Neoellinikos_diafwtismos_ododeiktes

http://www.ododeiktes.gr/istoria/4.shtmlΝεοελληνικός διαφωτισμός [1] - προάγγελος της ελευθερίας των Ελλήνων του Νεόφυτου Χαριλάου Ο ελληνικός Διαφωτισμός αποτελεί κλάδο του μεγάλου κορμού του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ο όρος Διαφωτισμός αποτελεί νεολογισμό που έχει εισαχθεί στη νεοελληνική γλώσσα κατά μίμηση των αντίστοιχων αγγλικού, γερμανικού, ιταλικού (Enlightenment, Aufklarung, Illuminismo), γύρω στα τέλη του περασμένου αιώνα. Με τον όρο Διαφωτισμός οι Ευρωπαίοι ιστορικοί εννοούσαν τις ιδέες και τις αξίες που εκπορεύτηκαν από την παιδεία της βορειοδυτικής Ευρώπης κατά τον 18ο αιώνα, πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Η νέα ιδεολογία του Διαφωτισμού είχε την αφετηρία της στον αρχαιοελληνικό στοχασμό, τον οποίο οι εκπρόσωποί της είχαν μελετήσει σε βάθος, αλλά βασίστηκε κυρίως στις σύγχρονες ανακαλύψεις της επιστήμης στην Ευρώπη (βλ. Γαλιλαίος, Νεύτων). Επιδίωξη των ευρωπαίων Διαφωτιστών ήταν η κατίσχυση του σύγχρονου πνεύματος σε βάρος των κατεστημένων ιδεών της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, του δογματισμού, της άγνοιας και της προκατάληψης. Η ριζική αμφισβήτηση των καθιερωμένων αυθεντιών, ο προβληματισμός γύρω από τη φύση, τις πηγές και τα όρια της γνώσης, η πίστη στην ανθρώπινη γνωστική δυνατότητα, η επίκληση του ορθού λόγου, η φυσική θρησκεία των ελεύθερων στοχαστών διαμόρφωσαν το ιδεολογικό πλαίσιο του κινήματος του Διαφωτισμού. Εν ολίγοις, ο Διαφωτισμός εξέφρασε τη χειραφέτηση του ευρωπαϊκού πνεύματος από τα δεσμά της μεσαιωνικής σκέψης και προσέφερε ένα εναλλακτικό σύνολο γνωστικών και αξιολογικών αρχών το οποίο προετοίμασε τις συνθήκες για ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές μεταβολές. Η περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της ωρίμανσης σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο των ιδεών του Διαφωτισμού στις ανθρώπινες συνειδήσεις. Οι ιδέες του Διαφωτισμού ξεπέρασαν τα όρια της βορειοδυτικής Ευρώπης και εξαπλώθηκαν στον χώρο της καθ' ημάς Ανατολής, όπου οι πολιτικές συνθήκες (Οθωμανική κατάκτηση) ήταν εντελώς διαφορετικές. Τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 18ου και ιδιαίτερα τις δύο πρώτες του 19ου, όπου ορίζεται και ο νεοελληνικός Διαφωτισμός, το διαφωτιστικό ευρωπαϊκό πνεύμα διοχετεύθηκε στον υπόδουλο ελληνικό χώρο, προκαλώντας το ξύπνημα των συνειδήσεων αλλά και αντιδράσεις από την παραδοσιακή τάξη Κατά τη διάρκεια της πεντηκονταετίας 1774 - 1821 πραγματοποιήθηκε πρωτοφανής ενεργοποίηση των υγιών στοιχείων της ελληνικής κοινωνίας, διανοουμένων, εμπόρων, κληρικών, κ.ά., προς την κατεύθυνση της καλλιέργειας της παιδείας, λόγω κυρίως της ουσιαστικής βελτίωσης των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών των υπόδουλων Ελλήνων. Οι 'Ελληνες ομογενείς έμποροι που ζούσαν στις οργανωμένες παροικίες της Ευρώπης αποτέλεσαν την αιχμή του δόρατος στη διαφωτιστική προσπάθεια, αφού με την οικονομική τους επιφάνεια χρηματοδοτούσαν σχολεία και εκδόσεις βιβλίων, χορηγούσαν μεγάλα χρηματικά ποσά για υποτροφίες σε φτωχούς ελληνόπαιδες για σπουδές στο εξωτερικό και γίνονταν μοχλοί εκπαιδευτικής ανανέωσης. Οι περιπτώσεις των αδελφών Ζωσιμάδων, του Ζώη Καπλάνη, του Μανωλάκη Καστοριανού, του Αλέξανδρου Βασιλείου, κ.ά. είναι πολύ χαρακτηριστικές. Η ελληνική λογιοσύνη κατά την περίοδο του Διαφωτισμού ανέλαβε το βάρος του εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσης και του διανοητικού βίου, μέσω κυρίως της στροφής προς την κλασσική αρχαιότητα αλλά και της επαφής με τον στοχασμό, τις ανακαλύψεις και τα επιστημονικά επιτεύγματα της δυτικής Ευρώπης. 'Ετσι, η στροφή της νεοελληνικής σκέψης προς τα αρχαία κείμενα υπήρξε το μέσο για την εθνική αυτοσυνειδησία, ενώ η "μετακένωση", κατά την έκφραση του Αδαμάντιου

1

Κοραή, των επιτευγμάτων της ευρωπαϊκής σκέψης και επιστήμης στην ελληνική Ανατολή αναπροσανατόλισε το περιεχόμενο και τους στόχους της ελληνικής εκπαίδευσης. Κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κατάκτησης, λόγω της μεγάλης ύφεσης που παρουσίασε η παιδεία και συνακόλουθα η εκπαίδευση, ο διανοητικός βίος περιοριζόταν στην αποδοχή της επίσημης θρησκευτικής ιδεολογίας, που εξέφραζε μεταξύ των άλλων και την μοιρολατρική στάση απέναντι στον κατακτητή της θεώθεν τιμωρίας των Χριστιανών. Παράλληλα συντηρούσε ακόμη και στα κατώτερα στρώματα του λαού την καχυποψία, αν όχι την εχθρότητα προς τη Δύση και σε κάθε τι δυτικότροπο. Σ΄ αυτό είχαν συμβάλλει ασφαλώς σε μεγάλο βαθμό τα ιστορικά προηγούμενα της άλωσης της Πόλης αλλά και η σύγχρονη καθολική προπαγάνδα, η οποία προσπαθούσε να προσελκύσει στο καθολικό δόγμα τους ελληνικούς πληθυσμούς, προκαλώντας τη δικαιολογημένη αντίδραση της επίσημης ορθόδοξης Εκκλησίας. Για την απαλλαγή από το παραδοσιακό θρησκευτικό πνεύμα της εκπαίδευσης και της στροφής σε πιο εκκοσμικευμένα προγράμματα διδασκαλίας με την εισαγωγή της αρχαίας ελληνικής παιδείας έγιναν προσπάθειες και από τον χώρο της Εκκλησίας. Προδρομική μορφή σ' αυτή την προσπάθεια υπήρξε ο πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης (1572 - 1638), ο οποίος στις αρχές του 17ου αιώνα οργάνωσε την εκπαίδευση σε νέες βάσεις. Η ανασυγκρότηση της Πατριαρχικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης, με την εισαγωγή της ελληνικής φιλοσοφίας στα προγράμματα σπουδών, η ίδρυση τυπογραφείου, η μετάφραση της Καινής Διαθήκης σε πιο απλή γλώσσα για να γίνεται κατανοητή απ' όλους και οι συνεχείς εγκύκλιοί του προς το χριστεπώνυμο πλήρωμα της Εκκλησίας για ανόρθωση της παιδείας στις κατά τόπους περιοχές ήταν μερικές από τις εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες του. Τα προβλήματα ωστόσο της ελληνικής εκπαίδευσης ήταν και πολλά και μεγάλα, αφού τον 18ο αιώνα στην υπόδουλη Ελλάδα με δυσκολία συντηρούνταν ελάχιστες εκπαιδευτικές εστίες με αξιόλογο περιεχόμενο. Τα ελληνικά σχολεία ήταν λιγοστά και περιορισμένης πνευματικής εμβέλειας, αφού οι δάσκαλοι, που ήταν συνήθως κληρικοί, περιόριζαν τη διδασκαλία στην γραφή και στην ανάγνωση της οκτωήχου και του ψαλτηρίου. Την πνευματική ανάγκη αφύπνισης των υπόδουλων Ελλήνων διαμέσου της παιδείας συνέλαβε με μεγάλη ενάργεια ο κοσμοκαλόγερος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 - 1779), ο οποίος περιερχόταν όλη την Ελλάδα ιδρύοντας σχολεία και μορφώνοντας δασκάλους. Στις περιοδείες του σε τριάντα συνολικά επαρχίες ίδρυσε δέκα ελληνικά (ανώτερα) και διακόσια κοινά σχολεία (κατώτερα). Την αναγκαιότητα της παιδείας πολύ συχνά ανέφερε στα κηρύγματά του: "Δεν βλέπετε οπού το γένος μας αγρίευσεν απ' την αμάθεια και εγίναμεν όλοι ωσάν θηρία; Δια τούτο σας συμβουλεύω να κάμετε σχολείο. Να σπουδάζετε και εσείς αδελφοί. Το σχολείο φωτίζει τους ανθρώπους. εσύ οπού κάμνεις παιδιά, να τα παιδεύεις και να τα μανθάνεις γράμματα και εξόχως ελληνικά, διότι η Εκκλησία μας είναι εις την ελληνικήν γλώσσαν". [2] Την περίοδο του Διαφωτισμού αυξάνονται σε ποσότητα αλλά και ποιότητα τα ελληνικά σχολεία. Πολλοί δάσκαλοι σπουδασμένοι στην Ευρώπη, εισάγουν νέες μεθόδους διδασκαλίας και διδάσκουν τις νέες ανακαλύψεις της επιστήμης, ενώ πολλοί λόγιοι μεταφράζουν βιβλία στα ελληνικά με παρόμοιο περιεχόμενο. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Κωνσταντίνου Κούμα (1777 - 1863) ο οποίος είχε σπουδάσει στην Ευρώπη και μετέφρασε γαλλικά βιβλία μαθηματικών και φυσικής. Την περίοδο 1809 - 1812 δίδαξε στο φημισμένο στην εποχή του Φιλολογικό Γυμνάσιο της Σμύρνης, όπου παρέδιδε δημόσια μαθήματα φυσικής και χημείας με πειράματα σε πλήθος κόσμου. Η εισαγωγή στην ελληνική εκπαίδευση επιστημονικών γνώσεων και μεθόδων

2

αντικατόπτριζε ακριβώς τις συντελεσθείσες αλλαγές στο διανοητικό πεδίο και φανέρωνε την αποδέσμευση σε μεγάλο βαθμό της ελληνικής σκέψης από τον εναγκαλισμό της παραδοσιακής θρησκευτικής ιδεολογίας. Ωστόσο, οι αλλαγές αυτές δεν έγιναν εύκολα ούτε είχαν γενικό χαρακτήρα. Οι παραδοσιακές πρακτικές και προσανατολισμοί της εκπαίδευσης έδειξαν εξαιρετικές αντοχές στις προσπάθειες αντικατάστασής τους και ασφαλώς η αντίδραση των φορέων τους ήταν έντονη. Οι περιπέτειες πολλών ελλήνων Διαφωτιστών σε ελληνικά σχολεία της εποχής είναι ο αψευδής μάρτυρας αυτής της επώδυνης και συνάμα συγκινητικής προσπάθειας των Ελλήνων λογίων για τον αναπροσανατολισμό της εκπαίδευσης. [3] Η αντίδραση αυτή οφειλόταν κυρίως στην άγνοια και την αμάθεια των φορέων της παραδοσιακής ιδεολογίας και ενισχυόταν από τη μακραίωνη καχυποψία της Ανατολικής Εκκλησίας προς τη Δύση. Η Μεγάλη Εκκλησία συσπείρωνε κάτω από την σκέπη της όλους τους ορθόδοξους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αφού αποτελούσε τον επίσημο συλλογικό φορέα τους απέναντι στην Οθωμανική εξουσία. 'Οπως ήταν φυσικό, η εξουσιαστική αυτή σχέση μεταξύ του Οθωμανού κυρίαρχου, του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και των υπόδουλων Ελλήνων δημιουργούσε την ανάγκη τήρησης των απαιτούμενων ισορροπιών για την χωρίς προβλήματα διαβίωση των χριστιανών. Στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα όταν σταδιακά στην Ελλάδα τα κοινωνικοοικονομικά και εκπαιδευτικά δεδομένα αλλάζουν ποιοτικά και ποσοτικά, τα κηρύγματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης αρχίζουν να διοχετεύονται στον χώρο της καθ' ημάς Ανατολής. Η επίσημη Εκκλησία στην εισαγωγή των νέων αυτών ιδεών, είτε από συντηρητισμό, είτε από ανασφάλεια, είτε από φόβο, στάθηκε επιφυλακτική ή ακόμη και αρνητική, αφού πίστευε πως η υιοθέτηση φιλελεύθερων και ριζοσπαστικών ιδεών έθετε σε κίνδυνο την τύχη του χριστιανικού ποιμνίου της, αλλά και αυτής της ίδιας. 'Ετσι μπορεί να εξηγήσει κανείς την καταδίκη του Ρήγα Βελεστινλή (1757 1798) [4] από την Μεγάλη Εκκλησία, ο οποίος είχε υιοθετήσει τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και υπήρξε η ριζοσπαστικότερη μορφή της ελληνικής λογιοσύνης την περίοδο του Διαφωτισμού. Οι 'Ελληνες λόγιοι, παρά το γεγονός ότι είχαν να αντιμετωπίσουν την αντίδραση των φορέων της κατεστημένης ιδεολογίας, οι οποίοι αισθάνονταν θεματοφύλακες της παράδοσης, κατάφεραν να ανταποκριθούν με μεγάλη επιτυχία στο καθήκον της διαφώτισης των υπόδουλων Ελλήνων. Οι 'Ελληνες Διαφωτιστές κατάφεραν να αφυπνίσουν το πνεύμα της αρχαιοελληνικής παράδοσης στις συνειδήσεις των νέων Ελλήνων και να ξαναφέρουν στο προσκήνιο των συζητήσεων τις αρχές και τα ιδεώδη του κλασσικού πολιτισμού. Παράλληλα, για πρώτη φορά, έθεσαν ζητήματα και προβλήματα που για δεκαετίες ταλάνιζαν την ελληνική παιδεία. Στα ελληνικά περιοδικά της εποχής δεκάδες άρθρα ποικίλου περιεχομένου κάνουν την εμφάνισή τους, μεταδίδοντας τις νέες γνώσεις και ανακαλύψεις της εποχής, ενώ εκατοντάδες πρωτότυπα βιβλία και μεταφράσεις τυπώνονται από δραστήριους 'Ελληνες. Η φιλολογική διαμάχη της εποχής με επίκεντρο το γλωσσικό πρόβλημα, δηλαδή αν θα έπρεπε να καθιερωθεί στον γραπτό λόγο η απλή γλώσσα ή η αρχαϊζουσα, αντικατοπτρίζει επίσης τις πνευματικές αναζητήσεις και τον δυναμισμό με τον οποίο αντιμετώπισαν οι 'Ελληνες λόγιοι τα πνευματικά ζητήματα. Ειδικά τις πρώτες δύο δεκαετίες του 19ου αιώνα, περίοδο κορύφωσης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, οι πνευματικές εκδηλώσεις ήταν σε μεγάλη έξαρση, εξαιτίας της εμφάνισης μεγάλων μορφών των γραμμάτων, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής (1748 - 1833), ο Νεόφυτος Δούκας (1760 - 1845), ο Άνθιμος Γαζής (1764 1837), ο Κωνσταντίνος Οικονόμος (1780 - 1857), ο Κωνσταντίνος Βαρδαλάχος

3

(1756 - 1830), ο Θεόφιλος Καϊρης (1784 - 1853), κ.ά.. Παράλληλα, άλλοι πιο τολμηροί προετοιμάζουν μυστικά το γένος για την επανάσταση. Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Ρήγας Βελεστινλής συντάσσει χάρτες, εκδίδει προκηρύξεις και συνωμοτεί κατά της οθωμανικής τυραννίας. Ο μαρτυρικός θάνατος αυτού και των συντρόφων του μετά από προδοσία, δεν έκαμψε το φρόνημα των υπόδουλων Ελλήνων, αντίθετα άναψε την φλόγα της ελευθερίας και τα επαναστατικά του θούρια διαδίδονταν μυστικά από στόμα σε στόμα. Λίγα χρόνια αργότερα, το έργο της προετοιμασίας των υπόδουλων ανέλαβε η Φιλική Εταιρεία, που αργά αλλά μεθοδικά κατάφερε να οργανώσει τους υπόδουλους 'Ελληνες και να πραγματοποιήσει την εθνική αποκατάσταση.

Η αποκατάσταση του πρώτου ελληνικού κράτους το 1831, αν και δεν δικαίωνε απόλυτα τις επιδιώξεις και τα όνειρα των επαναστατημένων Ελλήνων, ωστόσο αποτελούσε τη δικαίωση του δεκαετούς αγώνα του ελληνικού λαού, ο οποίος μετά από σχεδόν τετρακόσια χρόνια έβγαινε από την αφάνεια της ιστορίας και έπαιρνε τη θέση του στη χορεία των ελεύθερων εθνών. ................................ [1] Για τον Νεοελληνικό διαφωτισμό βλ. γενικά Κ. θ. Δημαρά, "Νεοελληνικός Διαφωτισμός", Αθήνα 1985, Π. Κονδύλη, "Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες", Αθήνα 1988, G. P. Henderson, "Η αναβίωση του κλασσικού στοχασμού" 1620 - 1830. "Η ελληνική φιλοσοφία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας", Μ.τ.φ.ρ. Φ. Κ. Βώρου, Αθήναι 1994, Π. Κιτρομηλίδη, "Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες", Αθήνα 1996. [2] "Ιστορία του " Ελληνικού 'Εθνους", τομ. ΙΑ, σελ. 124. [3] Βλ. ενδεικτικά Φ. Ηλιού, "Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός. Η περίπτωση της Σμύρνης", Αθήνα 1986, Π. Κιτρομηλίδη, "Αγώνες για την ιδεολογική ανανέωση στην παιδεία των Ιωαννίνων", ΑΝΤΙ, τχ. 179, 14 (1981), σελ. 26 - 30, Α. Αγγέλου, "Η δίκη του Μεθόδιου Ανθρακίτη" (όπως την αφηγείται ο ίδιος), "Αφιέρωμα εις την ΄Ηπειρον", εις μνήμην Χρίστου Σούλη, Αθήνα 1956, σελ. 168182, και το ίδιο στο "Των φώτων", Αθήνα 1988, σελ. 23-37, του ιδίου, "Προς την ακμή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού" (οι διενέξεις του Λεσβίου στη Σχολή των Κυδωνίων), Μικρασιατικά Χρονικά, 7 (1956), σελ. 1 - 81. [4] Βλ. Λέανδρου Βρανούση, (επιμ.), 'Απαντα Ρήγα Βελενστινλή, τομ. Α-Β, Ημερομηνία καταχώρησης: 1.2.2006

4