Kenny Ockham

1 Spade, Paul Vincent, «Μεσαιωνική Φιλοσοφία», στο Anthony Kenny (επιμ.), Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, μτφρ. Δ. Ρισσάκη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005, σ. 148151. [Στις παραπομπές σας, να δίνετε τον αριθμό σελίδων που είναι στην αγκύλη π.χ. (Spade, 2005: 165)]

Ο Γουλιέλμος τον Όκαμ [148] Ο Γουλιέλμος του Όκαμ (William Ockham, περ. 1285-1374) ήταν, όπως και ο Σκότους, Φραγκισκανός. Όμως σε φιλοσοφικά θέματα, όπως επίσης και σε πολλά θεολογικά, οι απόψεις τους ήταν εκ διαμέτρου αντίθετες. Ο Όκαμ απέρριψε ασυζητητί την ύπαρξη των πραγματικών καθόλου ή των κοινών φύσεων, είτε στην εκδοχή του Σκότους είτε σε οποιαδήποτε άλλη. Πίστευε ότι τα καθόλου ήταν θεωρητικώς [149] περιττά, και σε κάποιες εκδοχές τους τουλάχιστον, εννοιολογικώς ασυνάρτητα. Υπερασπίστηκε αυτές τις απόψεις με πλήθος ισχυρών επιχειρημάτων. Ως προς αυτό, πίστευε ότι ακολουθούσε την πραγματική διδασκαλία του Αριστοτέλη ενάντια σε άλλους οι οποίοι είχαν νοθεύσει την αριστοτελική θεωρία με ξένα στοιχεία από τον Πλάτωνα ή τους Άραβες. Η θεωρία του Όκαμ για τα καθόλου καλείται «νομιναλισμός» γιατί, κατά τη γνώμη του, μόνο τα ονόματα (συμπεριλαμβανομένων των εννοιών, οι οποίες για αυτόν λογαριάζονταν ως «ονόματα» σε μία νοητική γλώσσα) μπορούν πραγματικά να «κατηγορηθούν σε πολλά». Μόνον αυτά ταιριάζουν στον αριστοτελικό ορισμό των καθόλου με όρους δυνατότητας κατηγόρησης. Δεν υπάρχει τίποτα απολύτως που να ταιριάζει στον ορισμό που δίνει ο Βοήθιος στο καθόλου, ότι είναι «κοινό σε πολλά». Για τον Όκαμ, η επί μακρόν αναζήτηση μιας «αρχής εξατομίκευσης» ήταν απλώς χαμένος κόπος και χαμένο μελάνι. Τα πράγματα δεν χρειάζεται να «εξατομικευτούν»[150] είναι εξ αρχής άτομα- έτσι έρχονται. Όμως αυτό που πρέπει να εξηγήσει κανείς, δεδομένου ότι δεν υπάρχει τίποτα απολύτως κοινό μεταξύ του ενός ατόμου και του άλλου, είναι πώς ο νους μπορεί παρόλα αυτά να σχηματίζει καθολικές ή γενικές έννοιες που τρόπον τινά ταιριάζουν σε πολλά άτομα ταυτόχρονα. Εν ολίγοις, δεν χρειάζεται κάποια μεταφυσική «αρχή εξατομίκευσης»· αυτό που χρειάζεται είναι κάποια γνωσιολογική «αρχή καθολίκευσης». Ως προς αυτό, ο Όκαμ είναι αρκετά ειλικρινής και παραδέχεται ότι απλώς δεν γνωρίζει την απάντηση. Για να σχηματίσει τις καθολικές έννοιες, καθώς λέει, «η φύση εργάζεται μυστικά». Εντούτοις, είναι

2 σαφές ότι, στον Όκαμ, το επίκεντρο έχει μετατοπιστεί από ένα μεταφυσικό σε ένα γνωσιολογικό ερώτημα. Υπάρχει ένα άλλο θέμα στον Όκαμ, το οποίο ενίοτε χαρακτηρίζεται ως ένα είδος «νομιναλισμού», παρόλο που είναι τελείως ανεξάρτητο από την απόρριψη των καθολικών οντοτήτων. (Στην πραγματικότητα, ο «νομιναλισμός» είναι όρος που χρησιμοποιείται σε μεγάλη ποικιλία ισχυρισμών, και πρέπει να είναι κανείς πολύ σαφής για το τι εννοεί, όταν τον χρησιμοποιεί). Αυτό το άλλο ανεξάρτητο θέμα, είναι το σχέδιο του Όκαμ να περιορίσει τις οντολογικές κατηγορίες σε δύο μόνο: την ουσία και το ποιόν. Ο Όκαμ πίστευε και υποστήριζε ότι οι υπόλοιπες οκτώ παραδοσιακές αριστοτελικές κατηγορίες μπορούσαν να απαλειφθούν και να μείνουν μόνον οι συγκεκριμένες δύο. Ήταν απλώς συντομευμένοι τρόποι για να μιλάει κανείς για ουσίες και ποιότητες. Αυτό το μέρος της φιλοσοφίας του Όκαμ χρήζει συζήτησης. Παρόλο που επανειλημμένως διατείνεται ότι τέτοιου είδους αναγωγές είναι κατ' αρχήν εφικτές, προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι δεν παρουσιάζει ούτε ένα ικανοποιητικό παράδειγμα μιας τέτοιας αναγωγής. Όλα τα παραδείγματα που παρουσιάζει είναι ατελείς αναγωγές· προτάσεις που περιέχουν όρους με τις υπόλοιπες αριστοτελικές κατηγορίες αναλύονται με όρους άλλων προτάσεων, μόνο που εκείνες οι άλλες προτάσεις σε καμία περίπτωση δεν περιέχουν μόνον όρους ουσίας και ποιότητας (και λογικά μόρια). Αυτή η περίεργη κατάσταση έχει κάνει ορισμένους σύγχρονους μελετητές να αναρωτιούνται μήπως το οντολογικό πρόγραμμα του Όκαμ έχει ίσως παρανοηθεί. Παρόλο που αναμφίβολα ο Όκαμ ήταν μνημειώδης και σημαντικός στοχαστής, η επιρροή του δεν μπορεί να φανεί εύκολα, ακόμη και αν σου πουν πού να ψάξεις. Για παράδειγμα, θεωρείται ότι τα λογικά συγγράμματα του επηρέασαν, και μάλιστα καθοριστικά, την ανάπτυξη της ύστερης μεσαιωνικής λογικής. Όμως, η επιρροή του από την άποψη αυτή έχει υπερεκτιμηθεί. Ενίοτε μάλιστα οι λογικές του θέσεις έχουν συσχετιστεί με τη μεταφυσική του, με αποτέλεσμα να γίνεται λόγος για την «νομιναλιστική λογική» του Όκαμ. Τίποτα δεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από την αλήθεια. Ομολογουμένως, πολλά από όσα λέει ο Όκαμ για τη λογική βρίσκονται και σε μεταγενέστερους συγγραφείς. Όμως σχεδόν σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο Όκαμ δεν [151] είναι πρωτότυπος σε αυτά τα αποσπάσματα, και απλώς επαναλαμβάνει ήδη γνωστές θεωρίες. Για παράδειγμα, όσα λέει για την «προσωπική προϋπόθεση» -δηλαδή, το είδος αναφοράς που έχει ένας όρος, όταν αναφέρεται σε πράγματα στα

3 οποία μπορεί πραγματικά να κατηγορηθεί (παρά το όνομα, αυτά τα πράγματα δεν χρειάζεται να είναι «πρόσωπα») - έχουν συχνά χαρακτηριστεί ως όχημα για το νομιναλιστικό πρόγραμμα του 'Οκαμ ενάντια στα καθόλου, γιατί επικαλείται μόνον άτομα και όχι κοινές φύσεις. Ωστόσο, ο Γουόλτερ Μπέρλεϊ (περ. 1275-1344/5), εκπρόσωπος της ρεαλιστικής θεωρίας των καθόλου, υποστήριξε μία άποψη που λειτουργεί σχεδόν με τον ίδιο τρόπο (σε ορισμένες περιπτώσεις η αντιστοιχία είναι σχεδόν λέξη προς λέξη). (Σε άλλα θέματα, ομολογουμένως, ο 'Οκαμ και ο Μπέρλεϊ διαφωνούσαν καθέτως). Εντούτοις, όταν ο 'Οκαμ όντως υποστηρίζει όχι ευρείας κυκλοφορίας, αλλά χαρακτηριστικά δικές του λογικές απόψεις, συνήθως δεν πρόκειται για απόψεις που σημείωσαν επιτυχία και άσκησαν επιρροή αργότερα. Για παράδειγμα, η θεωρία του ότι οι προτάσεις με ρηματικό χρόνο διαφορετικό από τον ενεστώτα, ή με ρητές τροπικές λέξεις όπως «πιθανώς» ή «κατ' ανάγκην», είναι αμφίσημες, και ότι πρέπει κανείς να τις αναγνώσει με μία από τις δύο διακριτές σημασίες τους, διαφέρει από τη συνήθη θεωρία ότι αυτές οι προτάσεις έχουν μονοσήμαντη ανάγνωση που εμπεριέχει τη διάζευξη των δύο αναγνώσεων, κάτι που είναι τελείως διαφορετικό. Υπάρχουν πολλές ακόμα διαφορές ορολογίας και δόγματος. Τίποτα από τα προαναφερθέντα φυσικά δεν ακυρώνει τη σημασία, αλλά ούτε και τις λεπτές αποχρώσεις, της σκέψης του 'Οκαμ. Εγείρουν μόνο αμφιβολίες σχετικά με την επιρροή της σε τομείς στους οποίους μπορεί να μην έφτασε καν.