ـ ـﻮل HO
H2
HO
I
HO
OH OH
OH
HO HO
OH
CHCH 2NH2
2
2
NH
CH
H2
HO
HO
CH
C
C
−3
1
H
O
NH
2C
2
CH
CH
OH
CH
CH
1
OH
HO
2
15 H 25
OH
−3
O
CH OH
C
O
I
OH
I
OH
OH
HO
HO
HO
2
CH 2CH 2NH
HO
د ﻓ ـ ـ ـﻨ ـ ﺎرﺑ ـ ـ ـﺮ ى آن ﻛ ـ ـ ﺘﻖﻫـ ـﺎ و ﻣﺸ ـ ـ ـ I
زﻫﺮا ارزاﻧﻰ
*
15 H 25
C
ﭼﻜﻴﺪه ﺳﺎﻻﻧﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫﺎ ﺗﻦ ﻓﻨﻮل در ﺟﻬﺎن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻰﺷﻮد و ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺎدهى اوﻟﻴﻪ در ﺗﻬﻴﻪى ﻣﻮاد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻰﮔﻴﺮد .ﻣﺸﺘﻖﻫﺎى ﻓﻨﻮل ﻧﻴﺰ ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻰ ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮدى ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮاد داروﻳﻰ ،ﻣﺎدهى اوﻟﻴﻪى ﺑﺴﻴﺎرى از ﺑﺴﭙﺎرﻫﺎ و ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺧﻮاص ﭘﺎد اﻛﺴﻨﺪﮔﻰ ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎى ﮔﺴﺘﺮده ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ. ±≥∏∑ÊU² “ ¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ
ﻛﻠﻴﺪ واژهﻫﺎ :ﻓﻨﻮل ،ﻓﺮم آﻟﺪﻫﻴﺪ ،ﺑﺴﭙﺎر ،ﻛﺎرﺑﺮد
٣٤
آﻏﺎز ﺳﺨﻦ ﻧﺎم ﻓﻨﻮل ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮادهاى از ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎى آروﻣﺎﺗﻴﻚ اﺷﺎره دارد ﻛﻪ داراى اﺳﺘﺨﻼف ﻫﻴﺪروﻛﺴﻰ روى ﺣﻠﻘﻪى ﺑﻨﺰن ﻫﺴﺘﻨﺪ .ﺧﺎﺻﻴﺖ وﻳﮋهاى ﻛﻪ ﺳﺒـﺐ ﺗـﻔـﺎوت ﻓﻨـﻮلﻫﺎ ﺑﺎ اﻟﻜﻞﻫـﺎ ﻣـﻰﺷـﻮد ،ﻗـﺪرت اﺳﻴﺪى ﻓﻨـﻮلﻫﺎﺳﺖ؛ ﻓﻨـﻮلﻫﺎ اﺳﻴﺪﻫﺎى ﺿﻌﻴﻔﻰ ﻫﺴﺘﻨـﺪ ﻛـﻪ ﺑـﺎ
NaOHﺧﻨﺜﻰ ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ. ﻓﻨﻮل ﻣﺎدهاى ﺑﺎ ﺑﻠﻮرﻫﺎى ﺳﻮزﻧﻰ ﺷﻜﻞ و ﺑﻰرﻧﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑـﺮاﺑﺮ ﻧـﻮر و ﻫـﻮا ﺑﻪ ﺑـﻨـﻔـﺶ ،ﺗـﻐـﻴـﻴـﺮ رﻧﮓ ﻣـﻰدﻫـﺪ .اﻳـﻦ ﻣـﺎده اﻧـﺤـﻼلﭘـﺬﻳـﺮى ﭘـﺎﻳـﻴـﻨـﻰ در آب دارد و در ﺗـﻤـﺎس ﺑـﺎ ﭘـﻮﺳـﺖ، ﺳﻮﺧﺘﮕﻰﻫﺎى ﺷﺪﻳﺪى اﻳﺠﺎد ﻣﻰﻛﻨﺪ .ﻓﻨﻮل ﺑﻪ راﺣﺘﻰ از راه ﭘﻮﺳﺖ
vÖb“ Ë XFM ¨ vLOý
ﺟـﺬب ﻣـﻰﺷــﻮد و از راه ﺧـﻮن ﺑـﻪ ﻛـﺒــﺪ راه ﻣـﻰﻳـﺎﺑـﺪ .در ﻛـﺒــﺪ ﺳﻮﺧﺖوﺳﺎز آن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ،ﺗﻮﺳﻂ ﻛﻠﻴﻪ دﻓﻊ آن ﺻﻮرت ﻣﻰﮔﻴﺮد. ﭼﻨﺎنﭼﻪ ﻣﻘﺪار ﻓﻨـﻮل راه ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻪ ﺑﺪن زﻳﺎد ﺑﺎﺷﺪ ،ﻛﺒﺪ و ﻛﻠـﻴـﻪﻫـﺎ آﺳﻴﺐ ﻣﻰﺑﻴﻨﻨﺪ و دﺳﺘﮕﺎه ﺗﻨﻔﺲ و ﻗﻠﺐ ﺿﻌﻴ Qﻣﻰﺷﻮﻧﺪ[٥] . ﻣﺸﺘﻖﻫﺎى ﻓﻨـﻮل در ﺑﺴﻴﺎرى از ﻣﻮاد ﻃﺒﻴﻌﻰ ﻳﺎﻓﺖ ﻣﻰﺷـﻮﻧﺪ. ﺑﺮاى ﻧﻤﻮﻧﻪ ،اوروﺷﻴﻮل ١ﻛﻪ ﻣﺎدهاى ﺗﺤﺮﻳﻚ ﻛﻨﻨﺪه و ﺳـﻮزشآور اﺳﺖ و در ﺑﺮگ ﺑﻠـﻮط ﺳﻤﻰ و ﭘﻴﭽﻚ ﺳﻤﻰ وﺟـﻮد دارد ،ﻳﻜﻰ از ﻣﺸﺘﻖﻫﺎى ﻓﻨﻮل اﺳﺖ ،ﺷﻜﻞ.١
ﭘﺎد اﻛﺴﻨﺪهﻫﺎ و ﻣﻮاد ﻇﻬﻮر در ﻋﻜﺎﺳﻰ ﻓﻨﻮلﻫﺎى ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﻮاد ﻏﺬاﻳﻰ و آراﻳﺸﻰ ﺑﻪ ﺟﺎى ﻣﻮاد دﻳﮕﺮ ﻣﻮﺟـﻮد ،اﻛﺴﺎﻳﺶ ﻣﻰﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻧﻘﺶ ﭘﺎداﻛﺴـﻨـﺪﮔـﻰ از ﺧـﻮد ﻧﺸﺎن ﻣـﻰدﻫـﻨـﺪ .ﻫـﻴـﺪروﻛـﺴـﻰ آﻧـﻴـﺴـﻮل ﺑـﻮﺗـﻴـﻞدار ﺷـﺪه ) (BHAو ﻫﻴﺪروﻛﺴﻰ ﺗﻮﻟﻮﺋﻦ ﺑﻮﺗﻴﻞدار ﺷﺪه ) (BHTاز ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺎداﻛﺴﻨﺪهﻫﺎى ﻣﺘﺪاول ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻰروﻧﺪ ،ﺷﻜﻞ.٣ OH
OH
C (CH 3 ) 3
C (CH 3 ) 3
( CH 3 )3 C
OH OH
آ( ﺷﻜﻞ ١ﺳﺎﺧﺘﺎر اوروﺷﻴﻮل
ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎى ﻓﻨﻮل ﻓﻨﻮل ﻳﻜﻰ از ﻣﻌﻤﻮلﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاى ﻻﻳﻪﺑﺮدارى ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﻰ ﭘﻮﺳﺖ ﺻﻮرت اﺳﺖ و در ﺑﺮﻃﺮف ﻛﺮدن ﭼﺮوك و ﺗﻐﻴﻴﺮ رﻧﮕﺪاﻧﻪﻫـﺎ در ﺑـﺮاﺑﺮ ﻧﻮر آﻓﺘﺎب و ﻛﻨـﺪ ﻛـﺮدن ﻓـﺮاﻳﻨﺪ ﭘﻴـﺮى اﺛﺮﻫـﺎى ﻣﻨﺎﺳﺒﻰ دارد .ﺑﺎ اﻳﻦ ﻫﻤﻪ ﻓﻨﻮل ﻣﺎدهاى ﺑﺴﻴﺎر ﺳﻤﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ از راه ﭘﻮﺳﺖ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺬب ﺑﺪن ﺷﻮد. ﺑـﺮﺧﻰ از ﻣﺸﺘـﻖﻫـﺎى ﻓـﻨـﻮل ﺧﺎﺻﻴـﺖ ﮔـﻨـﺪزداﻳﻰ و اﺛـﺮﻫـﺎى ﺑﻴﻬـﻮشﻛﻨﻨـﺪﮔـﻰ دارﻧﺪ و در ﻓـﺮاوردهﻫﺎﻳﻰ ﻫـﻢﭼـﻮن ﺻﺎﺑﻮنﻫـﺎ، اﻓﺸﺎﻧﻪﻫﺎى ﮔﻨﺪزدا ،ﭘﻤﺎدﻫﺎ ،دﻫﺎن ﺷﻮﻳﻪﻫﺎ و ﻗﺮصﻫﺎى ﻣﻜﻴﺪﻧﻰ ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻰروﻧﺪ .اورﺗﻮﻓﻨﻴﻞ ﻓﻨﻮل ﻳﻜﻰ از ﻣﺸﺘﻖﻫﺎى ﻓﻨﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ در ﮔﻨﺪزداﻳﻰ ﺑﻴﻤﺎرﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻰﮔﻴﺮد ،ﺷﻜﻞ.٢ OH OH
OH CO 2H
( CH2 )5 CH 3
ﻫﮕﺰﻳﻞ رزورﺳﻴﻨﻮل ﻗﺮصﻫﺎى ﻣﻜﻴﺪﻧﻰ
ﺳﺎﻟﻴﺴﻴﻠﻴﻚ اﺳﻴﺪ ﮔﻨﺪزدا
ﺷﻜﻞ ،٤ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﺸﺘﻖﻫﺎﻳﻰ از ﻓﻨﻮل را ﻧﺸﺎن ﻣﻰ دﻫﺪ ﻛﻪ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻇﻬﻮر ﻋﻜﺲ ﺳـﻴـﺎهوﺳﻔﻴﺪ ﻣﻨﺎﺳﺒﻨﺪ .در اﻳﻦ ﻓـﺮاﻳﻨﺪ ،ﻓﻨـﻮل اﻛﺴﻴﺪ ﻣﻰﺷﻮد و ﻳﻮن ﻧﻘﺮهى ﻣﻮﺟﻮد در ژل ﺑﻪ ﻛﺎر رﻓﺘﻪ ،ﺑﻪ ﻓﻠﺰ ﻧﻘﺮه ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻰﻳﺎﺑﺪ. HO
OH
NHCH 3
HO
ﭘﺎراﻣﺘﻴﻞ آﻣﻴﻨﻮﻓﻨﻮل
ﻫﻴﺪروﻛﻴﻨﻮن ﺷﻜﻞ ٤
ﻓﻨﻮل و ﺑﺪن اﻧﺴﺎن از ﻣﻴﺎن ﻣﺸﺘﻖﻫﺎى ﻓﻨﻮل ﻛﻪ در ﺳﻠـﻮلﻫﺎى زﻧﺪه وﺟﻮد دارﻧﺪ، اﻧﺘﻘﺎل دﻫﻨﺪهﻫﺎى ﻋﺼﺒﻰ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﻰروﻧﺪ .ﺑـﺮاى ﻧﻤﻮﻧﻪ ،ﻣﻰﺗـﻮان ﺑﻪ اﭘﻰﻧﻔﺮﻳـﻦ ،ﻧـﻮراﭘﻰﻧﻔﺮﻳـﻦ و دوﭘﺎﻣﻴﻦ اﺷﺎره ﻛﺮد ،ﺷﻜﻞ.٥ دوﭘﺎﻣﻴﻦ
CH 2CH 2NH 2
HO
OH OH
HO
OH
OH
CO 2CH 3 CH 3
CH 3
CI
ﻣﺘﻴﻞ ﺳﺎﻟﻴﺴﻴﻼت ﻣﺴﻜﻦ ،دﻫﺎنﺷﻮى
ﭘﺎراﻛﻠﺮوﻣﺘﺎزاﻳﻠﻨﻮل ﺿﺪﻗﺎرچ ،اﻓﺸﺎﻧﻪى آﻓﺘﺎب ﺳﻮﺧﺘﮕﻰ ﺷﻜﻞ ٢
( CH2 )14 CH 3
ﭘﻨﺘﺎد ﺳﻴﻞ ﻛﺎﺗﻜﻮل ﻣﺤﺮك
ﻧﻮراﭘﻰﻧﻔﺮﻳﻦ
CHCH 2NH2
OH ﺷﻜﻞ ٥
HO HO
±≥∏∑ÊU² “¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ
اورﺗﻮﻓﻨﻴﻞ ﻓﻨﻮل دﻫﺎنﺷﻮى ﮔﻨﺪزداﻫﺎى ﺧﺎﻧﮕﻰ
O CH 3
ﺷﻜﻞ ٣ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻣﻮﻟﻜﻮﻟﻰ آ( BHAو ب( BHT
C15 H 25− 31
HO
ب(
CH 3
٣٥
وﻳﺘﺎﻣﻴﻦ Eﻛﻪ اﺛﺮ ﭘﺎداﻛﺴﻨﺪﮔـﻰ دارد ،در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺧـﻮد داراى ﻋﺎﻣﻞ ﻓﻨﻮﻟﻰ اﺳﺖ و در ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﺎﻫﻴﭽﻪﻫﺎ و ﮔﻠﺒﻮلﻫﺎى ﺳﺮخ رﻧﮓ ﺧﻮن ﺷﺮﻛﺖ ﻣﻰﻛﻨﺪ .ﻫـﻮرﻣﻮن ﺗﻴـﺮوﻛﺴﻴﻦ ﻛﻪ از ﻏﺪهى ﺗﻴﺮوﻳﻴـﺪ ﺗﺮﺷﺢ ﻣﻰﺷﻮد ،ﻧﻴﺰ از ﻋﺎﻣﻞ ﻓﻨﻮﻟﻰ ﺑـﺮﺧﻮردار اﺳﺖ .در ﻧﺘﻴﺠﻪى ﺣﻀﻮر اﻳﻦ ﻫـﻮرﻣـﻮن ،ﺷﻜﺴﺘﻦ ﻫـﻴـﺪروﻛﺮﺑﻦﻫﺎ و ﭘـﺮوﺗﻴﻴﻦﻫـﺎ و ﺗﺸﻜﻴﻞ دوﺑﺎرهى آنﻫﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﻣﻰﮔﻴﺮد ،ﺷﻜﻞ.٦ I CH 2 CHCO 2-
I
O
HO
NH 3+ I
I
اﻳﻦ واﻛﻨﺶ ﺑﺎ واﻛﻨﺶﻫﺎى ﺟﺎﻧﺒﻰ ﻓﺮاواﻧﻰ ﻫﻤﺮاه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺒﺐ ﺗﻴﺮه ﺷﺪن رﻧﮓ ﺑﺴﭙﺎر ﻣﻰﺷﻮﻧﺪ. ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻓﻨﻮل و ﻣﺸﺘﻖﻫﺎى آن ﺗﺮﻛﻴﺐﻫﺎﻳﻰ ﭘﺮﻛﺎرﺑﺮد در ﮔﺴﺘﺮهﻫﺎى ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻫﺴﺘﻨﺪ .از ﺟﻤﻠﻪ ﺗﻮاﻧﺎﻳﻰﻫﺎى ﻓﻨﻮلﻫﺎ ﻣﻰﺗﻮان ﺑﻪ ﻗـﺪرت ﮔﻨﺪزداﻳﻰ و اﺛﺮ ﺑﻴـﻬـﻮش ﻛﻨﻨﺪﮔـﻰ آنﻫـﺎ اﺷـﺎره ﻛـﺮد .ﻫﻢﭼﻨﻴـﻦ اﻳـﻦ ﺗـﺮﻛﻴﺐﻫـﺎ، ﺧﺎﺻﻴﺖ ﭘﺎداﻛﺴﻨﺪﮔﻰ داﺷﺘﻪ ،در ﺗﻬﻴﻪى ﺑـﺴـﻴـﺎرى از ﺑﺴﭙـﺎرﻫﺎ ﻧﻘﺶ ﻣﺎدهى اوﻟﻴﻪ را ﺑﺎزى ﻣﻰﻛﻨﻨﺪ .ﺑﻪ ﻫﺮﺣﺎل ،ﺳﻤﻰ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﻣﺎده و آﺳﻴﺒﻰ ﻛﻪ ﻣﻰﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎهﻫﺎى ﺑﺪن وارد ﻛﻨﺪ ،از ﻧﻜﺘﻪﻫﺎى ﻣﻬﻤﻰ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد.
ﺗﻴﺮوﻛﺴﻴﻦ * ﻣﻌﻠﻢ ﺷﻴﻤﻰ ﻧﺎﺣﻴﻪى ،١ﻛﺮج
CH 3 CH 3 CH 3
CH 3
2. Bakeland, L.
HO
CH 3
( CH2 )3 CH(CH 2 ) 3 CH( CH 2 )3 CH CH 3
O
وﻳﺘﺎﻣﻴﻦ E
CH 3 CH 3
1. Urushiol
.١ﺷﻴﻤﻰ آﻟﻰ ،ﺑﻴﻠﻰ و ﺑﻴﻠﻰ ،ﺗﺮﺟﻤﻪى دﻛﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮدى ﻫﺎﺷﻤﻰ و دﻛﺘﺮ ﻋﻠﻰ ﻋﺰآﺑﺎدى و دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﺳﻴﺪى ،اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺻﻨﻌﺘﻰ ﺷﺮﻳ.١٣٨١ ،Q 2. Ira Blie & Odian, Organic and Biochemistry, Connecting chemistry
ﺷﻜﻞ ٦
to your life, Freeman pub., 2000. 3. Brown & Foote, Organic Chemistry, 2nd Ed., Saunders Pub., 2000.
ﻳﻜﻰ از ﻗﺪﻳﻤﻰﺗﺮﻳﻦ ﺑﺴﭙﺎرﻫﺎى ﺳﻨﺘﺰى ،ﺑﺴﭙﺎر ﻓﻨﻮل ـﻓﺮمآﻟﺪﻫﻴﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦﺑﺎر در ﺳﺎل ١٩٠٠ﺗﻮﺳﻂ ﻟﺌﻮﺑﺎﻛﻠﻨﺪ ٢ﺗﻬﻴﻪ ﺷﺪ و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎى ﮔﺴﺘـﺮده ﻳﺎﻓﺖ .ﭼﻨﺎنﻛﻪ دﺳﺘﻪﻫﺎى ﻧﺴﻮز ﻇـﺮفﻫﺎى آﺷﭙﺰﺧﺎﻧﻪ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺘـﺪاولﺗﺮﻳﻦ ﻛﺎرﺑﺮد اﻳﻦ ﺑﺴﭙﺎر اﺳﺖ .واﻛﻨـﺶ ﺗﻬﻴﻪى اﻳﻦ ﺑﺴﭙﺎر ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ: O
4. Hill & Petrucci, General Chemistry, Prentice Hall Pub. , 1999. 5. ptcl. chem.ox.ac.uk/~hmc.hsci/chemicals/phenol.html 6. www2. iran.ir/fa/news/view/menu-152/8601115034131924.htm 7. chem.chem.rochester.edu/~chem421/novolak.htm
OH
OH O − H 2O
OH
+ H
OH ±≥∏∑ÊU² “ ¨≤È Á—ULý¨ ÂËœ Ë XOÐ È Á—Ëœ
OH OH
OH
ﺷﻜﻞ ٧
٣٦
H