Lec1

Õýë-ñî¸ëûí àñóóäàë Õýë áîë òàíèí ìýäýõ¿é-ñýòãýõ¿éí çýâñýã, ò¿¿íèé èëýðõèéëýë áîëäîã. Õýë ãýäýã íü “äîõèî òýìäãèéí òîãòîëöîî” ç¿éë áèø, õàðèí áèå-õýë-ñýòãýõ¿é ãóðâààð

ººðèé㺺

àìüòíààñ

ÿëãàðóóëàí

öîãöëóóëñàí

Õ¿í

òºðºëõòíèé

óõàìñàðëàõóéí ¿éë àæèëëàãààíû íýã õýëáýð, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâö, ¿ð ä¿í þì. Õ¿í áîëæ õýëä îðîõ, õºëä îðîõ ¿åýñýý ºòãºñ áóóðàë íàñàí õ¿ðòëýý õýëèéã àøèãëàäàã. Õýëíèé ò¿¿õ íü õýëýýð ÿðèã÷ õ¿í òºðºëõòíèé ò¿¿õ áîëäîã. Õ¿í áîë íèéãìèéí íýã ç¿éëèéí ñýòãýäýã àìüòàí. Õ¿í òºðºëõòºí àäãóóñàí àìüòíààñ óõàìñàð, õèéñâýðëýí ñýòãýõ¿é, õýëíèé ÷àäâàðààðàà îíöãîé ÿëãàð÷ áàéäàã. Õèéñâýðëýí ñýòãýõ íü õýëòýé áîëîõûí óãòàë áîëñîí òºäèéã¿é õýë íü õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí íýã ãýäãýýð òîäîðõîéëîãäîõ áîëîìæòîé. Õ¿íèé õýëèéã ñýòãýõ ÷àäâàðòàé õîëáîí òàéëáàðëàñàí ñóóò ýðäýìòýí Í.Ï.Äóáèëèí “Õ¿í áîë áàéãàëèéí á¿òöèéí õóâüä õàìãèéí çàëóó ýðäýìòýí ”ãýýä õ¿íèé òàðõèíû áàãòààìæèéã àâ÷ ¿çýõäýý “Íýã ñàÿ æèëèéí ºìíºõ õ¿íèé òàðõèíû áàãòààìæ íü 1450 øîî ñì áàéñàí áîë îð÷èí ¿åèéí õ¿íèéõ 1350 øîî ñì áîëæ áàãàññàí íü äóõ ÷àìàðõàéí õîëáîîíû òºâ¿¿ä èõ õºãæñºíòýé õîëáîîòîé” õýìýýí òýìäýãëýñýí. Õýë íü íèéãýìä ò¿øèãëýäýã. Õýë íü óã ÷àíàðòàà íèéãìèéí áîëîõîîñ àíãèéíõ áèø. Õ¿í õýäèéãýýð áàéãàëüä áèîëîãèéí àìüòàí áîëæ òºðäºã ÷ ãýëýý òîäîðõîé íèéãýìä àìüäàð÷ àæ òºðäºã íü çàéëøã¿é ó÷ðààñ õýë íü íèéãìèéí õàðèëöààíû ãîë õýðýãë¿¿ð áîëäîã. Íèéãýì õºãæèõèéí õýðýýð õýëíèé ¿¿ðýã íýìýãäýæ, õýë ººðºº óðàãøëàí õºãæèæ áàéäàã. Õýë íü íèéãýìä õàðèëöààíû ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã. Õ¿í ººðèéí ñàíàæ áîäñîí á¿õ ç¿éëýý îþóí óõààíäàà ä¿ðñëýí ò¿¿íèéãýý õýëýýð äàìæóóëàí ¿ãýýð èëýðõèéëäýã. Õýë íü íèéãìèéí ¿çýãäëèéí õóâüä àëü ÷ àíãè äàâõàðãûã ÿëãàëã¿é, íèéãìèéí á¿õ ã¿ø¿¿äýä àäèë ¿éë÷èëäýã. Èéìä õýë íü îëîí ¿åèéí á¿òýýãäýõ¿¿í áºãººä íèéãýìä ãàð÷ áóé ººð÷ëºëòèéã òýð äîð íü òóñãàäàã íèéãìèéí îíöãîé ¿çýãäýë þì. Õýë áîë õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéäàã ÷àíàðààðàà ¿åýñ ¿åä äàìæèí èðäýã. Õýë íü õ¿í òºðºëõòíèé á¿õíèéã õàìààðñàí, ò¿ãýýìýë, íèéãìèéí ¿çýãäýë áîëæ áàéäàãò ë ó÷èð íü îðøäîã. Õýëèéã òîìú¸îëîí àâ÷ ¿çâýë: 1. Õýë áîë åðºíõèé ¿çýãäýë 2. Õýë áîë íèéãìèéí ¿çýãäýë

3. Õýë áîë áàéíãûí òîãòâîðòîé ¿çýãäýë 4. Õýë áîë äîòîîä á¿òýö, ç¿é òîãòëîîð õºãæèæ áàéäàã ¿çýãäýë 5. Õýë áîë àëèâàà õºãæèë, ñî¸ëûí çýâñýã 6. Õýë áîë õàðèëöààíû õýðýãë¿¿ð ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ñî¸ë íü õ¿í òºðºëõòíèé àõóé àìüäðàëûí á¿òýýë ò¿¿íèé èëðýë áîëäîã. Ñî¸ë íü õ¿í ººðèé㺺 á¿òýýæ èëýðõèéëýõ àðãà íü áîëäîã. Ñî¸ë õ¿íèé åðòºíöºä õàíäàõ ò¿ãýýìýë õàðèëöààã òýìäýãëýäýã. Ñî¸ë íü õ¿íèé àìüäðàëûí óòãà ó÷ðûã îðøèí áóé åðòºíöòýé óÿëäóóëàí íýýõ, áàòæóóëàõ çàìààð õ¿í ººðèé㺺 á¿òýýë÷ýýð èëýðõèéëýõ ò¿ãýýìýë àðãà áîëäîã. Ñî¸ë íü õ¿ì¿¿ñèéí óðàì çîðèãèéã áàäðààæ, òýäíèéã íýãòãýæ ºãäºã. Õ¿í ñî¸ëîîð äàìæóóëàí åðòºíö áà ººðèé㺺 á¿òýýæ áàéäàã. Ñî¸ë ººðºº õ¿íèé á¿òýýë òóóðâèë òºäèéã¿é õ¿í ñî¸ëûã íýýæ, åðòºíö áîëîí ººðèé㺺 ººð÷ëºí õóâèðãàæ áàéäàã. Õ¿í ñî¸ëûã öîãöëîí á¿òýýã÷, áàñ ººðºº ñî¸ëûí á¿òýýë áîëäîã. Ñî¸ë íü õ¿íèé óã ¿íý öýíýýñ ¿¿ñìýë ç¿éë. Ñî¸ë íü õ¿íèé îíü÷ áàéäàë, çàí ñóðòàõóóí, óðëàãèéã áèé áîëãîæ, ò¿¿íä çîõèöñîí ç¿éëýýð èëýð÷ áàéäàã. Áèä ñî¸ëûã òàíüæ ìýäñýíýýð áèäíèéã ººð ñî¸ë, áàñ øèíý á¿òýýë÷ òóðøëàãà õ¿ëýýæ áàéäàã. Ñî¸ë íü åðòºíöºä õàíäàõ õ¿íèé õàðèëöààãààð òîäîðõîéëîãäîí, õ¿í åðòºíöèéã “ººðèéí” áîëãîæ, õ¿ì¿¿íèé îðøèõ àõóé îðîí áîëäîã. Èíãýõäýý õ¿ì¿¿ñèéí åðòºíöèéã îéëãîæ ìýäýõ, õàðèëöàí îéëãîëöîõ, ñýòãýëýýñ õàìòàòãàõ àðãûã çààæ ºãäºã. Ñî¸ë á¿ð íü åðòºíö áºãººä ººðòºº õàíäàõ õ¿íèé òîäîðõîé õàðèëöààãààð á¿òýýãäñýí õîñã¿é îð÷ëîí þì. Èéìä ñî¸ë íü õ¿íýýñ õ¿íä, ¿åýñ ¿åä äàìæèõäàà àÿíäàà áèø õ¿íèé á¿òýýë÷ èäýâõýýð èëýðäýã. Ñî¸ë íü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû àðãà õýðýãñýë, çîðèëãî, ¿éëäëèéã õýì õýìæýýòýé áîëãîõ òºäèéã¿é ¿íýëýõ ÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä òóñàëäàã. ªºðººð õýëáýë ñî¸ë íü õ¿íèé ¿éë àæèë, ¿éëäýë á¿ð ñàéí-ìóó, ñàéõàí-ìóóõàé, õàðãèñ-ýíýðýíã¿é, äýâøèëòýé-õóó÷èíñàã ãýõ ìýò ¿íýëýìæýýð ¿íýëýãääýã. Õ¿íèé ¿éëäëèéã ¿íýëýõ àðãà øàëãóóð ¿íýëýìæ áèé áîëñíîîð òýð íü õ¿íèé çàí áàéäàëä ¸ñ äýãèéã òîãòîîæ ºãäºã. Á¿õ ñî¸ë íýã ýõ áóëãààñ, ººðººð õýëáýë õ¿í, ò¿¿íèé íèéòëýã ò¿ãýýìýë ÷àíàðààñ ¿¿äýëòýé. Ñî¸ë áîëãîí õ¿í ë¿ãýý àäèë íàñíû ¿å øàòûã äàìæèí ºíãºðäºã. Ñî¸ë á¿ðä áàãà, ºñâºð íàñ, ýðèéí öýýíä õ¿ðñýí èäýð íàñ÷ áèé , õºãøðºë ÷ áèé. Ãýâ÷ ñî¸ëûí

ãîë àìèí ñ¿íñ íü ¿íýò ç¿éëýýð àìüäðàã÷

õ¿ì¿¿ñèéí ñýòãýë ç¿ðõýíä îðøèæ ,

õ¿ì¿¿ñ áèäýíòýé õàìò áàéäàã Òýãâýë ñî¸ë ãýäãèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëíî. Õ¿íä áàéãàà õ¿íëèã ç¿éë áîëãîíûã ñî¸ë õýìýýí åðºíõèéëýí õýëæ áîëíî. Õ¿íä áàéãàà õ¿íëèã ç¿éë ãýäýã íü : 

õ¿íèé ýíýðýíã¿é áîäü ñýòãýë /õàéðëàõóé,ýíýðýõ¿é,àñàðõóé/



õ¿íëýã ¸ñ ñóðòàõóóí, õ¿í õ¿íäýý õàíäàõ õàðüöàà



õ¿íèé áàéãàëüä óõààëãààð äàñàí çîõèöîõ



àëèâààã á¿òýýí öîãöëóóëàã÷ õ¿÷



àìüäðàëûí õýâ ìàÿã



àæ òºðºõ õóóëü ¸ñûã òîãòîîí õýðýãæ¿¿ëýõ õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà ýäãýýðèéã áàãòààí õýëæ áîëíî. Ñî¸ë íü õýëíèé íýãýí àäèë õ¿íèé óõàìñàðëàõóéí íýã õýëáýð áºãººä õ¿íèé áèå

ìàõáîäûí õèéãýýä ñýòãýö, ñýòãýõ¿é, îþóí óõààíû á¿òýýë÷ ¿éë àæèëëàãààíû ¿éë ÿâö ¿ð ä¿í þì. Õ¿í íýã òàëààð áàéãàëèéí õóâüñëûí ¿ð ä¿íä ¿¿ññýí áàéãàëèéí ãàðàëòàé ìàòåðèàëëàã àìüòàí, íºãºº òàëààð îþóí ñàíààíû, íèéãìèéí àìüòàí. ¯¿ãýýðýý õ¿í áàéãàëèéí “ººðºº àÿíäàà õèéæ ÷àäàõã¿é îþóíû ¿íýò ç¿éëèéã á¿òýýã÷, òýýã÷, õýðýãëýã÷ áîëäîã. Õ¿í áàéãàëèéí òºäèéã¿é ñî¸ëûí ¿ð áºãººä áèîëîãèéí ãýõýýñýý èë¿¿ íèéãìèéí àìüòàí, ò¿¿íèé óã ÷àíàð íü ìàòåðèàëëàã ãýõýýñýý îþóíëàã ñàíààíû øèíæòýé. Óã ÷àíàðòàà õ¿í îþóíû á¿õ ìàòåðèàëëàã øèíæèéã õîñîëñîí. Õ¿í îþóíû õýðýãöýýãýý õàíãàõûí òóëä óðàí ñàéõíû ¿íýò ç¿éë, çàí ñóðòàõóóíû, ãîî ç¿éí ýðìýëçýë, óëñ òºð, ¿çýë ñóðòàë, øàøèí, øèíæëýõ óõààí, óðëàãèéã áèé áîëãîäîã. Õ¿í ñî¸ëûí õºãæèëä òîãòîëöîî ¿¿ñãýã÷ ýõ ñóðâàëæ áîëäîã. Õ¿í ñî¸ëûã á¿òýýæ, ººðèé㺺 õºãæ¿¿ëýõ õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàäàã. Õ¿í ñî¸ëûí ýõ ñóðâàëæ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿í áîëäãèéíõîî õóâüä ñî¸ëûí ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëãî, àðãà õýðýãñýë, ò¿¿íèé ñàíàà ñýäýë, áèåëýë áîëäîã. Õ¿í ñî¸ëò àìüòàí áîëîõûíõîî õóâüä àäãóóñ àìüòíû çàí àðàíøèíãààñ ÿëãàðàõ çàí òºëºâèéã òîãòîîí òºëºâø¿¿ëäýã. Ñî¸ëûí òóñëàìæòàéãààð õ¿í àäãóóñ àìüòíû åðòºíöººñ ãàð÷, íèéãìèéí çîðèëãîî óõàìñàðëàñàí óõààíò õ¿íèé åðòºíöºä î÷äîã.

Õ¿íèéã ã¿í ã¿íçãèé òºëºâø¿¿ëýõ ãîë ç¿éë íü ñî¸ë áºãººä øèíý õ¿íèéã áàéíãà á¿òýýäýã ãýõýä áîëíî. Ñî¸ë áà ñî¸ëûí ãàäíà îþóí óõààí á¿õèé íèéãìèéí àìüòàí óõààíò õ¿ì¿¿í áàéãààã¿é íü õ¿íèé ìºí ÷àíàðòàé õîëáîîòîé. Õ¿íèé ìºí ÷àíàðûã àâ÷ ¿çýõäýý áèîëîãèéí ìºí ÷àíàðòàé íü õîëáîí ¿çäýã. Õ¿í áàéãàë áà ñî¸ëä, áàéãàëèéí á¿òýýë÷ õóâüñàëä ã¿í õàìààðàëòàé, Òóõàéëáàë: ñî¸ë íü õ¿íèé øèíýýð á¿òýýñýí

áàéãàë þì. Õ¿í áàéãàëèéã äàõèí á¿òýýæ èíãýñíýýðýý

ººðèé㺺 ñî¸ëûí ñóáúåêò, ñî¸ëûã á¿òýýã÷ ýðäýíýò õ¿í ãýäãýý áàòàëäàã. Ñî¸ëûí ¿íýò ç¿éë íü õ¿íèé çàí àâèðò îðøäîã áîë ñî¸ë íü áèå õ¿íèé çàí áàéäàëä îðøäîã. Ñî¸ëûí ç¿éëèéã á¿òýýæ áèé áîëãîõ àðãà, èëðýõ õýëáýð, àãóóëãààð íü åðºíõèéä íü ýäèéí áà îþóíû ñî¸ë ãýæ õóâààäàã. Áèåò ç¿éëýýð èëýð÷ áàéãàà íü ýäèéí ñî¸ëûí ç¿éë, óõàìñàðëàë, îþóí ñàíààíû ¿éë àæèëëàãààãààð áèé áîëæ áàéãàà íü îþóíû ñî¸ëûí ç¿éë áîëäîã. Ñî¸ëûí ¿çýãäýë, ñî¸ëûí ç¿éëñ, ñî¸ëûí ¿éëäýë á¿õýí íü ÿìàð íýãýí þìàíä çààâàë çîðüæ ÷èãëýñýí áàéäàã. Ñî¸ëûí àëèâàà ç¿éë íü õ¿í òºðºëõòíèé, ýñâýë òîäîðõîé ¿íäýñòíèé åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, ò¿¿íä òóëãóóðëàæ åðòºíöèéã òàíüñàí òàíèëòûíõ íü õýâ ìàÿã, òîãòñîí õýìæ¿¿ðèéí èëýðõèéëýë áîëäîã. Ýíý íü ¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýíèé õýâ ìàÿã áóþó ºâºðìºö îíöëîãèéã òîäîðõîéëîõ èòãýëö¿¿ð áîëäîã. Èéíõ¿¿ õýë, ñî¸ë õî¸ð óõàìñðûí õýëáýð áîëîõûí õóâüä ìàø óÿëäààòàé áàéäàã ó÷ðààñ ñî¸ëûí òóõàé àñóóäàë, ÿëàíãóÿà àëèâàà ñî¸ëò-õýëò ¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýã ñóäëàõ ñóóðü áîëäîã. Ñî¸ëò-õýëò ¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýã ñóäàëíà ãýäýã íü òóõàéí ¿íäýñòíèé õýëíèé òýìäãèéíõ íü ñî¸ëûí ó÷èð õîëáîãäëûã íýýí ãàðãàíà. ªºðººð õýëáýë õýëýýð äàìæóóëàí õýë, ñî¸ëûã ñóäàëíà ãýñýí ¿ã. Õýë ñî¸ëûí õàðèëöàí õàìààðëûí àñóóäàë íü ¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýíèé òºëºâ áàéäàë, õýâ øèíæ, çóðøèë, äàäëûã õýëíèé òîäîðõîé áàðèìò õýðýãëýãäýõ¿¿íä òóëãóóðëàí òàéëáàðëàõ ãîë ýõ ñóðâàëæ áîëäîã. Õýë-ñî¸ë õî¸ðûí õàðèëöàí õàìààðëûí òóõàé àñóóäëûí ÿçãóóð ýõ ñóðâàëæ íü íýí ýðòíýýñ óëáààòàé. Â. Ôîí Ãóìáîëüäò “Õýë áîë ¿íäýñíèé îþóí ñàíààíû õ¿÷ öîãöëîí á¿ðäýõ ýõ ñóðâàëæ þì ãýýä ººð ººð õýë ãýäýã íü òóõàéí íýã þìûã ººð ººðººð òýìäýãëýíý ãýñýí õýðýã îãò áèø, õàðèí ò¿¿íèéã ººð ººðººð / ÿëãàâàðòàé / õàðæ áàéíà ãýñýí ¿ã” õýìýýñýí íü àëèâàà ç¿éë àìàí áóþó áè÷ãèéí õýëýýð äàìæèí èëðýõäýý

òóõàéí

¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýíèé îíöëîãèéã íàðèéí ÷àíä òóñãàäàã ãýäãèéã îíöëîí òýìäýãëýñýí áàéíà.

Äýëõèéí îëîí õýëíèé òóõàé Äýëõèéí îëîí ¿íäýñòíèé õýëýíä ýðò ýä¿ãýýãèéí àìüä ìºõñºí õýë á¿ãä áàãòäàã. Ýä¿ãýý äýëõèé äýýð 2796 ººð òºðëèéí õýë, 3000-ààä àÿëãóó áàéíà. Ýäãýýð íü 24 á¿ëýãò õóâààãäàõ áà ¿¿íèé 30 íü òîìõîí õýë áàéäàã. 50 ñàÿàñ äýýø õ¿í ÿðüæ áóé õýëèéã òîì õýë ãýäýã. Òóõàéëáàë: Àíãëè õýë, Àðàá õýë, Áåíãàë õýë, Ãåðìàí õýë, Èíäîíåçè õýë, Èñïàíè õýë, Èòàëè õýë, Îðîñ õýë, Ïîðòóãàëè õýë, Ôðàíö õýë, Õèíä õýë, Õÿòàä õýë, ßïîí õýë ãýõ ìýò. Àíãëè õýëýýð 540ñàÿ, Ôðàíö õýëýýð 106ñàÿ, Àðàá õýëýýð 200 ñàÿ, îðîñ õýëýýð 350ñàÿ, Õÿòàä õýëýýð1ìèëëèàðä 500ñàÿ, Ãåðìàí õýëýýð 80ñàÿ, ßïîí õýëýýð 123 ñàÿ õ¿í ÿðüäàã. Äýëõèéí îëîí õýëèéã õýä õýäýí òîì ÿçãóóð õýë áîëãîæ õóâààäàã. Æèøýý íü: Ìîíãîë õýë Aëòàé ÿçãóóðûí õýëýíä áàãòäàã. ßçãóóð õýëí¿¿ä äîòðîî á¿ëýã õýë áîëîí õóâààãäàæ, á¿ëýã õýë òóñ á¿ðäýý äîòðîî ñàëàà áîëîí çàäàðäàã. Äýëõèéí îëîí õýëèéã àíãèëàõäàà 2 ¿íäñýí çàð÷èìä òóëãóóðëàí íýãä ¿ã ç¿éí ¿¿äíýýñ, íºãºº íü ãàðàë ¿¿ñëýýð íü àíãèëäàã. Õýëèéã ¿ã ç¿éí ¿¿äíýýñ àíãèëàõ íü òóõàéí íýãýí ¿åèéí õýë¿¿äèéã òýäãýýðèéí ãàðàë ¿¿ñýë íýãòýé ýñýõèéã õàðãàëçàëã¿éãýýð çºâõºí ãàäààä áàéãóóëàë áóþó ¿ã ç¿éí øèíæ¿¿äèéí îéðîëöîî áàéäëûã ¿íäýñëýí òóëãóóðëàí àíãèëàõàä îðøäîã. ßìàðâàà íýã õýëíèé ¿ã ç¿éí áàéãóóëàë áîë òýð õýëíèé õýë ç¿éí ÷óõàë õýñýã áîëäîã òóë õýëèéã àíãèëàõàä òîõèðîìæòîé áàéäàã. Ó÷èð íü ãàðëûí òàëààð ÿëãààòàé õýëí¿¿ä ¿ã ç¿éí òàëààð îéðîëöîî áàéæ áîëäîã. ¯ã ç¿éí ¿¿äíýýñ á¿õ õýëèéã íóãàðõàé õýë, çàëãàâàðò õýë ãýæ õî¸ð õóâààæ áîëíî. Íóãàðõàé õýëèéã çàäëàã áà íèéëýã õýë ãýæ õî¸ð õóâààäàã. Çàëãàâàðò õýëýíä äàãàâðóóä íü òóñ òóñäàà óòãàòàé áàéäàã áºãººä àð àðààñ íü äàãàâðóóäûã öóâðóóëàí çàëãàäàã. Õýëèéã ãàðàë ¿¿ñëýýð íü àíãèëàõäàà õýë¿¿äèéã óã ãàðàë íýãòýéãýýð íü ÿçãóóð õýë áîëãîí àíãèëäàã. Õýëèéã ãàðàë ¿¿ñëýýð àíãèëàõäàà òºðºë õýë¿¿äèéã òîãòîîäîã áà ýäãýýð õýë¿¿ä íü óãòàà íýã ¿íäñýí õýëíèé ÿíç á¿ðèéí õºãæëèéí ¿ð ä¿íä ãàð÷ýý.

Òºðºë õýëèéã äîòîð íü õîëûí áà îéðûí òºðºë õýë ãýæ õóâààäàã. Æèøýý íü: æèíõýíý ìîíãîë õýë, ºâºð ìîíãîë õýë, ìîíãîð, ìîãîë, äàãóóð, áîàíü, äóíøààí õýëí¿¿ä íü îéðûí òºðºë õýë, õàðèí ò¿ðýã, ìàíæ, õàìíèãàí, ñîëîíãîñ, ÿïîí õýëí¿¿ä íü õîëûí òºðºë õýë áîëäîã.

Ìîíãîë õýë Ìîíãîë õýë íü Àëòàéí ÿçãóóðûí õýëýíä áàãòäàã áà óã ÿçãóóðûí õýëèéã Àëòàéí óóëûí íýðýýð íýðëýí çàíøñàí. Àëòàé ÿçãóóðûí õýëýíä ñ¿¿ëèéí ¿åä ýðäýìòýä ñîëîíãîñ, ÿïîí õýëèéã îðóóëàõ ñàíàë òàâèõ áîëñîí. Îðîñûí íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Á.ß.Âëàäèìèðöîâ 1929 îíä õýâë¿¿ëñýí “Ìîíãîë áè÷ãèéí õýë áà õàëõûí àÿëãóóã çýðýãö¿¿ëñýí õýë ç¿é áè÷èãòýý” àëòàéí õýëèéã çýðýãö¿¿ëýí ñóäëàñíû ¿íäñýí äýýð, àëòàéí õýëí¿¿ä òºðºë áîëîõûã ìàðãààíã¿é áàòàëñàí. Àëòàéí ¿íäñýí õýë ýä¿ãýý áàéõã¿é áîëîâ÷ àëòàéí ýõ õýëíèé õºãæëèéí ÿâöàä ¿¿ññýí ò¿ðýã, ìîíãîë, òóíãóñ õýë¿¿ä áàéíà. Ýäãýýð õýë¿¿ä çºâõºí óãñðóóëàí çàëãàäàã äàãàâàðò õýëíèé õóâüä áèø äîòîîä íóãàðëûí àðãà íýãýí àäèë áàéñíûã òýìäýãëýæýý. Àëòàéí õýëí¿¿äèéí íýã îíöëîã øèíæ íü çàëãàìàë õýë ººðººð õýëáýë ¿ãèéí ÿçãóóð äýýð íü äàãàâàð, íºõöºëèéã àð àðààñ íü øóóä óãñðóóëàí çàëãàäàã. ̺í àâèà ç¿éí ¿çýãäë¿¿ä íü íèéòëýã øèíæòýé, ýãøèã çîõèöîõ ¸ñ, ãèéã¿¿ëýã÷ çîõèöîõ ¸ñ, ÿëàíãóÿà ¿ã ç¿éí òàëààð èõ òºñòýé øèíæòýé áàéäàã. Îäîî ìîíãîë õýëýýð 8 ñàÿ ãàðóé õ¿í, ¿¿íýýñ Ìîíãîë óëñàä 2 ñàÿ 500 ìÿíãà ãàðóé, ªâºð ìîíãîëä 3 ñàÿ 690.000 ãàðóé õ¿í ÿðüæ áàéíà. Àëòàéí ÿçãóóðûí õýëíèé ìîíãîëûí ñàëáàð õýëýýð ÿðèëöàã÷èä: Ìîíãîë óëñ, Îðîñûí Áàéãàë äàëàé îð÷èì, Èæèë ìºðíèé àäàã õàâü, ªâºð ìîíãîë Øèíæààí õýìýýõ Øèíý õÿçãààð áîëîí Ãàíüñó ìóæèä, Ëõàñûí îéðîëöîî õî¸ð õýñýã ãàçàðò ñóóõ

¿íäýñòí¿¿ä

áàãòäàã.

Àëòàé

ÿçãóóðûí

õýëíèé

ìîíãîëûí

ñàëáàðààð

ÿðèëöàã÷äûí ìîíãîë õýëèéã äîòîð íü Ìîíãîë, Ìîíãîð, Ìîãîë, Äàãóóð, Áàîíü, Äóíñÿíü õóâààäàã.

Àëòàéí ºâºã

Íèéò Ìîíãîë õýë

Ìîíãîë õýë

Ò¿ðýã õýë

Òóíãóñ õýë

Ìîíãîë õýëíèé ò¿¿õèéã Àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîî áàãø, Ǻâëºëòèéí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Á.ß. Âëàäèìèðöîâûí àíãèëàëä òóëãóóðëàí ºâºã ìîíãîë õýë, ýðòíèé ìîíãîë õýë, äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýë, îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýë ãýæ äºðºâ õóâààñàí. 1. ªâºã ìîíãîë õýë: ªâºã àëòàéí õýëíýýñ ìîíãîë õýë áèåý äààí ñàëæ ãàðñàí öàãààñ ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ¿å õ¿ðòýëõ õýëèéã ºâºã ìîíãîë õýëýíä õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çñýí. Ýíä Õ¿íí¿ óëñûí ¿åýñ ìîíãîë áè÷ãèéã àâ÷ õýðýãëýõ õ¿ðòýë ¿åèéã õàìààðóóëàí àâ÷ ¿çýæ áîëíî. 2. Ýðòíèé ìîíãîë õýë: ªâºã ìîíãîë õýëíèé ñ¿¿ë ¿åýñ XI-XII çóóíû ¿åèéã õàìðàõ áºãººä ýíý ¿åä õî¸ð ãîë àÿëãóóòàé áàéñàí. Ýíý ¿åèéí õýëíèé îíöëîãèéã òóñãàñàí áè÷ãèéí äóðñãàë óëàìæëàãäàí ¿ëäýýã¿é áîëîâ÷ XIII-XIV çóóíû ýõýí ¿åèéí ìîíãîë áè÷ãèéí äóðñãàëóóäûã ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ñ¿¿ë ¿åèéí ¿íäñýí øèíæ çîõèõ õýìæýýãýýð òóñãàñàí ãýæ ¿çäýã. 3. Äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýë: XII çóóíààñ XV-XVIçóóíûã õàìðàõ áºãººä ýíý ¿åä ìîíãîë õýë ºìíºä, òºâ, ºðíºä ãýñýí ãóðâàí òîì àÿëãóóíä õóâààãäàæ áàéñàí. Ýíý ¿åèéí áè÷ãèéí äóðñãàëóóä õàäãàëàãäàí ºíººã õ¿ðòýë áèäíèé ¿åä óëàìæëàãäàí èðñýí íü áàÿðëóóøòàé. 4. Îð÷èí ¿åèéí ìîíãîë õýë: XVI, XVII çóóíààñ ºíºº ¿å õ¿ðòýë. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýë íü Òºâ õàëõûí àìàí àÿëãóóí äýýð ñóóðèëñàí. ªºðººð õýëáýë á¿õ ìîíãîë õýë àÿëãóóíóóäàä Ìîíãîë õýë ãîë öºì íü áîëæ áàéíà.