺮ ﺷﺪﻩ‪ ،‬آﻪ هﻤﻪ ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻣﻐﺎﻳﺮت دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از ‪:‬‬ ‫اﻟﻒ ‪ .‬ﻳﻚ دﺳﺘﻪ دﻻﻟﺖ دارد آﻪ زن و ﻣﺮد ﺗﺎ ﻳﻚ ﺳﻮم ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﭘﺲ از ﺁن دﻳﻪ ﻣﺮد دو ﺳﻮم و دﻳﻪ زن ﻳﻚ ﺳﻮم اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺻﺤﻴﺤﺔ اﻟﺤﻠﺒﻰ ﻗﺎل ‪ :‬ﺳﺌﻞ أﺑﻮ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻋﻦ ﺟﺮاﺣﺎت اﻟﺮﺟﺎل واﻟﻨﺴﺎء ﻓﻰ اﻟﺪﻳﺎت واﻟﻘﺼﺎص ﺳﻮاء؟ ﻓﻘﺎل ‪:‬‬ ‫ﻦ ﺑﺎﻟﺴﻦّ‪ ،‬واﻟﺸﺠّﺔ ﺑﺎﻟﺸﺠّﺔ‪ ،‬و اﻹﺻﺒﻊ ﺑﺎﻹﺻﺒﻊ ﺳﻮاء‪ ،‬ﺣﺘّﻰ ﺗﺒﻠﻎ اﻟﺠﺮاﺣﺎت ﺛﻠﺚ اﻟﺪﻳﺔ‪،‬‬ ‫اﻟﺮﺟﺎل واﻟﻨﺴﺎء ﻓﻰ اﻟﻘﺼﺎص اﻟﺴ ّ‬ ‫ﻓﺈذا ﺟﺎزت اﻟﺜﻠﺚ ﺻﻴﺮت دﻳﺔ اﻟﺮﺟﺎل ﻓﻰ اﻟﺠﺮاﺣﺎت ﺛﻠﺜﻰ اﻟﺪﻳﺔ‪ ،‬ودﻳﺔ اﻟﻨﺴﺎء ﺛﻠﺚ اﻟﺪﻳﺔ;‬

‫‪٩٣‬‬

‫از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( درﺑﺎرﻩ ﺟﺮاﺣﺖ هﺎى زﻧﺎن و ﻣﺮدان در دﻳﻪ و ﻗﺼﺎص ﺳﺆال ﺷﺪ‪ ،‬آﻪ ﺁﻳﺎ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد ‪:‬‬ ‫زﻧﺎن و ﻣﺮدان در ﻗﺼﺎص دﻧﺪان‪ ،‬ﺷﻜﺴﺘﮕﻰ‪ ،‬و اﻧﮕﺸﺖ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ ﺗﺎ وﻗﺘﻰ آﻪ ﺟﺮاﺣﺖ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ رﺳﺪ‪ .‬وﻗﺘﻰ از‬ ‫ﻳﻚ ﺳﻮم ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬دﻳﻪ ﺟﺮاﺣﺖ ﻣﺮدان دو ﺳﻮم‪ ،‬و دﻳﻪ زﻧﺎن ﻳﻚ ﺳﻮم اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ب ‪ .‬ﻳﻚ دﺳﺘﻪ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ آﻪ دﻳﻪ ﺟﺮاﺣﺖ در زﻧﺎن‪ ،‬هﻤﻴﺸﻪ ﻧﺼﻒ دﻳﻪ ﺟﺮاﺣﺖ ﻣﺮدان اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻞ ﺷﻰء;‬ ‫ﻣﻮﺛﻘﺔ أﺑﻰ ﻣﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻋﻦ أﺑﻰ ﺟﻌﻔﺮ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل ‪ :‬ﺟﺮاﺣﺎت اﻟﻨﺴﺎء ﻋﻠﻰ اﻟﻨﺼﻒ ﻣﻦ ﺟﺮاﺣﺎت اﻟﺮﺟﺎل ﻓﻰ آ ّ‬

‫‪٩٤‬‬

‫ﺟﺮاﺣﺖ هﺎى زﻧﺎن در ﺗﻤﺎﻣﻰ ﻣﻮارد‪ ،‬ﻧﺼﻒ ﺟﺮاﺣﺖ ﻣﺮدان ]ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﮔﺮدد[‪.‬‬ ‫ج ‪ .‬دﺳﺘﻪ اى دﻳﮕﺮ دﻻﻟﺖ دارﻧﺪ آﻪ دﻳﻪ زن و ﻣﺮد ﺗﺎ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ زن ] ﻧﻪ دﻳﻪ آﺎﻣﻞ اﻧﺴﺎن[‪ ،‬ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭘﺲ از ﺁن‪ ،‬دﻳﻪ‬ ‫ﻣﺮد دو ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﻪ زن اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ . ٩٢‬ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬اﺻﻄﻼﺣﻰ در ﻋﻠﻢ اﺻﻮل اﺳﺖ‪ ،‬و در ﺁن ﺟﺎ ﺑﻪ آﺎر ﻣﻰ رود آﻪ ﻳﻚ دﻟﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻌﺒﺪى‪ ،‬ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎ ﺗﻀﻴﻴﻖ ﻣﻰ آﻨﺪ ‪.‬‬ ‫‪ . ٩٣‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢٩‬ص ‪ ،١٦٥‬ح ‪. ٦‬‬ ‫‪ . ٩٤‬هﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،٣٨٤‬ح ‪. ٢‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪26‬‬

‫ﻋﻦ اﺑﻦ أﺑﻰ ﻳﻌﻔﻮر ﻗﺎل ‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻋﻦ رﺟﻞ ﻗﻄﻊ إﺻﺒﻊ اﻣﺮأة‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﺗﻘﻄﻊ إﺻﺒﻌﻪ ﺣﺘّﻰ ﺗﻨﺘﻬﻰ إﻟﻰ‬ ‫ﺛﻠﺚ اﻟﻤﺮأة‪ ،‬ﻓﺈذا ﺟﺎزت اﻟﺜﻠﺚ أﺿﻌﻒ اﻟﺮﺟﻞ;‬

‫‪٩٥‬‬

‫اﺑﻦ اﺑﻰ ﻳﻌﻔﻮر ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(درﺑﺎرﻩ ﻣﺮدى آﻪ اﻧﮕﺸﺖ زﻧﻰ را ﻗﻄﻊ آﻨﺪ ﭘﺮﺳﻴﺪم‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﻧﮕﺸﺖ‬ ‫ﻣﺮد ﻗﻄﻊ ﺷﻮد ﺗﺎ اﻳﻦ آﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ زن رﺳﺪ‪ ،‬وﻗﺘﻰ از ﻳﻚ ﺳﻮم دﻳﻪ زن ﮔﺬﺷﺖ دﻳﻪ ﻣﺮد دو ﺑﺮاﺑﺮ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در ﺑﺎب ﻗﺼﺎص ﻋﻀﻮ در زن و ﻣﺮد ﭼﻬﺎر ﻣﻀﻤﻮن ﻣﺘﻔﺎوت در رواﻳﺖ هﺎ ﺑﻴﺎن ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و ﻧﻤﻰ ﺗﻮان در ﻣﻴﺎن‬ ‫اﻳﻦ ﭼﻬﺎر دﺳﺘﻪ ﺟﻤﻊ ﻋﺮﻓﻰ ﺑﺮﻗﺮار ﺳﺎﺧﺖ; ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت آﻪ ﺑﺮﺧﻰ را ﻋﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ رواﻳﺖ ﺑ ﻨﺪ ب‪ ،‬و ﺳﺎﻳﺮ رواﻳﺎت را‬ ‫ﻣﻘﻴﺪ ﺁن داﻧﺴﺖ; زﻳﺮا ﻟﺴﺎن هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻴﺎن ﺣﻜﻢ ﺷﺮﻋﻰ و ﺿﺎﺑﻄﻪ و ﻗﺎﻋﺪﻩ آﻠﻰ اﺳﺖ; در َﻣ ﺜَﻞ‪ ،‬هﻤﺎن رواﻳﺖ ﺑﻨﺪ ب ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮ‬ ‫»ﻓﻰ آﻞ ﺷﻰء « ﻗﺎﻋﺪﻩ اى ﻋﺎم را ﺑﻴﺎن ﻣﻰ آﻨﺪ و ﺟﺎ ﺑﺮاى ﺗﺨﺼﻴﺺ در ﺁن ﻧﻴﺴﺖ; ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺁن آﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ از اﻣﺎم‬ ‫ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( رﺳﻴﺪﻩ و رواﻳﺖ هﺎى ﺧﺎص از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ و ﻻزﻣﻪ ﺁن ﺗﺄﺧﻴﺮ ﺑﻴﺎن از وﻗﺖ‬ ‫ﺣﺎﺟﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل‪ ،‬ﭘﺲ از ﺁن آﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺗﻌﺎرض دارﻧﺪ و ﻗﺎﺑﻞ ﺟﻤﻊ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺴﺎﻗﻂ ﺧﻮاهﻨﺪ آﺮد و ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ ﻣﻼك و ﻣﻌﻴﺎر‬ ‫ﺧﻮاهﻨﺪ ﺑﻮد‪ ،‬و ﻧﻤﻰ ﺗﻮان در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻪ ﺗﺨﻴﻴﺮ ﺷﺪ; زﻳﺮا رواﻳﺖ هﺎى ﺗﺨﻴﻴﺮ از ﻣﻮاردى آﻪ اﺧﺘﻼف ﻣﻀﻤﻮن ﺑﺴﻴﺎر‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻧﺼﺮاف دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ آﻪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﺑﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ دﻳﮕﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ دارد; زﻳﺮا از ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ‬ ‫ﺐ ﺗﺮﺟﻴﺢ اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ از رواﻳﺎت ﻣﻰ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮت ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬و هﻤﻴﻦ ﺳﺒ ِ‬ ‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ‪:‬‬ ‫اوﻻ‪ ،‬ﺷﻬﺮت ﻓﺘﻮاﻳﻰ ﻗﻮى در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﺎﺑﻞ اﺣﺮاز ﻧﻴﺴﺖ و ادﻋﺎى اﺟﻤﺎع ﻧﻴﺰ ﺗﻨﻬﺎ در آﺘﺎب اﻟﺨﻼف و اﻟﻐﻨﻴﺔ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﻧﻴﺰ از آﺘﺎب اﻟﺨﻼف ﻧﻘﻞ اﺟﻤﺎع ﻣﻰ آﻨﺪ;‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬اﻳﻦ ﺷﻬﺮت ﺣﺎآﻰ از ﺷﻬﺮت ﻋﻤﻠﻰ اﻳﻦ دﺳﺘﻪ از رواﻳﺖ هﺎ در ﻣﻴﺎن اﺻﺤﺎب ﺣﺪﻳﺚ در زﻣﺎن اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‬ ‫و اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻴﺴﺖ; زﻳﺮا رواﻳﺖ هﺎى ﻣﺘﻔﺎوﺗﻰ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﻘﻞ ﺷﺪﻩ و ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺷﻬﺮت ﻋﻤﻠﻰ ﻣﻴﺎن اﺻﺤﺎب‬ ‫ﺣﺪﻳﺚ را ـ آﻪ از ﻣﺮﺟﺤﺎت ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻰ رود ـ آﺸﻒ آﺮد‪.‬‬

‫‪٩٦‬‬

‫‪ . ٩٥‬هﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،١٦٤‬ح ‪. ٤‬‬ ‫‪ . ٩٦‬ﺟﻬﺖ ﺁﮔﺎهﻰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ر ‪.‬ك ‪ :‬ﻓﻘﻪ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ ) آﺘﺎب اﻟﻘﺼﺎص(‪ ،‬ص ‪ ٢٠٥‬ـ ‪ ،٢٠٨‬و ‪ ٥٨٣‬ـ ‪. ٥٨٨‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪27‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‬

‫ﻧﻘﺪ و ﺑﺮرﺳﻰ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫ﭼﻨﺎن آﻪ در ﻓﺼﻞ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺘﻀﺎى ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ ﺗﺴﺎوى ﻗﺼﺎص ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ و ﺑﺮاﺑﺮى در دﻳﻦ‬ ‫ﺷﺮط ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص ﻧﻴﺴﺖ; ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ اﻳﻦ رأى ﻣﺨﺎﻟﻒ اﻧﺪ و در اﺟﺮاى ﻗﺼﺎص‪ ،‬اﺳﻼم را ﺷﺮط‬ ‫ﻣﻰ داﻧﻨﺪ‪ .‬رأى ﻣﺸﻬﻮر در ﺁﻧﺠﺎ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ را ﺑﻜﺸﺪ و ﻳﺎ ﺁن آﻪ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‬ ‫آﻪ هﺮ ﺻﻮرت را ﺟﺪاﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻰ ﻗﺮار ﻣﻰ دهﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻳﻜﻢ ‪ .‬آﺸﺘﻦ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻴﻬﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ آﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ ،‬ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺼﺎص ﻧﺸﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ دﻳﻪ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ اش ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪:‬‬ ‫در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺧﻼﻓﻰ ﻗﺎﺑﻞ اﻋﺘﻨﺎ ﻧﻴﺎﻓﺘﻢ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ اﺟﻤﺎع ﻣﺤﺼﻞ و ﻣﻨﻘﻮل ﺑﺮ ﺁن دﻻﻟﺖ دارد‪.‬‬

‫‪٩٧‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ از ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺷﻴﻌﻰ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در آﺘﺎب اﻟﻤﻘﻨﻊ اﺳﺖ‪ .‬وى ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ دﺳﺖ آﺎﻓﺮ ﻣﻌﺎهﺪ را ﻗﻄﻊ آﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﻩ آﺎﻓﺮ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ و ﺗﻔﺎﺿﻞ دﻳﻪ را ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻢ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و‬ ‫ﻳﺎ اﻳﻦ آﻪ دﻳﻪ اﺧﺬ آﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٩٨‬‬

‫اﻟﺒﺘﻪ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در آﺘﺎب ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮﻩ اﻟﻔﻘﻴﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ دارد ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ آﻪ آﺎﻓﺮ ذﻣﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬آﺸﺘﻪ ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ‪،‬‬ ‫وﻟﻰ اﻳﻦ آﺸﺘﻦ از ﺑﺎب ﻗﺼﺎص ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ در ﻣﻌﺎهﺪاﺗﻰ اﺳﺖ آﻪ ﺑﻪ اﻣﻀﺎ رﺳﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وى در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬ ‫آﻴﻔﺮ ﺁن آﺲ آﻪ ﺑﺎ اﻣﺎم ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ورزد و ﻳﻜﻰ از آﻔﺎر را ﻋﻤﺪًا ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺘﻞ اﺳﺖ; ﻧﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺣﺮﻣﺖ ﺧﻮن آﺎﻓﺮ‪،‬‬ ‫ﺑﻠﻜﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ اﻣﺎم اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ‪.‬‬

‫‪٩٩‬‬

‫هﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺮﺧﻰ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﭼﻮن اﺑﻦ ﺟﻨﻴﺪ و ﺣﻠﺒﻰ ﻓﺘﻮا دادﻩ اﻧﺪ آﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ آﺸﺘﻦ آﻔﺎر را ﺗﻜﺮار آﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﻴﻔﺮ‬ ‫آﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺼﺎص‪.‬‬ ‫از اﻳﻦ رو‪ ،‬رأى اﻳﻦ دو ﻓﻘﻴﻪ و ﻧﻴﺰ ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در آﺘﺎب ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮﻩ اﻟﻔﻘﻴﻪ را ﻧﺒﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺨﺎﻟﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺸﻬﻮر‬ ‫ﺗﻠﻘﻰ آﺮد و ﺗﻨﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻒ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در آﺘﺎب اﻟﻤﻘﻨﻊ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮاى اﺛﺒﺎت ﻋﻘﻴﺪﻩ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺮﺁن و ﺳﻨﺖ و اﺟﻤﺎع ﺗﻤﺴﻚ آﺮدﻩ اﻧﺪ آﻪ ﺷﺮح ﺁن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫ﻳﻚ ‪ .‬ﻗﺮﺁن‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ﺁﻳﻪ اى آﻪ ﺑﺪان اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ‪:‬‬ ‫ﺳﺒِﻴ ًﻼ(;‬ ‫ﻦ َ‬ ‫ﻦ ﻋَﻠَﻰ ا ْﻟ ُﻤ ْﺆ ِﻣﻨِﻴ َ‬ ‫ﺠ َﻌ َﻞ اﻟ ﱠﻠ ُﻪ ِﻟ ْﻠﻜَـ ِﻔﺮِﻳ َ‬ ‫) َوﻟَﻦ َﻳ ْ‬

‫‪١٠٠‬‬

‫و ﺧﺪاوﻧﺪ هﺮﮔﺰ ﺑﺮ ]زﻳﺎن[ ﻣﺆﻣﻨﺎن‪ ،‬ﺑﺮاى آﺎﻓﺮان راﻩ ]ﺗﺴﻠﻄﻰ[ ﻗﺮار ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺷﻴﺦ ﻃﻮﺳﻰ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر در آﺘﺎب اﻟﺨﻼف ﺑﺪﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﺳﺘﺪﻻل آﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬وى در ﺗﺒﻴﻴﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻣﻰ ﻧﻮﻳﺴﺪ ‪:‬‬

‫‪ . ٩٧‬ﺟﻮاهﺮاﻟﻜﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٢٩‬ص ‪. ١٠٨‬‬ ‫‪ . ٩٨‬اﻟﻤﻘﻨﻊ‪ ،‬ص ‪. ٥٣٤‬‬ ‫‪ . ٩٩‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮﻩ اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪ ،٩٢‬ذﻳﻞ ﺣﺪﻳﺚ ‪. ٢٩٩‬‬ ‫‪ . ١٠٠‬ﻧﺴﺎء‪ ،‬ﺁﻳﻪ ‪. ١٤١‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪28‬‬

‫ﻣﺮاد ﺁﻳﻪ ﻧﻬﻰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اِﺧﺒﺎر; ﻳﻌﻨﻰ ﻧﺒﺎﻳﺪ آﺎﻓﺮان ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳﻠﻄﻪ و ﺳﻴﻄﺮﻩ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ ﺁن آﻪ ﻣﺮاد ﺁﻳﻪ ﻧﻬﻰ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ اِﺧﺒﺎر‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ آﻪ اﮔﺮ اﺧﺒﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﻋﻴﻨﻰ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٠١‬‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﺎ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ ﺁﻳﻪ اﺳﺘﺪﻻل آ ﺮد; زﻳﺮا ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬اﮔﺮ ﻣﻌﻨﺎى اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺪ ﺳﺮﻗﺖ و ﺳﺎﻳﺮ ﺣﺪود و ﺗﻌﺰﻳﺮات ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺟﺮا ﻧﺸﻮد; ﻳﻌﻨﻰ اﮔﺮ‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ از ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ دزدى آﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺪ ﺑﺮ او اﺟﺮا ﻧﺸﻮد و هﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺿﺎﻣﻦ ﺑﻪ ﺿﻤﺎن ﻗﻬﺮى ﻳﺎ ﺟﻌﻠﻰ ﺑﻪ ﺳﻮد‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬ﺗﺸﺮﻳﻊ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاى دﺳﺘﻴﺎﺑﻰ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺣﻘﻮق ﺧﻮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻋﺮف و ﻋﻘﻼ ﺳﻠﻄﻪ و ﺳﻴﻄﺮﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬اﮔﺮ ﺑﭙﺬﻳﺮﻳﻢ آﻪ ﺟﻌﻞ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮاى دﺳﺘﻴﺎﺑﻰ ﺑﻪ ﺣﻘﻮق‪ ،‬ﺳﻠﻄﻪ و ﺳﻴﻄﺮﻩ ﻗﻠﻤﺪاد ﻣﻰ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ آﻪ ﺁﻳﻪ اﻳﻦ ﺳﻠﻄﻪ‬ ‫را ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺎﻓﺮان ﻧﻔﻰ آﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻰ در اﺻﻄﻼح ﻗﺮﺁن‪ ،‬آﺎﻓ ْﺮ اﺧﺺ از ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ; ﻳﻌﻨﻰ ﻗﺮﺁن هﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ‬ ‫را آﺎﻓﺮ ﻧﻤﻰ داﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ آﺴﻰ را آﻪ ﺑﺎ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬از ﺁن رو ﺑﺮﺗﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬آﺎﻓﺮ ﻣﻰ داﻧﺪ و اﻳﻦ ﻳﻚ دﺳﺘﻪ اﻧﺪك از ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﻓﺘﻮا داد آﻪ ﻣﻴﺎن هﺮ ﻏﻴﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺮاﺑﺮى در ﻗﺼﺎص ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آﺎﻓﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎى اﺧﺺ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺤﺮوﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻮﻋﻰ آﻴﻔﺮ و ﻋﻘﻮﺑﺖ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در اﺑﺘﺪاى ﺑﺎب‬ ‫ﻣﻴﺮاث اهﻞ اﻟﻤﻠﻞ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ ‪:‬‬ ‫ﻞ إﻧّﻤﺎ ﺣﺮّم اﷲ ﻋﻠﻰ اﻟﻜﻔّﺎر اﻟﻤﻴﺮاث ﻋﻘﻮﺑﺔ ﻟﻬﻢ ﺑﻜﻔﺮهﻢ‪ ،‬آﻤﺎ ﺣﺮّﻣﻪ ﻋﻠﻰ اﻟﻘﺎﺗﻞ ﻋﻘﻮﺑﺔ ﻟﻘﺘﻠﻪ;‬ ‫ن اﷲ ﻋﺰّوﺟ ّ‬ ‫وأ ّ‬

‫‪١٠٢‬‬

‫ﺧﺪاوﻧﺪ ـ ﻋﺰوﺟﻞ ـ آﻔﺎر را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﻴﻔ ِﺮ آﻔﺮﺷﺎن‪ ،‬از ارث ﻣﺤﺮوم ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن آﻪ ﻗﺎﺗﻞ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان آﻴﻔﺮ ﻗﺘﻞ از‬ ‫ارث ﻣﺤﺮوم آﺮد‪.‬‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﺁن آﻪ اﮔﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻗﺼﺎص ﻣﻴﺎن آﺎﻓﺮ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺁن ﺟﺎ آﻪ وارث ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮى ﻣﻨﺘﻔﻰ ﮔﺮدد; ﭼﺮا آﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﻠﻄﻪ اى ﺑﺮاى آﺎﻓﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ; ﺣﺎل ﺁن آﻪ آﺴﻰ ﭼﻨﻴﻦ ﻓﺘﻮا ﻧﺪادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ . ٤‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از هﻤﻪ اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬اﻳﻦ ﺁﻳﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﻻ ﺿﺮر و ﻻ ﺣﺮج‪ ،‬ﻧﻔﻰ ﺳﻠﻄﻪ از ﺳﻮى ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻰ آﻨﺪ; ﻳﻌﻨﻰ ﺳﻠﻄﻪ اى ﺑﻪ‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺗﺸﺮﻳﻊ و دﺳﺘﻮرات اﻟﻬﻰ ﺑﺮاى آﺎﻓﺮان ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺟﻌﻞ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺧﻮد ﺑﻪ اﻣﺮى اﻗﺪام آﻨﺪ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺿﺮر اﺳﺖ آﻪ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﻻ ﺿﺮر ﺷﺎﻣﻠﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ آﻪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن داﻣﻦ زدﻩ‪ ،‬اﻳﻦ ﺳﻠﻄﻪ از ﻧﺎﺣﻴﻪ‬ ‫ﻓﻌﻞ اوﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺸﺮﻳﻊ ﺧﺪاوﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﻟﻮل ﺁﻳﻪ ﻣﻨﺘﻔﻰ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫دو ‪ .‬ﺳﻨﺖ‬

‫دوﻣﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻗﺎﻳﻼن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﭘﻨﺞ رواﻳﺖ اﺳﺖ آﻪ در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺣﺪﻳﺜﻰ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ هﻤﻪ‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ ﺛﺎﻧﻰ‬

‫‪١٠٣‬‬

‫اﻳﻦ‬

‫رواﻳﺖ هﺎ را آﺜﻴﺮ داﻧﺴﺘﻪ و ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﺘﻔﻴﺾ ﻳﺎ ﻣﺘﻮاﺗﺮ ‪١ ٠ ٤‬ﻣﻰ داﻧﺪ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ هﺎى ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ از اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﺻﺤﻴﺤﻪ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ هﺎﺷﻤﻰ ﻗﺎل ﺑﻪ ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻋﻦ دﻣﺎء اﻟﻤﺠﻮﺳﻰ واﻟﻴﻬﻮد واﻟﻨﺼﺎرى ﻣﻞ‬ ‫ﻋﻠﻴﻬﻢ وﻋﻠﻰ ﻣﻦ ﻗﺘﻠﻬﻢ ﺷﻰء اذا ﻏﺜﻮا اﻟﻤﺴﻠﻤﻴﻦ واﻇﻬﺮوا اﻟﻌﺪاوة ﻟﻬﻢ‪ .‬ﻗﺎل ‪ :‬ﻻ‪ ،‬اﻻ ان ﻳﻜﻮن ﻣﺘﻌﻮدًا ﻟﻘﺘﻠﻬﻢ‪ .‬ﻗﺎل ‪ :‬وﺳﺄﻟﺘﻪ‬ ‫ﻻ أن ﻳﻜﻮن ﻣﻌﺘﺎدًا ﻟﺬﻟﻚ ﻻ ﻳﺪع ﻗﺘﻠﻬﻢ‪ ،‬ﻓﻴﻘﺘﻞ وهﻮ‬ ‫ﻋﻦ اﻟﻤﺴﻠﻢ هﻞ ﻳﻘﺘﻞ ﺑﺄهﻞ اﻟﺬﻣﺔ وأهﻞ اﻟﻜﺘﺎب إذا ﻗﺘﻠﻬﻢ؟ ﻗﺎل ‪ :‬ﻻ إ ّ‬ ‫ﺻﺎﻏﺮ;‬ ‫‪١٠١‬‬ ‫‪١٠٢‬‬ ‫‪١٠٣‬‬ ‫‪١٠٤‬‬ ‫‪١٠٥‬‬

‫‪١٠٥‬‬

‫‪ .‬اﻟﺨﻼف‪ ،‬ج ‪ ،٥‬ص ‪ ،١٤٥‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ‪. ٢‬‬ ‫‪ .‬ﻣﻦ ﻻﻳﺤﻀﺮﻩ اﻟﻔﻘﻴﻪ‪ ،‬ج ‪ ،٤‬ص ‪. ٣٣٤‬‬ ‫‪ .‬ﻣﺴﺎﻟﻚ اﻻﻓﻬﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١٧‬ص ‪. ١٤٢‬‬ ‫‪ .‬ﺟﻮاهﺮاﻟﻜﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٤٢‬ص ‪. ١٥٠‬‬ ‫‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢٩‬ص ‪ ،١٠٧‬ب ‪ ،٤٧‬ح ‪. ١‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪29‬‬

‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ هﺎﺷﻤﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(درﺑﺎرﻩ ﺧﻮن زرﺗﺸﺘﻴﺎن‪ ،‬ﻳﻬﻮدﻳﺎن و ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن ﭘﺮﺳﻴﺪم آﻪ‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺣﻴﻠﻪ ورزﻧﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁﻧﻬﺎ دﺷﻤﻨﻰ آﻨﻨﺪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ ﺁﻧﺎن را ﺑﻜﺸﺪ‪ ،‬ﺁﻳﺎ ﭼﻴﺰى ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩ اوﺳﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪:‬‬ ‫ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺁن آﻪ ﺑﻪ آﺸﺘﻦ ﺁﻧﺎن ﻣﻌﺘﺎد ﺷﻮد‪ .‬ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﭘﺮﺳﻴﺪم ﺁﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اهﻞ ذﻣﻪ و اهﻞ آﺘﺎب ﻗﺼﺎص ﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫ﺁﻧﺎن را ﺑﻜﺸﺪ؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻴﺮ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺁن آﻪ ﺑﺪﻳﻦ آﺎر ﻣﻌﺘﺎد ﺷﻮد آﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ آﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﻻ ان ﻳﻜﻮن‬ ‫‪ . ٢‬ﻋﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻞ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﺳﺄﻟﺖ أﺑﺎ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻋﻦ اﻟﻤﺴﻠﻢ هﻞ ﻳﻘﺘﻞ ﺑﺄهﻞ اﻟﺬﻣﺔ؟ ﻗﺎل ‪ :‬ﻻ‪ ،‬إ ّ‬ ‫ﻣﻌّﻮدًا ﻟﻘﺘﻠﻬﻢ ﻓﻴﻘﺘﻞ وهﻮ ﺻﺎﻏﺮ;‬

‫‪١٠٦‬‬

‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﭘﺮﺳﻴﺪم ﺁﻳﺎ ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اهﻞ ذﻣﻪ آﺸﺘﻪ ﺷﻮد؟ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬ﺧﻴﺮ‪،‬‬ ‫ﻣﮕﺮ ﺁن آﻪ ﺑﺪﻳﻦ آﺎر ﻣﻌﺘﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻪ در اﻳﻦ ﺻﻮرت‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻴﺮ آﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻋﻦ اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻞ اﻟﻬﺎﺷﻤﻰ ﻋﻦ أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻗﺎل ‪ :‬ﻗﻠﺖ ﻟﻪ ‪ :‬رﺟﻞ ﻗﺘﻞ رﺟﻼ ﻣﻦ أهﻞ اﻟﺬﻣﺔ‪ ،‬ﻗﺎل ‪:‬‬ ‫ﻻ أن ﻳﻜﻮن ﻣﺘﻌﻮّدًا ﻟﻠﻘﺘﻞ;‬ ‫ﻻ ﻳﻘﺘﻞ ﺑﻪ إ ّ‬

‫‪١٠٧‬‬

‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞ ﺑﻦ ﻓﻀﻞ هﺎﺷﻤﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬از اﻣﺎم ﺻﺎدق)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﭘﺮﺳﻴﺪم اﮔﺮ ﻣﺮدى ]ﻣﺴﻠﻤﺎن[ ﻣﺮدى از اهﻞ ذﻣﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ‬ ‫رﺳﺎﻧﺪ ]ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻰ دارد؟[ ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬آﺸﺘﻪ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻣﮕﺮ اﻳﻦ آﻪ ﺑﺪﻳﻦ آﺎر ﻣﻌﺘﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٤‬ﺻﺤﻴﺤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﻟﻔﻀﻴﻞ ﻋﻦ أﺑﻰ اﻟﺤﺴﻦ اﻟﺮﺿﺎ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ‪ :‬ﻣﺘﻦ اﻳﻦ ﺣﺪﻳﺚ ﻋﻴﻨًﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺪﻳﺚ اول اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٠٨‬‬

‫ﻰ ﻓﻰ اﻟﻘﺘﻞ وﻻ ﻓﻰ اﻟﺠﺮاﺣﺎت‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﻳﺆﺧﺬ ﻣﻦ‬ ‫‪ . ٥‬ﺻﺤﻴﺤﺔ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ ﻋﻦ اﺑﻰ ﺟﻌﻔﺮ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(‪ :‬ﻻ ﻳﻘﺎد ﻣﺴﻠﻢ ﺑﺬﻣ ّ‬ ‫ﻰ ﺛﻤﺎﻧﻤﺎﺋﺔ درهﻢ;‬ ‫ﻰ ﻋﻠﻰ ﻗﺪر دﻳﺔ اﻟﺬﻣ ّ‬ ‫اﻟﻤﺴﻠﻢ ﺟﻨﺎﻳﺘﻪ ﻟﻠﺬﻣ ّ‬

‫‪١٠٩‬‬

‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ)ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻧﻘﻞ آﻨﺪ‪ :‬آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ در ﺑﺮاﺑﺮ آﺎﻓﺮ ذﻣﻰ ﻗﺼﺎص ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﻧﻪ در ﺟﺎن و ﻧﻪ در‬ ‫ﻋﻀﻮ; ﻟﻴﻜﻦ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩ دﻳﻪ ذﻣﻰ ـ آﻪ هﺸﺘﺼﺪ درهﻢ اﺳﺖ ـ از ﻣﺴﻠﻤﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎى ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ﺑﺮ رأى ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺘﻮار ﻧﻴﺴﺖ; زﻳﺮا ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﭼﻬﺎر ﺣﺪﻳﺚ اول ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻣﺴﻠﻤﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﻴﻔﺮ و ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ‬ ‫اﺳﺖ آﻪ ﻋﺎدت ﺑﻪ آﺸﺘﻦ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭘﻴﺪا آﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻜﻢ ﻗﺘﻞ ﺑﺮاى او از ﺑﺎب ﻋﻘﻮﺑﺖ و آﻴﻔﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ از ﺑﺎب ﻗﺼﺎص‪.‬‬ ‫ﺷﺎهﺪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺘﻌﻮدًا ـ آﻪ در ﭼﻬﺎر ﺣﺪﻳﺚ ﺗﻜﺮار ﺷﺪﻩ ـ ﻋﺪم اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﺗﻌﺒﻴﺮهﺎﻳﻰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻗﺼﺎص و ﻗﻮد ] ﺑﻪ‬ ‫ت ﻗﺼﺎص از اﻳﻦ‬ ‫ﻣﻌﻨﺎى ﻗﺼﺎص[ در اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺣﺪﻳﺚ اﺳﺖ; ﭼﺮا آﻪ اﮔﺮ اﻳﻦ ﺣﻜﻢ از ﺑﺎب ﻗﺼﺎص ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻳﮕﺮ رواﻳﺎ ِ‬ ‫واژﮔﺎن و ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺁﻧﻬﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫ﺷﺎهﺪ دﻳﮕﺮى آﻪ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺮداﺷﺖ ﮔﻮاهﻰ دهﺪ‪ ،‬اﻳﻦ آﻪ در اﻳﻦ رواﻳﺎت ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺳﺨﻨﻰ از ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ اوﻟﻴﺎى دم‬ ‫ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ آﻪ آﺪام ﻳﻚ از ﺧﺎﻧﻮادﻩ هﺎى ﻣﻘﺘﻮﻻن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻄﺎﻟﺒﻪ آﻨﺪ‪ ،‬هﻤﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﺎ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻘﺘﻮل‬ ‫اﺧﻴﺮ؟ و ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﭼﻬﺎر رواﻳﺖ‪ ،‬ﺳﺨﻨﻰ از رد ﺗﻔﺎوت دﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺎﻣﺪﻩ اﺳﺖ و اﻳﻦ آﻪ ﺗﻔﺎوت دﻳﻪ ﺑﻪ آﺪام ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎز‬ ‫ﮔﺮدد‪.‬‬ ‫ﻋﺪم ﻃﺮح اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﺸﺎن دهﻨﺪﻩ ﺁن اﺳﺖ آﻪ ﺣﺪﻳﺚ ارﺗﺒﺎﻃﻰ ﺑﻪ ﻗﺼﺎص ﻧﺪارد و ﮔﺮﻧﻪ اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ از اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺟﻬﺖ ﺑﺎ‬ ‫اﺑﻬﺎم هﺎى ﺟﺪى ﻣﻮاﺟﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪١٠٦‬‬ ‫‪١٠٧‬‬ ‫‪١٠٨‬‬ ‫‪١٠٩‬‬

‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬

‫هﻤﺎن‪،‬‬ ‫هﻤﺎن‪،‬‬ ‫هﻤﺎن‪،‬‬ ‫هﻤﺎن‪،‬‬

‫ص ‪ ،١٠٩‬ب ‪ ،٤٧‬ح ‪. ٦‬‬ ‫ح ‪.٧‬‬ ‫ص ‪ ،١٠٧‬ب ‪ ،٤٧‬ح ‪. ١‬‬ ‫ص ‪ ،١٠٨‬ب ‪ ،٤٧‬ح ‪. ٥‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪30‬‬

‫ﭘﺲ اﻳﻦ ﭼﻬﺎر رواﻳﺖ ﻇﻬﻮر در آﻴﻔﺮ و ﺣﺪ دارد‪ ،‬ﻧﻪ ﻗﺼﺎص و ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬اﮔﺮ آﺴﻰ در ﻇﻬﻮر اﻳﻦ‬ ‫رواﻳﺎت ﺗﺮدﻳﺪ آﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺪى در ﻣﺪﻟﻮل اﻳﻦ رواﻳﺎت راﻩ دارد و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﻪ اﻳﻦ‬ ‫رواﻳﺖ هﺎ اﺳﺘﻨﺎد آﺮد‪ .‬ﭘﺲ در واﻗﻊ‪ ،‬ﻳﻚ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ رواﻳﺖ ﭘﻨﺞ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ رأى ﻣﺸﻬﻮر ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﻳﺮاد اول‪ ،‬اﻳﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﺑﺎ رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ آﻪ ﻗﺼﺎص را ﺑﺮاى ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﺠﻮﻳﺰ آﺮدﻩ‪ ،‬ﻣﻌﺎرض اﺳﺖ;‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﺻﺤﻴﺤﺔ اﺑﻦ ﻣﺴﻜﺎن ﻋﻦ اﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻗﺎل ‪ :‬إذا ﻗﺘﻞ اﻟﻤﺴﻠﻢ ﻳﻬﻮدّﻳًﺎ أو ﻧﺼﺮاﻧﻴًﺎ أو ﻣﺠﻮﺳّﻴًﺎ ﻓﺄرادوا أن‬ ‫ﻳﻘﻴﺪوا ردّوا ﻓﻀﻞ دﻳﺔ اﻟﻤﺴﻠﻢ واﻗﺎدوﻩ;‬

‫‪١١٠‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ ﻳﻚ ﻳﻬﻮدى ﻳﺎ ﻣﺠﻮﺳﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺨﻮاهﻨﺪ‬ ‫ﻗﺼﺎص ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻌﻰ ﻧﻴﺴﺖ; ﻣﺎﺑﻪ اﻟﺘﻔﺎوت دﻳﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﭙﺮدازﻧﺪ و ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬ﻋﻦ أﺑﻰ ﺑﺼﻴﺮ ﻋﻦ أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻗﺎل ‪ :‬إذا ﻗﺘﻞ اﻟﻤﺴﻠﻢ اﻟﻨﺼﺮاﻧﻰ‪ ،‬ﻓﺄراد أهﻞ اﻟﻨﺼﺮاﻧﻰ أن ﻳﻘﺘﻠﻮﻩ‪ ،‬ﻗﺘﻠﻮﻩ‪،‬‬ ‫وأدّوا ﻓﻀﻞ ﻣﺎ ﺑﻴﻦ اﻟﺪﻳﺘﻴﻦ;‬

‫‪١١١‬‬

‫اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ ﻳﻚ ﻳﻬﻮدى را ﺑﻜﺸﺪ و ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻳﻬﻮدى ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻌﻰ‬ ‫ﻧﻴﺴﺖ; ﻟﻴﻜﻦ ﻣﺎﺑﻪ اﻟﺘﻔﺎوت دﻳﻪ را ﺑﺎﻳﺪ ﭘﺮداﺧﺖ آﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬ﻣﻮﺛﻘﺔ ﺳﻤﺎﻋﺔ ﻋﻦ أﺑﻰ ﻋﺒﺪاﷲ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻓﻰ رﺟﻞ ﻗﺘﻞ رﺟﻼ ﻣﻦ أهﻞ اﻟﺬﻣّﺔ‪ ،‬ﻓﻘﺎل ‪ :‬هﺬا ﺣﺪﻳﺚ ﺷﺪﻳﺪ ﻻ ﻳﺤﺘﻤﻠﻪ‬ ‫ﻰ دﻳﺔ اﻟﻤﺴﻠﻢ ﺛﻢ ﻳﻘﺘﻞ ﺑﻪ اﻟﻤﺴﻠﻢ;‬ ‫اﻟﻨﺎس‪ ،‬وﻟﻜﻦ ﻳﻌﻄﻰ اﻟﺬﻣ ّ‬

‫‪١١٢‬‬

‫ﺳﻤﺎﻋﻪ از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( درﺑﺎرﻩ ﻣﺮدى ﭘﺮﺳﻴﺪ آﻪ ﻣﺮدى از اهﻞ ذﻣﻪ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ؟ اﻣﺎم )ﻋﻠﻴﻪ‬ ‫اﻟﺴﻼم(ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺒﻰ اﺳﺖ آﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﮔﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻜﻢ ﺁن ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ آﻪ ذﻣﻰ دﻳﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺁن ﮔﺎﻩ‪،‬‬ ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ آﺸﺘﻦ ذﻣﻰ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻣﻰ رﺳﺪ‪.‬‬ ‫ﻇﺎهﺮًا ﻣﻘﺼﻮد اﻣﺎم )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( از اﻳﻦ آﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺑﺮ ﻣﺮدم ﮔﺮان اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﮔﻤﺎن ﻣﻰ ﺑﺮﻧﺪ ﺑﻪ‬ ‫ﺟﻬﺖ ﺑﺮﺗﺮى و ﻋﻈﻤﺖ اﺳﻼم ﻧﺒﺎﻳﺪ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺼﺎص ﺷﻮﻧﺪ و اﻣﺎم )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﺟﻮاب ﻣﻰ دهﺪ آﻪ ﻗﺼﺎص‬ ‫ﻣﻰ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻔﺎوت دﻳﻪ را ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺣﺎل آﻪ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺑﺎ رواﻳﺖ هﺎى دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺎرﺿﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ آﻪ اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺁﻳﺎت ﻗﺼﺎص ﻣﻮاﻓﻘﺖ‬ ‫دارﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﺎﻳﺪ ﺗﺮﺟﻴﺢ داد و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬اﻳﻦ اﺣﺎدﻳﺚ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﺒﻨﺎى ﻓﻘﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﺗﺮﺟﻴﺢ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ اى دﻳﮕﺮ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ رواﻳﺎت ﺳﻪ ﮔﺎ ﻧﻪ از ﺁن رو آﻪ ﺑﺎ ﺁﻳﻪ ﻧﻔﻰ ﺳﺒﻴﻞ‬ ‫ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ رواﻳﺎت ﻣﻘﺎﺑﻞ اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﺎﻳﺪ راﺟﺢ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫‪١١٣‬‬

‫وﻟﻰ ﭼﻨﺎن آﻪ ﮔﺬﺷﺖ‪ ،‬ﺁﻳﻪ ﻧﻔﻰ ﺳﺒﻴﻞ ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ دﻻﻟﺘﻰ در‬

‫اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﺑﺎ ﺁن ﺑﻰ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ و ﺳﺒﺐ رﺟﺤﺎن ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﻄﻠﺒﻰ آﻪ ﺑﻴﺎن ﺷﺪ‪ ،‬در ﺑﺎب ﻣﻌﺎرﺿﻪ و ﺗﺮﺟﻴﺢ رواﻳﺎت ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺴﺐ دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻣﺸﻬﻮر در ﺑﺎب دﻳﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎن و‬ ‫ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬و ﮔﺮﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ ﺁﻧﭽﻪ در ﻓﺼﻞ ﻧﺨﺴﺖ ﮔﺬﺷﺖ ـ آﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ ﺗﺴﺎوى در دﻳﻦ را ﺷﺮط ﻗﺼﺎص ﻧﻤﻰ داﻧﻨﺪ ـ‬ ‫اﻳﻦ رواﻳﺎت ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﻐﺎﻳﺮت دارﻧﺪ و ﺑﺎﻳﺪ آﻨﺎر ﮔﺬاردﻩ ﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪١١٠‬‬ ‫‪١١١‬‬ ‫‪١١٢‬‬ ‫‪١١٣‬‬

‫‪ .‬هﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،١٠٧‬ب ‪ ،٤٧‬ح ‪. ٢‬‬ ‫‪ .‬هﻤﺎن‪ ،‬ص ‪ ،١٠٨‬ب ‪ ،٤٧‬ح ‪. ٤‬‬ ‫‪ .‬هﻤﺎن‪ ،‬ح ‪. ٣‬‬ ‫‪ .‬ﺟﻮاهﺮ اﻟﻜﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٤٢‬ص ‪. ١٥٠‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪31‬‬

‫از ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮع رواﻳﺖ هﺎى ﻣﻨﻘﻮل‪ ،‬ﻳﻌﻨﻰ ﭘﻨﺞ رواﻳﺖ ﻧﺨﺴﺖ و ﺳﻪ رواﻳﺖ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ از ﻧﻈﺮ ﺳﻨﺪ‬ ‫و دﻻﻟﺖ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ ‪ ،‬آﻪ ﻗﺼﺎص ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن را ﺑﺪون ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎزاد دﻳﻪ ﻣﻄﺮح آﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﺨﻦ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن رواﻳﺖ هﺎى هﺸﺘﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر رواﻳﺖ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺣﺪ و آﻴﻔﺮ آﺴﻰ اﺳﺖ آﻪ ﺑﺮ آﺸﺘﻦ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن اﻋﺘﻴﺎد‬ ‫ﭘﻴﺪا آﺮدﻩ اﺳﺖ و ﺳﻪ رواﻳﺖ هﻢ‪ ،‬از ﺁن رو آﻪ ﻣﺘﻀﻤﻦ ﭘﺮداﺧﺖ ﻣﺎزاد دﻳﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﺴﻠﻤﺎن و اﺟﺮای ﻗﺼﺎص اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﺨﺎﻟﻒ‬

‫اﺳﺖ و ﺣﺠﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻨﻬﺎ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻗﻴﺲ اﺳﺖ آﻪ از ﺟﻬﺖ ﺳﻨﺪ و دﻻﻟﺖ ﺗﻤﺎم اﺳﺖ و ﺑﺮ ﻋﺪم اﺟﺮای ﻗﺼﺎص دﻻﻟﺖ‬ ‫دارد‪ ،‬وﻟﯽ از ﺁن رو ﮐﻪ ﺑﺎ ﺁﻳﺎت ﻗﺼﺎص ﮐﻪ اﺑﺎی از ﺗﺨﺼﻴﺺ دارﻧﺪ ﻧﺎﺳﺎزﮔﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺁن را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻪ ‪ .‬اﺟﻤﺎع‬

‫ﺳﻮﻣﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬اﺟﻤﺎع اﺳﺖ وﻟﻴﻜﻦ اﻳﻦ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﺎﺗﻤﺎم اﺳﺖ; زﻳﺮا‪:‬‬ ‫اوﻻ‪ ،‬ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق در آﺘﺎب اﻟﻤﻘﻨﻊ ﺑﺎ رأى ﻣﺸﻬﻮر ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﺪ در اﺟﻤﺎع ﺧﻠﻞ وارد آﻨﺪ;‬ ‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ادﻟﻪ ﻗﺮﺁﻧﻰ و ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺟﺎﻳﻰ ﺑﺮاى اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﺟﻤﺎع ﺑﺎﻗﻰ ﻧﻤﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫‪١١٤‬‬

‫دوم ‪ .‬آﺸﺘﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎن‬ ‫ﻣﺸﻬﻮر ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﺮ اﻳﻦ ﻋﻘﻴﺪﻩ اﻧﺪ آﻪ اﮔﺮ آﺎﻓﺮ ذﻣﻰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ را از روى ﻋﻤﺪ ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬او و اﻣﻮاﻟﺶ در اﺧﺘﻴﺎر‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻘﺘﻮل ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻗﺮار ﻣﻰ ﮔﻴﺮﻧﺪ و ﺁﻧﺎن ﻣﺨﻴﺮﻧﺪ وى را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﻨﺪ ﻳﺎ او را ﺑﺮدﻩ ﺧﻮد آﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺻﺎﺣﺐ ﺟﻮاهﺮ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﺪ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﻣﻴﺎن ﺷﻴﻌﻴﺎن ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ و ﺳﻴﺪ ﻣﺮﺗﻀﻰ‪ ،‬اﺑﻦ ادرﻳﺲ‪ ،‬ﺷﻬﻴﺪ اول و ﻋﻼﻣﻪ ﺣﻠﻰ‪ ،‬ﺑﺮ‬ ‫ﺁن دﻋﻮى اﺟﻤﺎع آﺮدﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪١١٥‬‬

‫اﻳﻦ رأى ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻪ دو دﻟﻴ ْﻞ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ; ﻳﻜﻰ ﺳﻨﺖ و دﻳﮕﺮى اﺟﻤﺎع‪ .‬ﺣﺎل ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻰ اﻳﻦ دو دﻟﻴﻞ ﻣﻰ ﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬ ‫ﻳﻚ ‪ .‬ﺳﻨﺖ‬

‫ﺗﻨﻬﺎ دو رواﻳﺖ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ; ﻳﻜﻰ ﺻﺤﻴﺤﻪ ﺿﺮﻳﺲ و دﻳﮕﺮى ﺻﺤﻴﺤﻪ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن‪ .‬ﻣﺘﻦ رواﻳﺖ هﺎ ﭼﻨﻴﻦ‬ ‫اﺳﺖ ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬ﺻﺤﻴﺤﺔ ﺿﺮﻳﺲ ﻋﻦ أﺑﻰ ﺟﻌﻔﺮ )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻓﻰ ﻧﺼﺮاﻧﻰ ﻗﺘﻞ ﻣﺴﻠﻤًﺎ ﻓﻠﻤّﺎ أﺧﺬ أﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬أﻗﺘﻠﻪ ﺑﻪ‪ .‬ﻗﻴﻞ ‪ :‬وإن ﻟﻢ‬ ‫ﻳﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﻳﺪﻓﻊ اﻟﻰ أوﻟﻴﺎء اﻟﻤﻘﺘﻮل‪ ،‬ﻓﺈن ﺷﺎؤوا ﻗﺘﻠﻮا‪ ،‬وإن ﺷﺎؤوا ﻋﻔﻮا‪ ،‬وإن ﺷﺎؤوا اﺳﺘﺮﻗّﻮا‪ ،‬ﻗﻴﻞ ‪ :‬وإن آﺎن ﻣﻌﻪ ﻣﺎل‪،‬‬ ‫ﻗﺎل ‪ :‬دﻓﻊ إﻟﻰ أوﻟﻴﺎء اﻟﻤﻘﺘﻮل هﻮ وﻣﺎﻟﻪ;‬

‫‪١١٦‬‬

‫ﺿﺮﻳﺲ درﺑﺎرﻩ ﻳﻚ ﻳﻬﻮدى آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻩ و هﻨﮕﺎﻣﻰ آﻪ دﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ‪ ،‬اﺳﻼم ﺁورد‪ ،‬از اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ ﺳﺆال‬ ‫آﺮد‪ ،‬اﻣﺎم )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬او را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻗﺘﻞ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻜﺸﻨﺪ‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ آﻪ اﮔﺮ اﺳﻼم ﻧﻴﺎورد‪ ،‬ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻰ دارد؟‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد‪ :‬او را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﺑﻜﺸﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ ﮔﺬﺷﺖ آﻨﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ او را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﻰ‬ ‫ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ آﻪ اﮔﺮ ﺛﺮوﺗﻰ ﺑﺎ ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﺣﻜﻤﺶ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬ﻣﺎل را ﺑﺎ ﻳﻬﻮدى ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬ﺻﺤﻴﺤﺔ ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن ﻋﻦ اﻟﺼﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(ﻓﻰ ﻧﺼﺮاﻧﻰ ﻗﺘﻞ ﻣﺴﻠﻤًﺎ ﻓﻤﺎ أﺧﺬ أﺳﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬أﻗﺘﻠﻪ‪ ،‬ﻗﻴﻞ ‪ :‬ﻓﺈن ﻟﻢ‬ ‫ﻳﺴﻠﻢ‪ ،‬ﻗﺎل ‪ :‬ﻳﺪﻓﻊ إﻟﻰ أوﻟﻴﺎء اﻟﻤﻘﺘﻮل هﻮ وﻣﺎﻟﻪ;‬

‫‪١١٤‬‬ ‫‪١١٥‬‬ ‫‪١١٦‬‬ ‫‪١١٧‬‬

‫‪١١٧‬‬

‫‪ .‬ﺟﻬﺖ ﺁﮔﺎهﻰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ر ‪.‬ك ‪ :‬ﻓﻘﻪ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ ) آﺘﺎب اﻟﻘﺼﺎص(‪ ،‬ص ‪ ٢٣٠‬ـ ‪. ٢٤٧‬‬ ‫‪ .‬ﺟﻮاهﺮاﻟﻜﻼم‪ ،‬ج ‪ ،٤٣‬ص ‪. ١٥٦‬‬ ‫‪ .‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ‪ ،‬ج ‪ ،٢١‬ص ‪ ،١١٠‬ب ‪ ،٤٩‬ح ‪. ١‬‬ ‫‪ .‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻻﺣﻜﺎم‪ ،‬ج ‪ ،١٠‬ص ‪ ،١٩٠‬ح ‪. ٧٥٠‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪32‬‬

‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺑﻦ ﺳﻨﺎن از اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم(درﺑﺎرﻩ ﻳﻚ ﻳﻬﻮدى ﭘﺮﺳﻴﺪ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪ و ﭼﻮن دﺳﺘﮕﻴﺮ‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﻼم ﺁورد‪ ،‬اﻣﺎم ﺻﺎدق )ﻋﻠﻴﻪ اﻟﺴﻼم( ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬او را ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬ﺳﺆال ﺷﺪ‪ :‬اﮔﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻧﺸﻮد ﭼﻪ ﺣﻜﻤﻰ دارد؟‬ ‫ﻓﺮﻣﻮد ‪ :‬او و ﺛﺮوﺗﺶ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادﻩ ﻣﻘﺘﻮل ﺑﺴﭙﺎرﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻳﻦ دو رواﻳﺖ ﻣﺸﻜﻞ اﺳﺖ; زﻳﺮا ‪:‬‬ ‫‪ . ١‬اﻳﻦ دو رواﻳﺖ ﺑﺎ ﻗﻮاﻋﺪ ﻣﺴﻠّﻢ ﺷﺮﻋﻰ و ﻋﻘﻼﻳﻰ ﺑﺎب ﻗﺼﺎص‪ ،‬و ﻧﻴﺰ اﺣﺘﺮام ﻣﺎل دﻳﮕﺮان ﻣﻐﺎﻳﺮت دارد‪ .‬و از ﺁن رو آﻪ‬ ‫ﺣﺠﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺑﻪ ﺳﻴﺮﻩ ﻋﻘﻼﺳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻞ ﺣﺠﻴﺖ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ ﺷﺎﻣﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮردى ﻧﻤﻰ ﺷﻮد‪.‬‬ ‫‪ . ٢‬در اﻳﻦ دو رواﻳﺖ‪ ،‬ﺳﺆال درﺑﺎرﻩ ﻳﻚ ﻳﻬﻮدى اﺳﺖ آﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ را ﺑﻪ ﻗﺘﻞ رﺳﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ و در ﻣﺘﻦ ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﺟﻬﺖ ﺳﺆال‬ ‫روﺷﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺑﻬﺎم‪ ،‬ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﺮاى هﻤﺎن ﻣﻮرد ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻀﻴﻪ اى ﺷﺨﺼﻰ ﺑﺎﺷﺪ آﻪ ﺣﻜﻢ ﺁن ﻗﺎﺑﻞ‬ ‫ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺣﺘﻤﺎل‪ ،‬اﻃﻼق و ﻋﻤﻮﻣﻰ ﺑﺮاى اﻳﻦ دو ﺣﺪﻳﺚ ﺑﺎﻗﻰ ﻧﻤﻰ ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬در اﻳﻦ دو ﺣﺪﻳﺚ‪ ،‬ﻣﻮرد ﺳﺆال ﻳﻬﻮدى اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﻜﻢ را ﺑﻪ ﻳﻬﻮدى اﺧﺘﺼﺎص داد ـ آﻪ ﻇﺎهﺮ رواﻳﺖ‬ ‫اﻗﺘﻀﺎ ﻣﻰ آﻨﺪ ـ و ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ هﺮ ﻏﻴﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﻰ ﺗﻌﻤﻴﻢ داد و اﺧﺘﺼﺎص ﺣﻜﻢ ﺑﻪ ذﻣﻰ آﻪ در آﻼم ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻰ ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻳﺮادهﺎ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان رأى ﻣﺸﻬﻮر را ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ; ﺑﻠﻜﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺷﺮﻋﻰ و ﻋﻘﻼﻳﻰ ﺑﺎ اﺣﺘﻴﺎط ﺳﺎزﮔﺎرﺗﺮ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫دو ‪ .‬اﺟﻤﺎع‬

‫دوﻣﻴﻦ دﻟﻴﻠﻰ آﻪ ﺑﺮاى اﻳﻦ رأى ﺁوردﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬اﺟﻤﺎع اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻤﻰ ﺗﻮان ﺑﺮ اﺟﻤﺎع اﺳﺘﻨﺎد آﺮد; زﻳﺮا‪:‬‬ ‫اوﻻ‪ ،‬اﻳﻦ اﺟﻤﺎع ﻣﻨﻘﻮل اﺳﺖ و ﻧﻪ ﻣﺤﺼﻞ و ﺷﻴﺦ ﺻﺪوق ﺑﺎ اﻳﻦ رأى ﻣﺨﺎﻟﻒ اﺳﺖ; ﭼﻨﺎن آﻪ ﻣﺤﻘﻖ اردﺑﻴﻠﻰ ﻧﻘﻞ آﺮدﻩ‬ ‫اﺳﺖ;‬

‫‪١١٨‬‬

‫ﺛﺎﻧﻴﺎً‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ دو رواﻳﺖ‪ ،‬اﺟﻤﺎع ﻣﺪرآﻰ اﺳﺖ و ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺴﺘﻨﺪ ﻣﺴﺘﻘﻠﻰ ﺑﺮاى ﻓﺘﻮا ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫‪١١٩‬‬

‫ﺣﺎﺻﻞ ﺳﺨﻦ ﺁن آﻪ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﺼﺎص‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮى در ﺟﻨﺴﻴﺖ )زن ﺑﻮدن و ﻣﺮد ﺑﻮدن( ﻻزم اﺳﺖ و ﻧﻪ ﺑﺮاﺑﺮى در دﻳﺎﻧﺖ‬ ‫)ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن(; ﺑﻠﻜﻪ ﺁﻳﺎت ﻗﺮﺁﻧﻰ اﻗﺘﻀﺎ دارد آﻪ ﺟﺎن اﻧﺴﺎﻧﻰ ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ و هﺮآﺲ ﻋﻤﺪًا اﻗﺪام ﺑﻪ ﻗﺘﻞ دﻳﮕﺮى آﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮادﻩ‬ ‫ﻣﻘﺘﻮل ﻣﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻗﺎﺗﻞ را ﻗﺼﺎص آﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪون ﺁن آﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻟﻰ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎﺑﻪ اﻟﺘﻔﺎوت دﻳﻪ ﭘﺮداﺧﺖ آﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫رواﻳﺖ هﺎﻳﻰ آﻪ در اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ وارد ﺷﺪﻩ از ﺁن ﺟﻬﺖ آﻪ ﺑﺎ ﻗﺮﺁن ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬و داراى اﻳﺮادهﺎى ﻓﻘﻪ اﻟﺤﺪﻳﺜﻰ اﻧﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻤﻰ ﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺮﺟﻊ ﻓﺘﻮا و رأى ﻓﻘﻬﻰ ﻗﺮار ﮔﻴﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ . ١١٨‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪة واﻟﺒﺮهﺎن‪ ،‬ج ‪ ،١٤‬ص ‪. ٣٠‬‬ ‫‪. ١١٩‬ﺟﻬﺖ ﺁﮔﺎهﻰ ﺑﻴﺸﺘﺮ ر ‪.‬ك‪ :‬ﻓﻘﻪ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ ) آﺘﺎب اﻟﻘﺼﺎص(‪ ،‬ص ‪ ٢٥٠‬ـ ‪. ٢٥٦‬‬

‫ﻓﻘﻪ و زﻧﺪﮔﻰ ‪ - ٢‬ﺑﺮاﺑﺮى‬

‫ﻗﺼﺎص ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﺎت ﻓﻘﻬﻰ ﻣﺮﺟﻊ ﻋﺎﻟﻴﻘﺪر ﺣﻀﺮت ﺁﻳﺔ اﷲ اﻟﻌﻈﻤﻰ ﺻﺎﻧﻌﻰ ﻣﺪﻇﻠﻪ اﻟﻌﺎﻟﻰ‬

‫‪33‬‬

‫آﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬ ‫‪ . ١‬اﺧﺘﻴﺎر ﻣﻌﺮﻓﺔ اﻟﺮﺟﺎل )رﺟﺎل اﻟﻜ ﺸّﻲ( ‪ ،‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤّﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻄﻮﺳﻲ )م ‪ ٤٦٠‬ق ( ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ‪ :‬ﺳﻴّﺪ ﻣﻬﺪي اﻟﺮﺟﺎﺋﻲ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺁل‬ ‫اﻟﺒﻴﺖ ‪ ١٤٠٤ ،‬ق‪.١٣٦٢/‬‬ ‫‪ . ٢‬اﻻﻧﺘﺼﺎر‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺑﻦ اﻟﺤﺴﻴﻦ اﻟﻤﻮﺳﻮى‪ ،‬ﺷﺮﻳﻒ اﻟﻤﺮﺗﻀﻰ )م‪ ٤٣٦‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻰ‪.‬‬ ‫‪ . ٣‬ﺑﺤﺎر اﻷﻧﻮار اﻟﺠﺎﻣﻌﺔ ﻟﺪرر أﺧﺒﺎر اﻷﺋﻤّﺔ اﻷﻃﻬﺎر) ﻋﻠﻴﻬﻢ اﻟﺴﻼم( ‪ ،‬ﻣﺤﻤّﺪ ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺠﻠﺴﻰ )م‪ ١١١٠‬ق( ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻮﻓﺎء‪١٤٠٣ ،‬‬ ‫ق‪١٩٨٣/‬م‪ ١١٠ ،‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٤‬ﺑﺮرﺳﻰ اﺟﻤﺎﻟﻰ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﻰ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻰ ﻣﻄﻬﺮى )م‪ ١٣٥٨‬ش(‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ‪ ١٤٠٣ ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ . ٥‬ﺗﺤﻒ اﻟﻌﻘﻮل ﻋﻦ ﺁل اﻟﺮﺳﻮل)ﺻﻠﻰ اﷲ ﻋﻠﻴﻪ وﺁﻟﻪ( ‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺷﻌﺒﻪ ﺣﺮّاﻧﻲ )ﻗﺮن ‪٤‬ق( ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داراﻟﻜﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪١٣٧٦ ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ . ٦‬ﺗﻬﺬﻳﺐ اﻷﺣﻜﺎم ‪ ،‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤّﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻄﻮﺳﻰ )م ‪ ٤٦٠‬ق( ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار اﻟﺼﻌﺐ ـ دار اﻟﺘﻌﺎرف‪ ١٤٠١ ،‬ق‪١٩٨١/‬م‪١٠ ،‬ﺟﻠﺪ ‪.‬‬ ‫‪ . ٧‬ﺟﺎﻣﻊ اﻷﺣﺎدﻳﺚ اﻟﺸﻴﻌﺔ ‪ ،‬ﺣﺴﻴﻦ اﻟﻄﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ اﻟﺒﺮوﺟﺮدى )م‪ ١٣٨٠‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻮﺳﺴﺔ اﻟﻮاﺻﻒ‪ ١٤٢٢ ،‬ق‪ ٣١ ،‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٨‬ﺟﻮاهﺮ اﻟﻜﻼم ﻓﻰ ﺷﺮح ﺷﺮاﺋﻊ اﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﻦ اﻟﻨﺠﻔﻰ )م‪١٢٦٦‬ق(‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار اﺣﻴﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﻰ‪١٩٨١ ،‬م‪٤٣ ،١٣٦٠ /‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٩‬اﻟﺤﺪاﺋﻖ اﻟﻨﺎﺿﺮة ﻓﻰ اﺣﻜﺎم اﻟﻌﺘﺮة اﻟﻄﺎهﺮة‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ اﻟﺒﺤﺮاﻧﻰ )م‪ ١١٨٦‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻮﺳﺴﺔ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻰ‪ ١٤٠٥ ،‬ق‪٢٥ ،١٣٦٣/‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ١٠‬اﻟﺨﻼف‪ ،‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﻄﻮﺳﻲ )م‪ ٤٦٠‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻰ‪ ١٤١٦ ،‬ق‪ ٦ ،‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ١١‬زﺑﺪة اﻟﺒﻴﺎن‪ ،‬اﺣﻤﺪ اردﺑﻴﻠﻰ )م‪ ٩٩٣‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ‪ ١٤٢١ ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ . ١٢‬ﻓﺮاﺋﺪ اﻻﺻﻮل ﻓﻲ ﺗﻤﻴﻴﺰ اﻟﻤﺰﻳّﻒ ﻋﻦ اﻟﻘﺒﻮل = ) اﻟﺮﺳﺎﺋﻞ( ‪ ،‬ﻣﺮﺗﻀﻰ اﻧﺼﺎرى )م ‪ ١٢٨١‬ق( ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬اﻟﻤﺆﺗﻤﺮ اﻟﻌﺎﻟﻤﻰ ﺑﻤﻨﺎﺳﺒﺔ اﻟﺬآﺮى‬ ‫اﻟﻤﺆﻳﺔ ﻟﻤﻴﻼد اﻟﺸﻴﺦ اﻻﻧﺼﺎرى‪ ١٤١٨ ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ . ١٣‬ﻓﻘﻪ اﻟﺜﻘﻠﻴﻦ )آﺘﺎب اﻟﻘﺼﺎص(‪ ،‬ﻳﻮﺳﻒ ﺻﺎﻧﻌﻰ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺗﻨﻈﻴﻢ و ﻧﺸﺮ ﺁﺛﺎر اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻰ‪ ١٤٢٤ ،‬ق‪.١٣٨٢/‬‬ ‫‪ . ١٤‬اﻟﻘﻮاﻧﻴﻦ اﻟﻤﺤﻜﻤﺔ‪ ،‬ﻣﻴﺮزاى ﻗﻤﻰ‪ ،‬داراﻟﻄﺒﺎﻋﺔ ﻋﻠﻰ ﻗﻠﻰ ﺧﺎن‪ ١٢٩٩ ،‬ق‪ ،‬ﺳﻨﮕﻰ ـ رﺣﻠﻰ‪.‬‬ ‫‪ . ١٥‬اﻟﻜﺎﻓﻰ ‪ ،‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤّﺪ ﺑﻦ ﻳﻌﻘﻮب ﺑﻦ إﺳﺤﺎق ا ﻟﻜﻠﻴﻨﻰ )م ‪ ٣٢٩‬ق ( ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬دار اﻟﻜﺘﺐ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ١٣٨٨ ،‬ق‪ ٨ ،١٣٥٦/‬ﺟﻠﺪ ‪.‬‬ ‫‪ . ١٦‬اﻟﻜ ﺸّﺎف ‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻦ ﻋﻤﺮ زﻣﺨﺸﺮى )م ‪ ٥٣٨‬ق( ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬دار اﻟﻜﺘﺎب اﻟﻌﺮﺑﻰ ‪.‬‬ ‫‪ . ١٧‬آﺸﻒ اﻟﻠﺜﺎم‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ اﺻﻔﻬﺎﻧﻰ‪ ،‬ﻓﺎﺿﻞ هﻨﺪى )م‪ ١١٣٧‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻰ‪ ١٤١٦ ،‬ق‪.‬‬ ‫‪ . ١٨‬آﻨﺰ اﻟﻌ ّﻤﺎل ﻓﻲ ﺳﻨﻦ اﻷﻗﻮال واﻷﻓﻌﺎل ‪ ،‬ﻋﻼء اﻟﺪﻳﻦ ﻋﻠﻰ اﻟﻤﺘّﻘﻰ ﺑﻦ ﺣﺴﺎم اﻟﺪﻳﻦ هﻨﺪى )م ‪ ٩٧٥‬ق( ‪ ،‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ‪ :‬ﺻﻔﻮة اﻟﺴﻘّﺎ ‪ ،‬ﺑﻴﺮوت‪:‬‬ ‫ﻣﻜﺘﺒﺔ اﻟﺘﺮاث اﻹﺳﻼﻣﻲ ‪ ١٣٩٧ ،‬ق ‪ ١٦ ،‬ﺟﻠﺪ ‪.‬‬ ‫‪ . ١٩‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﻴﺎن ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن ‪ ،‬اﺑﻮﻋﻠﻰ ﻓﻀﻞ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﻃﺒﺮﺳﻰ )م‪ ٥٦٠‬ق ( ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻟﻤﻜﺘﺒﺔ اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪ ١٣٩٥ ،‬ق‪ ١٠ ،‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٢٠‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﻔﺎﺋﺪة واﻟﺒﺮهﺎن‪ ،‬اﺣﻤﺪ اردﺑﻴﻠﻰ )م‪ ٩٩٣‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻰ‪ ١٤٠٦ ،‬ق‪ ١٤ ،‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٢١‬اﻟﻤﺤﺎﺳﻦ ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺤﻤّﺪ ﺑﻦ ﺧﺎﻟﺪ اﻟﺒﺮﻗﻲ )م ‪ ٢٨٠‬ق ( ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻟﻤﺠﻤﻊ اﻟﻌﺎﻟﻤﻲ ﻷهﻞ اﻟﺒﻴﺖ‪ ١٤١٣ ،‬ق‪ ٢ ،‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪ . ٢٢‬ﻣﺴﺘﺪرك اﻟﻮﺳﺎﺋﻞ‪ ،‬ﻣﻴﺮزا ﺣﺴﻴﻦ ﻧﻮرى )م ‪ ١٣٢٠‬ق ( ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ ﺁل اﻟﺒﻴﺖ‪ ١٤٠٧ ،‬ق‪ ١٨ ،‬ﺟﻠﺪ ‪.‬‬ ‫‪ . ٢٣‬اﻟﻤﻔﺮدات ﻓﻰ ﻏﺮﻳﺐ اﻟﻘﺮﺁن‪ ،‬راﻏﺐ اﺻﻔﻬﺎﻧﻰ )م ‪ ٤٢٥‬ق(‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪ :‬داراﻟﻌﻠﻢ ـ داراﻟﺸﺎﻣﻴﺔ‪.‬‬ ‫‪ . ٢٤‬اﻟﻤﻘﻨﻊ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻋﻠﻰ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳﻪ )م‪ ٣٨١‬ق(‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻻﻣﺎم اﻟﻬﺎدى‪ ١٤١٥ ،‬ق‪.‬‬ ‫ﻲ أآﺒﺮ اﻟﻐﻔّﺎري ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬داراﻟﻜﺘﺎب اﻻﺳﻼﻣﻴﺔ‪،‬‬ ‫ﻲ ﺑﻦ ﺑﺎﺑﻮﻳ ﻪ )م ‪ ٣٨١‬ق( ‪ ،‬ﺗﺤﻘﻴﻖ ‪ :‬ﻋﻠ ّ‬ ‫‪ . ٢٥‬ﻣﻦ ﻻ ﻳﺤﻀﺮﻩ اﻟﻔﻘﻴﻪ ‪ ،‬اﺑﻮ ﺟﻌﻔﺮ ﻣﺤﻤّﺪ ﺑﻦ ﻋﻠ ّ‬ ‫‪ ١٣٩٠‬ق‪ ٤ ،١٣٤٨/‬ﺟﻠﺪ ‪.‬‬ ‫‪ . ٢٦‬اﻟﻤﻴﺰان ﻓﻲ ﺗﻔﺴﻴﺮ اﻟﻘﺮﺁن ‪ ،‬ﻣﺤﻤّﺪ ﺣﺴﻴﻦ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻰ )م‪ ١٤٠٢‬ق( ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﺔ اﻟﻨﺸﺮ اﻻﺳﻼﻣﻰ‪ ٢٠ ،‬ﺟﻠﺪ ‪.‬‬ ‫‪ . ٢٧‬وﺳﺎﺋﻞ اﻟﺸﻴﻌﺔ ‪ ،‬ﻣﺤﻤّﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻟﺤ ّﺮ اﻟﻌﺎﻣﻠﻰ )م ‪ ١١٠٤‬ق( ‪ ،‬ﻗﻢ‪ :‬ﻣ ﺆﺳﺴﺔ ﺁل اﻟﺒﻴﺖ ‪ ١٤٢١ ،‬ق‪ ٣٠ ،‬ﺟﻠﺪ‪.‬‬ ‫‪www.feqh.org‬‬

‫‪www.saanei.org‬‬