Forts Within Pune

पुणे ििला रािगड

ििललयाची उ च ं ी : १३९४ मीटर.ििललयाचा पिार : िगरीदगुगडोगररागः पुणेििला : पुणेशेणी : मधयमििलले रािगड, ििदंवी सवराजयाची रािधानीगडाचा रािा, रािियाचा गडरािगड िे ििवािी मिारािाचे ै तयेला ४८ िि.मी. अंतरावर पििले पमुख राििीय िेद. बुलंद, बेलाग आिण बळिट रािगड आििी आपलयाला ििदंसुवराजयाची गवािी देत उभा आिे . पुणयाचया नऋ अन्‌ भोरचया बायवयेला २४ .मी. िि अंतरावर नीरा-वेळवड ं ी-िानदंी आिण गुंिवणी नाचया खो-याचया बेचकयात मुरंबदेवाचा डोगर उभा आिे. मावळभागामधये राजयिवसतार साधय िरणयासाठी रािगड आिण तोरणा िे दोनिी ििलले मोकयाचया े े िठिाणी िोते. तोरणा िरी अभे असला तरी बालेििलला आिारान ल ि ा न अस ल यामुळ.ेराििीयिे तयामानानदरमिणूनिाििललासोयीचानविता ा ि ग ड दगुगमअसूनतयाचाबालेििललातोरण े े मोठा आिे. ििवाय रािगडािडे िोणतयािी बािून य त ा न ा ए ख ादीटे,ि मिणू डीिि न ंआपले वानदीओलाडावीचलागते राििीय िेद मिणूएवढीसु न ििवािी रिकततािोती मिारािानी रािगडाची िनवड िेली .रािगडाला तीन माचया व बालेििलला आिे. बालेििलला सवात उंच असून तयाची समुदसपाटीपासूनची उंची १३९४ मीटर आिे.ििवतीथग रायगड शी ििवछतपतीचया ितृगतवाचा िवसतार दाखवतो तर दगुगराि रािगड तयाचया मितवािाकेची उंची दाखवतो. े ा ििवािी याला राजयिवसतारासाठी ििललयाचा भरपूर उपयोग इितिास : रािगडा संबधीचे उललेख१)'रािगड आिण तोरणा िे दोनिी ििलले अभे सवरपाचे असून अिा िठिाणी वसले आिेत िी मावळयाचा नत झाला.' -िेमस डगलस(बुि ऑफ बॉमबे)२) सािी मुसतैदखान तयाचया मािसरे आिलमिगरे नावाचया गंथात मिणतो- 'रािगड िा अितिय उंच. तयाची उंची पािता सवग ििललयात तो शेष िोय असे मिणता येईल. तयाचा घेर १२ िोसाचा आिे. तयाचया मिबूतीची तर िलपनािी िरवत नविती. डोगराचया द-याखो-यातून आिण घनघोर अरणयातून वा-याििवाय दस ु रे िािी िफरिू िित नािी . येथे पावसालाच फकत वाट िमळू ििते. इतर िोणीिी तयातून िाऊ िित नािी.'३) मिेमद िाििम खालीखान याने 'मुनतखबुललुबाब-ए-मिेमदॉिािी ' नामि गंथामधये मिणतो,'रािगड ििललयाचे मी िसे वणगन िर?िाय तया ििललयाची े उंची, िाय तयाचा िवसतार !िणू िािी आिािच पसरले िोते तयाचे टोि पािून छाती दडपे . तयाचया भारान प ृ थ व ी धारणिरणारापाताळातीलवृ . तया भागात सापाचाषसु भओरडतअसावा ळसुळाट िोता. ं पिु िदसत. तयामुळे सगळे तसत िोऊन गेले . रािगड ििलला मिणिे डोगराची राग तयाचा घेर बारा िोसाचा तयाला सगळीिडून वेढा घालणे ििठण िोते .'इितिास िििडे ितिडे िनरिनराळया पिारचे ििस :इितिासातून असपष येणा-या उललेखावरन सातवािनपूवग मिणिे साधारण २००० वषा पूवी पासूनचा िा डोगर आिे. बमिषी ऋषीचेयेथे असणारे वासतवय व याच बमिषी ऋषीचया नावावरन येथे सथापन े झालेले शी बमिषी देवसथान यावरन डोगर फार पुरातन असावा.रािगडाचे पूवीचे नाव िोते मुरबंदेव िा ििलला बिमनी रािवटी मधये याच नावान ओ ळ ख ल ा ि ातअसेअथाततयावेळीगडाचेस े े िि िािी भवय िदवय असे नविते. इसवी सन १४९० चया सुमारास अिमदनगरचया िनिामिािीचा संसथापि अिमद बििरी यान व ा ल े घ ा ट आिणतळिोिणातीलअनि े ु ं बदे.विाििललािसतगति ं णयास िविेष पयास िरावे लागले नािी. पुढे ििललयावर िनमाण िेला आिण याच वेळी तयान म र मुरमदेवाचे गडिरीेलािबनाितग िरण आलयामुळे अिमद बििरीला ििलला ििि िनिामिािीची सता पसथािपत झालयावर १२५ वषे ििललयावर िोणाचािी िलला झाला नािी. इसवी सन १६२५ चया सुमारास मुरमदेव ििलला िनिामिािी िडू न आिदलििी िडे आला . िनिामििाचया े ै े वतीन ब ा िी ि ब त र ा वििलीमिरवतयाचे . मिलि अंबरचया वडीलरदािीनाईियाििललयाचीवयवसथापाितिोते आदेिानुसार बािी िैबरावान म ु र म देवाचाताबाआिदलिािीसरद . १६३० चया सुमारास िा ििलला आिदलििािडून परत िनिामिािीत दाखल झाला . ििािीरािाचा अिधिारी सोनािी या ििललयाचा िारभार पािू लागला. िविापूर आिदलिािी सैनयाचया एिा तुिडीने ििललयावर िलला िेला . तयात सोनािी िखमी झाला. मिणून बालािी नाईि ििळीमिर आपलया तुिडीसि मुरमदेवाचया रकणाथग धावून गेला. तेविा बालािी नाईि िखमी झाला. या िामिगरी बदल ििािीरािानी बाळािी नाईि ििलीमिराचा नतंर समानिी िेला . ििवरायानी मुरमदेवाचा ििलला िधी घेतला याचा िलखीत पुरावा आि मात उपलबध नािी तयामुळे ििलला ताबयात िधी आला िे सागणे े अिनिितच आिे. ििवचिरत सािितय खंडाचया दिावया खंडात पिसद झालले एि वृत सागते िी, 'ििवािीन ि ि ा म ृ ग नावाचापवग .' सभासद तताबयातघे बखर ऊनतयावरइमारतबाधली मिणतो िी, 'मुराबाद े मिणोन डोगर िोता तयास वसिवले तयाचे नाव रािगड मिणोन ठेिवले . तया गडाचया चार माचया वसिवलया सभासदान ब ा ल े ि ि.'ललयालासु मात सनद१६४६ ाएिमाचीमिणू ते १६४७ नगणलीआिे चया ं ून घेतला . िा ििलला बाधणयाचे िाम मिारािानी मोठा झपाटान स े ुरि सुमारास ििवरायानी तोरणा ििललयासोबत िा ििलला ििि . ेलतया े डोगरास तीन सोडा ििंवा माचया िोतया तयासिी तटबदंी िेली . मुखय ििललयास रािगड नाव ठेवून एि इमारत उभी िेली . तीन माचयाना सुवेळा, संिीवनी आिण पदावती िी नावे िदली. ििरवळ निीि खेडबारे नावाचा गाव िोता तेथे रान फार िोते तया िठिाणी फमािी े आंबयाची झाडे लावून पेठ वसिवली व ितचे नाव ििवापूर असे ठेवले.इसवीसन १६६० मधये औरगंिेबाचया आजेनुसार िाििसतेखानान ि ि व ािीमिारािाचयापदे . फारसी साधनामधू िावरसवारीि न अिी ेली े माििती िमळते िी िाििसतेखानान र ा ि ग ड ा ि ड े फ ौ ि प ा ठ ि व ल े ल ी िोतीहाफौिेनरेािग े ेली ग या दोन एिपल १६६३ रोिी िािीसतेखानावर छापा घालून ििवािी मिाराि रािगडावर परतले. सन १६६५ मधये िमझारािा ियिसंग यान ि ि वरायाचयापदे . दाऊदखान िावरसवारीि आिण रायिसं े ेली ििललयावरन िवलकण मारा िेलया मुळे मुगलाना माघार घयावी ं १६६५ ं ु मराठानी सरदाराना तयान य े ा प िरसरातीलििलले . ३० एिपल ििि णयासाठीपाठिवले रोिी मुगल सैनयान र ािगडावरचालि . परत लागली. ििवािी मिारािानी ियिसंग बरोबर ति िरताना २३ ििलले देणयाचे मानय िेले व सवतःिडे १२ ििलले ठेवले . या १२ ििललयामधये रािगड, तोरणा, िलंगाणा, रायगड याचा समावेि िोतो. सभासद े ािी पालिर सरनोबत असे मातुशीचया िवाली िेले व ं पेिवे व िनलोपत ं मुिुमदार व नत बखरीतील उललेख खालील पमाणे आिे'सतावीस ििलले ताबास िदले. िनिाणे चढिवली वरिड रािगड व िोट मोरोपत आपणिी िदललीस िावे, बादिािाची भेट घयावी असा िरार िेला .' ििवािी मिाराि आगर‍यािून िनसटून िनवडि लोिािनिी १२ सपटेबर १६६६ ला रािगडाला सुखरप पोचले . २४ फेबुवारी १६७० रोिी रािगडावर रािारामचा िनम झाला. िसंिगड ििलला घेणयासाठी ििवािी मिारािानी तानािी मालुसुरे यास रािगडावरनच १६७० मधये पाठिवले . सन १६७१-१६७२ मधये ििवािी मिारािानी रायगड सथान रािधानी साठी िनिित िेले आिण रािधानी रायगडावरन रािगडािडे िलिवली . ३ एिपल १६८० रोिी ििवरायाचे िनधन झालयावर सवराजयावर औरगंिेबाचया सवारीचे संिट िोसळले. ११ माचग १६८९ े गड ििि ं ू न घेणयाचा पयत िेला . िििोरिसंि िाडा या मुगल सरदारान ि े ं िेबाने ं ूनघेतला रोिी संभािी मिारािाना पिडून ठार मारले यानतंर मुगलानी मराठाचे अनि ू न १ ६८९मधये . औरग रािगडििि अबुलखैरखान याला रािगडाचा अिधिारी मिणून नमेले. मात आप संभािी मिारािाना पिडलयाची वाता पसरली नविती तयामुळे मराठाची फौि रािगडाभोवती गोळा झाली आिण आपलया बळावर रािगड

ं ून घेतला . िानवेारी १६९४ मधील एिा पतात िंिरािी नारायण सिचव याने 'िानद खो-यातील देिमुखानी रािगडाचया पिरसरातील पदेिाचे मुगलाचया िललयापासून संरकण िेलया बदल तयाची पुनिा ििि ं णयासाठी पुणयािून िनघाला. औरगंिेबाचा िा पवास मात सुखिर झाला नािी. इनामे तयाचिडे चालवावीत ' असा आदेि िदला िोता. पुढे ११नोिेबर १७०३ मधये सवतः औरगंिेब िातीिनिी िा ििलला ििि रािगडाचया अलीिडे चार िोस घाटातला रसता आिे . रसता िेवळ दगुगम िोता औरगंिेबान ए े ि म ि ि नाआधीिािीििारगवड , बेलदार आिण िामदार ं ी याना रसता नीट िरणयाचया िामावर पाठिवले. पण रसता िािी नीट झाला नविता तयामुळे बरेचिे सामान आिे ितथे टािून ंावे लागले . २ िडसेबर १७०३ रोिी औरगंिेब रािगडा िवळ पोिचला. ििललयास मोचे लावले. ििललयाचा बुरि तीस गि उंच तयाच े े उंचीचे दमदमे तयार िरन तयावर तोफा चढिवलया व बुरिावर तोफाचा भडीमार िर लागले. तरिबयतखान आिण िमीबुदीनखान यान प द ावतीचयाबािू . पुढे दोन नमेोचे मििन लावले झ ा लेतरीििललािािी े िातात येत नविता. िेवटी ४ फेबुवारी १७०३ रोिी रािगड औरगंिेबाचया िातात पडला . इरादतखान याला औरगंिेबान ि ि ल ले'नािबििागड' दारनमेलेआिणििललयाचे असे ठेवलेन. ाव २९ मे १७०७ रोिी े ं ं ू नघे१७०९ तलाआिणपु गुणािी सावत ं यान प त ा ि ी ि ि व द े व ा ब रोबररािगडावरसवारीिरनतोििललाििि . पुढे िािचुया ताबयात ििलला आलयावर मधयेनिाििललामराठयाचयासवाधीनझाल िािनुे सुवेळा माचीस ३०० रपये व संिीवनी े माचीस १०० रपये अिी वयवसथा लावून िदली.पेिवेिाळात रािगड िा सिचवाचया ताबयात िोता. पेिवाई मधये आिथगि पिरिसथती वारवार िबघडत असलयान ि ि ल ल यावरििबद . ं ीचेपगारिीवेळेव अिाच पिरिसथती मधये रािगडावरील सेविाचे पगार एि वषगभर थिले िोते - रािवाडे खंड १२. यानतंर रािगड भोर संसथानाचया ताबयात गेला. तयाची वयवसथा पािणयासाठी सिा अिधिारी नमेले. सुवेळा माचीसाठी सरनोबत ििलीमिर, पदावती माचीसाठी सरनोबत-पवार घराणयातील, संिीवनी माचीसाठी सरनोबत- खोपडे घराणयातील या ििवाय नाईि व सरनाईि िे अिधिारी सुदा असत. ं ी आििी िाबूत आिेत. तलावात गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पदावती तलाव :-गुपतदरवािा िडून पदावती माचीवर आलयावर समोरच सुबि बाधणीचा िवसतीणग असा तलाव आढळतो . तलावाचया िभत ं ीतच एि िमान तयार िेलेली आिे . तलावात सधया िाणयासाठी तयाचया िभत गाळ मोठा पमाणात साचला आिे. रामेशरवराचे मंिदरःपदावती देवीचया मंिदरा समोरच पूवगिभमुख असे रामेशरवर मंिदर आिे. मंिदरातील ििविलंग ििविालीन आिे. मंिदरात असणारी मारितरायाची मूती दिकणािभमुख आिे. रािवाडाः रामेशरवर मंिदरापासून पाय-यानी वर िाताना उिवीिडे रािवाडाचे िािी अविेष िदसतात.या रािवाडामधये एि तलाव आिे.या ििवाय रािवाडापासून थोडे पुढे गेलयावर अंबारखाना लागतो.याचया थोडे पुढे सदर आिे. सदरेचया समोर दारिोठार आिे . सदरःिी गडावरची सवात मितवाची अिी वासतू. रामेशरवर मंिदरापासून पाय-यानी वर गेलयावर उिवया िातास रािवाडाचे े इितिास तजजाचे असे मत आिे िी िी सदर अविेष आिेत. थोडे पुढे गेलयावर उिवीिडे सदर आिे . पूवी या सदरेत ओटीचया िडेस मधलया खणात एि िुना गािलचा व तयावर लोड ठेवलेला असे .अनि नसून तटसरनौबताचे घर आिे. पाली दरवािाःपाली दरवािाचा मागग पाली गावातून येतो. िा मागग फार पिसत असून चढणयासाठी पाय-या खोदलया आिेत. पाली दरवािाचे पििले पवेि दार भरपूर उंचीचे आिण रं दीचे आिे, यातून िती सुदा अंबारीसि आत येऊ िितो. िे पवेिदार ओलाडून २०० मी . पुढे गेलयावर भरभकम बाधणीचे दस ु रे पवेिदार आिे . पवेिदाराचे संरकण चागलया बुलंद अिा बुरिानी िेलेले आिे. या दरवािाचे वैििष मिणिे दरवािाचया वर आिण बुरिावर परिोट बाधलेले आिेत . या परिोटाना गोल आिाराचे झरोिे ठेवलेले आढळतात . अिा झरोकयाना 'फिलिा' असे मिणतात. या फिलिाचा े उपयोग तोफा डागणयासाठी िोत असे. दरवािातून आत ििरलयावर दोनिी बािूस पिारेि-याचया देवडा आिेत. या दरवािान ग ड ा व रआलयावरआपणपदावतीमाचीवरपोिचतो . गुंिवणे दरवािाः-गुंिवण ं साधया बाधणीचा आिे. मात दरवािाला दोनिी बािूस भरभकम बुरि आिे. गुंिवणे दरवािाचया दस दरवािा मिणिे एिामागे एि असलेलया तीन पवेिदाराची एि मािलि आिे . पििला दरवािा अतयत ु -या पवेिदाराला वैििषपूणग िमान आिे .या दरवािाचया िेवटी व गणेि पटीचया खाली दोनिीिडे दोन उपडे घट घेतलेलया व एिा िमलििलिे समोर असलेलया सोडा आिेत . सापत या ििलपावरन शी ििंवा गिििलप तयार झाले असावे असे अनुमान िनघते. या सवग गोषीवरन असे अनुमान िनघते िी,िे पवेिदार ििवपूवगिालात बाधलेले असावे . या पवेिदारातून आत आलयावर दोनिी बािूस पदावती े अविेष माचीःरािगडाला एिूण ३ माचया आिेत . या पैिी सवात पिसत अिी माची मिणिे पदावती माची. पदावती माची िेवळ एि लषिरी िेद नसून िनवासाचे िठिाणिी िोते . माचीवर बाधिामाचे अनि सापडतात. पदावती देवीचे मंिदर,सईबाईची समाधी ,िवालदाराचा वाडा, रतिाला, सदर, पदावती तलाव, गुपत दरवािा, पाली दरवािा, गुंिवणे दरवािा, दारगोळयाची िोठारे या वासतू आििी ििललि आिेत.याििवाय पदावती माचीवर बामिणवगाची आिण अषपधान मंडळाची िािी घरे आिेत. पदावती मंिदर :सधया २००२ मधये या मंिदराचा िीणोधदार िेला आिे . ििवरायानी ििलले मुरंबदेवाचे रािगड ं सिचवानी सथापन िेली मिणून नामिरण िेलयावर येथे असलेलया िागेवर पदावती देवीचे मंिदर बाधले याचा उललेख आढळतो . सधया मंिदरात आपलयाला तीन मूतया िदसतात. मुखय पुिेचे मूती भोरचया पत आिे. तयाचया उिवया बािुला लिान असलेली मूती ििवरायानी सथािपत िेलेली आिे तर दोन मूतीचया मधये िेदरू पिारेि -याचया देवडा आिेत.फासलेला तादळा मिणिे पदावती देवीची मती आिे . या मंिदरात सधया २० ते ३० िणाना रािता येते. मंिदराचया बािूसच पाणयाचे टािे आिे . यातील पाणी िपणयासाठी योगय आिे. मंिदराचया समोरच सईबाईची समाधी आिे. संिीवनी माचीःसुवेळा माचीचया बाधणीनतंर ििवािीमिारािानी या माचीचे बाधिाम िरणयास सुरवात िेली . माचीची एिूण लाबी अडीच िि .मी. आिे. िी माची सुदा ३ टपपयामधये बाधलेली आिे. संिीवनी माचीवरील घराचे अविेष आििी अिसततवात आिेत. माचीचया पतयेि टपपयास िचलखती बुरि आिेत. पििला टपपा खाली उतरन उतरेिडे वळून तटालागत थोडे मागे चालत गेलयावर तीन ितिेरी बाधणीचे बुरंि लागतात . या ितनिी बुरिावर े पाणयाची टािी आिेत. या माचीला एिूण १९ बुरि आिेत . माचीला भुयारी परिोटाची योिना िेलेली आिे . या भुयारातून बािेरील तटबदंी िडे ििविालात पचंड मोठा तोफा असावयात या माचीवर अनि येणयासाठी िदड ं ाची वयवसथा िेलेली आिे . संिीवनी माचीवर आळु दरवािान स े ुद.ायेआळु ते दरवािा पासून रािगडाची वैििषय असलेली िचलखती तटबदंी दत ु फा चालू िोते . दोनिी तटामधील अंतर अधा-पाऊण मीटर असून खोली सुमारे ६ ते ७ मीटर आिे . या भागात बुरिाचया िचलखतात उतरणयासाठी पाय-याचया िदड ं ा आिेत. तसेच नाळेतून वर येणयासाठी दगडी सोपान आिेत . माचीवर तटबदंी मधये िािी िागी पातिवगधीची िठिाणे आढळतात. दिुेरी तटबदंीचया िेवटी बलाढ बुरि आिेच याचा उपयोग दरूवर निर ठेवणयासाठी िोत असे . आळु दरवािाःसंिीवनी माचीवर येणयासाठी या दरवािाचा उपयोग िोत असे. तोरणा वरन रािगडावर येणयाचा एिमेव मागग या दरवािातून िात असे. आळु दरवािा सिसथतीला ब-यापैिी ढासाळलेलया अवसथतेत आिे . या दरवािावर एि ििलप आिे. वाघान ए े िसाबार उताणे पाडले आिे असे िचत या ििलपात दाखवले आिे. सुवेळा माचीःमुरंबदेवाचा ििलला ताबयात आलयानतंर ििवािी मिारािानी ििललयाचया पूवेिडील डोगररागेला भरभकम तटबदंी बाधली, आिण माचीला सुवेळा माची असे नाव ठेवले . पूवेिडे िी माची असलयामुळे या माचीचे नाव सुवेळा असे ठेवले . सुवेळा माची िी संिीवनी एवढी लाब नािी मात या माचीचे सुदा ३ टपपे आिेत . पूवेिडे िी माची िचंचोळी िोत े ं ी टेिडी सारखा भाग आिे याला डुबा असे मिणतात . या डुबयाचया डावीिडून रानातून िाणा -या वाटेन ग गेलेली आिे. माचीचया पारभ े लयावरििबद . तें थीघरटे े डावया िदसतात िातास एि दिकणमुखी वीर मारती व तयाचया िवळ पाणयाचे टाि आिे. येथे असणारे चौथरे येसािी िेि , तानािी मालसुरे व ििलीबिर या सरदाराची िोती. येथून सरळ िाणारी वाट सुवेळा माचीचया दस ु -या टपपयावर िाते तर े प ुढेगेलयावरउिवीिडे डावीिडे िाणारी वाट िाळेशरवरी बुरिाचया पिरसरात घेऊन िाते . आपण माचीचया िदिेन थ े ो ड . येथून पुढे तटबद एिसदरलागते ं ीचया खरा भाग सुर िोतो. येथील तटबदंी दोन

टपपयात िवभागली असून पतयेि टपपयाचया िेवटी िचलखती बुरि आिे. दस ु -या टपपयात गेलयावर तटबदंीचया दोनिी बािूस आतील अंगास भुयारी िचलखती परिोटाची रचना िेली आिे . दस ु -या टपपयािडे े ििंवा 'ितीपसतर' असे मिणतात. या ितीपसतराचया अलीिडे तटातील गणपती आढळतो व िाताना एि उंच खडि लागतो आिण या खडिात ३ मीटर वयासाचे एि िछद आढळते या खडिालाच नट तेथूनच पुढे तटातून खाली िाणयासाठी गुपत दरवािा आिे . या दरवािाला मढे दरवािा असे मिणतात.िती पसतराचया पुढील भागात सुदा एि असाच गुपत दरवािा सुवेळामाचीचया सवात िेवटचया टपपयात खालचया भागात वाघिाईचे ििलप आिे. िाळेशरवरी बुरि आिण पिरसरःसुवेळा माचीचया दस ु -या टपपयािडे िाणा-या वाटेचया उिवीिडे वळलयावर आपलयाला पाणयाची िािी टािी िदसतात. पुढे रामेशरवर मंिदराचे िािी अविेष आिेत.या रामेशरवर मंिदरात ििविलंग, भग नदंी, एि यकमूती अिी ििलपे आढळतात. या रामेशरवर मंिदराचया वरील बािूस ििलाखंडावर गणेिाची पितमा, पावगती, ििविलंग अिी ििलपे आिेत. येथून थोडेसे पुढे गेलयावर िाळेशरवरी बुरि आिे . येथेच तटात एि गुपत दरवािा देखील आढळतो. बालेििललाःरािगडाचया सवात उंच भाग मिणिे बालेििलला िोय. या बालेििललयािडे िाणारा रसता िठीण आिण अरं द आिे. चढण संपलयानतंर बालेििललयाचा दरवािा लागतो. यालाच मिादरवािा असे िी मिणतात. आििी दरवािा चागलया िसथतीत आिे. पवेिदाराची उंची ६ मीटर असून पवेिदारावर िमळ, सविसति िी िुभिचनि िोरलेली आिेत. बालेििललयाला साधारण १.५ मीटर उंचीची तटबदंी बाधलेली असून िवििष अंतरावर बुरििी ठेवलेले आिेत . दरवािातून आत गेलयावर समोरच िननीमंिदर आिे. येथून पुढे गेलयावर चंदतळे लागते . तळयाचया समोरच उतरबुरच आिे. येथून पदावती माची आिण इतर सवग पिरसर िदसतो. बुरिाचया खालून एि पायवाट बालेििललयावर येते आता मात िी वाट एि मोठा ििलाखंड टािून बदं िेलेली आिे .िी वाट जया बुरिावरन वर येते तया बुरिाला उतर बुरि असे मिणतात.येथून संपूणग रािगडाचा घेरा आपलया लकात येतो.या उतर बुरिाचया बािुला बमिषी ऋषीचे मंिदर आिे.या ििवाय बालेििललयावर िािी भग अवसथेतील इमारती चौथरे, वाडाचे अविेष आढळतात. रािगड ििलला संपण ू ग पािणयासाठी साधारण २ िदवस लागतात. गडावरन तोरणा, पतापगड, रायगड, िलगाणा, िसंिगड, पुरदंर, वजगड, मलारगड, रोिीडा, रायरेशरवर आिण लोिगड, िवसापूर िे ििलले िदसतात. े मागग आिेत.१.गुपतदरवाजयान रेािगड: पुणेर‌ र गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी अनि ् ािगडअिीएस .टी पिडू न आपलयाला वािेघर या गावी उतरता येते .बाबुदा झापा पासून एि तासाचया े े े ले अंतरावर रेिलंग आिेत.याचया साहान अ त य त ं िमीवे .यावाटे ळनातरािगडावरिाताये ग ड ते ा वरिाणयास३तासलागतात .२.पाली दरवाजयान रेािगडः-पुणे-वेले एस.टी.न व े मागेपाबेयागावीउतरन िानद नदी पार िरन पाली े दरवािा गाठावा.िी वाट पाय-याची असून सवात सोपी आिे.यावाटेन ग डा वरिाणयास३तासलागतात३ .गुंिवणे दरवाजयान रेािगङ... पुणे वेले या िमरसतयावरील मागासनी या गावी उतरावे आिण ितथून साखरमागे गुंिवणे या गावात िाता येते.िी वाट अवघड आिे.या वाटेवरन गड गाठणयास अडीच तास लागतात.मािितगारा े े ििवाय या वाटेचा उपयोग िर नये .४.अळु दरवाजयान रेािगडः-:भुतोडे मागे आळु दरवाजयान र ािगडगाठताये .ििवथर घळीतू तो न िी अळू दरवाजयान र ािगडगाठताये .५.गुपतदरवािामागे तो सुवेळामाची :-:गुंिवणे गावातून एि वाट िगंलातून गुपतदरवािेमागे सुवेळा माचीवर येते . रािणयाची सोय : १.गडावरील पदावती मंिदरात २० ते २५ िणाची रिाणयाची सोय िोते .२.पदावती माचीवर रिाणयासाठी पयगटि िनवासाचया खोलया आिेत.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : पदावती मंिदराचया समोरच बारामिी िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : ३ तास. िसंिगड ििललयाची उंची : ४४०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पुणे ििला : पुणे शेणी : सोपी ै तयेला साधारण २५ िि.मी अंतरावर पुणयाचया नऋ असणारा िा ििलला समुदसपाटीपासून सुमारे ४४०० फूटउंच आिे . सहादीचया पूवग िाखेवर पसरलेलया भुलेशरवराचया रागेवर िा गड आिे. दोन पाय-यासारखा िदसणारा खादिडाचा भाग आिण दरूदिगनचा उभारलेला मनोरा हामुळे पुणयातून िुठूनिी तो पटिनधयानी येतो . पुरदंर, रािगड, तोरणा, लोिगड, िवसापूर, तुंग असा पचंड मुलूख गडावरन िदसतो. इितिास : िा ििलला पूवी आिदलिािीत िोता. दादोिी िोडदेव िे िविापूरिरािडून मिणिेच आिदलिािििडून सुभेदार मिणून नमेले िोते . पुढे इ.स.१६४७ मधये दादोिी िोडदेवाचे िनधन झालयावर िोडाणयावरील ििललेदार िसदी अंबर याला लाच देऊन ििवािी मिारािानी िा ििलला सवराजयात आणला व या गडावर आपले लषिरी िेद बनवले. पुढे इ.स.१६४९ मधये ििािी रािाचया सुटिेसाठी ििवािी मिारािानी तो परत आिदििाला िदला. पुरदंरचया तिात िे ििलले मोगलाना िदले तयामधये िसंिगड पण िोता. मोगलातफे उदेभान राठोड िा िोडाणयाचा अिधिारी िोता. िा मूळचा रािपूत िोता पण तो बाटून मुसलमान झाला. िसंिगड िा मुखयतः पिसद आिे तो तानािी मालुसरे याचया बिलदानामुळे. ििवािी मिाराि िेविा आगर‍यािून सुटून परत आले तेविा तयानी िदलेले गड परत घयायला सुरवात िेली . े े बूल,'ििोडाणा ेलेिी आपण तेविा तानािीन ि ो ड ा णाआपणघे . या युतदोमिणू ाबाबत निबू सभासद लिेले बखरीत पुढीलपमाणे उललेख आढळतोः तानािी मालूसरा मिणून ििारी माविळयाचा िोता तयान ि े घेतो ', असे िबूल िरन वसते,िवडे घेऊन गडाचे यतास ५०० माणूस घेऊन गडाखाली गेला. आिण दोघे मावळे बरे , मदान ि न व डूनरातीगडाचयािडावरनचढवले . गडावर उदेभान रिपूत िोता तयास िळले िी, गिनमाचे लोि आले. िी खबर िळून िुल रिपूत िंबरबसता िोऊन , िाती तोिा बार घेऊन, ििलाल (मिाल), चंदजयोती लावून बारािे माणूस तोफाची व ितरदंाि, बरचीवाले, चालोन आले. तेविा मावळे लोिानी फौिेवर रिपुताचे चालून घेतले . मोठे युद एि पिर झाले . पाचिे रिपूत ठार िाले. उदेभान ििललेदार खािा तयािी व तानािी मालुसरा सुभेदार यािी गाठ पडली. दोघे मोठे योदे , मिािूर, े एि एिावर पडले. तानािीचे डावे िातची ढाल तुटली. दस प ल े ड ा वेिाताचीढालिरनतयािविरवोढघे , दोधे मिारागास पेटले . दोधेऊठार न झाले. मग ु री ढाल समयास आली नािी. मग तानािीन आ े ि मं,तधरन ं लयाची पण तानािी पडलयाची बातमी िमळाली तेविा ते सूयािी मालुसरा (तानािीचा भाऊ),यान ि िुल लोि सावरन , उरले रािपुत मािरले. ििलला िाबीि िेला . ििवािी मिारािाना गड ििि ं ु एि गड गेला.' माघ व नवमी िद. ४ फेबुवारी १६७२ चया राती िे युद झाले . मिणाले ,'एि गड घेतला, परत

दारचे िोठार : दरवािातून आत आलयावर उिवीिडे िी दगडी इमारत िदसते तेच दार िोठार. िद. ११ सपटेबर १७५१ मधये या िोठारावर वीि पडली. हा अपघातात गडावरील तयावेळचया फडणीसाचे घर उधवसत िोऊन घरातील सवग माणसे मरण पावली.िटळि बगंला : रामलाल नदंराम नाईि याचयािडून खरेदी िेलेलया िागेवरचया हा बगंलयात बाळ गंगाधर िटळियेत असत . १९१५ साली मिातमा गाधी ं ी व साब असणारे िे मंिदर यादविालीन व लोिमानय िटळि याची भेट याच बगंलयात झाली.िोढाणेशरवर : िे मंिदर िंिराचे असून ते यादवाचे िुलदैवत िोते . आत एि िपड आिे.शी अमृतेशरवर भैरव मंिदर : िोढाणेशरवराचया मंिदरावरन थोडे पुढे गेले िी डावीिडे िे अमृतेशरवराचे पाचीन मंिदरलागते . भैरव िे िोळयाचे दैवत आिे . यादवाचया आधी हा गडावर िोळयाची वसती िोती. े मंिदरात भैरव व भैरवी अिा दोन मुरतया िदसतात. भैरवाचया िातात राकसाचे मुड ं िे आिे .देवटा िे : तानािी समारिाचया मागून डावया िाताचया छोटा तलावाचया बािून ड ा व ीिडेगेलयावरिेपिसदअसे देवटािे लागते . या टाकयाचा उपयोग िपणयाचे पाणी मिणून िोत असे व आििी िोतो. मिातमा गाधी िेविा पुणयासयेत तेविा मुदाम हा टाकयाचे पाणी मागवत असत.िलयाण दरवािा : गडाचया पििमेस िा दरवािा आिे. िोढणपूरवरन पायथयाचया िलयाण गावातून वर आलयासहा दरवािातून आपला पवेि िोतो. िे एिामागोमाग असे दोन दरवािे आिेत . यापैिी वरचया दरवाजयाचया दोनिीिडील बुरिाचया ं ीत अधगवट बािेर आलेला िती व मािूत अिी दगडी ििलपे िोती. िभत शीिालीवािन ििे १६७२ िारिीदग शीमंत बाळािी बािीराव पिंडत पधान असा ििलालेख आढळतो.उदेभानाचे समारि : दरवािाचया मागचया बािूस वर असलेलया टेिडीवर यावे . येथे िो चौिोनी दगड आिे तेच उदेभान राठोडचे समारििचनि मिणून ओळखले िाते . मोगलातफे उदेभान िा िसंिगडचा अिधिारी िोता.झुंिारबुरि : झुंिारबुरि िे िसंिगडचे दिकण टोि िोय. उदयभानूचया समारिापुढून समोरची टेिडी उतरन याबुरिावर येता येते . येथून समोरच टोपीसारखा ं ीचया बािूने रािगड, तयाचयाच उिवीिडे तोरणा िे गड िदसतात तर खाली पानिेतचेखोरे िदसते . पूवेिडे लाबवर पुरदंर िदसतो.डोणिगरीचा उफग तानािी िडा : झुंिारबुरिावरन मागे येऊन तटाचया िभत े पायवाटेन त ा नािीचयािडािडे . िा िडा गडाचया िाताये पििमे ते स आिे.येथूनच तानािी मावळयासि वर चढला.रािाराम समारि : रािसथानी पदतीची रगंीत देवळासारखी िी घुमटी िदसते तीच छतपती रािाराम मिाराि याची समाधी.मोगली फौिेला सतत ११ वषे टकर देणा-या रािाराम मिारािाचे वयाचया अवघया ३०वया वषी ििनवार िद.२ माचगइ.स.१७०० या िदविी िसंिगडावर िनधन झाले. पेिवयातफे या समारिाची उतम वयवसथा ठेवली िायची.तानािीचे समारि : अमृतेशरवराचया मागचया बािून व े र ग े ल य ावरडावयाबािू . 'तानािी ससुसमारि पिसधदतानािीचे सिमतीचया' समारििदसते वतीन िेे बाधणयात आले आिे. माघ व नवमी िद. ४ फेबुवारी १६७२ या िदविी झालेलया लढाईततानािी मारला गेला . दरवषी माघ व नवमीस येथे मंडळातफे तानािीचा समृितिदन सािरा िेला िातो . गडावर िाणयाचया वाटा : े पुणे-िोढणपूर : पुणे-िोढणपूर बसन ि ो ढ ण प ू र लाउतरनिलयाणगावातू . या मागान द े निलयाणदरवािातू ो न नदआपणगडावरिातो र व ािेपारि .पुणेले यावरआपलागडावरपवे दरवािा : पुणेििोतो े िसंिगड या बसन ि ा त ानावाटे. तयाखडिवासलाधरणलागते मागान त े ी न द र वािेप. ारिेलयावरआपलागडावरपवेििोतो रािणयाची सोय : नािी िेवणाची सोय : गडावर छोटे िॉटेलस यामधये िेवणाची सोय िोते . पाणयाची सोय : देवटाकयामधील पाणी बारामििन पेुरते. िाणयासाठी लागणारा वेळ : २ तास तोरणा

ििललयाची उंची : १४००मीटर ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पुणे ििला : पुणे शेणी : मधयम ििवािी मिारािानी सुरवातीचया िाळात िे िािी ििलले घेतले तयापैिी एि ििलला तोरणा. गडावर तोरण िातीची पुषिळ झाडी असलयामुळे गडाचे नाव पडले तोरणा. मिारािानी गडाची पिाणी िरताना याचया पचंड िवसतारामुळे याचे 'पचंडगड' असे नाव ठेवले . पुणे ििलहाचया वेला तालुकयातून गेलेलया सहादीचया रागेतून दोन पदर िनघून पूवेला पसरत गेलेले आिेत. यापैिी पििलया पदरावर तोरणा व ै तयेस असलेलया पवगतरािीमधये उतर अकाि व पूवग रेखािावर िा ििलला आिे . याचया दिकणेला वेळवड रािगड वसलेले आिेत तर दस ं ी नदी व उतरेला ु -या पदराला भुलेशरवर राग मिणतात. पुणयाचया नऋ िानद नदीचे खोरे आिे . गडाचया पििमेला िानद िखंड, पूवेला बामण व खरीव िखंडी आिेत. इितिास : िा ििलला िधी आिण िोणी बाधला याचा पुरावा आि उपलबध नािी. येथील लेणयाचया आिण मंिदराचया ं ाचा आशम असावा. इ.स.१४७० ते १४८६ चया दरमयान बिमनी रािवटीसाठी मािलि अिमदयान ि े अविेषावरनिा िैवपथ ाििललाििि . पुढं े ला िा ििलला िनिामिािीत गेला. नतंर तो मिारािानी घेतला व े गडाचा िीणोदार िेला . तयात ५ ििार िोन इतिा खचग तयानी तोरणयावर िेला . संभािी मिारािाचा वध याचे नाव पचंडगड ठेवले . गडावरिािी इमारती बाधलया. रािानी आगर‍यािून आलयावर अनि झालयावर िा ििलला मोगलािडे गेला. िंिरािी नारायण सिचवानी तो े े परत मराठाचया ताबयात आणला. पुढे इ.स.१७०४ मधये औरगंिेबान य ा ला व ढ ा घा त ल ा व ल ढाईिरनआपलयाताबयातआणलावयाचे . पण परत चार वषानी नावफुतुउलगैबमिण सरनोबत नागोिी िोिाटे यानी गडावरलोि चढवून गड पुनिा मराठाचया ताबयात आणला व यानतंर तोरणा िायम सवराजयातच राििला. पुरदंरचया तिात िे ििलले मोगलाना िदले तयामधये तोरणा े ं. लेलाअसािामराठाचाएिमेवििललािोय मिारिािडेच राििला. िविेष मिणिे औरगंिेब बादििान ल ढ ा ई ि र न ििि गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे :गडावर िाणयाचया वाटा :रािणयाची सोय :गडावरील मेगाई देवीचया मंिदरात १० ते १५ िणाची रािणयाची सोय िोते .िेवणाची सोय : आपण सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : मेगाई देवीचया मंिदराचया समोरच बारामिी पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : अडीच तास वेलेमागे, ६ तास रािगड-तोरणा मागेसूचना : गडावर िाणारी वाट :- िठीण- रािगड- तोरणा मागे पुरदंर

ििललयाची उंची : १५०० मीटर ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पुणे ििला : पुणे शेणी : सोपी सहादीचया दिकणोतर पसरलेलया मूळ रागेतून िािी फाटे पूवग िदिेिडे फुटले आिेत . तयापैिी एिा फाटावर िसंिगड आिे. तोच फाटा तसाच पूवेिडे अदमासे २४ िि. मी. धावून भुलेशरवर िवळ लोप पावतो. याच डोगररागेवर पुरदंर, वजगड वसलेला आिे. िाति घाट, बापदेव घाट, िदवे घाट िे तीन घाट ओलाडून पुरदंरचया पायथयािी िाता येते . ििललयाला चौफेर माचया आिेत . ििललयाचे सथान ै तयेला ६ मैलावर आिे . गडाचया पूवेला बित १८.२८ अंि अकाि व ७४.३३ अंि रेखाि वर िसथत आिे . ििलला पुणयाचया आगेय िदिेला अंदािे २० मैलावर तर सासवडचया नऋ ु ािी पदेि सपाट आिे तर े ोठाआिे पििमेला डोगराळ पदेि आिे. वायवयेला १३-१४ मैलावर िसंिगड आिे तर पििमेला १९-२० मैलावर रािगड आिे. पुरदंर ििलला तसा िवसतारान म . ििलला मिबूत असून बचावाला िागा उतम आिे. गडावर मोठी ििबदंी रािू ििते. दारगोळा व धानयाचा मोठा साठा िरन गड दीघगिाळ लढवता येऊ िित असे. एि बािू सोडली तर गडाचया इतर सवग बािू दगुगम आिेत. गडावरन सभोवारचया पदेिावर बारीि निर ठेवता येते . इितिास : अलयाड िेिुरी पलयाड सोनोरी मधये वािते िर‍ि्ा पुरदंर िोभती ििविािीचा तुरा । असे पुरदंर ििललयाचे वणगन िेलेले आढळते . पुरदंरचया पायथयािी नारायणपूर नावाचे गाव आिे. या गावात यादविालीन धाटणीचे मिादेवाचे मंिदर आिे. यावरन िा ििलला साधारण १००० ते १२०० वषापूवीचा आिे असे अनुमान िनघते . पुरदंर मिणिे इदं. जयापमाणे इदंाचे सथान बलाढ तसाच िा पुरदंर. पुराणात े े असतानातयापवग या डोगराचे नाव आिे 'इदंनील पवगत'. िनुमंतान द ो ण ा ि ग र ी उचलू , नतोच नत िा इदंनील पवगतत.ाचािािीभागखालीपडला बिामनीिाळी बेदरचे चंदसंपत देिपाडे यानी बिामनी िासनाचया े े स ो िीनि ं िेला . तयाच घराणयातील मिादिी िनळिणठ यान ि वतीन प ुरदंरताबयातघे . तयानी तपुला रदंरचया पुनिनगमाणास पारभ .े येेिथामपू ीलणिेगिदेलर‍े य ् ा बुरि बाधताना तो सारखा ढासळत असे. तेविा े प बििरनाि सोननाि यान आ ल ा प ु त न ा थ नािआिणसू . तयाचानबळी देविाईअिीदोनमु घेतलयावरच िा लेतबुयातगाडणयासाठीिदली रि उभा राििला. िा ििलला सन १४८९ चया सुमारास िनिामिािी ेि ि े े आिदलिािी ं ू.नघेपुत सरदार मिलि अिमंद यान ि ढेला ििे १५५० मधये तो आिदलिािीत आला . इ. स. १६४९ मधये आिदलििान ि िािीरािानाि . याच ैदवेेतळटािले ी ििवािी मिारािानी अनि े ेले ििलले आपलया ताबयात घेतले. मिणून ििवरायाचा बदंोबसत िरणयासाठी आिदलििान फ तेख. ानासरवानाि पिरिसथती फारच िबिट िोती. एिीिडे आपले वडील िैदेत िोते तर दस ु रीिडे फतेखानाचया सवारीमुळे सवराजय धोकयात येणार िोते. मिारािानी यावेळी लढाईसाठी पुरदंर ििललयाची िागा िनवडली. मात यावेळी गड मराठाचया ताबयात नविता. मिादिी िनळिंठराव याचया ताबयात ििलला िोता. तयाचया े ं ली भावाभावामधील भाडणाचा फायदा उठवून मिारािानी ििललयात पवेि िरणयात यि िमळवले. या पुरदंर ििललयाचया सिाययान म र ा ठ ा नीफतेख . ििवािी ानािीझुंिमिारािाना िदलीआिणलढाईििि या े ािी पालिर यास गडाचा सरनौबत नमेले. वैिाख िु. १२ ििे १५७९ मिणिेच १६ मे १६५७ गुरवार या िदविी संभािी पििलया लढाईतच मोठे यि पापत झाले . सन १६५५ मधये ििवािी रािानी नत े ं रावरी नामिाद लोिाचा रािाचा िनम पुरदंरावर झाला. ििे १५८७ मिणिेच १६६५ मधये मोगल सरदार ियिसंगान प ुरदंरलावे . ढयााघातला युदाचे वणगन सभासद बखरी मधये असे आढळते. 'तेविा पुरध सरदार रािियाचा मुरारबािी परभु मिणून िोता. तयािबराबर ििार माणूस िोते. याखेरीि ििललयाचे एि ििारे असे दोन ििारे लोि िोते . तयात े िनवड िरन मुरारबािी यान स ा ति े माणू.सिदले घेऊरनते खान गडाखालीिदले तालेदार िोरावर रखानावरीआले पठाण पाच ििार याखेरीि बैल वैगरे लोि ऐिी फौि गडास चौतफा चढत िोती. तयात िोऊन सरिमसळ िािले. मोठे धोरदंर युद िािले . मावळे लोिानी व खासा मुरारबािी यानी िनदान िरन भाडण िेले . पाचिे पठाण लषिर ठार िािले. तसेच बििले मारले.' मुरारबािी देिपाडे चे िे िौयग पािन ू िदलेरखान बोिलला, 'अरे तू िौल घे . मोठा मदाना ििपाई तुि नाविितो.' ऐसे बोिलता मुरारबािी बोिलला 'तुिा िौल मिणिे िाय? मी ििवािी मिारािाचा ििपाई तुझा िौल घेतो िी िाय?' मिणोन े ेलाखानान त े नीट खानावरी चािलला. खानावरी तलवरीचा वार िरावा तो खानान आ प ल े तीनतीरमारनपु . तो पडला.राि मग ोडातआं , ग'असा ोळीघातली ििपाई खुदान प े ैदाि .'ेलाखानान वेजगड ताबयात घेतला आिण पुरदंरावर िलला िेला व पुरदंर माचीचा ताबा घेतला . माचीवर खानाचे आिण मुरारबािीचे घनघोर युद झाले. मुरारबािी पडला आिण तयाच बरोबर पुरदंरिी पडला. िे वतगमान िेविा रािाना िळले तेविा तयानी ियिसंगािी तिाचे बोलणे सुर िेले आिण ११ िून १६६५ साली इितिास पिसद 'पुरदंरचा ति' झाला. यात २३ ििलले रािाना मोगलाना ंावे लागले. तयाची नावे अिी, १. पुरदंर २. रदमाळ ििंवा वजगड ३. िोढाणा ४. रोिीडा ५. लोिगड ६. िवसापूर ७. तुंग ८. ितिोना ९. पबळगड १०. मािल ु ी ं न १२. िोिोि १३. िनाळा १४. सोनगड १५. पळसगड १६.भड ं ारगड १७. नरदगुग १८. मागगगड १९. वसंतगड २०. नगंगड २१. अंिोला २२. िखरदगुग (सागरगड) २३. मानगड ८ माचग ११. मनरि े े ि ि े ं मुिुमदारान ि ं 'आिमगड' १६७० मधये िनळोपत ि ललासवराजयातआणला . संभािी रािाचया मृतयूनतंर ििलला औरगंिेबान ि लावतयाचेनावठेवले . पुढे मराठाचया वतीन ि ं िरािीनारायणसिचवानी े िदवस ििललयावर पेिवयाची रािधानी िोती. ििे १६९७ मधये गंगाबाई पेिवे याना गडावर मुलगा झाला , मोगलािी भाडून पुरदंर घेतला . ििे १६९५ मधये छतपती िािू यानी ििलला पेिवे यास िदला . अनि तयाचे नाव सवाई माधवराव ठेवणयात आले . इ. स. १८१८ मधये इगंिानी गड आपलया ताबयात घेतला. ं ििलले आिेत . िबनी दरवािा : पुरदंर माचीवरील िा एिमेव दरवािा. आपण नारायणपूर गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पुरदंर आिण वजगड िरी एिाच डोगरसोडेवर वसलेले असले तरी ते दोन सवतत गावातून ििललयावर िाताना िा दरवािा लागतो. दरवािा आििी चागलया िसथतीत आिे. दरवाजयातून आत ििरलयावर पिारेि-याचया देवडा आिेत. दरवाजयातून आत ििरलयावर समोरच पुरदंरचा खंदिडा ेगेलयावरउतारावरलषिराचयाब आपले लक वेधून घेतो. दरवाजयातून आत ििरलयावर दोन रसते लागतात, एि सरळ पुढे िातो तर दस ु ढ ु रा डावीिडे मागचया बािूस वळतो. आपण सरळ रसतयान प े आिण िािी बगंले िदसतात. माचीची एिंदर लाबी एि मैल आिे, तर रं दी १०० ते १५० फूट आिे . थोडे पुढे गेलयावर उिवीिडे बालेििललयाचया पायथयािी एि मंिदर िदसते तयाचे नाव 'पुरदंरेशरवर'. रामेशरवर मंिदर : पुरदंरेशरवर मंिदराचया मागील िोप-यात पेिवे घराणयाचे रामेशरवर मंिदर आिे . िे पेिवयाचे खािगी मंिदर िोते . या मंिदराचया थोडे वरती गेलयावर पेिवयाचया दमुिली वाडाचे अविेष ं ी बाळािी िवशरवनाथान त े ोबाधला िदसतात. पेिवाईचया आरभ . या वाडातच सवाई माधवरावाचा िनम झाला. वाडाचया मागे िविीर आिे. आििी ती चागलया अवसथेत आिे. येथून थोडे पुढे गेलयावर दोन वाटा े े िदिे लागतात. एि वाट बालेििललयाचया िदिेन व े र ि ा त तरदस . ु आपण रीखालीभै पथमरविखं बालेडििललयाचया ीचयािदिेनि ाते न व े रिाऊया . यावाटेन व े र ग े लयावर१५िमिनटातचआपणिदलल दरवािापािी पोिचतो. खंदिडा : या तीस-या दरवाजयातून आत ििरलयावर डावीिडे एि िडा थेट पूवेिडे गेलेला िदसतो िाच तो खंदिडा. या िडाचया िेवटी एि बुरि आिे. बुरि पािून आलयावर परत तीस-या दरवाजयापािी यावे. येथून एि वाट पुढे िाते . वाटेतच आिुबािूला पाणयाची िािी टािी लागतात. थोडे पुढे गेलयावर उिवीिडे एि उंचवटा लागतो. तयाचया मागे पडकया िोतयाचे अविेष आिेत. येथेच अंबरखाना असलयाचे अविेष िदसतात. थोडे वर चढू न पाििलयास वाडाचे अविेष िदसतात . िे सवग पािून पुनिा आपलया वाटेला लागावे . वाटेवरन पुढे गेलयावर िािी पाणयाचे िौद लागतात . या वाटेवरन पुढे िाताना एि वाट डावीिडे खाली गेली आिे . या वाटेवरन खाली गेलयावर िेदार दरवािा लागतो . पडझडी मुळे आि िा दरवािा वापरात नसला तरी पूवी या दरवािाला फार मिततव िोते .

पदावती तळे : मुरारबािीचया पुतळया पासून थोडे पुढे गेलयावर पदावती तळे लागते . िेद-या बुरि : पदावती तळयाचया मागे बालेििललयाचया वायवयेस, तटबदंीचया बरोबरीन ए े ि ब ुरिबाधलाआिेतयाचे ं ी धाटणीचे असावे . थोरलया बािीरावान य े ामंिदराचा नाव िेद-या बुरि. पुरदंरेशरवर मंिदर : िे मंिदर मिादेवाचे आिे . मंिदरात इदंाची सववा ते दीड फूटापयगत ं ची मूती आिे . िे मंिदर साधारणपणे िेमाडपथ िीणोदार िेला . िदलली दरवािा : िा उतरािभमुख दरवािा आिे. दरवाजयाचया वळणावर शी लकमी मातेचे देवालय आिे . दरवािा ब-यापैिी सुिसथतीत आिे . या दरवाजयातून आत गेलयावर उिवी िडे आणखी े एि दरवािा िदसतो. डावीिडची वाट बालेििललयाचया दस ु ढ गेलयावरिािीपाणयाचीटािीलागतात . याििवाय या भागात बघणयासारखे िािी नािी. आलया मागान िेदलली ं िाते. या वाटेन प े ु -या टोिापयगत दरवाजयापािी यावे. समोरच उिवी िडे असणा-या दरवाजयान प े ुढेि. ावेयेथून पुढे गेलयावर आणखी एि दरवािा लागतो. या दरवाजयावर दोनिी बािूस िसंिाचया पितिृती आढळतात . िेदारेशरवर : २० िमिनटात िेदार दरवािा पािून आपण आपलया मूळ वाटेला लागू िितो . यावाटेन १ े ५ ि म ि न टेच.ालूतया नगेलआपलयाला यावरिािीपाययालागतात थेट िेदारेशरवराचया मंिदरा पयगत ं घेऊन िातात . पुरदंरचे मूळ दैवत मिणिे िेदारेशरवर . मंिदराचा िीणोदार िेलेला आिे . मिाििवरातीला ििारो भािवि याचया दिगनाला येतात. मंिदराचया समोरच एि दगडी दीपमाळ आिे. सभोवती दगडी फरसबदंी आिे. िेदारेशरवराचे मंिदर मिणिे ििललयावरील अतयुध भाग. येथून रािगड, तोरणा, िसंिगड, रायरेशरवर, रोिीडा, मलारगड, ििेपठार िा सवग पिरसर िदसतो. या िेदार टेिडीचया मागे एि बुरि आिे तयाला िोिणया बुरि े े अविेष िदसतात. असे नाव आिे. पुरदंर माची : आलया वाटेन म ा घ ारीिफरनिदललीदरवाजयातू -या वाटेन थ े ेटनपुिाणा .ढेयमिणिे ावे आपण माचीवरील भैरविखंडीत िाऊन पोिचतो. वाटेत वाडाचे अनि े भैरविखंड : याच िखंडीतून वजगडावर िाणयासाठी वाट आिे. िखंडीत ििवािी मिारािाचा पुतळा आिे. या िखंडीपयगत गाडी रसता आले ल ा असलयान त य ा र सतयावरनचालतगेलयावरवाटेतचउ ं रािाळे तलाव लागतो. सधया पुरदंरमाचीवर याच तलावाचे पाणी वापरले िाते. वीर मुरारबािी : िबनीदरवािातून आत ििरलयावर उिवीिडे गेलयावर समोरच वीर मुरारबािीचा पुतळा िदसतो. इ.स. १९७० मधये िा पुतळा उभा िेला आिे . संपूणग गड िफरणयास एि िदवस लागतो. पुरदंर सोबत वजगड देखील पिायचा असलयास दीड िदवस लागतो. गडावर िाणयाचया वाटा : पुरदंर ििललयावर िाणयासाठी दोन वाटा आिेत. १) पुणयािून : पुणयािून ३० िि.मी अंतरावर असणा-या सासवड या गावी यावे. सासवड ते नारायणपूर िी अिी एस.टी सेवा देखील उपलबध आिे. नारायणपूर िे ििललयाचया पायथयाचे गाव आिे . गावातूनच गाडी रसता थेट ििललया पयगत ं गेलेला आिे. पुणे ते नारायणपूर अिी बस सेवा देखील उपलबध आिे . नारायणपूर गावातून गडावर िाणयास दोन मागग आिे. एि मिणिे गाडी रसता. या रसतयान ग े डग ा ठ ण य ा स २तासपु.रया ताततरदस पायवाटे ए े िगंलातूि निाणारीपायवाट त ासातआपणपुरदंरमाचीवरचया ु नरीमिणिे िबनीदरवाजयापािी पोिचतो े ेअसणा या थाबयावर उतरावे. िा २) सासवडिून : ििललयावर िाणारी दस ा रायणपू-या रगावाचयापु 'पुरदंर ढ घाटमाथा' ु री वाट िरा आडमागाची आिे. सासवडिून सासवड - भोर गाडी पिडावी. या गाडीन न घाटमाथा मिणिे पुरदंर ििलला आिण समोर असणा-या सूयगपवगत यामधील िखंड िोय. या थाबयावर उतरलयावर समोरच डोगरावर एि दोन घरे िदसतात. या घरामागूनच एि पायवाट डावीिडे वर िाते . िी े वाट पुढे गाडी रसतयाला िाऊन िमळते . या वाटेन प ा ऊ ण त ासातपु . रदंरमाचीवरीलिबनीदरवािागाठतायेतो रािणयाची सोय : ििललयावर िमिलटरीचे बगंले आिेत. यामधये रािणयाची सोय िोऊ ििते. मात तयासाठी तेथे असणार‍य ् ा तयाचया ऑिफसरची परवानगी घेणे आवशयि आिे िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : बारामिी िपणयाचे पाणी उपलबध आिे. िाणयासाठी लागणारा वेळ : पायथयापासून १ तास. ििवनरेी ििललयाची उंची : ३५०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः नाणेघाट ििला : पुणे शेणी : मधयम ििवनरेी ििलला पुणे ििलहातील िुनर ििरात आिे. िुनर मधये ििरतानाच ििवनरेीचे दिगन िोते . मिाराषटाचे दैवत शी ििवछतपती याचे िे िनमसथान. ििलला तसा फार मोठा नािी.१६७३ मधये ईसट इिंडया िंपनीतील डॉ. िॉन फायर यान य े ा ििललयालाभे . तयाने टिदली आपलया साधनगंधात, या ििललयावर ििार िुटुंबाना सात वषेपुरेल एवढी ििधासामुगी आिे असा उललेख िेला आिे . इितिास : 'िीणगनगर', 'िुनेर' मिणिेच िुनर िे ििर इसवीसनापूवग िाळापासून पिसद आिे . िुनर िी ििरािा निपानाची े ेलाआिणिुनरवयेथीलसवगपिरसरावरआपलेवचगसव रािधानी िोती. सातवािन रािा गौतमीपुत सातिणी यान ि ि ा च ा न ा ि ि पसथािपत िेले . नाणेघाट िा पुरातन वयापारी मागग. या मागावरन फार मोठा पमाणावर वाितूि चालत असे. यावर निर ठेवणयासाठी या े िठिाणी तयानी लेणी खोदवून घेतली. मागावरील दगुाची िनमीती िरणयात आली. सातवािनाची सता िसथरावलयानतंर येथे अनि सातवािनानतंर ििवनरेी चालुकय, राषटिूट या रािवटीचया सतेखाली िोता . ११७० ते १३०८ चया सुमारास यादवानी येथे आपले राजय े ादवाचा सथापन िेले . आिण याच िाळात ििवनरेीला गडाचे सवरप पापत झाले. नतंर इ. स. १४४३ मधये मिलि - उल - तुिार यान य पराभव िरन ििलला सर िेला . अिा पिारे ििलला बिमनी रािवटीखाली आला. इ. स. १४७० मधये मिलि - उल - तुिारचा पितिनधी े ेला मिमंदचया विडलाचया मृतयुनतंर िनिामिािीची सथापना मिलि मिमंद यान ि ि ल ल ानाि.ेब१४४६ दंीिरनपु मधये निासरि मिलि े पला झाली. पुढे १४९३ मधये रािधानी गडावरन अिमदनगरला िलवणयात आली. इ. स. १५६५ मधये सुलतान मूितगिा िनिामान आ

भाऊ िासीम याला या गडावर िैदेत ठेवले िोते . यानतंर १५९५ मधये ििलला व िुनर पात मालोिी रािे भोसले याचयािडे आला. िििामाता गरोदर असताना िाधारावानी ५०० सवार तयाचया सोबत देऊन तयाना रातोरात ििवनरेीवर घेऊन गेले . 'ििवनरेी गडावर े े शीभवानी िसवाई, तीस नवस िििाऊन ि ल ा ि े आ पलयालापु . तयाऊपर तझालातरतु ििवािीरािे झेनावठेयाचा वीन िनम िाला ं मी चंदवार .' इ. स. १६३२ मधये ििवरायानी गड सोडला आिण १६३७ मधये ििे १५५६ कये नाम संवतसरे वैिाख िुद पच मोगलाचया ताबयात गेला. १६५० मधये मोगलािवरद येथील िोळयानी बड ं िेले . यात मोगलाचा िविय झाला. इ. स. १६७३ मधये ििवरायानी ििवनरेीचा ििललेदार अिीिखान याला िफतवून ििललयाला माळ लावून सर िरणयाचा अयिसवी पयत िेला . इ. स. १६७८ मधये िुनर पात लुटला गेला आिण मराठानी ििलला घेणयाचा पयत िेला मात अपयि पदरात पडले . पुढे ४० वषानतंर १७१६ मधये िािमुिारािानी ििलला मराठेिािीत आणला व नतंर तो पेिवयािडे िसतातरीत िरणयात आला. े गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : सात दरवाजयाचया वाटेन ग ड ा व र य ेतानापाचवामिणिेििपाईदरवािापारिेलयावर मुखय वाटसोडून उिवया बािून प े ू ढेगेलयावर 'ििवाई देवीचे ' मंिदर लागते.मंदीराचया मागे असणा-या िडात ६ ते ७ गुिा आिेत.या गुिा मुकामासाठी अयोगय आिेत. मंिदरात ििवाई देवीची मूती आिे . िेवटचया दरवाजयातून गडावर पवेि िेलयावर समोरच अंबरखाना आिे.आििमितस या अंबरखानयाची मोठा पमाणात पडझड झाली आिे. मात पूवी या अंबरखानयाचा उपयोग धानय साठिवणयासाठी िेला िात असे. अंबरखानयापासून दोन वाटा िनघतात.एि वाट समोरच असणा-या टेिाडावर िाते . या टेिाडावर एि िोळी चौथरा आिण एि े टािी लागतात. िििाउंचया पुढात इदगा आिे. दस ु री वाट ििविु ंिापािी घेऊन िाते . वाटेत गंगा, िमुना व याििवाय पाणयाची अनि असलेला बालििवािी , िातातील छोटी तलवार िफरवीत आईला आपली भवय सवपे सागत आिे, अिा आवीभावातील मायलेिराचा पुतळा 'ििविु ंिा' मधये बसिवला आिे.ििविु ंिासमोरच िमानी मििद आिे आिण समोरच खाली पाणयाचे एि टािे आिे . येथून समोर चालत गेलयास िमामखाना लागतो. येथूनच पुढे ििविनमसथानाची इमारत आिे . िी इमारत दमुिली असून खालचया खोलीत ििथे ििवरायाचा िनम झाला तेथे ििवरायाचा पुतळा बसिवणयात आला आिे . इमारतीचया समोरच 'बदामी पाणयाचे टािं' आिे.येथून पुढे िाणारा रसता िडेलोट टोिावर घेऊन िातो. सुमारे िदड ििार फुट उंचीचा हा सरळसोट िडाचा उपयोग िा गुनिेगाराना ििका देणयासाठी िोत असे.गड िफरणयास २ तास पुरतात. वर ििललयावरन चावड ं , नाणेघाट आिण िीवधन तसेच समोर असणारा वडूि धरणाचा िलािय लकय वेधून घेतो.

े डावरयायचे गडावर िाणयाचया वाटा :गडावर िाणयाचे दोन पमुख मागग िुनर गावातूनच िातात. पुणेिराना तसेच मुंबईिराना एिा िदवसात ििवनरेी पािन ू घरी परतता येते.साखळीची वाट : या वाटेन ग े ि . वपु े ा झालयास िुनर ििरात ििरलयानतंर नवया बससटँड समोरील रसतयान ि येथते ळयापािीयावे चार रसते एित िमळतात . डावया बािूस िाणा-या रसतयान स ध ारणतःएिििलोमीटरगेलयाव ं ीपािी घेऊन िाते .िभत ं ीला लावलेलया साखळीचया साहान आ े उिवया िडेला एि मंिदर लागते . मंिदरासमोरन िाणारी मळलेली पायवाट थेट ििवनरेी ििललयाचया एिा िातळिभत िणिातळातखोदलेलया े पाय-याचया साहान व े रपोिचताये . िी वाटतथोडी अवघड असून गडावर पोिचणयास पाऊण तास लागतो. े सात दरवाजयाची वाट : ििवपुतळयापासून डावया बािूचया रसतयान च ा ल त स ुटलयासडाबरीरसताआपणासगडाचयापाय -यापािी घेऊन े िातो. या वाटेन ग ड ा वरयेतानासातदरवािे . पििला मिादरवािा, लागतात दस ु रा पीर दरवािा, ितसरा परवानगीचा दरवािा, चौथा िती दरवािा, पाचवा ििपाई दरवािा, सिावा फाटि दरवािा आिण सातवा िुलाबिर दरवािा .या मागेििललयावर पोिचणयासाठी दीड तास लागतो. मुंबईिून माळिेि मागेः िुनरला येताना माळिेि घाट पार िेलयावर ८ ते९ ििलोमीटरवर 'ििवनरेी १९ िि.मी.' अिी एि पाटी े रसतयाचया िडेला लावलेली िदसते . िा मागग गणेि िखंडीतून ििवनरेी ििललयापयगत ड ावरपोिचणयासएििदवस ं िातो. या मागान ग लागतो. रािणयाची सोय : या ििललयावर ििविु ंिाचया मागील बािूस असणा-या व-िाडामधये १० ते १२ िाणाची रिाणयाची सोय िोते .िेवणाची सोय : ििललयावर िेवणाची सोय नसलयान त े सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : गंगा व िमुना या टाकयामधये बारामिी िपणयाचे पाणी उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : साखळीचया मागेपाउण तास, सात दरवािा मागेदीड तास. चावड ं ििललयाची उंची : ३४०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग

ीवयवसथाआपण

डोगररागः नाणेघाट ििला : पुणे शेणी : मधयम चामुंडा अपभंिे चावड ं । ियावरी सपतिु ंड॥ िगरी ते खोदनूी अशमखंड। पसनगडा मागग िनिमगला॥ िुनर तालुकयामधये नाणेघाटाचे पिारेिरी मिणून नावलौििि िमळवलेले ििलले मिणिे िीवधन, चावड ं , िडसर आिण ििवनरेी. यापैिी चावड ं िुनर ििरापासून तासाभराचया े ५ पवासावर असलेलया आपटाळे गावानिीि आिे . गडाचया पायथयािी चावड ं गाव वसलेले आिे. नाणेघाटापासून िुनरचया िदिेन १ िि.मी. चया आसपास चावड ं वसलेला आिे. चावड ं गावात आिण आिुबािूचया गावामधये मिादेविोळयाची वसती आिे .

इितिास : १) सन १४८५ मधये अिमदनगरचया िनिामिािीची सथापना िरणार‍य ् ा मिलि अिमदला पुणे पातातले िे ििलले िमळाले तयामधे चावड ं चे नाव आिे . बिमनी सामाजयाचे िे तुिडे झाले तयात तयाला उतर िोिण व पुणे पात िमळाले. २) दस ं ला िैदेत िोता . ३) १६३६ मधये िनिामिािीचा ु रा बुर‍ि्ाण िनिामिाि (इ.स. १५९०-१५९४) िा सातवा िनिाम. याचा नातू बिादरुिाि १५९४ साली चावड ं े मिणतो िी तयाचपमाणे आिदलिाि आिण मोगलापासून बचाव िरणयासाठी ििािीरािानी िो ति िेला , तयानुसार चावड ं मोगलाना िमळाला. ४) मे १६७२ पणाल पवगत गिणाखयानात िवी ियराम िपड े ढू नघे.तमिारािानी े नावे अिापिारे चामुंडगड, ििरिंदगड, मििषगड आिण अडसरगड िे ििलले मिारािाचया मावळयानी ििििरीन ल ले याचे नाव पसनगड असे ठेवले . ५) या गडाची अनि े ि वनरेीििि ं लयावर आिेत-चामुंड, चाऊंड, चावड ं - िी नावे चामुंडा या िबदाचा अपभंि आिेत. चुंड- िे िनिामिािी आमदानीतील नाव आिे . पसनगड-िे ििवािी मिारािानी ठेवलेले नाव. मिलि अिमदन ि े आपलया एिा सरदाराचया िाती िा ििलला िदला. या ििललयातिी भरपूर लूट तयाचया िाती आली. िोड ििललयाचीिी वयवसथा आपलया एिा सरदाराचया िाती सोपवून तयान ल ो िगडािडे . आपलामोचावळवल संदभग - अिमदनगरची िनिामिािी मिलि अिमदचया अिधिारापुढे नमूद िेलेलया ििललयाचया अिधिार‍य ् ानी मान झुिवली नविती . तयाचा पाडाव िरणयासाठी तयान ि े ू चि . ेलतेे ििलले मिणिे - चावड ं , े ं न, मिोली आिण पाली. िे सवग ििलले तयान ब लोिगड, तुंग, िोआरी, ितिोणा, िोढाणा, पुरदंर, भोरप, िीवधन, मुरि ळ ा च ावापरिरनआपलयाताबयातघे . संदभग - गुलिन इ तले े बाििमीआिदलिािचया े सैनयािी लढताना इबािीम िनिामिािचया मसतिात गोळी लागून तो ठार झाला. िनिामिािी विील िमया मंिू यान अ ि म द न ा वाचयामु.लतयाचवे ालादौलताबादचयाि ळी तयाने ैदेतूनसोडवूनगादीव े इबािीमचया अलपवयीन मुलाची मिणिे बिादरूिािची चावड ं ला बिंदवासासाठी रवानगी िेली . चादबीबी िी बिादरूिािची आतया. िमया मंिून ब ि ा द रूिािवरअसले . पुढे लेचादबीबीचेपालि े िनिामिािी गादीवर तोतया आिे िे िसद झाले . िनिामिािी सरदार इखलासखान यान च ा व ड ं ि ि ल ल याचयासु . या भेदिि ारालारािपु तबिादर िमयाू यालाआपलयािवालीि ु ुमाचे पालन े ळवले. इखलासखानान त े े मंिू याचया लेखी आजेििवाय िोणार नािी असे सुभेदारान ि ो तयाबिादर . िमयाू ििािनमाणि मंिून अ ेला ि ब र ाचारािपु. तमुमुराद रादयासमदतीसबोलावले अिमदनगरचया े ििललयावर चालून आला. आता िमया मंिूला पिाताप झाला. तयान अ ि म दन ग र चयासं. रिमया कणासाठीसरदारअनसारखानवराजयपितिनधीमिणू मंिू आिदलिाि व िुतुबििा याना नचादबीबीलानमेल े मदतीस बोलावणयास अिमदनगरचया बािेर पडला. चादबीबीन य ा च ा फ ा य दाउठवीततयाचािसतिअनसारखानयाचाखू . आिण चावड ं चया अटिेतून बिादरूिािची निरवला मुकतता िरत तयाची सुलतान मिणून गवािी िदली. १) िे ििलले ऋषी नावािी संबिंधत आिेत ते अितपाचीन. २) िे ििलले बौद, िैन लेणयानी अलंिृत आिेत ते पाचीन . ३) िे ििलले िैव, िाकत, नाथ सापदायािी िनगिडत आिेत ते ं ािी िनगिडत आिे. चावड मिणिे मधयमयुगीन. ४) चावड ं िा चामुंडा नावाचा अपभंि असलयान व े तयावर पाणयाची सात टािी एिाच िठिाणी असलयान त े ो स पतमातृ . मिणू िनािीसं तो बिाकत िंधतआिे पथ ं िनिामिािीत िाणयाअगोदर तेथील ििललेदार मिादेविोळी िमातीतला असावा असे तेथील सथािनि मिादेविोळी वसतीवरन पतीत िोते . येथील अविेषाना पािता आिण रािमागग अभयासता चावड ं सातवािनिालीन असलयाची िचनिे िदसतात. िनिामिािी वारसदाराला येथे ठेवणयासाठी या ििललयाचा वापर िेला गेला . यावरन तयाची दगुगमता िदसून येते. तयाचा इितिास बखरीचया पानात नसला तरी मौिलि लोिसािितयात नकी सापडेल. ५) चामुंडा िे देवीचे कूर रप . या रपात सवग िािी भयानि, अमंगल. िी देवी बगंाल, िबिार, उतर पदेि, रािसथान येथील आिे. िाडिुळी , िीभ बािेर, उभे िेस , े लेली. समिानात िपपंळाखाली ििचे वासतवय. ििचे वािन गाढव, पेत, घुबड, िगधाड. धविावर अगीपुराणापमाणे चार िात. िकती, मुंड, िूळ िी ििची आयुधे. ६) मुंडाचया माळा, िाडाचे दािगने , वयाघचमग नस सपत मातृिा मिणिे- बामिी, मिेशरवरी, िौमारी, वैषणवी, वारािी, इनदािण आिण चामुंडा. या सवामधये चामुंडा शेष. संदभग - देवी भागवत गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : दरवािातून आत िाताच दिा पायर‍य ् ा चढू न गेलयावर दोन वाटा लागतात . वरची उिवीिडची वाट उदधवसत अविेषािडे घेऊन िाते , तर डावीिडे तटबदंीचया बािूने िाणारी वाट आिे. उिवया बािूस िातळात िोरलेलया १५-२० पायर‍य ् ा चढू न गेलयावर िािी वासतू निरेत येतात . एिा वासतूचा चौथरा अिून वयविसथत आिे. इथे आपलयाला अिा बर‍य ् ाच वासतू िदसतात मिणून असा िनषिषग िाढता येईल िी इथेच सारा िारभार चालत असावा. िवळ िवळ १५ ते २० वासतू इथे आिेत . िेथे चौथरा ििललि आिे तेथेच मोठे गोल उखळ आिे . मात तयास खालचया बािूला एि िछद आिे. बािूलाच २ संलग अिी टािी आिेत येथून उतरेस थोडे पुढे गेलो िी एि खचत चाललेली वासतू निरेस पडते . ििचया बाधिामावरन असे पतीत िोते िी िे एि मंिदर असावे . पण बरीच खचलयामुळे िासत िािी अंदाि बाधता येत नािी. येथून आिूलाबािूला साधारण ३०० मी. चया पिरसरात १०-१५ उदधवसत बाधिामे तिीच ७-८ टािी आढळून येतात. गडाचया वायवय भागात आपलयाला एिमेिाना लागून अिी सात टािी आिेत. िी टािी सपत मातृिािी िनगिडत आिेत. गडाचया याच भागात बर‍य ् ापैिी तटबदंी असून आगेय भाग िडानी वयापला आिे . यावरन िळून येत ि ं ी ग डिितीदग . मिणूु नगमचआिे बिादरूिाि िनिामाला येथे े ठेवणयात आले िोते . जया भागात तटबदंी आिे तया भागात या तटबदंीचया बािून ि फ. िी रणयासिागाआिे बिदुा गसत घालणयासाठी असावी. या िठिाणी बराच उतार असून िािी िठिाणी िौद आिेत. थोडे पुढे उिवीिडे गेलयावर एिा मंिदराचे अविेष आढळतात. येथेिी बरेच ििलपिाम आढळते . जया िठिाणी तटबदंी ढासळलेली आिे, ितथे िचर‍य ् ाचे दगड गाडगयासारखे रचून ठेवले आिेत . िे िोणाचे िाम असावे िे िळत नािी. ईिानय भागात जया िठिाणी तटबदंी संपते तया िठिाणी िातळिोरीव गुिा आिेत. या पिारेिर‍य ् ाचया चौकया असावयात. एि गुिा अगदी सुिसथतीत आिे. गुिेत पवेि िेलयावर दोनिी बािूला िौदसदि ृ साधारण ५ फूट खोलीचे बाधिाम आढळते . या गुिेलगत असलेलया तटबदंीचया खाली भुयारी मागाचे पवेिदार आिे असे गामसत सागतात. येथे रपॅिलंग िरन िाता येते.यापुढे आपण गडाचया पूवेस येतो. या भागात िोणतेिी अविेष नािीत. बेलाग िडानी िा भाग वयापला असलयामुळे इथे तटबदंी नािी. िा भाग बराच िवसतीणग असूनिी िनिगन आिण ओसाड आिे. िवळ िवळ अधया िि.मी.चया पिरसरात ै तयेस आपलयाला तुरळि अिी तटबदंी आढळते . इथेच पाणयाची दोन टािी आिेत. इथून पुनिा पििमेिडे िनघालयावर आपलयाला मिबूत अिा एििी बाधिाम आढळत नािी. गडाचया दिकण बािूला आिण नऋ

तटबदंीचे दिगन घडते. दोन बुरििी आढळतात. इथून आपण टेिडी िडे िनघतो, मंिदर पािायला.गडाचया सवात उंच भागात चामुंडा देवीचे मंिदर आिे. मंिदरातील मूती पाचीन असून बाधिाम मात नवीन आिे. आिुबािूला िुनया मंिदराचे अविेष िवखुरलेले िदसतात. एि तुटलेली मूती आढळते िी एखांा ऋषीचे पतीि असावी. तसेच एि आियगिारि गोष मिणिे या चामुंडा देवीचया मंिदरासमोर आढळणारा नदंी. िुनया अविेषामधयेिी नदंीची मूती आढळते. याचा अथग िा िोतो िी िवळच िुठेतरी ििविलंग असावे आिण िाळाचया ओघात िरवले असावे . गामसथानी शमदानान ि े स े न वीनदेऊळबाधलेतिीिेिार असलेली दीपमाळिी बाधणयाचा पयत िेला आिे . िी दीपमाळ असे सुचवते िी इथे एि ििवमंिदर असावे.एिंदरीत पािता, गडाचा घेरा िवसतीणग आिे . साधारण ५-६ िि.मी.चा वयास असावा. गडाचया ईिानयेस असणार‍य ् ा गुिाचा अभयास िोणे मिततवाचे आिे. या वासतूंिवषयी बर‍य ् ाच दत ं िथा ऐिणयात आिेत. गडावर सातवािन संसिृतीचा पभाव आिे . सातवािनाचा इितिास फार भवय आिे, पण तयाचया ििललयाचे अिून संिोधन झाले तरच या भवय इितिासावर िासत पिाि पडेल. या ििललयाचा इगंिानी पूणग नायनाट िरणयाचा पयत िेला , पण ते सफल झाले नािीत. आि िेच ििलले आपलयाला आवािन िरीत आिेत, तयाना भेट ंायला, तर िा आपण िाऊ नये? इथलया सथािनि मिादेविोळयािडून िसे आपण दत ं िथा ऐितो , तसे इितिासिी िाणून घेणयाचा पयत िरया. गडावर िाणयाचया वाटा : गडमाथा गाठणयासाठी गडाचया पििमेिडूनच वाट आिे . चावड ं वाडीतील आशमिाळेपासून गड े चढणयास चागली मळलेली पायवाट आिे. या वाटेन स ा ध ा र ण अ धातासचढलयानतंरआपणखडिातखोदलेलयापायर‍य ् ाचयासमातररेषेत चालतो. ( पचिलत दत ं िथेनुसार ते गडावर पोिोचवणारे गुपत भुयार असावे .) साधारण १५ पायर‍य ् ा चढू न गेलयावर आपणास एि मन िखन िरणारी गोष िाणवते. पूवी िोणा अनािमिान य े ा प ा य र ‍ य ् ा चढणयासाठीआधारमिणू . नएिाछोटातोफेचीनळीििमनीतपुरलीआिे साधारण २ इच ं अंतगगत वयास असलेली िी तोफ २ ते २ १/२ फूट लाबीची आिे .ििमनीचया वर असलेला िा भाग साधारण दोन तृितयाि आिे. या तोफेची लाबी साधारण ३ ते ३ १ /४ फूट असावी . या तोफेला िबंुरिा मिणतात .या पायर‍य ् ा अगदीच छोटा आिेत. इगंिानी १ मे १८१८ रोिी चावड ं वर िलला िरन येथील पायर‍य ् ा उदधवसत िरन टािणयाचा पयत िेला . तिा सुरंग लावलयाचया खुणािी आपलयाला पायर‍य ् ा चढताना िदसतात. यानतंर २०-२५ पायर‍य ् ा चढू न गेलयावर आपलयाला पवेिदाराची तटबदंी पूणगपणे सामोरी येते. येथे ३ मी. लाबीचया पिसत पायर‍य ् ा आिेत, जयावर आि रानगवत मािलेले आिे. वर चढू न गेलयावर पथमदिगनी निरेस पडते ती ै तयमुखी पवेिदार. या पवेिदारावरिी एि गणपती िोरलेला आिे . यावरन असे िळते िी पेिवे िातळिोरीव गणेिपितमा, आिण नऋ ं िी याच िातळातून िोरलेला िाळातिी या गडावर बराच राबता असावा. दरवािाची उिवी बािू एि अखंड िातळ आिे. उिवा सतभ आिे. गडावरची िीच वासतू अबािधत राििली आिे. दरवािािवळच एि उखळ पडले आिे. रािणयाची सोय : गडावरील िोठारामधये १५ ते २० िण रािू िितात, तर चामुंडा मातेचया मंिदरात २ िण. इथे उंदीर तास देऊ िितात. चावड ं वाडीत रिाणयाची उतम सोय िोते.िेवणाची सोय : गडावर िेवणाची सोय नािी. मात चावड ं गावात िेवणाची सोय िोऊ ििते . े टािी आिेत जयामधये बारामिी िपणयाचे पाणी आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : १ तास चावड पाणयाची सोय : गडावर अनि ं गावापासून िडसर ििललयाची उंची : ३२०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः नाणेघाट ििला : पुणे शेणी : मधयम

सहादी मिणिे दगुाची खाणच. पुणे ििलहातील िुनर तालुिा असाच गडििललयानी नटलेला आिे. 'िडसर' िा असाच या भागातील सुदं र ििलला आिे. नाणेघाटा पासून सुरवात िरन िीवधन ,चावड ं , ििवनरेी , लेणयािद, िडसर आिण ििरिंदगड अिी सिा िदवसाची भटिंती आपलयाला िरता येते. इितिास : िडसर ििललयाचे दस ु रे नाव मिणिे पवगतगड. सातवािनिालात या गडाची िनिमगती झाली असून या िाळात गड मोठा पमाणावर राबता िोता. नाणेघाटाचया संरकणासाठी नगरचया सरिदीवर िा ििलला बाधला गेला. १६३७ मधये ििािी रािानी मोगलािी िेलेलया तिामधये िडसर ििललयाचा समावेि िोता , असा उललेख ऐितिािसि िागदपतामधये आढळतो. यानतंर १८१८ चया सुमारास िबिटिानी ं ले. िडसर ििललयाचया वाटािी िबिटिानी सुरंग लावून फोडलया.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : िडसर ििललयाची पवेिदारे मिणिे सथापतयिासताचा एि नमुनाच आिे . िुनर व आसपासचे ििलले ििि बोगदेविा पवेिमागावरची दरवाजयाची दक ु लं , नळीत खोदलेलया पाय-या आिण गोमुखी रचना असलेली पवेिदारे पािणे मिणिे दगुगिासतातील एि वेगळेच दगुगवैििषच ठरते . गडावरील मुखय दरवाजयातून वरती आलयावर दोन वाटा फुटतात . यातील एि वाट समोरचया टेिाडावर िाते . तर दस ु री वाट डावीिडे असणा-या दस ु -या पवेिदारापािी िाते. दस ु -या दरवाजयातून वरती आलयावर समोरच पाणयाचे एि े टािे आिे . यातील पाणी िपणयास योगय आिे. येथेच समोर एि उंचवटा िदसतो. या उंचवटाचया िदिेन च ा ल त ि ा ऊ न डावीिडेवळलयावरिडालगतचि िदसतात. याचया िातळावर गणेिपितमा िोरलया आिेत. िी िोठारे रािणयासाठी अयोगय आिेत.येथूनच उिवीिडे गेलयावर मोठा तलाव लागतो. येथे मिादेवाचे मंिदरिी लागते . मंिदराचया समोरच मोठा नदंी

असून मंिदराचया सभामंडपात सिा िोनाडे आिेत . तयापैिी एिा िोनाडात गणेिमूती , गरडमूती तर एिात िनुमानाची मूती सथानापन आिे. मंिदराचया समोरच एि भकम बुरि आिे. मंिदराचया समोरच एि ं ीचया उिवीिडे खाली उतरलयावर एि बुिलेले टािे िदसते . तलाव आिे. पावसाळयात तलावात भरपूर पाणी साठते. तळयाचया मधोमध एि पुषिरणी सारखे दगडातील घडीव बाधिाम आिे. बुरिाचया िभत ं सुरेख िदसतो. येथून थोडे पुढे गेलयावर िातळात खोदलेली पिसत गुिा लागते . मात िी गुिा मिणिे पिारेि-याची देवडीच िोय. मंिदराचया समोरील टेिडीवरन मािणिडोि िलाियाचा पिरसर अतयत समोरच चावड ं , नाणेघाट , ििवनरेी , भैरवगड, िीवधन असा िनसगगरमय पिरसर नयािाळता येतो. येथून परत िफरन पवेिदारापािी यावे आिण परतीचया वाटेला लागावे .गडावर िाणयाचया वाटा : या ििललयावर िाणयासाठी पामुखयान द े ोनमागग. आ यापै िेतिी एि वाट रािदरवाजयाची असून दस ु री वाट गावि-यानी तयाचया सोयीसाठी दगडात पाय-या िोरन बाधून िाढलेली आिे.िोणतयािी वाटेन गेडावर पोिचणयासाठी िडसर या गावी यावे लागते . िुनरिून िनमिगरी, रािूर ििंवा िेवाडा यापैिी िोणतीिी बस पिडून पाऊण तासात िडसर या गावी पोिचता येते. िडसर या गावातून वर डोगरावर िाताना एि िविीर लागते. येथून थोडे वर गेलयावर डावीिडे पठारावर चालत िावे . पठारावरील िेतामधून चालत गेलयावर १५ िमिनटाचया अंतरावर दोन डोगरामधील िखंड व तयामधील तटबदंी दिृषकेपात येते. िखंड समोर ठेवून चालत गेलयावर अधया तासात आपण बुरिापािी येऊन पोिचतो. येथून सोपे िातळरोिण िरन आपण ििललयाचया े ि दरवाजयापािी येऊन पोिचतो. वाटेतच डोगरिपारीत पाणयाची दोन टािी आढळतात. दस ् ा वाटेन म ण िेयािखंडीिडेनवळता ु र‍य सरळ पुढे चालत िाऊन डावया बािूस असणा-या डोगराला वळसा घालून डोगराचया मागील बािूस पोिचावे. येथून िंभर ते दीडिे ं सोपी आिे. येथून पाय-या चढू न गेलयावर आपण िखंडीतील मुखय दरवाजयापािी पोिचतो . िी रािदरवाजयाची वाट असून अतयत ििललयावर िाणयास एि तास पुरतो. े रािणयाची सोय : मिादेवाचया मंिदरात ४ ते ५ िणाना रािता येते . मात पावसाळयात मंिदरात पाणी साठत असलयान र ा ती आपण सवतःच िरावी. पाणयाची सोय : ििललयावर पवेिदारातून वरती आलयावर समोरच बारमािी िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : १ तास

िणयाचीथोडीगै .िेवणाची सोय रसोयचिोते : वर ििललयावर िेवणाची सोय नसलयाने

िीवधन ििललयाची उंची : ३७५४ ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः नाणेघाट ििला : पुणे शेणी : िठीण घाटघरचया पिरसरात पूवगमुखी असलेला 'िीवधन' ििलला पाचीन नाणेघाटाचया वयापारी मागावर संरकणासाठी उभा िेला िोता . िीवधन ििलला नाणेघाटापासून अगदी सादेचया अंतरावर आिे. इितिास : ििविनमाचया वेळी िनिामिािी असताला िात िोती. पण याची साक देणारा एिमेव ििलला मिणिे िीवधन िोय. १७ िून १६६३ रोिी िनिामिािी बुडाली. ििािीरािानी िनिामिािीचा िेवटचा वि ं ि 'मूितगिा िनिाम' याला िीवधन या गडावर िैदेत असताना तयाला सोडवून संगमनरेिवळ असणा -या पेमिगरी ििललयावर घेऊन गेले . तयाला िनिामििा मिणून घोिषत िेले आिण सवतः विीर बनले . घाटघर िे िीवधनचया पायथयाचे गाव. येथील ििमनीचे वैििष मिणिे बाबूची बने . सारे िगंल िे बाबूचया बनाचे आिे .गोरकगडापमाणे या गडाचा दरवािादेखील िातळिडामधये िोरलेला आिे .गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पििम दरवाजयान व े र ग ड ा वरपोिोचलयावरसमोरचगिलकमीचं . गाविरी याला 'िोठी' असे संििलपआिे बोिधतात. िवळच पाणयाची टािे आिेत . दिकणेस िीवाईदेवीचे पडझड ं िेत. आत िमलपुषपे िोरलेली आिेत. िेवटचया इगंि-मराठे युदात १८१८ मधये या िोठाराना आग लागली िोती. ती राख झालेले मंिदर आिे. तसेच गडावर अंतभागात एिात एि अिी पाच धानयिोठार आ आििी या िोठडामधये आढळते. गडाचया एिा टोिाला गेलयावर समोरच दोन ििार फूटाचा वादरिलंगी सुळिा लक वेधून घेतो . गडाचा आिार आयतािृती आिे . वादरिलंगीचया िडापासून िोिणचे िनसगगरमय दिगन िोते. समोरच नानाचा अंगठा, ििरिंदगड, िडसर, चावड ं , िुिडेशरवराचे मंिदर , धसईचे छोटेसे धरण, माळिेि घाटातील िाळे तुितुिीत रसते नयािाळता येतात. अिापिारे िा िीवधन ििलला चार ते पाच तासात पािून िोतो. गडावर िाणयाचया वाटा : १) िलयाण-नगर मागात नाणेघाट चढू न गेलयावर पठार लागते . या पठारावरन उिवीिडे िगंलात एि वाट िाते . या वाटेन देोन ं लागते . या िभत ं ीला िचिटून उिवीिडे िाणारी वाट वादरिलंगी सुळकयापािी ओढे लागतात. िे ओढे पार िेलयावर एि िातळिभत

ं ी पार िले यावर पुनिा घेऊन िाते . तर डावीिडे िाणारी वाट एिा िखंडीपािी पोिोचते . िीव मुठीत धरन तया उभया िातळिभत िातळात खोदलेलया पाय-या लागतात. सन १८१८ नतंर सुरंग लावून इगंिानी िा मागग िचणून िाढला व पििम दरवाजयाची वाट े वानरयु े पून.चिावे बुिवून टािली. या दरवाजयान व े र ि ा णयासअनि . वाट िराकअवघडच तयायोिावयालागतात असलयान ि ं सोपी २) गडावरिाणारी दस ु री वाट िुनर-घाटघर मागेरािदरवाजयाची आिे. िी वाट घाटघरिून सरळ गडावर िाते. वाट अतयत आिे. रािणयाची सोय : गडावर रिाणयाची सोय नािीिेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : गडावर बारमािी पाणयाची टािी आिेत.िाणयासाठी लागणारा वेळ : २ तास नाणेघाट ििललयाची उंची : २५०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः नाणेघाट ििला : पुणे शेणी : सोपी इितिास : नाणेघाट या नावावरनच आपलयाला िलपना येईल िी िा घाट फारच पुरातन आिे. नाणेघाट सुमारे सववादोन ििार वषापूवी खोदला गेला. पितषान िी सातवािनाची रािधानी. सातवािन िाळात िलयाण ते पितषान (िुनर) या रािमागावर नाणेघाटात डोगर फोडून हा मागाची िनिमगती िेली गेली . सातवािन िुल िे मिाराषटातील पाचीन असे िुल आिे आिण तयाचे राजय े इ.स पूवग अडीचिे वषग तर ते इ.स नतंर अडीचिे वषेअसे िवळिवळ पाचिे वषग िोते. पाचीन िाळी िलयाण बदंरामधये परिीय लोि िविेषतः रोमन वयापारी आपला माल घोडे अथवा बैलावर वािून नत े े ािाईदगडी रािण आििी येथे पिावयास असत. िा माल पामुखयान स ा त व ा ि न िाळातीलरािधानीअसले . या वयापार‍य ् ािडून ििात लयापितषाननगरीतवयापारासाठीनल िमा िेली िाई . तया ििातीचा िमळतो गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : नाणेघाटाची संरकि फळी िी ििवनरेी, िडसर, चावड ं आिण िीवधन या चार ििललयानी बनलेली आिे. साठ मीटर लाब आिण िागोिागी दोन ते पाच मीटर रंद अिी िी नाणेघाटाची नळी आिे . या नळीचया मुखािी एि दगडी रािण आिे. अदमासे चार फूट वयासाचा आिण पाच फूट उंचीचा िा रािण पूवी ििातीसाठी वापरला िात असे . ििातिर रपान य े ातततिालीन 'िषापण' नावाची नाणी टािली िात असत. नाणेघाट चढू न गेलयावर पथम दिगनी दिृषकेपात पडणारी िातळात िोरलेली ऐसपैस आिण सुदं र गुिा िेच येथील मितवपूणग वैििष िोय. या गुिेत साधारणतः ४०-४५ िण रािू ं ीवर लेख आिेत. िा लेख एिूण २० ओळीचा असून मधय भागातील िभत ं ीवर िितात. सधया वापरणयात येणा-या गुिेत ितनिी िभत े अंििनिदगष संखया आिेत. १० तर उिवीिडील भागावर दिा ओळी आिेत. िा लेख बामिी िलपीतला असून या लेखामधये अनि पुराणिालातील इतिी संखया असलेलया भारतातील िा पाचीन असा लेख आिे. या लेखात सातवािन समाजी 'नागितिा' ििने े ेलया यजाची नावे आिेत . येथे वािपेय, रािसूय, अशरवमेध अिा पिारचे यज िेले असलयाचे उललेख सापडतात . या यजात िल बाहणाना िेलेलया दानाचा देखील उललेख या लेखामधये आढळतो . या गुिेत सातवािनाची ििलपे देखील िोरलेली आिेत . यापैिी पििले ििलप सातवािन संसथापि िािलवािनाचे, दस ु रे ििलप रािा सातिणी याची पती देवी नायिनिीचे तर ितसरे ििलप रािा ं िदसते , यालाच नानाचा सातिणीचे. गुिेवर पाणयाची तीन ते चार टािी आढळतात. गुिेचया वर पाििलयावर एि पचंड िातळ िभत अंगठा असे मिणतात. घाटमाथयावर पोिचलयावर ,उिवीिडे वळलयावर आपण नानाचया अंगठावर येऊन पोिोचतो.येथेच बािूला एि गणेिाची मूतीिी दिृषकेपात येते. समोर िदसणारे गोरखगड, मिचछदगड , िसधदगड, ििरिंदगड, भैरविडा, िोिणिडा आिण डावीिडे असणारा िीवधन आपले मन मोिून टाितात. घाटावरील िवसतीणग असे पठार िे नाणेघाटाचे आणखी एि वैििष मिणून सागता येईल. अिापिारे मुबं ईिराना एिा िदवसात िाऊन येता येईल असा नाणेघाटाचा टेि िा एि सुरेख अनुभव ठरतो . गडावर िाणयाचया वाटा : नाणेघाटाला यायचे झालयास मुंबई ििंवा पुणे गाठावे १ंः मुंबईिराना नाणेघाटाला यायचे असलयास िलयाण मुरबाड मागेवैिाखरे गावी यावे . वैिाखरे िे िरी पायथयाचे गाव असले तरी तेथे न उतरता वैिाखरे पासून पुढे दोन िि .मी अंतरावर असलेलया नाणेघाट या नामिनदेिित फलिाचया मागान थ े े ट द ो नतासातआपलयालानाणे . या वाटेवर पावसाळयात घाटावरपोिचताये दोन ओढाचे ते

दिगन िोते. २ंःपुणयािून नाणेघाटाला यायचे झालयास पुणे-िुनर एसटी पिडून िुनरला यावे . िुनर ते घाटघर एसटी पिडून घाटघरला यावे . येथ पयगत ं पोिचणयास दीड तास लागतो.घाटघर वरन ५ िि.मी चालत नाणेघाट गाठता येतो.रािणयाची सोय : गुिेत ४०-४५ िणाचया रिाणयाची सोय िोते. िेवणाची सोय : ििललयावर िोणतयािी पिारचया िेवणाची सोय नसलयान ि े ी स ोयआपणसवतःचिरावी .पाणयाची सोय : गुिेिेिारील तीस-या व चौथया टाकयातील पाणी िपणयासाठी योगय आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : दोन तास पायथयापासून. रोिीडा ििललयाची उंची : ३६६० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर ििला : सातारा शेणी : मधयम सहादीचया डोगररागेत भोर ते मिाबळेशरवर असा एि सुरेख डोगरमागग आिे . या डोगररागेत ३ ते ४ ििलले आिेत. यापैिी एि रोिीड खो-यात वसलेला ििलला मिणिेच 'ििलले रोिीडा'. रोिीडखोरे िे नीरा नदीचया खो-याचया िािी भागात वसलेले आिे. या खो-यात ४२ गावे िोती. तयापैिी ४१ गावे सधयाचया पुणे ििलहाचया भोर तालुकयात मोडतात. रोिीडा ििलला िे रोिीड खो-याचे पमुख िठिाण िोते. पुणे सातारा ििलहातील सििारी साखर िारखाने , सििारी दध ं बस , वीि आदी सुिवधा पोिचलया आिेत. तयामुळे येथील िीवन सुखी झालेले आिे. ू योिना यामुळे येथील पिरसरातील बित ु ेि सवग गावापयगत रोिीडा ििलला भोरचया दिकणेस सुमारे ६ मैलावर आिे. रोिीडा ििललयाला िविचतगड ििंवा िबनीचा ििलला असे देखील संबोधले िाते . इितिास : या ििललयाची िनिमगती िी यादविालीन आिे. या ििललयावरील तीस-या दरवािावर असणा-या ििलालेखावरन ेलीअसेख मुिममद आिदलििान ह े ा ग ड ा चीदर या ििलाले अनुावरन मानिनघते मे १६५६ नतंर िा ििलला ििवािी ु .सतीि मिारािानी बादल देिमुखािडून घेतला असे समिते . ििलला घेणयासाठी रािाना बादल देिमुखािी िातघाईची लढाई िरावी लागली. यात िृषणािी बादल मारला गेला . बािीपभू देिपाडे बादलाचे मुखय िारभारी िोते . लढाईतर बािीपभू देिपाडे व इतर सििा-याना सवराजयात सामील िरन घेतले गेले. इ.स. १६६६ चया पुरदंरचया तिानुसार िा ििलला मोघलाचया सवाधीन िेला गेला . २४ िून १६७० रोिी ििवरायानी ििलला परत घेतला.िानिोिी याचयािडे भोरची पूणग तर रोिीडा ििललयाची िनममी देिमुखी व ििमनीचे िािी तुिडे इनाम िोते. रोिीडाचे गडिरी तयाचेिडून ३० िोन घेत िोते . ििवािी मिारािाचया अिधिा-यानी ििवािी मिारािािडे िवचारणा िेली िी ३० च िोन िा, ििवािी मिारािानी िनणगय िदला िी, िेधे आपले चािर असलयामुळे पूवापार चालत आलेले दवयच घयावे . पुढे ं ला, मात भोरचया पत ं सिचवानी औरगंिेबािी झुंिून ििलला सवराजयात पुनिा दाखल िेला . संसथान िेवलीन ििलला मोघलानी ििि िोईपयगत ं रािगड, तोरणा, तुंग आिण ितिोना ििललयापमाणे िा िी ििलला भोरिरािडे िोता. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पििलया दरवाजयाचया चौिटीवर गणेिपटी आिण वर िमिराब आिे. पुढे १५ ते २० पायया पार िेलयावर दस ु रा दरवािा लागतो . येथून आत गेलयावर समोरच पाणयाचे भुयारी टािे आिे . याचे पाणी बारािी मििन पेुरते. येथून ५-७ पाय-या चढू न गेलयावर ितसरा दरवािा लागतो . िा दरवािा अितिय भकम आिे. यावर ब-याच पमाणात िोरीव िाम आढळते. दोनिी बािूंस ितीचे ििर िोरणयात आले आिे. तसेच डावया बािूला मराठी व उिवया बािूला फारसी ििलालेख आिे. आिुबािूचया तटबदंीची पडझड झाली आिे. हा सवग दरवािाची रचना एिमेिाना िाटिोनात आिे. येथून आत ििरलयावर समोरच २ वासतू िदसतात. एि गडावरील सदर असावी तर दस ु रे ििललेदाराचे घर असावे . डावया बािूला थोडे अंतर चालून गेलयावर रोििडमलल उफग भैराबाचे मंिदर लागते. मंिदरासमोर लिानसे टािे, दीपमाळ व चौिोनी थडगी आिेत. देवळात गणपती, भैरव व भैरवी याचया मूती आिेत . रोिीडाचा घेर तसा लिानच आिे . ििललयाचया आगेयेस ििरवले बुरि, पििमेस पाटणे बुरि व दामगुडे बुरि, उतरेस वाघिाईचा बुरि व पूवेस फते बुरि व सदरेचा बुरि असे एिूण ६ बुरि आिेत . गडाची तटबदंी व बुरिाचे बाधिाम अिूनिी मिबूत आिेत. गडाचया ं ी आिे . संपण उतरेिडील भागात टाकयाची सलग राग आिे. येथेच एि भूिमगत पाणयाचे टािे आिे . तेथेच मानवी मूती व ििविपड ू ग गड िफरणयास दीड तास पुरतो. गडावर िाणयाचया वाटा : बािारवाडी मागेः दिकणेस ८-१० ििमी अंतरावर बािारवाडी नावाचे गाव आिे. बािारवाडीपयगत ं िाणयासाठी एसटी सेवा उपलबध आिे. ं सोपी असून दरवािापयगत बािारवाडीपासून मळलेली वाट गडाचया पििलया दरवािापािी घेऊन िाते . वाट अतयत ं पोिचणयास एि तास

लागतो.अंबवडे मागेभोर ते अंबवडे अिी एसटी सेवा उपलबधआिे .पूणे-भोर-पानवळ-अंबवडे अिी बससेवा देखील उपलबध आिे . या े े ग गाडीन अ ं ब व ड ा वीउतरनगावाचयापू . िी वाट लाबची वेिआिण डीलदाडावरनगडचढणयाससु िनसरडी आिे. या वाटेने रवातिरावी गड गाठणयास सुमारे अडीच तास पुरतात.िकयतो गडावर िाताना बािारवाडी मागेिावे आिण उतरताना नाझरे ििंवा अंबवडे मागेउतरावे मिणिे रायरेशरवरािडे िाणयास सोपे िाते. े रोिीडा ते रायरेशरवर वाटा : १. भोर - िारी बसन ि ारीगावातउतरावे . ितथून लोिदरा मागे२ तासात रायरेशरवर पठारािडे पोिचतो व पठारावरील वसती पयगत ं िाणयास दीड तास लागतो. २. वडतुंबी मागे- दपुारची (२.४५) भोर-िटटेघर गाडी आंबवणयास येते . ितने वडतुंबी फाटावर उतरावे. ितथून १५ िमिनटात वडतुंबी गाव गाठणे. येथून साधारणतः २ तासात गणेिदरा मागेरायरेशरवर पठारावर े ोलेगावातउतरावे पोिचता येते. ३. भोर-िोलेगाडीन ि . राती उिीर झालयास गावात मुकाम िरन पिाटे गायदरा मागान ३ े तासात े े रायरेशरवर पठारावरील देवळात िाता येते . ४. भोर-दाबेिेघर बसन द ा ब ि े घरलाउतरायचं . पुढे वितथूनधानवलीपयगत ं चालतिायचं वाघदरामागे३ तासात रायरेशरवर गाठायचं. रािणयाची सोय : रोिीडमललचया मंिदरात ५ ते ७ िणाची रिाणयाची सोय िोते . पावसाळयात मात मंिदरात रिाता येत नािी.िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : गडावर िपणयाचे पाणी बारमािी उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : बािारवाडी मागे- १ तास िोरीगड - िोराईगड ििललयाची उंची : फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः लोणावळा ििला : पुणे शेणी : सोपी मुळिी धरणाचया पििमेिडे एि मावळ आिे तयाचे नाव आ ं िेिोरबारसमावळ .याच मावळ पातात िोरीगड आिण घनगड िे ििलले येतात.लोणावळा आिण पाली याचयामधये असणा-या सववाषणी घाटाचया माथयावर िोरीगड आिे.िा ििलला पिसद आिे तयाचया सःिसथतीला असलेलया अखंड तटबदंीमुळे. या भागातील ििलले पिावयाचे असलयास तीन ते चार िदवसाची सवड िवी. िोरीगड, घनगड, सुधागड आिण सरसगड या सारखा सुदं र टेििी या भागात आपलयाला िरता येतो.

इितिास : या गडाचा इितिासात फारसा िुठे उललेख नािी . १६५७ मधये मिारािानी लोिगड, िवसापूर, तुंग-ितिोना या ििललयाबरोबर िोरीगड आपलया सवराजयात दाखल िरन घेतला. माचग १८१८ मधये ं .गडावर एि तोफेचा गोळा दारिोठारावर पाडून तयान ि े ागडििि ला मोठा पमाणावर पाणिानी आिण िवतिानी झाली . या ििललयाबरोबर दिकणेिडील घनगडिी िी इगंिाना ं ीसारखा भासतो. गडमाथा मिणिे एि भलेमोठे पठारच आिे .गडाची तटबदंी साधारणतः दीड ििलोमीटर लाबीची आिे. िमळाला. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पेठ-ििापूर गावातून िोराईगड एिा िभत े े िथाचीमूतीलागते तटबदंीवरन संपण ू ग गडाला फेरा घालता येतो . पेठििापूरचया वाटेन व े र य ता न ा म ा ग ातअनि .े गणे गुिि ावपाणयाचीटाि दरवाजयान अेआिणशीगणे ा त पेठििापूरचयावाटेनवेरआलया समोरच वाडाचे अविेष आढळतात. समोरच पठारावर दरूवर िोराईदेवीचे मंिदर आिे .मंिदराचा िीणोदार िेला आिे . मंिदरासमोरच एि दीपमाळ आिे. िोराईदेवीचया मूतीची उंची साधारणतः चार फूट आिे . े बुरि आिेत. गडावर आििी सिा तोफा आिेत. तयापैिी सवात मोठी 'लकमी ' तोफ िोराईदेवीचया मंिदरािवळ आिे.याचपमाणे गडावर आणखी दोन मंिदरे आिेत. गडावर गडावर दिकणेिडचया बािूस अनि दोन िवसतीणग तळी आिेत. तळयाचया पुढे आणखी दोन गुिा आिेत . येथेच िंख-चक -गदा-पदधारी शी िवषणूची मूती आिे. गडावरन समोरच नागफणीचे टोि, तुंग, ितिोना, माथेरान, पबळगड, िनाळा आिण मािणिगड असा सवग पिरसर िदसतो.गडावर िाणयाचया वाटा : सःिसथतीला गडावर िाणयासाठी दोन वाटा अिसततवात आिेत. १. पेठ-ििापूर : िोरीगडला िाणयासाठी लोणावळयाला यावे. येथून आय.एन.एस. ििवािीमागेआंबवणे ििंवा भाबुडेला िाणारी बस पिडावी, ििंवा सिारा पिलपािडे िाणारी बस पिडावी आिण भुिी धरणाचया े पुढे, आय.एन.एस. ििवािीचया पुढे २२ िि.मी. वरील पेठ-ििापूर गावात उतरावे. या गावातून सरळ िाणारी पायवाट आपलयाला पाय-यापािी घेऊन िाते . पाय-याचया सिाययान व ीसिमिनटातगडावर पोिचता येते. २. आंबवणे गाव : िोरीगडला िाणयासाठी आंबवणे गावातूनिी िाता येते. िी वाट मात िरा अवघड आिे. या वाटेन ि अधया तासात गडावर िाता येते. रािणयाची सोय : गडावरील मंिदरात रािणयाची सोय िोते.

े

ा

ण

य ा

स

ा

ठीलोणावळयाि . गावातूूननभाबुडेिडेअथवाथेट

िेवणाची सोय : ििललयावर िेवणाची सोय नसलयान त े ी आपणसवतःचिरावी .पाणयाची सोय : गडावर नािी, गडावर दोन तळी असली तरी तयातील पाणी िपणयायोगय नािी. पेठििापूर मागेगडावर येणार‍य ् ा वाटेवर दरवािाचया अलीिडे एि टािे आिे . िपणयाचया पाणयासाठी िे वापरावे . िाणयासाठी लागणारा वेळ : पेठििापूर मागेअधा तास.

घनगड ििललयाची उंची : ३००० ििललयाचा पिार : िगरीदगु डोंगररागः -लोणावळा ििला : रायगड शेणी : िठीण मुळिीचया पििमेला एि मावळ भाग आिे यालाच 'िोरसबारस' मावळ मिणतात.याच मावळात येणारा िा घनगड.आड बािूला असलेला िा ििलला मात आपलयासारखया टेिसगला निेमीच खुणावत राितो.येथील िनिीवन ििरी सुखसोयीपासून दरुावलेले. इितिास : ििललयाचया बदल इितिासात फारसा उललेख आढळत नािी.मात ििलला िोळी सामंतािडून िनिामििािडे आिण पुढे आिदलििािडे आिण नतर मराठािडे आला . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििललयावर पवेि िेलयावर डावया िाताला असणारी टेिडीवर िाणारी वाट पिडावी .या वाटेन व े र ि ा त ा न ाएिापडकयादरवािातू .गडावर पडकया नघराचे आपणगडमाथयावरपवे अविेष ििरतो ं िा पिरसर िदसतो.तसेच आिेत.पाणयाची एि ते दोन टािी आिेत आििमितस मात ती फुटलेली आिेत .बािी ििललयावर फारसे अविेष नािीत.ििललयावरन सुधागड,सरसगड अिण तैलबैला ची िभत नाणदाड घाट ,सववषणीचा घाट ,भोरपयाची नाळ या िोिणातील घाटवाटा सुधदा िदसतात. गडावर िाणयाचया वाटा : िठीण. पसतरारोिण आवशयि. १. ऐिोलेमागे ििललयावर िाणयासाठी एिच वाट आिे अिण ती ऐिोले गावातूनच वर िाते.मुंबईिरानी अिण पुणेिरानी लोणावळा गाठावे.लोणावळयािन ू भाबुडेिडे िाणारी एस टी पिडावी.लोणावळा ते भाबुडेिे अंतर ४० िि.मी चे आिे.भाबुडेगावातून थेट ऐिोले गावात यावे .भाबुडेते ऐिोले िे साधारणतः अंतर २० िमिनटाचे आिे .ऐिोले गावातूनच ििललयावर िाणयाचा रसता आिे.गावातून बािेर पडलयावर डावीिडची वाट े पिडावी.िी वाट थेट ििललयावर िाते.यावाटेन प े ु ढ िातानागारिाईदे .या मंिदरातव''ीचेशीमंिदरलागते गारआई मिारािाची व ििले घनगडाची '' असा ििलालेख िोरलेला आिे.मंिदराचया समोरच एि े ििललयावर िाणारी वाट आिे.येथून थोडाच वेळात आपण एिा िातळिडापािी येऊन पोिचतो.गडावर िाणारी वाट इगिानी सुरंग लावून िचणून तोफगोळा पडलेला आिे. या मंिदराचया डावया बािूनच िाढली आिे.१५ फुटाचया हा िडावर थोडे पसतरारोिण िरन चढू न िावे लागते .आवशयि असलयास १५ फुटाचा दोर लावावा .िा िडा पार िेला िी आपण थेट ििललयातच पवेि िरतो . रािणयाची सोय : वर रािणयाची सोय नािी मात गारिाई चया मंिदरात २० लोिाची रािणयाची सोय िोते. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : ििललयावर िपणयाचे पाणी नािीिाणयासाठी लागणारा वेळ : ऐिोले गावातून अधातास िाणयासाठी उतम िालावधी सवग ऋतुत लोिगड ििललयाची उंची : ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः लोणावळा ििला : पुणे शेणी : सोपी े ेटेिसग पवनामावळात असणारा आिण लोणावळा (बोर) घाटाचाि संरकि असणारा िा लोिगड पुणे - मुंबई िमरसतयावरन सििच निरेस पडतो. पुणया आिण मुंबईपासून िवळ असलया िारणान य े थ मंडळीची निेमीच ये िा चालू असते . ििललयाचया पोटात भािे आिण बेडसे या पिसधद लेणया आिेत.. मुंबई - पुणे रेलवेमागावरील मळवली सटेिनवर उतरन आपण ििललयािडे िाऊ िितो . मिामागापासून े िवळच असलयान प ा य थयाचयागावातसवग . सुखसुिवधाआिेत इितिास : लोिगड ििलला िा अित मिबूत, बुलंद आिण दि ु ेय आिे. ििललयाची िनिमगती िवळ असणारी भािे आिण बेडसे िी बौदिालीन लेणी जया िाळी िनमाण झाली, तयािी पूवी मिणिेच सतावीिसे वषापूवी झालेली असावी असे अनुमान िनघते. सातवािन, चालुकय, राषटिूट , यादव या सवग रािवटी या ििललयान पेाििलया.इ. स. १४८९ मधये मिलि अिमंदने े ििलले ििि ं ून घेतले . तयापैिीच लोिगड िा एि. इ. स. १५६४ मधये अिमदनगरचा सातवा रािा दस िनिामिािीची सथापना िेली आिण अनि ु रा बुर‍ि्ाण िनिाम या ििललयावर िैदेत िोता . इ. स. १६३० ं ून घेतला आिण लोिगड - िवसापूर िा सवग पिरसर सुदा सवराजयात सामील िरन घेतला. इ. स. मधये ििलला आिदलिािीत आला. १६५७ मधये ििवािी मिारािानी िलयाण आिण िभवड ं ी पिरसर ििि

े ािी पालिरने ं ला. पििलया सुरत लूटेचया वेळेस आणलेली संपती नत १६६५ मधये झालेलया पुरदंरचया तिात िा ििलला मोगलाचया सवाधीन िेला गेला . पुढे १३ मे १६७० मधये मराठानी ििलला परत ििि लोिगडावर आणून ठेवली िोती. इ. स. १७१३ मधये िािूमिारािानी िृपावत ं िोऊन लोिगड िानिोिी आंगे यास िदला . १७२० मधये आंगर‍य ् ािडून तो पेिवयािडे आला . १७७० मधये नाना फडणवीसाचा ं िनतसुरे याचयािडे ििललयाचा िारभार सोपवला.इ. स. १७८९ मधये नानानी ििललयाचे बाधिाम आणखीन मिबूत िरन घेतले. सरदार िाविी बोबले यान त े ो आपलयाताबयातघे . नानानी पुढते ला धोडोपत ििललयात नानानी सोळा िान असलेली एि बाव बाधली व ितचया बािूस एि ििलालेख िोरला, तयाचा अथग असा-ििे १७११ मधये बाळािी िनादगन भानू - नाना फडणवीस यानी िी बाव धोडो बललाळ िनतसुरे याचया देखरेखीखाली बािीचट याचेिडून बािधवली . नानानी आपले सवग दवय िनतसुर‍य ् ाचे िनगराणीत लोिगडावर आणले. १८०० मधये िनतसुर‍य ् ाचा िैलासवास झाला . १८०२ मधये तयाचया पती ं णयासाठी आला. ििललयावर येऊन राििलया. १८०३ मधये ििलला इगंिानी घेतला. पण नतंर दस ् ा बािीरावान त े ोपुनिाििि . ं ४लामाचग १८१८ ला िनरल पॉथर लोिगड ििि ु र‍य ं ला तयान स े व ग पथमिवसापू . जया रिदविी ििि िवसापूर इगंिानी घेतला तयाचया दस ् ाच िदविी मराठे लोिगड सोडून गेले . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडावर चढताना आपलयाला सलग चार ु र‍य पवेिदारामधून आिण सपािार मागावरन िावे लागते . सवगपथम १. गणेि दरवािाः- हाचयाच डावया - उिवया बुरिाखाली सावळे िुटुंबाचा नरबळी देणयात आला िोता आिण तयाचया बदलयात तयाचया वि ं िाना लोिगडवाडीचीपािटलिी देणयात आली िोती .येथे आतील बािूस ििलालेख आिेत. २. नारायण दरवािाः- िा दरवािा नाना फडणीसानी बाधला. येथे एि भुयार आिे, ििथे भात व नाचणी साठवून ठेवणयात येई . ३. िनुमान दरवािाः- िा सवात पाचीन दरवािा आिे. ४. मिादरवािाः- िा गडाचा मुखय दरवािा आिे. यावर िनुमानाची मूती िोरली आिे. हा दरवाजयाचे िाम नाना फडणीसानी १ नोविेबर १७९० ते ११ िून १७९४ या िालावधीत िेले .मिादरवाजयातून आत ं आिे .याचया िवळच एि तोफ ििरताच एि दगा लागतो. दगयाचया िेिारी सदर व लोिारखानाचे भग अविेष आढळतात. याच दगयाचया बािेर बाधिामाचा चुना बनिवणयाचा घाणा आिे .उिवीिडे धविसतभ ं ाचया उिवीिडे चालत गेलयास लकमी िोठी आढळते . या िोठीत िािी िौि दगुगपेमीनी िसंमेटचया चौथ-यात बसवलेली आिे.अिीच एि तोफ तुटलेलया अवसथेत लकमीिोठीचया समोर पडलेली आिे. धविसतभ े खोलया आढळतात.दगयाचया पुढे थोडे उिवीिडे गेलयास थोडा उंचवटयाचा भाग आिे , ििथे एि सुदं र ििवमंिदर आढळते.पुढे सरळ चालत गेलयावर एि छोटेसे तळे रािाणयाची सोय िोते.या िोठीत अनि ं रा ते वीस िमिनटे चालत गेलयास एि मोठे तळे आिे.िे तळ अषिोनी आिे. तयाचयाच बािूला िपणयाचया पाणयाचे टािे देखील आिे .िी गडावरील िपणयाचया पाणयाची एिमेव सोय आिे. ितथून पुढे पध आढळते.नाना फडणवीसानी या तळयाची बाधणी िेली आिे .िे तळं सोळािोनी आिे .मोठा तळयाचया पुढे िवच ं ुिाटािडे िाताना वाडाचे िािी अविेष िदसतात. लकमी िोठीचया पििमेस िवच ं ूिाटा आिे. या ं रािे मीटर लाब आिण तीस मीटर रं द अिी िी डोगराची सोड आिे. िवच िवच ं ूिाटास बघून आपलयाला आठवण येते ती मिणिे रािगडाचया संिीवनी माचीची. पध ं ुिाटयावर िाणयासाठी एि टपपा उतरन पलीिडे िावे लागते . गडावरन पाििले असता िा भाग िवच ं वाचया नागीसारखा िदसतो,मिणून यास िवच ं ूिाटा मिणतात.या भागात पाणयाची उतम सोय आढळते. गडाचया आिुबािूचा पिरसर नयािाळणयासाठी या िवच ं ूिाटा चा उपयोग िोत असावा. या गडावरन येताना भािे गावातील भािे लेणया आविूगन पािवयात.पावसाळयातील लोिगडाचे रप पाििले िी मनोनमनी गुणगुणतं...। ओलया पानातलया रेषा वाचतात ओले पकी। आिण पोपटी रगंाची रान दाखिवते नकी ॥ गडावर िाणयाचया वाटा : लोिगडावर िाणयासाठी तीन वाटा आिेत. १) पूणयावरन अथवा मुंबईवरन येताना लोणावळयाचया पुढे असणा-या मळवली सथानिावर उतरावे.तेथून एकसपेस िायवे पार िरन भािे गावातून थेट लोिगडला िाणरी वाट पिडावी.वाट मोठी आिण पिसत आिे.ितथून दीड तासाचया चालीनतंर 'गायमुख' िखंडीत येऊन पोिचतो. िखंडीचया अिलिडेच एि गाव आिे तयाचे नाव लोिगडवाडी.िखंडीतून उिवीिडे वळले मिणिे लोिगडास प ंास पोिचतो आिण डावीिडे वळले मिणिे िवसापूर ििललयावर पोिचतो.या मागेलोिगडावर पवेि िरताना चार दरवािे लागतात. २) े प े ग े ल य ावरडावीिडेएिरसतालागतोतेथून३त लोणावळयािून दच े ट लोिगडावाडीपयग .पवना धरणािडे त िाणाते या रसतयान थ े ो ड ु ढ ं िाताये ु ािी अथवा चारचािी वािनान थ े लोिगडावाडी आिे.उभा चढ आिण अितिय धोिादायि वळणे आिेत.साधारण अधा तासाचा पवास आिे.मात येथे एसटी मिामंडळाची सोय नािी.सवतःचे वािन असलयास उतम अथवा लोणवळयातून टॅकसने िाता येते मात टॅकसभाडे १००० र आिेत . ३) िाळे िॉलनी िी पवना धरणािवळ वसलेली आिे .तेथून लोिगड आिण िवसापूर मधील गायमुख िखंड पिरसर वयविसथत िदसतो.पवना धरणाचया खालून एि े ि ललयावरिाणयास रसता गायमुख िखंडीचया डावीिडील टेि टेिडीवर िातो तेथून एि मळलेलीपायवाटआपणासलोिगडावाडीत घेऊन िाते .या टिडीवर अगवाल नावाचया इसमाचा बगंला आिे.या वाटेन ि २ तास लागतात. रािणयाची सोय : लकमी िोठी रिाणयाची एिमेव सोय आिे.३० ते ४० िण आरामात रािू िितात.िेवणाची सोय : आपण सवतः िेवणाची सोय िरावी अथवा लोिगडवाडी मधयि िेवणाची सोय िोते.पाणयाची सोय : बारामिी िपणयासाठी पाणी उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : २ तास. िवसापूर ििललयाची उंची : ३०३८फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः लोणावळा ििला : पुणे शेणी : मधयम पुणयािडे िाताना लोणावळा सोडले िी लोिगड-िवसापूर िी िोडगोळी िगयारोििाचे लक वेधून घेत असते . मळवली रेलवेसथानिावर उतरलयावर समोरच िदसतो तो मिणिे लोिगड. मात डोगरामागे लपलेला िवसापूर ििलला भािे गावात गेलयावरच निरेस पडतो. पवनामावळात मोडणारा आिण लोणावळा (बोर) घाटाचे संरकण िा िवसापूर ििलला िरतो. पूवीपासूनच दल ु गिकत असलेला िा िवसापूर ििलला इितिासात फार मोठे असे सथान िमळवू ििला नािी.

इितिास : मराठे १६८२ सालचया ऑकटोबर मििनयात पुणयाचया उतर बािूला सवारीसाठी गेले . िडसेबरचया पििलया आठवडात ििाबुदीन चािणमधये िोता. मराठे लोिगडाचया बािूला आलयाचे समिलयावर तो े े ल तेथे पोिचला. तेथे तयान ि े लयाचिमिीत६०माणसाचीितलझाली . तेथून मराठे िवसापूर ििललयावर गेलयाचे समिले मिणून तो तेथे पोिचेपयगत ं मराठे िुसापुर गावािवळ पोिचले . १६८२ मधये ं णयासाठी आला. तयान स े ं ला मराठाचा आिण मोगलाचा ििवाििवीचा खेळ चालूच िोता. ४ माचग १८१८ ला िनरल पॉथर लोिगड ििि व ग पथमिवसापू . जया रिदविी ििि िवसापूर इगंिानी घेतला तयाचया दस ् ाच िदविी मराठे लोिगड ु र‍य े सोडून गेले गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पाय-याचया सिाययान ि ि ल ल यावरिातानाएिमारतीचे . बािूलाच दोन गुिा आिे देऊतळआिे . यात ३० ते ४० िणाची रिाणयाची सोय िोते . मात पावसाळयात गुिेत पाणी साठते. गडावर पाणयाची तळी आिेत. गडावरील पठारावर लाबवर पसरलेली तटबदंी आपले लकय वेधून घेते. गडावर एि मोठे िातिंी आिे गडावर िाणयाचया वाटा : मुंबई-पुणे लोिमागावर मळवली या रेलवे सथानिावर उतरावे . येथून भािे गावात यावे. भािे गावातून िवसापूर ििललयावर िाणयास दोन वाटा आिेत. े १) पििलया वाटेन ग ड ा व र िायचे . भािे झालयासवाटाडाघे लेणयाना िाणयासाठी णेआवशयिठरते पाय-या आिेत. या पाय-या सोडून एि पायवाट िगंलात गेलेली िदसते . उिवीिडची पायवाट धरलयावर े े ेगावातू २० िमिनटे चालून गेलयावर िािी घरे लागतात. या वाटेन आ प णमोडिळीसआले -यापािी पोिचतो. लयापाय येथे बािूलाच एि मंिदर आिे. २) दस ा ि . गायमु नगायमु ख खिखंडीपयगत ं यावे ु -या वाटेन भ िखंडीतून डावीिडे िगंलात िाणारी वाट थेट िवसापूर ििललयावर घेऊन िाते . ३) मळवली सथानिातून बािेर आलयावर वाटेत एकसपेस िायवे लागतो. िायवे पार िरणयासाठी बाधलेलया पादचारी पुलावरन डावीिडे उतरणारा ििना उतरलयावर पाटण गाव लागते . याच पाटण गावातून िवसापूरवर िाणयाचा रसता आिे. रािणयाची सोय : गडावर रिाणयासाठी दोन गुिा आिेत. िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतःच िरावी. पाणयाची सोय : गडावर िपणयाचया पाणयासाठी तळी आिेत. िाणयासाठी लागणारा वेळ : अडीच तास. रािमाची

ििललयाची उंची : ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः लोणावळा ििला : पुणे शेणी : मधयम सहादीचया लोणावळा खंडाळा पासून िनघणा-या डोगररागेमुळे िनमाण झालेला पिरसर 'उलास नदीचे खोरे' मिणून ओळखला िातो.याच पिरसरातून उलास नदी उगम पावते.याच 'उलास नदीचया खो-याचया पदेिात मुंबईपुणे लोिमागावर लोणावळयाचया वायवयेस १५ िि.मी अंतरावर रािमाची ििलला वसलेला आिे.िलयाणा नालासोपारा िी पाचीन िाळातील मोठी वयापारी बदंरे.या बदंरापासून बोरघाटमागेपुणयािडे ं ण िरणयासाठी ििवाय ििात वसूलीसाठी िोिण आिण िाणारा मागग िा पुरातन वयापारी मागग.िसा नाणेघाट तसा बोरघाट,तयामुळे या मागावरनिी मोठा पमाणात वाितूि चालत असे .या वयापारी मागाचे िनयत े घाटाचया वेिीवर असणा-या ििललयाचा उपयोग िेला िात असे .यापैिी सवात पमुख' ििलले रािमाची.ििललयाचा भौगोिलि दष ा िवचार ि ल यास आपलया असे लकात येईल िी रािमाचीचया एिा बािूस ृ पवन मावळ पातातील तुंग, ितिोना, लोिगड, िवसापूर तर एिा बािूस पेठ, भीमािंिर, ढाि चा ििलला, गोरखगड, िसधदगड, चंदेरी असा सवग पिरसर निरेत पडतो. तयामळे िा ििलला मिणिे लषिरी ं अस ंेििललेच िोय. दष ृ या एि पमुख ठाणं असले पािििे. ििललयाला दोन बालेििलले आिेत. िे दोन बालेििलले मिणिे दोन सवतत इितिास : रािमाची ििललयाचया पोटात एि लेणं आिे यालाच 'िोडाणे लेणी' असे मिणतात.िी लेणी िोडाणा गावापासून आगेयेस २ िि.मी अंतरावर आिेत.िी लेणी ििसतपूवग दस ु -या ितिात मिणिे सातवािनिालाचया सुरवातीला खोदलेली आिेत.अखंड दगडात िोरलेलया वासतुििलपाचा िा उतिृष नमुना आिे .या लेणी समुिात एि चैतयगृि आिण सात िविाराचा समावेि आिे . या लेणयाची िनमीती रािमाचीवर असणा-या सतेखाली झाली.यावरनच असे अनुमान िनघते िी िा ििलला साधारण २५०० वषापूवीचा असावा.रािमाची ििललयास पूवी 'िोिणचा दरवािा'संबोधणयात येत असे. िलयाणचया १६५७ चया सवारी नतंर तयाचवषी ििवािी मिारािानी पुणे आिण िलयाण िवभागात असलेलया बोरघाटावरील रािमाची ,लोिगड, तुंग, ितिोना, िवसापूर ििलले सवराजयात दाखल िरन घेतले. यामुळे पुणयापासून ते ठाणयापयगत ं असे पयगत ं चा सवग पदेिावर ििविािीचे वचगसव पसथािपत झाले. पुढे संभािी मिाराि ििवत ं मिणिेच सन १६८९ पयगत ं िे सवग ििलले मराठयाचया ताबयात िोते . यानतंर १७१३ मधये े िािमुिारािानी िानिोिी आंगे याना िा ििलला िदला . सन १७३० मधये िा ििलला पििले बािीराव पेिवे याचयािडे आला.१७७६मधये सदाििवरराव तोतयान स ं प ू णगिोिणपातिाबीििरीतबोरघ े पयगत ािमाचीििललाघे .यानतंर याततोतयाचे ला वचगसव वाढले मात पेिवयानी तयाचयावर िलला िरन रािमाची ििलला आिण आिुबािुचा पिरसर आपलया ताबयात घेतला.पुढे १८१८ मधये ं पोिचला.तयान र ं े पाणी मावेल एवढा पाळणा िोरला असून तयामधये एिा बालिाची मूती िोरली आिे .पूवी सथिनि ििलला इगंिािडे गेला. उलास नदीचया या पातात िोदीवडे आिण िोढाणा िवळ एिा मोठा दगडात २१ िड लोि मुलं िोणयासाठी येथे े ू यगसनानिरतात नवस िरत असा संदभग मिाराषट गॅझेिटअर रायगड ििला सन १९९३ पृष कं ७२१ वर िदला आिे.या पिरसरात याला 'िििाऊ िु ंड 'मिणतात या िु ंडात लोि मोठा शधदेन स . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : लोणवळयािून तुंगालीमागेरािमाचीला येताना वाटेतच गावाचया वेिीिवळ एि योधचे समारि ,अधगवट तुटलेली तटबदंी,दरवािाचे अविेष,गणपित आिण मारितरायाची मूती े टले आिे.ििललयावरन आिुबािुचा िदसणारा पिरसर िनसगगसौदयान न .ल ििललयाचया ाआिे माचीवर वसती आिे ितला 'उधेवाडी' असे मिणतात. उदयसागर तलाव : पावसाळयात िा तलाव मात ओसंडून वाितो. तलावाचया समोरील टेिाड ख ं ा ल ी उ त रनगे.लपावसाळयात यावरसमोरचएिमोठे दरीतून पपडणाठारलागते या धबधबयाचे सुंदर दषृय िदसते.ििरवीगार वनशी अगिणत धबधबे आिण सतत िोळणारा पाऊस या अलाददायि वातावरणामुळे मनोनमनी िुसुमागिाचया ओळी गुणगुणायला लागतात , पिलिडे खळाळे िनमगळ िनळसर पाणी उतुंग तरं ची उभी सभोती शेणी एिािी धूसर पाऊलवाट मधे िी े ं न : उंचीन श ं नवर ितिवरन िविारे मनामधये वनराणी मनरि ीवधगनपे-या कालिानअसणा या बालेििललयावर िाणरी वाट सोपी आिे. साधारण अधया तासात आपण बालेििललयाचया पवेिदारात पोिचतो. मनरि िाणारी वाट सोपी आिे. या ििललयाचा दरवािा िा गोमुखी आिे.ििललयावर गेलयावर उिवीिडचया वाटेवर िुनया िाळातील ििललेदाराचया वाडाचे अविेष िदसतात. तयासमोरच छपपर उडालेले उतम दगडीबाधिामाचे मंिदर आिे. या मंिदराचया दरवाजयावर गणेिाचे ििलप िोरलेले आिे. दोन चार पाणयाची टािी आिेत. ििललयाची तटबदंी आििी िािी पमाणात िाबूत आिे. येथून िनाळा, पबळगड, ईिाळगड, ढािबििरी, नागफणीचे टोि िा सवग पिरसर िदसतो. शीवधगन : रािमाचीचया असणा-या दोन बालेििललयापैिी सवात उंच असा िा बालेििलला.शीवधगनची तटबदंी आिण बुरि आििी ब-यापैिी

े िठिाणी दिुेरी तटबदंी असावी असे अविेषावरन िदसते .दरवािाची िमान ब-यापैिी िाबूत आिे. दरवािाचयाच बािुला पिारेि-याचया देवडा आिेत.ििललयावर िाणयाचया सुिसथतीत आिे.ििललयाला अनि ं आिे.समोरच ढािबििरीचा िचतथरारि सुळिा तर तयाचया उिवया वाटेवरच एि गुिा आिण पाणयाची दोन टािी आिेत .या गुिा मिणिे दारगोळयाचे िोठार आिे .बालेििललयाचया माथयावर एि धविसतभ िातास असणारा ििरोटाचा नयनरमय तलाव िा सवग पिरसर िदसतो. िंिराचे मंिदर : तलावाचया पििमेला एि सुंदर िळिीदार िंिराचे मंिदर आिे.या मंिदरासमोरच गोमुख असून तयातले पाणी समोरचया े ळखलीिाते टाकयामधये पडते . सधया या मंिदराचया उतखननाचे िाम गावि-यानी िाती घेतलेले आिे .रािमाचीला पूवग आिण दिकण िदिाना िी खोल दरी आिे ती 'िातळदरा' या नावान ओ .या दरीतूनच े उलास नदी उगम पावते.या नदीचया पििमेिडील डोगराला 'भैरव डोगर' मिणतात.अिा िनसगगसौदयान न ट ल े ल य ा र ा ि माचीििललयाचेखरेवैििषमिणिेय ं न .बालेििललयािडे िाताना वाटेत खडिात खोदलेलया गुिा लागतात.शीवधगन आिण मनरि ं न बालेििललयाचया मधये एि सखलपटी आिे,यावरच भैरवनाथाचे एि मंिदर आिे. मंिदरासमोरच ३ िदपमाळा मनरि ं न आिण उिवीिडची वाट शीवधगन ििललयावर िाणारी आिे . आिण लकमीची मूती आिे.येथून डावीिडे िाणारी वाट मनरि गडावर िाणयाचया वाटा : े लोणावळयािून तुगाली मागेः लोणावळयािून तुगाली मागेरािमाची गावात यावे. िी वाट एिदरं १९ िि.मी ची आिे.वाटेन ि ि ल लयावरिाणयास५तासलागतात .ििगतिून िोदीवडे मागेः ििगतिून िोदीवडे या े ावे.इथून गडावर िाणयास सुमारे ३ ते ४ तास लागतात.रािणयाची सोय : १. उधेवाडी गावात रािणयाची उतम सोय िोते . भैरवनाथाचयाचया मंदीरातिी आिण बालेििललयावर िाताना लागणा-या गावात बसन य े गुिेतिी रािाता येते. २. रािमाची रलर एड एनड डेविलपमेट पोगाम या संसथेन ब ा ध लेल.याखोलयामधये िेवणाची सोयिीरिाणयाचीवयवसथािोते : रािमाची गावात िेवणाची उतम सोय िोते . पाणयाची सोय : रािमाची गावात पाणयाची सोय िोते.िाणयासाठी लागणारा वेळ : तुंगाली मागे५ तास, ििगत - िोिदवडे मागे२ तास ितिोना ििललयाची उंची : ३५८०फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः लोणावळा ििला : पुणे शेणी : सोपी मुंबई-पुणे िमरसतयावरन िदसणारे लोिगड आिण िवसापूर ििलले आपलयाला सवाना मािीत आिेत. ं गड याची आपणं ओळख िरन घेऊया. लोिगड आिण िवसापूरया ििललयाचया मागे िा ििलला असलयान थ े याच ििललयाचया मागील बािूस पवनमावळ पातात असणा-या ितिोना ऊफग िवतड ेटनिरेसपडत ं ारा आिण िेलारवाडी िी लेणी आिेत. या लेणयाचया सुरिकततेसाठी नािी.सधयाचया दतुगित मिामागावरन मात िा ििलला सिि दषृटीकेपात येतो.बोरघाट चढू न गेलयावर माथयावर िाले , भािे, बेडसे, भड े घाटवाटा या पिरसरात आिेत तयामुळे यावर वचि ठेवणयासाठी या दगुाची िनमीती िेली िोती . उभारलेले ििलले मिणिे लोिगड, िवसापूर, तुंग आिण ितिोना. पाचीन बदंराना घाटमाथयािी िोडणा-या अनि साधारणतः या पिरसरातील लेणी िी बौधद आिण ििनयान पधदतीची असलयामुळे िे सवग ििलले ८०० ते १००० या िाळात बाधलेले असावेत . इितिास : इ.स १५८५ चया सुमारास िनिामिािीचा सरदार मिलि अिमद िनिामििा यान ि े ा ि ि ल ल ाििि .ं यालाआिणििललािनिामिािीतसामीलझाला गडा बदलचा इितिास फारसा िुठेिी उपलबध नािी.ििवरायानी १६५७ मधये िुनया िनिामिी िोिणातील मािल ी ,लोिगड, िवसापू र ,सोनगड, तळा व िनाळा या ििललयासोबत िा ििलला दे ख ील आपलया सवराजयात सामील िरन घेतला व सवग ु िनिामिािी िोिण ििवरायाचया िाताखाली आले.या ििललयाचा उपयोग संपण ू ग पवनमावळावर देखरेखा ठेवणयासाठी िोत असे .सन १६६० मधये या भागाचया े ािी पालिर याची िनयुकती झाली.१२ िून १६६५ पुरदंर तिानुसार १८ िूनला िुबादखानान ि े ल ा सुरिकततेसाठी नत ल ख ा नवइतरसरदारासोबतहापिरसराचाताबाघे . .इ.स १६८२ चया ऑगष तला े मििनयात संभािी व अिबर याची भेट झाली या भेटीनतंर अिबर ितिोना ििललयावर रािणयास आला.मात येथील िवा न मानवलयान त य ा लािै. तइ.स. ापूरये१८१८ थेधाडणयातआले मधये ििललयावर छोटाफार पमाणात लढाई झाली यात ििललयाचे ब-याच पमाणवर नुिसान झाले.आििमितस ििललयाची मोठया पमाणावर पडझड झाली आिे. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडाचा घेरा फार मोठा नसलयामुळे एि तासात स ं व ग गडपाि .गडाचया दरवाजयातून आत ििरलयावर डावीिडे वळावे .थोडे अंतर चालून गेलयावर एि पाणयाचे टािे ूनिोतो ेपवेेटिबाले आिण गुिा लागते.गुिेत १० ते १५ िणाची रािणयाची िोते .मात पावसाळयात गुिा रािणयास अयोगय आिे.गुिेचया बािुन व े र ि ा ण ारीवाटेन.थ दाराचया ििललयाचयापवे पायया हािदारापािीपोिचतो ं दमछाि िरणा-या आिेत. दरवाजयातून आत ि ि र ल य ा व र उिवीिडे .सरळपाणयाचीटािंआिेततरडावीिडेतटबदंीचाबुरििदसतो थोडेवर गेलयावर एि वाट उिवीिडे उतरते .येथे पाणयाची िािी टािी आढळतात.येथून माघारी िफरन सरळ वाटेला लागावे .िी वाट आपलयाला िािी तुटलेलया पाय-यापािी घेऊन िाते .येथून वर गेलयावर समोरच मिादेवाचे मंिदर आिे .मंिदरामागे पाणयाचा मोठा खंदि ं ाचया िागी पोिचतो. बालेििललयावरन समोरच उभा असणारा आिे.याला वळसा घालून गेलयावर आपणा धविसतभ े ा पिरसर आिण फागणे धरण िा सवग पिरसर नयािळता तुंग,लोिगड,िवसापूर,भातरािीचा डोगर,मोसेचा डोगर,िाभुळीचा डोगर,पवनच येतो.गडावरन संपण ू ग मावळपात आपलया निरेत येतो.अिा पिारे ४ तासात संपूणग गड पािून परतीचया पवासाला लागु िितो.सवग गड िफरणयास १ तास पुरतो. गडावर िाणयाचया वाटा : े टेिसग लोिगड,िवसापूर ,बेडसे लेणे आिण ितिेना असा टेििी िरतात .यासाठी बेडसे लेणया िरन ितिोनापेठेत बेडसे लेणया मागेः अनि िाता येते. े टेिसग तुंग आिण ितिोना असा टेििी िरतात .यासाठी तुंग ििलला पािून तुंगवाडीत उतरावे आिण िेवरे या गावी यावे बामिणोली मागेः अनि

े येथून लाचन प ि ल ि डचयातीरावरीलबामिणोलीयागावीयावे .बािणोली ते ितिोनापेठ िे अंतर ३० िमिनटाचे आिे . ितिोनापेठ मागेः गडावर िाणारी मुखय वाट िी ितिोनापेठ या गावातून िाते .यासाठी लोणावळयाचया दोन सटेिन पुढचया िामिेत सटेिनावर उतरावे.िामिेत ते िाळे िॉलनी बस पिडून िाळे िॉलनी मधये उतरावे . िामिेत ते िाळे िॉलनी अिी बस सेवा अथवा िीपसेवा उपलबध आिे.िाळे िॉलनी ते ितिोनापेठ अिी देखील िीपसेवा उपलबध आिे .या बसन ि

े

ि

ं

े तिोनापे वािीपनि . िामिे त पासूठनगावग सिाळी ं ाठावे

८.३० ला सुटणारी पौड बस पिडून ितिोनापेठ या गावी उतरावे .तसेच िामिेत ते मोसेबस पिडून िी ितिोनापेठला उतरता येते . ं सोपी व सरळ आिे.ििललयावरील ितिोनापेठेतून ४५ िमिनटात आपण ििललयावर पोिचतो.वाट फार दमछाि िरणारी नसून अतयत दरवाजयातून आत ििरलयावर डावीिडे एि वाट िाते ,या वाटेन २ े ० ि म .नीटातचबालेििललागाठतायेतो रािणयाची सोय : पावसाळा सोडून इतर सवग ऋतुत १० ते १५ िणाना गुिे मधये रािता येते .िेवणाची सोय : आपणं सवतः िरावी.पाणयाची सोय : गडावर बारामिी िपणयाचया पाणयाची टािं आिेत.िाणयासाठी लागणारा वेळ : १ तास तुंग ििललयाची उंची : ३००० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः लोणावळा ििला : पुणे शेणी : सोपी ििललयाचया नावावरन आपलया सवाना असेच वाटेल िी, ििलला चढायला खरोखरच िठीण आिे मात ििलला चढणयास फारच सोपा आिे. पवन मावळ पातातील तुंग ििलला िा एि घाटरकि दगुग मिणून ओळखला िातो. पूवी बोरघाटामागेचालणा-या वाितुिीवर निर ठेवणयासाठी या ििललयाचा उपयोग िोत असे . या ििललयावरन लोिगड ,िवसापूर ,पवन मावळ िा सवग पिरसर निरेत येतो.इितिास : या ििललयाला तिी वैभविाली इितिासाची परपंरा लाभलेली नािी. मात े ािी पालिर याची िनयुकती झाली. ियिसंगान आ े िण १६५७ मधये मावळ पातातील इतर ििललयासमवेत िा ििलला देखील सवराजयात सामील झाला. सन १६६० मधये या भागाचया सुरिकततेसाठी नत े ेळी६मे े गावेिपुाळलीपण ं ू ििले नािी . १२ िून १६६५ िदलेरखानान आ प ल या स व ा र ी च य ा व , िे १ििलले ६६५रोिीतु मात ििि ंगआिणितिोनायाभागातीलअनि रदंर तिानुसार १८ िूनला िुबादखानाने िलालखान व इतर सरदारासोबत हा पिरसराचा ताबा घेतला. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे :गडमाथा फारच आटोपता असलयामुळे एि तासात सवग गड पािून िोतो. तुंगवाडीतून गडावर िाणारी वाट मारतीचया मंिदरा िवळून िाते . या मंिदरात ५ ते ६ िणाची े ा दरवािा आिे . येथून आत रािणयाची सोय िोते. या मंिदरापासून थोडाच अंतरावर गडावर िाणयासाठी पाय-या लागतात. पाय-याचया वाटेत थोडाच अंतरावर िनुमान मंिदर लागते .पुढे गोमुखी रचनच ििरलयावर आपण गड माथयावर पोिोचतो. उिवीिडे गणेिाचे मंिदर आिे . मंिदराचया मागील बािूस पाणयाचा खंदि आढळतो. येथूनच बालेििललयावर िाणारी वाट आिे.बालेििललयावर तुंगीदेवीचे मंिदर आिे. मंिदरा समोरच ििमनीत खोदलेली गुिा आिे. यात पावसाळया ििवाय इतर ऋतूत २ ते ३ िणाची रािणयाची सोय िोऊ ििते . अिा पिारे एि िदवसात ििलला पािन ू लोणावळयाला परतता येते. गडावर िाणयाचया वाटा : या गडावर िाणा-या सवग वाटा पायथयाचया तुंगवाडीतूनच िातात. या वाडीतून गडावर िाणयास साधारणतः ४५ िमिनटे लागतात. गडमाथा तसा लिान असलयामुळे एि तासात सवग गड पािून िोतो.घुसळखाब फाटामागेः गडावर िाणयासाठी लोणावळा सटेिनवर पोिचावे . येथून भाबूडेअथवा आंबवणे िडे िाणारी एस.टी पिडू न २६ िि.मी अंतरावरील घुसळखाब फाटापािी उतरावे. या फाटापासून दीड तासाची पायपीट िेलयावर आपण ८ िि .मी अंतरावरील तुंगवाडीत पोिोचतो. येथून गडावर पोिचणयास ४५ िमिनटे लागतात. े िण ितिोना ते तुंग असा टेि देखील िरतात. यासाठी ितिोना ििलला पािून ितिोनापेठेत उतरावे आिण िाळे बामिणोली-िेवरे : अनि िॉलनी चा रसता धरावा. वाटेतच बामिणोली गाव ल ं ागते . या गावातून लाच पिडून पवनचेया िलाियात िलिविाराची मौि लुटत पलीिडचया तीरावरील िेवरे या गावी यावे . िेवरे गावा पासून २० िमिनटातच आपण तुंगवाडीत पोिोचतो . तुंगवाडीचया फाटा मागेः िर लाच ची सोय उपलबध नसेल तर ितिोनापेठेतून दपुारी ११.०० वािताची एस.टी मिामंडाळाची िामिेत-

मोरवे गाडी पिडू न मोरवे गावाचया अलीिडचया तुंगवाडीचया फाटावर उतरावे . येथून पाऊण तासाची पायपीट िेलयावर आपणं तुंगवाडीत पोिचतो. रािणयाची सोय : तुंगवाडीतील मारतीचया मंिदरात ६ ते ७ िणाची रािणयाची सोय िोते . तुंगवाडीत भैरोबाचे देखील मंिदर आिे यात २० िणाना रािता येते .िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : मंिदरा िवळच गावात पाणी उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : पायथयापसून ४५ िमिनटे मलारगड ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः भुलेशरवर राग ििला : पुणे शेणी : सोपी मिाराषटातील सवग ििललयामधये सवात िेवटी बाधला गेलेला ििलला मिणून 'मलारगड' पिसद आिे. पुणे ििलहाचया दिकणेिडे वेले तालुकयातून सहादीचया मूळ रागेचे दोन फाटे फुटतात . एिा डोगररागेवर रािगड आिण तोरणा तर दस ु री डोगरराग िी पूवग-पििम पसरलेली आिे. याच रागेला भुलेशरवर राग मिणतात. पुरदंर, वजगड, मलारगड, िसंिगड याच रागेवर वसलेले ििलले आिेत. पुणयािून सासवडला िाताना लागणार‍य ् ा िदवेघाटावर लक ठेवणयासाठी मलारगडाची िनिमगती िेली गेली . या ििललयाची िनिमगती अगदी अलीिडची मिणिे इ. स. १७५७ ते १७६० या िाळातील आिे . पायथयाला असणार‍य ् ा सोनोरी गावामुळे या गडाला 'सोनोरी' मिणूनिी ओळखले िाते. इितिास : या ििललयाची बाधणी पेिवयाचे सरदार पानसे यानी िेली . पानसे िे पेिवयाचया तोफखानयाचे पमुख िोते . सन १७५७ ते १७६० चया िालावधीमधये ििललयाचे बाधिाम झाले. सन १७७१ - ७२ मधये थोरले माधवराव पेिवे ििललयावर येऊन गेलयाचे उललेख ऐितिािसि ं सुदं र मूती असलेले मंिदर आिे . या ििललयाचा उपयोग िागदपतामधये आढळतात. या पानसेचा ििललयाखालचया सोनोरी गावात एि िचरेबदंी वाडा सुदा आिे . याच सोनोरी गावात शीिृषणाची अतयत िदवेघाटावर आिण आिुबािूचया पदेिावर निर ठेवणयासाठी िोत असे . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : मलारगड िा साधारण ितिोणी आिाराचा असून आतील बालेििललयाला चौिोनी आिाराचा तट े आिे. मलारगड आिारान ल ि ा न असू-नपाऊण संपूणगििललापािणयासअधा तास पुरतो. ििललयाची तटबदंी, बुरि याची िािी िठिाणी पडझड झाली असली तरी बर‍य ् ाच िठिाणी ती िाबूत आिे. े पूवेिडचया मुखय पवेिदारातून आत ििरलयावर डावया बािून प े ु ढ ग े ल े असताबाले . बािू ििललयाचयातटाआधीआपलयालाएिावाडाचे लाच एि िविीरिी आिे. मात ती वापरात अविे नसलयाने षिदसतात गडावरील इतर िवििरी पमाणेच यात पाणी अििबात नािी. बालेििललयात पवेि न िरता असेच तटाचया बािून प े ु ढ े गेलयावरसमोरचएितळे . ििललयाचया दिकणे लागते ला असणारे िे तळे तटाला लागूनच े रलेल. ेअ असून पावसाळयात व ििवाळयात पाणयान भ यातील सते पाणी वापरणयास उपयुकत असले तरी िपणयायोगय मात नािी. असेच पुढे ििललयाचया टोिावर असणार‍य ् ा बुरिािडे िाताना अिून एि िविीर लागते. यािी िवििरीत पाणयाची सोय नािी. या बुरिाचया खाली आपलयाला एि बुिलेला दरवािा िदसतो. या बुरिािडून उिवी िडे पुढे गेलयावर आपलयाला आणखी एि अितिय लिान दरवािा िदसतो. झेडेवाडी गावातून आलयावर याच दरवाजयातून आपण ििललयात पवेि िरतो. आता आपण बालेििललयात पवेि िर. बालेििललयातील दोन मंिदराची ििखरे आपलयाला िधी पासून खुणावत असतात. िी दोन मंिदरे बालेििललयात बािूबािूलाच असून यातील लिानसे देऊळ खंडोबाचे तर दस ु रे थोडे मोठे देऊळ मिादेवाचे आिे . खंडोबाचया देवळामुळेच या गडाला मलारगड िे नाव पडले असावे . मिादेवाचया ं असून या मंिदरात रािायचे मिट ं लयावर फारतर ५ - ६ माणसे दाटीवाटीन र े ािूिितात देवळात िंिराची िपड . बालेििललयाचा तट चौिोनी असून िािी िठिाणी तयाची पडझड झाली आिे. बालेििललयाचया उतरेला पवेिदार आिे . गडावर िाणयाचया वाटा : मलारगडावर आपलयाला पामुखयान द े ो नवाटानीिाताये . ते र१ ् ंे : पुणयािून सासवडला िनघालयावर िदवे घाट संपलयावर िािी वेळाने 'झेडेवाडी' गावाचा फाटा लागतो. येथून २ िि.मी. वर झेडेवाडी िे गाव आिे . या गावात आपलयाला झेडूचया फुलाची िेती िेलेली िदसते. गाव पार िरन आपलयाला समोरचया डोगर रागामधये िदसणार‍य ् ा 'ण' आिाराचया िखंडीत िावे लागते. गावात िवचारलयावर गाविरीिी आपलयाला ती िखंड दाखवतात. या िखंडीत पोिोचलयाििवाय मलारगडाचे आपलयाला िबलिुल दिगन िोत नािी . या िखंडीत गेलयावर समोरच याच डोगररागेमधये असणारा मलारगड आपलयाला िदसतो. तटबदंीनी सिलेलया मलारगडावर िायला आपलयाला पुनिा डोगर उतरावा लागत नािी. िखंडीतून ििललयावर िाणयास अधातास तर आपण उतरलेलया झेडेवाडीफाटा पासून िखंडपार िरन ििललयावर िाणयास साधारणपणे दीड तास लागतो. र२ ् ंे : सासवड पासून ६ िि.मी. वर 'सोनोरी' िे गाव आिे. या गावाला एस.टी. सासवडिून िनघून िदवसातून तीन वेळा मिणिे स.- १०, दु .- २ आिण संधया.- ५ या वेळेत भेट देते . सोनोरी गावातून समोरच िदसणारा मलारगड आपले लक वेधून घेतो. गडािडे िूच िरणयाआधी सोनोरी गावात असणारा सिा बुरिानी युकत असा पानसे याचा वाडा पािणयासारखा आिे . एखांा गढीपमाणे असणार‍य ् ा या वाडात गिाननाचे व लकमीं देखणी अिी शीिृषणाची मूती . िाळया पाषाणात िोरलेली िी अपितम नारायणाचे मंिदर आिे. सोनोरी गावात मुळीच चुिवून चालणार नािी असे िठिाण मिणिे मुरलीधराचे सुबि मंिदर व मंिदरातील अतयत े ेलयासआपलयाला मूती पािायलाच िवी अिी आिे. सोनोरी गावातून ििललयावर िाणयासाठी अधापाऊण तास लागतो. डोगराचया सोडेवरनिी गडामधये पवेि िरता येत असला तरी टॉवरचया बािून ग ििललयाचे मुखय पवेिदार लागते . रािणयाची सोय : फकत ५ - ६ माणसे मिादेवाचया मंिदरात दाटीवाटीन र े ािूिितात . गडावर अनयत रािाणयाची सोय नािी. मात पायथयाला असणार‍य ् ा सोनोरी गावात ििंवा झेडेवाडीत िाळेचया आवारात रािता येते. िेवणाची सोय : नािी पाणयाची सोय : गडावर िपणयाचया पाणयाची सोय नािी. ििललयात एि तळे व तीन िवििरी आिेत मात िवििरीना पाणी अििबात नािी व तळयातील पाणी फकत वापरणयासाठी उपयुकत आिे , िपणयासाठी नािी.बसचे वेळापति : ऊिेिंी भीमािंिर

ििललयाची उंची : ३५०० फूटििललयाचा पिार : िगरीदगुगडोगररागः भीमािंिरििला : रायगडशेणी : िठीणभीमािंिर िे बारा जयोितगिलंगापैिी एि जयोितगिलंग . सुमारे साडेतीन ििार फूट उंचीवर वसलेले एि पिवत देवसथान. भीमािंिरचा आिुबािूचा पदेि िा अितिय घनदाट िगंलानी वयापलेला आिे. येथे मिाराषट सरिारचे अभयारणय आिे.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे :मंिदर : भीमािंिरचे मंिदर ं ी पदतीचे आिे . मंिदराचया छतावर आिण खाबावर अितिय सुंदर नकीिाम आढळते. मंिदराचया बाहभागात िसंिासनािधषीत देवता व तयावर १२०० ते १४०० वषापूवीचे असून तयाची बाधणी िेमाडपथ ं ा लटिवलेली आिे. मंिदराचया आवारात ५ ते २० फूट उंचीची दीपमाळ आिे . या छतचामर ढाळणारे तयाचे सेवि याचया मूती आढळून येतात. देवळासमोरच १७२९ सालातील धातूची एि पचंड घट ं रपूरला चंदभागा मिणून ओळखलया िाणा-या नदीचे नाव भीमा आिे. या भीमेचा उगम याच भीमािंिरचया डोगरावर आिे.नागफणीचे टोि : घाटाचया रसतयान वेर दीपमाळेवर एि ििलालेख आढळतो. पढ ेऊनिाते े आलयावर एि तळे लागते. या तळयाचया उिवया बािून व े र ि ा ण ा रीवाटआपलयालािनु . मंिदरावरन सरळ मानमंवर िदरािडे िाणा-घया वाटेन आ प ण नागफणीचयाटोिापािीये . ऊनपोिो येथून समोरच उभा असणारा पेठचा ििलला,पदरचा ििलला,पेब आिण माथेरानचे पठार िदसते . या िनसगगसौदयाचया दालनातून बािेर पडताना िनसगावर िनतात पेम िरणा-या समथाचया ओळी आठवतातदमुलता े रळगेलयास संमता गुणमालते। सुख मनी सुमनी मन रातले॥ परम सुदं र ते खग बोलती। गमतसे वसती िमलापती ॥भीमािंिर : राम मंिदराचया डावया बािून ए े ि प ाणयाचीवाटखालीउतरते . या वाटेन स ं ी िडे घेऊन िाते . यालाच गुपत भीमािंिर आपण घनदाट िगंलात पवेि िरतो. पुढे २५ िमिनटानतंर एि मंिदर लागते . या मंिदरापासून डावी िडे उतरणारी वाट आपणास पाणयामुळे तयार झालेलया िपड असे मिणतात. पावसाळयात येथे फार मोठा धबधबा तयार िोतो. े िगतगाठावे गडावर िाणयाचया वाटा : भीमािंिरला िाणयासाठी मुंबईिून ििगतला यावे.पुणेिरानी सवारगेटवरन एस.टी. अथवा टेनन ि . ििगतिून खाडस या गावी यावे.खाडस ते ििगत सुमारे ३४ े े ेणयाचीसोयिोते िि.मी. चे अंतर आिे. ििगतिून खाडसला बसन अ थ व ािरके . नखाडस य गावातून ििडी घाट आिण गणेि घाट या दोनिी वाटानी भीमािंिर गाठता येते १. गणेि घाट : खाडस गावातून दोन िि.मी अंतरावर एि पूल लागतो. या पुलापासून उिवीिडे िाणारी िचचया रसतयाची वाट गणेि ं सोपी आिे. या वाटेन त घाटाची आिे. िी वाट अतयत

े

ा

स

भ

े ाचेमिं दरलागते राचयाअं . या तरावरएिगणे वाटेन व ि र िा ण

यास६ते.७तासलागतात

२. े ििडी घाट : पुलाचया डावीिडे िाणारा रसता आपणास गावात घेऊन िातो. गावातून िवििरीचया डावया बािून ि ा ण ा रीवाटिीििडीघाटाचीआिे . िी वाट सवग वाटामधये अवघड आिे. पावसाळयात िी वाट ं े' याचे घर आिे. वाडी पासून वर चढत गेलयावर एि फारच िनसरडी िोत िाते. या वाटेन द े ी ड तासात३ििडालागतात . तीस-या ििडी नतंर अधया तासात एि वाडी लागते. या वाडी मधये 'पुंडिलि िड झाप लागते. या िठिाणी गणेि आिण ििडी घाटातील वाटा एित येतात. येथे चिा-पाणयाची चागली सोय िोते. इथून पुढे दीड तासात आपण एिा तळयापािी पोिचतो. या तळयापासून डावीिडे िाणारी वाट आपलयाला मंिदरािडे घेऊन िाते . वािनाची वाट : भीमािंिरला िाणयासाठी वर गावापयगत ं डाबरी सडि बाधलेली आिे. या साठी पुणे-तळेगाव-चािण मागेभीमािंिरला पोिचावे रािणयाची सोय : भीमािंिर गावा बािेर मिाराषट पयगटन िविास मिामंडळाचे िॉटेल आिेत . गावात घरगुती पण मिागडी अिी रिाणयाची सोय िोते. पावसाळयात मात रिाणयाची गैरसोय िोते.िेवणाची सोय : भीमािंिरला िेवणासाठी िॉटेलस आिेत . पाणयाची सोय : िवपुल पमाणात उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : गणेि घाट - ६ ते ७ तास. ििडी घाट - ४ ताससूचना : गणेि घाट सोपा. ििडी घाट िठीण.बसचे वेळापति ऊिेिंी दगुग -ढािोबा ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः भीमािंिर राग ििला : पुणे शेणी : मधयम ििललयाची उंची : दगुग ३९०० फूट ,ढािोबा ४१०० फुट नाणेघाट आिण िीवधनचया दिकणेिडे एि उतुंग पवगत राग िदसून येते.तयाधयेच एि डोगर मिणिे 'ढािोबा'.ििललयाची एि बािू मिणिे सरळसोट सुटलेला िडा.तो सरळ खाली िोिणातच उतरतो.याच ढािोबाचया सरळ रेषेत असणारा दस ु रा ििलला मिणिे 'दगुग'.दगुगमता आिण िवरळवसती िे या भागाचे वैििष.येथे गामसथाची आपलया पाथिमि गरिा भागवतानाच मारामार िोते तर वीि -ििकण तर दरूच.येथील मुखय वयवसाय िेती िािी िठिाणी दध ु ाचा वयवसाय पणा िेला िातो . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : या दोनिी गडावर गड ििंवा ििलला असणयाचे िोणतेिी अविेष नािीत मात

टेिळणीसाठी याचा उपयोग िेला िात असावा .धािोबा ििललयावरन नाणेघाट िीवधनची मागची बािू ,दा-याघाट असे िोिणचे िविगंम दशृय िदसते. दगुग :-दगुादेवीचया मंिदरासून ििललयावर पोिणयास २० िमिनटे लागतात.येथून गोरखगड ,िसधदगड आिण े े मागेय े थमदगुगआिण मिचछदगड असा सवग पिरसर िदसतो. गडावर िाणयाचया वाटा : िुनर - आपटाळे -आंबोली मागेयेणा-या वाटेन प थ म ढ ा िोबाआिणनत .भीमािंिं ररदग अिप तेण ो ा-या वाटेन प ु गिु रताये नतंर ढािोबा िरता येतो. १. िुनर - आपटाळे -आंबोली मागे िुनर वरन आंबोली गावात येणयासाठी थेट बस आिे.िे अंतर साधारण दीड तासाचे आिे.आंबोली गावातूनच ढािोबाचे दिगन िोते.गावातून एि वाट सरळ समोरचया पठारावर िाते.वर िाताना वाटेत तीन े ढोरवाटा लागतात.पण तयामधये ठळि गुिा लागतात. गावापसून पठारावर येणयास दीड तास पुरतो.या वाटेतूनच एि वाट मधये उिवीिडे दभ ु ागते ती दा -याघाटा िडे िाते .एिदा पठारावर पोिचलयावर अनि मात दोनच वाटा आिेत.तयातील एि वाट डावीिडे िाते तर दस ु रीवाट उिवीिडे थेट धािोबाचया पायथयालगत पुढे िाते आिण पुनिा ५ िमिनटानी डावीिडे डोगरधारेवरन खाली उतरते .िीच वाट पुढे दगुगिडे िाते .िी वाट जया िठिाणािून खाली वळते तेथूनच एि वाट सरळ डोगरावर मिणिेच धािोबावर िाते . येथून गडमाथा गाठणयास अधा तास पुरतो. २. भीमािंिर-अिपुे मागे वर सािगतलेलया दगुगिडे िाणा-या वाटेन थ े ो ड े प ु ढेगेलयावरएिवाटडावीिडे .ती धािोबाचया मंिदरािडे िगंलातवळते िाते तर सरळ िाणारी वाट पुढे अधया तासात एिा े उपवाटा फुटलेलया आिेत पण आपण ठळि वाट सोडायची ओढापािी येऊन थाबते.या ओढाला बारामिी पाणी असते.याच वाटेन प े ु ढेिातवीिचयामागे .थोडेफ िनघायचे ार चढउतार आिेत वाटेला अनि नािी.पुढे एि तासाचया चालीनतंर दगुग ििललयाचे दिगन िोते .पुढे एिा पठारावर येऊन वाट दभ ु ागते .डावीिडे िाणारी वाट िातवीि आिण दगुगवाडीिडे िडे िाते तर उिवीिडे िाणारी वाट दगुादेवीचया मंिदरात िाते.येथून दगुादेवीचया मंिदरात िाणयास अधा तास पुरतो.दगुादेवीचया मंिदरापासून ििललयावर िाणयास ठळि वाट नािी.वाट आपणच आपली िोधून िाढायची. रािणयाची सोय : ििललयावर नािी. धािोबाचया पायथयािी असणा-या मंिदरात १५ िणाची रािणयाची सोय िोते. दगुगचया पायथयािी असणा-या दगुादेवीचया मंिदरात ५ िणाची रािणयाची सोय िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : ढािोबा आिण दगुादेवीचया मंिदराचया बािूलाच िपणयाचया पाणयाची तळी आिेत. रायरेशरवर ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः वाई - सातारा ििला : पुणे शेणी : सोपी ििललयाची उंची : ४०००फुट पाचगणीचे टेबललॅनड सवानाच मािितच असते मात तयाचयापेकािी उंच आिण लाब असे टेबललॅनड मिणिे रायरीचे पठार . भोरपासून ८ िि.मी. अंतरावर असणारे िे रायरीचे पठार पुणयािन ू एिा िदवसात े े पािन ये ण यासारखे आिे . दाट झाडी, खोल दर‍ य ् ा, उं च चया उं च सु ळ ि , असतावयसत पसरले ल ी पठारे , लाबच लाब सोडा आिण आडवळणी घाट. यामु ळ िा पिरसर तसा दग ग म च आिे . ु ू इितिास : ििवरायानी सवराजयाची िपथ घेतली ती याच रायरेशरवराचया डोगरावर. मात िी घटना िालपिनि आिे िी खरी याबदल िनिित िवधान माडता येणार नािी.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : रायरेशरवरावर पािणयासारखे फार िािी नािी. रायरेशरवराचे पठार िे ५ ते ६ िि.मी. पसरलेले आिे. तयामुळे या पठारावरील वषाऋतुत पािणयासारखे असते. रायरेशरवरावर िंभुमिादेवाचे मंिदर लकात येत नािी. पठारावर अिलिडेच गाव व ं सले.लपठारावर ीआिेत भात िेतीचे पमाणिी मोठे आिे . पाडवगड, वैराटगड, पाचगणी, मिाबळेशरवर, िोलेशरवर, रायगड, िलंगाणा, रािगड, तोरणा, िसंिगड, िविचतगड, पुरदंर, रदमाळ, चंदगड, मंगळगड िा सवग पिरसर येथून िदसतो. े मागग आिेत. िोणतयािी मागान ि े गडावर िाणयाचया वाटा : रायरेशरवराला िाणयाचे अनि ा य चेझालयासभोरगावग . ं ाठावे १. िटटेधरण िोलेबािूने पुणयािून भोरमागेआंबवडे गाठावे . तेथून िटटेधरण िोलेबािूने रायरेशरवरावर िाता येते. वेळ साधारण ३ तास लागतात. वाट िािी िठिाणी अवघड आिे. २. भोर-रायरी मागे ं ाळी ६ वािता भोर गावातून रायरी गावासाठी सिाळी अिरा व सायि (मुकामाची) गाडी येते. याच वाटेला साबरदर‍य ् ाची वाट मिणून देखील

संबोधतात. या वाटेन र

े

ा

य

ं गडावरन िेिळ ं गडावरन सूणदर‍य ३. िेिळ ् ान ि

रेशरवरगाठणयासदोनतासलागतात . े

ि

ं

व

े ुसोय े ाशरव. ानदर‍ रािणयाची य ् ानस धदारायरे : रायरे शरवरलािाताये शरवरावर मंतिदरात ििंवा गावात १० ते १२ िणाची रािणयाची सोय िोऊ ििते .

िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : बारामिी उपलबध आिे. रायगड ििला रायगड ििललयाची उंची : २९०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पुणे ििला : रायगड शेणी : सोपी मिाडचया उतरेस २५ िि. मी. वर िा ििलला असून याची समुदसपाटी पासूनची उंची २८५१ फूट आिे . रायगड िा चिबुािूंनी डोगररागानी वेढलेला आिे. याचया उतरेला आिण पूवेला िाळ नदीचे खोरे पसरलेले आिे , तर पििमेला गाधारी नदी वािते. याचया पूवेला िलंगाणा, आगेयाला आिाि सवचछ असेल तर रािगड, तोरणा दिकणेिडे मिरदंगड, पतापगड, वासोटा, उतरेला िोिणिदवा असा मुलूख िदसतो. रायगडपासून मुंबई, पुणे, सातारा िी ििरे सारखयाच अंतरावर आिेत . सहादीतील ििललयाचया रागातील िा एि दवुा आिे. रायगड िा िनसगगतःच डोगरानी वेढलेला असलयामुळे (तसेच) ितूचया िललयापासून बचाव विावा यासाठी पुणे सोडून पििम डोगरात रायगड िी रािधानी मिारािानी िनवडली.

इितिास :रायगडाचे पाचीन नाव 'रायरी' िे िोते. युरोपचे लोि तयास 'पूवेिडील ििबालटर' असे मिणत असत. ििबालटरचे ठाणे िितिे अििकंय िततिाच रायगड अििकंय , दगुगम. पाचिे वषापूवी िेविा तयास गडाचे सवरप नविते व तो नुसता एि डोगर िोता, तेविा तयास 'रािसवटा' व 'तणस' अिी दोन नावे िोती. तयाचा आिार उंची व सभोवतालचया दर‍य ् ा यावरन तयास 'नदंादीप' असेिी नाव पडले. िनिामिािीत रायगडाचा उपयोग िैदी ठेवणयापुरता िोई . मोर‍य ् ाचा पमुख यिवत ं राव मोरे िावळीिून पळून रायगडावर िाऊन राििला तर पतापराव मोरे िविापूरास पळाला. मिारािानी ६ एिपल १६५६ रोिी रायरीस मिणिेच रायगडास वेढा घातला व मे मििनयात रायरी मिारािाचया ताबयात आला. िलयाणचा सुभेदार मुलला अिमद खििना घेऊन िविापूर िडे िनघालयाची बातमी मिारािाना समिली. तयानी तो खििना लुटून रायगडावर आणला व तया खििनयाचा उपयोग गडाचया बाधिामासाठी िेला . रायगडाचा माथा रािधानी बनवणयास सोयीचा व पुरेसा आिे . ितूला अवघड वाटणार‍य ् ा पदेिातले ते अिधि अवघड िठिाण आिे. सागरी दळणवळणासिी िे िठिाण िवळ आिे . मिणून मिारािानी रािधानीसाठी या गडाची िनवड िेली . सभासद बखर मिणते, 'रािा खासा िाऊन पािता गड बित ु चखोटा. चौतफा गडाचे िडे तािसलयापमाणे िदड गाव उंच . पिगनयिाळी ििडयावर गवत े ोडिा. दौलताबादचे दिगुणी गड उंच असे देखोन बित ं ु तो उंचीन थ उगवत नािी आिण धोडा तासीव एिच आिे. दौलताबाद पृथवीवर चखोट गड खरा, परत ु संतुष झाले आिण बोिलले, तकतास िागा िाच गड िरावा'. याच दगुगदगुेशरवराला १५ िविवध नावानी संबोिधले गेले आिे. १. रायगड २. रायरी ३. इसलामगड ४. नदंादीप ५. िबंुिदप ६. तणस ७. राििवटा ८.बदेनूर ९.रायिगरी १०.राििगरी ११.िभवगड े १२.रेडडी १३.ििवलंिा १४.रािीर १५.पूवेिडील ििबालटर ििवराजयािभषेि ििवराजयािभषेि िा रायगडान अ न ु भ वलेल,ासवग मिाराषटाचयाच शेषपसंगमिारािाचाराजयािभषे नविे तर भारताचयािमिणिे इितिासातील एि लकणीय घटना. ता. १९ मे १६७४ रोिी राजयािभषेिािद िवधीपूवी मिारािानी पतापगडाचया भवानीचे दिगन घेतले. तीन मण सोनयाचे मिणिेच ५६ ििार ििंमतीचे छत देवीला अपगण िेले . ं मी अश्िंवन िु. ५ आनदं संवतसर ििे १५९६ या गडावरील रािसभेत ता. ६ िून १६७४, जयेष िुद १३ ििे १५९६ , ििनवार या िदविी राजयािभषेि संपन झाला. ता. २४ सपटेबर १६७४, लिलता पच े िदविी तािति पदतीन र ा ि ा न ीसवतःलाआणखीएिराजयािभषे . या मागचा खरा िेतू िा ि िासतीत िरनघेिासत तला लोिाना समाधान वाटावे िा िोता. िा राजयािभषेि िनिलपुरी गोसावी याचया िसते पार पडला. िवी भूषण रायगडाचे वणगन िरतो िी, 'ििवािीन स े व ग ि ि ल ल य ा चाआधारविवलाससथानअिारायगडििललयासआपले . िा ििलला एवढा पचंड आिण िविाल आिे िी, तयात वसतीसथानिेले े ं ून रायगडावर रािा ििवािीन र तीनिी लोिीचे वैभव साठवले आिे . गडावर िवििरी, सरोवरे, िूप िवराित आिेत . सवग यवनाना ििि ा ि ध ा न ी ि ेलीआिणलोिाचेइिचछतपुरवूनि िेले .' इ. स. १६७५ फेबुवारी ४ , ििे १५९६ आनदं संवतसर माघ व . ५ गुरवार या िदविी संभािी रािाची मुि ं रायगडावर झाली. ििे १६०१ िसदाथी संवतसर फालगुन व . २, १६८० माचग ७ या िदविी े रािाराम मिारािाची मुंि रायगडावर झाली. लगेच आठ िदवसानी रािाराम मिारािाचे लग पतापराव गुिर याचया मुलीिी झाले. रायगडान अ न ु भ व लेलाअतयत . ििं े दःुखदपसंगमिणिेमिा ं ी, िद. ३ एिपल १६८० या िदविी मिारािाचे िनधन झाले. सभासद बखर मिणते, 'ते िदविी पृथवीिंप िािला. अषिदिा िदगदाि िोऊन गेलया. १६०२ रदनाम संवतसरे चैत िुद पौिणगमा, िनुमान ियत शीिंभुमिादेवी तळयाचे उदि रकताबर िाले.' पुढे ििे १६०२ रौद संवतसर माघ िु . ७, इ. स. १६८१ १६ फेबुवारी या िदविी रायगडावर संभािी मिारािाचे िविधपूवगि राजयारोिण झाले . इ. स. १६८४

े े चया सपटेबरमधये औरगंिेबान र ा यगडचयामोििमे . ता. २१ स रोिी सुरििाबु वातिेल दीन ी खान यास चाळीस ििार सैनयासि बादिािन र ायगडाचयापायथयािीधाडले .१५ िानवेारी १६८५ चया सुमारास े े ििाबुदीन ग ड ा च य ा पा य थयािीअसले . पण पतयक लयाएिागावालाआगलावलीवलु रायगडावर िलला न िरता टालू तोट१६८५ चालूिेलचया ी माचगमधये परतला. औरगंिेबान आ पलाविीरआसदखान याचा मुलगा इितिादखान उफग झुिलफिारखान यास सैनय देऊन रायगड घेणयास पाठवले . ििे १६१० िवभव संवतसर फालगुन िु . ३, १२ े फेबुवारी १६८९ रोिी रािाराम मिारािाची िारिीदग सुर झाली आिण २५ माचग १६८९ रोिी खानान ग डासवेढ.ाघातला िद. ५ एिपल १६८९ रोिी रािाराम मिाराि रायगडावरन िनसटून पतापगडावर ेढाचालू गेले. पुढे िवळिवळ आठ मििन व े . पण िोतािद. ३ नोविेबर १६८९ रोिी सुयािी िपसाळ या ििललेदाराचया िफतुरीमुळे ििलला मोगलाना िमळाला. वाईची देिमुखी देणयाचे आिमष दाखवून खानाने े तयास िफतुर िेले . झुिलफिारखान िा बादिािन इ ि त .िादखानलािदले पुढे रायगडचे नामातर लाििताबआिे 'इसलामगड' असे झाले. ५ िून १७३३ या िदविी िािूमिारािाचया िारििदीत रायगड पुनिा मराठानी घेतला. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : १. पाचाडचा िििाबाईचा वाडा : उतारवयात िििाबाईना गडावरची थंड िवा, वारा मानवत नसे, मिणून मिारािानी तयाचयासाठी पाचाडिवळच एि वाडा बाधून िदला. तोच िा मासािेबाचा रािता वाडा. वाडाची वयवसथा ठेवणयासाठी िािी अिधिारी तसेच ििपायाची वयवसथािी मिारािानी िेली िोती . पायर‍य ् ाची एि उतम िविीर, तसेच िििाबाईना बसणयासाठी िेलेले दगडी आसन बघणयासारखे आिे . यास 'तककयाची िविीर' असेिी मिणतात. २. खुबलढा बुरि : गड चढू लागले मिणिे एि बुरिाचे िठिाण िदसते , तोच िा सुपिसद खुबलढा बुरि. बुरिािेिारी एि दरवािा िोता, तयास 'िचत्‌ दरवािा' मिणत पण िा दरवािा आता पूणगपणे उधवसत झाला आिे. ३. नाना दरवािा : या दरवािास 'नाणे दरवािा' असेिी मिणत. या दरवािाचा संबध ं नाना फडिणसािी लावला िातो िी पूणगपणे गैरसमिूत आिे. नाना दरवािा याचाच अथग लिान दरवािा. इ. स. १६७४ चया े े तलािोता मे मििनयात राजयािभषेिाचया िनिमतान इ ग ं ि ा च ाविीलिे . या दरवाजयास नीऑकझेडनयाचदरवािानआ दोन िमानी आिे . दरवाजयाचया आतील बािूस पिारेिर‍य ् ासाठी दोन लिान खोलया आिेत . तयास 'देवडा' मिणतात. दरवािास अडसर घालणयासाठी खोबणी िदसतात. ४. े े ुढेगेलदोन मदारमोचा ििंवा मिीदमोचा : िचत्‍ दरवाजयान ग े ल य ा व र न ा गमोडीवळणे . या मोिळया घेतगेलेलिागे यारसतयानप त टोिािी यावरएिसपाटीलागते पडकया इमारती िदसतात. तयापैिी एि पिारेिर‍य ् ाची िागा असून दस ु रे धानयाचे िोठार आिे . येथे मदनििा नावाचया साधूचे थडगे आिे. तेथे एि पचंड तोफिी िदसते . येथून पुढे गेलयावर खडिात खोदलेलया तीन गुिा िदसतात. ५. मिादरवािा : मिादरवाजयाचया बािेरील अंगास वर दोनिी बािूस दोन सुदं र िमळािृती िोरलया आिेत . दरवाजयावर असणार‍य ् ा या दोन िमळाचा अथग मिणिे ििललयाचया आत 'शी आिण सरसवती' नादत आिे. 'शी आिण सरसवती' मिणिेच 'िवंा व लकमी' िोय. मिादरवाजयाला दोन भवय बुरि असून एि ७५ फूट तर दस ु रा ६५ फूट उंच आिे . तटबदंीमधये िी उतरती भोिे ठेवलेली असतात तयास 'िगंया' मिणतात. ितूवर मारा िरणयासाठी िी भोिे ठेवलेली असतात . बुरिामधील दरवािा िा वायवय िदिेस तोड िरन उभा आिे. मिादरवाजयातून आत आलयावर पिारेिर‍य ् ाचया देवडा िदसतात तसेच संरकिासाठी िेलेलया रािणयाचया खोलया िदसतात . मिादरवाजयापासून उिवीिडे टिमि टोिापयगत ं तर डावीिडे ििरिणी टोिापयगत ं तटबदंी बाधलेली आिे . ६. चोरिदड ं ी : मिादरवाजयापासून उिवीिडे टिमि टोिापयगत ं ी बाधलेली आिे . बुरिाचया ं िी तटबदंी िाते , तयावरन चालत गेलयास ििथे िी तटबदंी संपते, तयाचया थोडे अलीिडे बुरिात िी चोरिदड आतून दरवािापयगत ् ा आिेत. ं येणयासाठी पायर‍य ७. िती तलाव : मिादरवाजयातून थोडे पुढे आलयावर िो तलाव िदसतो तो िती तलाव. गििाळेतून येणार‍य ् ा ितीचया सनानासाठी आिण िपणयासाठी या तलावाचा उपयोग िोत िोता. ८. गंगासागर तलाव : ितीतलावापासून िवळच रायगड ििला पिरषदेचया धमगिाळेचया इमारती िदसतात. धमगिाळेपासून दिकणेिडे अंदािे ५० -६० पावले चालत गेलयास िो तलाव लागतो तो गंगासागर तलाव. मिाराजयाचया राजयािभषेिानतंर सपतसागर व मिानाची आणलेली तीथेयाच तलावात टािली गेली. मिणूनच याचे गंगीसागर असे नाव पडले. ििविाळात ििबदंीसाठी याचे पाणी वापरणयात येई.

९. ं :गंगासागराचया दिकणेस दोन उंच मनोरे िदसतात. तयासच सतभ ं मिणतात. िगदीशरवराचया ििलालेखामधये जया सतभ ं ाचा उललेख िेला आिे , ते िेच असावेत . ते पूवी पाच मिले िोते असे मिणतात. ते सतभ दादि िोनी असून बाधिामात नकीिाम आढळते. १०. ं ाचया पििमेस िभत ं असलेलया भागातून ३१ पायर‍य पालखी दरवािा : सतभ ् ा बाधलेलया िदसतात. तया चढू न गेलयावर िो दरवािा लागतो तो पालखी दरवािा . या दरवाजयातून आपलयाला बालेििललयात पवेि िरता येतो. ११. मेणा दरवािा : पालखी दरवाजयान व े र पवे,िचढ िेलािी - उतार असलेला एि सरळ मागग आपलयाला मेणा दरवािापयगत ं घेऊन िातो. उिवया िातास िे सात अविेष िदसतात ते आिेत राणयाचे मिाल. मेणा दरवाजयातून बालेििललयावर पवेि िरता येतो. १२. ं आिे तया िभत ं ीचया मधयभागी िो दरवािा आिे तेथून बालेििललयाचया रािभवन : राणीविाचया समोर डावया िातास दासदासीचया मिानाचे अविेष िदसतात. या अविेषाचया मागे दस ु री िी समातर िभत ं ाचया पूवेिडे असलेलया अंतभागात पवेि िेला िी िो पिसत चौथरा लागतो तेच िे मिारािाचे रािभवन . रािभवनाचा चौथारा ८६ फूट लाब व ३३ फूट रं द आिे . १३. रतिाळा : रािपासादािवळील सतभ मोिळया िागेत एि तळघर आिे, तीच िी रतिाळा. िा खलबनखाना मिणिेच गुपत बोलणी िरणयासाठी िेलेली खोली असावी असेिी मिणतात . १४. रािसभा : मिारािाचा राजयािभषेि िेथे झाला, तीच िी रािसभा. रािसभा २२० फूट लाब व १२४ फूट रं द आिे . येथेच पूवेिडे तोड िेलेली िसंिासनाची िागा आिे . येथे बतीस मणाचे सोनयाचे िसंिासन िोते. सभासद बखर मिणते, 'तखत सुवणाचे बतीस मणाचे िसद िरवले. नवरते अमोिलि िितिी िोिात िोती, तयामधये िोध िरन मोठी मोलाची रते िडाव िेली .' १५. नगारखाना : िसंिासनाचया समोर िे भवय पवेिदार िदसते तोच िा नगारखाना. िे बालेििललयाचे मुखय पवेिदार आिे . नगारखानयातून पायर‍य ् ा चढू न वर गेले िी आपण ििललयावरील सवािधि उंचीवर असतो. १६. बािारपेठ : नगारखानयािडून आपण डावीिडे उतरन आलो िी , समोर िी मोिळी िागा िदसते तो 'िोळीचा माळ'. तेथेच आता ििवछतपतीचा भवय पुतळा बसवलेला आिे. पुतळयासमोर िे दोन रागामधये े िेत . मधून िवळिवळ चाळीस फूट रं द रसता आिे . भवय अविेष िदसतात तीच ििविाळातील बािारपेठ. पेठेचया दोन रागात पतयेिी २२ दि ु ान आ

१७. िििाई देऊळ : मिारािाचया पुतळयाचया डावया बािूस िे छोटे देऊळ िदसते ते िििाईचे देऊळ . िििाई िी गडावरील मुखय देवता. १८. िगदीशरवर मंिदर : बािारपेठेचया खालचया बािूस पूवेिडील उतारावर बाहणवसती, बाहणतळे वगैरे अविेष िदसतात. तेथूनच समोर िे भवय मंिदर िदसते तेच मिादेवाचे मिणिे िगदीशरवराचे मंिदर. मंिदरासमोर नदंीची भवय आिण सुबि मूती आिे. पण सधया िी मूती ं ीस िनुमंताची भवय मूती िदसते. मंिदराचया पवेिदाराचया पायर‍य भगावसथेत आिे. मंिदरात पवेि िेला िी भवय सभामंडप लागतो . मंडपाचया मधयभागी भवय िासव आिे. गाभार‍य ् ाचया िभत ् ाचया खाली एि ं ीवर एि सुंदर ििलालेख िदसतो तो पुढीलपमाणेः-शी गणपतये नमः। पासादो लिानसा ििलालेख िदसतो. तो पुढीलपमाणे, 'सेवेचे ठायी ततपर ििरोिी इटळिर' या दरवािाचया उिवया बािूस िभत े िगदीशरवरसय िगतामानदंदोनुजया शीमचछतपतेः ििवसयनृपतेः िसंिासन ि त ष त ः । ि ािेषणणवबाणभूिमगणनादान े ै भंिलिेमीििते।शीमदायिगरौिगराम ं वन व ी ि त िौ स त भ ः ि ु ं ि भ गृिेनरे-'नसवग दसदनर िगाला े िे१५९६मधये आनदंदायी असा िा िगदीशरवराचा पासाद शीमद छ त प त ी ि ि व ा ि ी र ा िायाचयाआजे . या रायगडावर नि ििरोिी नावाचया आनदंनामसंवतसरचालूअसतानासुमुित ् ु ं , गििाळा, रािगृिे आिाची उभारणी िेली आिे . ती चंदसूयग असेतोवर खुिाल नादो.' ििलपिारान िेवििरी, तळी, बागा, रसते, सतभ

१९. ं शीमनमिारािािधराि ििवािी मिाराि मिारािाची समाधी : मंिदराचया पूवगदरवािापासून थोडा अंतरावर िो अषिोनी चौथरा िदसतो तीच मिारािाची समाधी. सभासद बखर मिणते, 'कितयिुलावतस छतपती याचा िाल ििे १६०२ चैत िुद १५ या िदविी रायगड येथे झाला . देिाचे साथगि तयाणी बािधलेला िगदीशरवराचा िो पासाद तयाचया मिादाराचया बािेर दकणभागी िेले . तेथे िाळया दगडाचया े ापडतो.' दिनभूमी िचर‍य ् ाचे िोते अषिोनी सुमारे छातीभर उंचीचे बािधले असून वरन फरसबदंी िेलेली आिे . फरसबदंीचया खाली पोिळी आिे, तीत मिारािाचा अवििषाि रकािमश मृितिारपान स पलीिडे भग इमारतीचया अविेषाची एि राग आिे , ते ििबदंीचे िनवाससथान असावे. तयाचया पलीिडे सदर वसतीपासून िवलग असा एि घराचा चौथरा िदसतो. िे घर इ. स. १६७४ मधये इगंि विील िेनी ऑकझेडन यास रािावयास िदले िोते. मिारािाचया समाधीचया पूवेिडे भवानी टोि आिे तर उिवीिडे दारची िोठारे , बारा टािी िदसतात. २०. िुिावतग तलाव : िोळीचा माळ डावया िातास सोडून उिवीिडील वाट िुिावतग तलावािडे िाते . तलावािवळ मिादेवाचे छोटेसे देऊळ िदसते . देवळासमोर फुटलेलया अवसथेत नदंी िदसतो . २१. े े िी, 'ििललयास एि दरवािा थोर आयब आिे, यािरीता गड पािून एि दोन - तीन दरवािे, वाघदरवािा : िुिावतग तलावािवळून घळीन उ त र तवाघदरवािािडे . आजापतात िलििले िातायेतआिे तिाच चोरिदड ं ा िरन ठेवावया. तयामधये िमेिा राबतयास पािििे िततकया ठेवून वरिड दरवािे व िदड ं ा िचणून टािावया.' िे दरूदिीपणाचे धोरण ठेऊनच मिारािानी मिादरवािाििवाय िा दरवािा बाधून े े न सटलीिोती घेतला. या दरवाजयान व े र य ण े ि व ळ िवळअिकयचअसले . पुढे रािाराम मिाराि तरीदोरलावू व तयाची नखालीउतरिितो मंडळी झुिलफरखानाचा वेढा फोडून याच दरवाजयान ि . २२. टिमि टोि : बािारपेठेचया समोरील टेपावरन खाली उतरन टिमि टोिािडे िाता येते . तेथेच एिा दारचया िोठाराचे अविेष िदसतात. िसिसे आपण टोिािडे िातो तसतसा रसता िनमुळता िोत िातो. उिवया िाताला सरळ तुटलेला २६०० फूट खोल िडा आिे . टोिावर वारा पचंड असतो व िागािी िमी असलयामुळे गोधळ न िरता सावधानता बाळगावी २३. ििरिणी टोि : गंगासागराचया उिवीिडे पििमेस िी िचंचोळी वाट िाते ती ििरिणी टोिािडे िाते . ििरिणी टोिािी संबिंधत ििरिणी गवळणीची एि िथा सािगतली िाते. या बुरिावर िािी तोफािी ठेवलेलया िदसतात. बुरिावर उभे राििले तर डावया िाताला गाधारीचे खोरे, उिवया बािूला िाळ नदीचे खोरे िदसते . तसेच इथून पाचाड, खुबलढा बुरि, मिीद मोचा िी िठिाणे तोफेचया मार‍य ् ात आिेत . तयामुळे युदिासताचया तसेच लढाऊ दष ी ख ू प मिततवाचीआिणमोकयाचीिागाआिे . ृ ीन ि े

गडावर िाणयाचया वाटा : १) मुंबई - गोवा मागावरील मिाड या बस सथानिामधून : मुंबई - गोवा मागावरील मिाड या बस सथानिामधून रायगडासाठी बसेस सुटतात. तसेच बस सथानिा बािेरन िीपगाडािी िातात. बसने आलयावर िचत्‌ दरवाजयापािी , (िो आता अिसततवात नािी) ििथे पायर‍य ् ा सुर िोतात तेथे उतरन पायर‍य ् ानी गडावर िाता येते . िवळिवळ १५०० पायर‍य ् ा चढू न गेलयावर मिादरवािातून आपला गडात े प पवेि िोतो.२) नाना दरवािािडू निी : नाना दरवािािडू निी आपण गड चढू िितो . पायर‍य ् ािडून िो डाबरी रसता पुढे िातो तया रसतयान थ े ो ड ुढेिाऊनउिवीिडे . तया वाटेने एिपायवाटिाते े प णगडचढू े ा य थ गेलयास नानादरवािान आ .३)िितो रोप-वे : आता गडावर िाणयासाठी रोप-वेची वयवसथा झालयान प य ा प ासून१०ते . १५िमिनटातआपणगडावरपोिचूिितो रािणयाची सोय : रायगड ििला पिरषदेचया धमगिाळेमधये रािणयासाठी खोलया उपलबध आिेत . तसेच एम.टी.डी.सी. चया बगंलयामधये ििंवा डॉरिमटरी िॉलमधये राहणयाची सोय िोऊ ििते . रायगड ििला पिरषद, तालुिा मिाड, ििला रायगड अथवा मिाराषट राजय पयगटन िेद, एकसपेस टॉवर, निरमन पॉइट ं , मुंबई - २१ याचयािी संपिग िेलयास रािणयाची सोय िोऊ ििेल . पायथयाचया पाचाड गावी व गडावर शी देिमुख याचे उपिारगृि आिे. पाचाडचा फोन - (९५२१४५) ७४८४८, ७४८६६.िेवणाची सोय : गडावर िॉटेलस आिेत तेथे िेवणाची सोय िोते . पाणयाची सोय : बारामिी िपणयाचे पाणी उपलबध आिे िाणयासाठी लागणारा वेळ : २ तास िलंगाणा ििललयाची उंची : ३००० फूट .

ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः रायगड ििला : रायगड ं िठीण शेणी : अतयत इितिास : िलंगाचया आिाराचा िा ििलला मिाडपासून ईिानयेस सोळा मैलावर असून सहादीचया मुखय रागेत तोरणा व रायगड याचे दरमयान आिे. िलंगाणयाचे खडि २९६९ फूट उंच असून तयाची चढण ४ े ा मैल लाबीची आिे. तटबदंी पूणग नष झाली आिे, बािी आिेत ते फकत िािी िौद व धानय िोठाराचया खुणा. मोर‍य ् ाचा पराभव िेलयावर ििवािीन र यगडािवळिाििललाबाधला . इथलया गुिेत, िे िुने िारागृि िोते, एिा वेळेस ५० िैदी ठेवत . ( रायगडाची िीवनिथा पृ. ३,४) १६६५ सालचया पुरदंर तिामधये रायगड आिण तया पिरसरातले ििलले िलंगाणा व बाणिोट मिारािािडेच राििले . ( रायगडाची िीवनिथा पृ. २४) िलंगाणयाचया िगदगनवािीचे देव शीिननी व सोमिाई िे िोत. तयाचया नवराताचया उतसवाचया रायगडाचया िमाखचातून तरतूद िोत असे. ( रायगडाची िीवनिथा पृ. १३०) या देवताना बिरे बळी देणयाची पथा िोती.( रायगडाची िीवनिथा पृ. १३१) िलंगाणा ििलला रायगडचा पूरि िोता. तयाचया डागडुिीचे िाम रायगडाबरोबरच चालत असे . १७८६ सालापयगत ं तयावरील वासतूंची देखभाल िेली िात असे असा उललेख आढळतो . तयामधये गडावरील सदर, बुरि, दरवािे आिण धानयिोठार याचा समावेि असे . ( रायगडाची िीवनिथा पृ. १३५) तेथे पिगनयिाळात एि मनुषय गसत घाली. ( रायगडाची िीवनिथा पृ. १३९) रायगड नतंर िलंगाणा पडला. रायगडाचया खोर‍य ् ात थोडी िवशाती घेऊन इगंिाचे िवियी सैनय २३ मे रोिी पाली पलीिडील मागास लागले . ( रायगडाची िीवनिथा पृ. १८८) गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गुिा पिसत असून ३०-४० माणसे सामावून घेते. समोरच दगुगराि रायगडावरचा िसथतपज िगदीशरवर आपलयाला दिगन देऊन तृपत िरतो. या गुिेवरन पुढे आपण गेलो िी आपण एिा िोरडा िौदाला पार िरन थोडेसे पुढे चागलया पाणयाचया िौदापािी येतो . इथे एि ििविलंग आिे, पण िुठे मंिदराचा मागमूसिी नािी . या िौदाचया पुढे, मिणिे गडाचया उतरेस पायर‍य ् ा आिेत जयावरती असलेलया गुिापयगत ं िातो. इिडे आपलयाला एि बाधिाम निरेस पडतं , िे अिूनिी िाबूत आिे. गामसथाचया सागणयापमाणे इथे िदवा लावत असत, िो िदािचत रायगडावर इिारा देणयास वापरला िात असे. पण आि िी वाट पूणगपणे उदधवसत झाली आिे. िाणयार‍य ् ा वाटेवरनच िी वासतू िदसते . िलंगाणयाचे वैििष मिणिे इथला िठीण चढाईचा सुळिा. यावर िायचे े इथे चढता येतं. या सुळकयाला सर िरायला िवळ िवळ ३-४ तास लागतात. िािी िठिाणी तर सरळ िातळ चढावा लागतो. वाट िठीण आिे. मधये मिणिे वाट पूणगतः घसरडी आिे. दोराचया सिाययानच फकत एि पाणयाचे िु ंड आिे, बािी िुठेिी पाणी नािी . पण सुळिा चढू न गेलयावर िो आनदं िमळतो तो िािी वेगळाच असतो . या सुळकयावरन पूवेला रािगड आिण तोरणा, तर पििमेस दगुगराि रायगड आिे. आता थोडे याचया इितिासबदल िाणून घेऊ . रायगड िर रािगृि तर िलंगाणा िे िारागृि. इथला बेलाग सुळिा आिण िनसरडी माती मिणिे या गोषी या साठी अितिय अनुिूल आिे . िर िोणी पळणयाचा पयत िेला तर तयाला िीव गमावणे िाच एि उपाय . गडावरचे दोर आिण ििडा िाढू न घेतलया िी गडावरन पळणयाचया वाटा बदं . गडाचे केतफळ सुदा िमी, िवळ-िवळ २५० मी. उतरेस जया े ात. ती वाटिी िबिट झाली आिे. आििमतीस जया टाकयातून पाणी भरले िाते ितथे एि ििविलंग आिे , ते िुठून पायर‍य ् ा आिेत तया टाकयािडे नत े ं ाळी ४.०० वािता गाडा आिेत. आले िा पशरन पडतो.गडावर िाणयाचया वाटा : या गडावर िाणयास पथम आपणास यावे लागते ते मिाडला. इथून पान ग ा वालािाणयाससिाळी११ .०० वािता आिण सायि े ं रआपणिलंगाणामाचीवरपोिोचतो पान ग ा व ा त ू न साधारणपाऊणतासाचयाचढणीनत . ितथे पाणी भरन पुनिा पाऊण तास चढलयावर आपलयाला घसरडा वाटेवरन आपण अधया तासात आपण िलंगाणा सुळकयाचया पायथयािी असलेलया गुिेपािी येतो.रािणयाची सोय : गुिा पिसत असून ३०-४० माणसे इथे रािू िितात. िेच एिमेव रिाणयाचे िठिाण आिे . िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : िपणयाचे पाणी गुिचे या पुढे असलेलया टाकयामधये आिे. तसेच सुळिा चढताना जया टपपयावर बाधिाम लागते ितथे मुखय वाटेपासून डावीिडे घसरडा वाटेवर थोडा पुढे पाणयाचे टािे आिे . िाणयासाठी लागणारा वेळ : पायथयापासून ८ - ९ तास. सूचना : पसतरारोिण आवशयि. सुधागड ििललयाची उंची : ५९० मीटर ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः लोणावळा ििला : रायगड शेणी : सोपी 'गडिोट मिणिे राजयाचे मूळ'. गडिोट मिणिे खििना . गडिोट मिणिे सैनयाचे बळ. सुधागड मिणिे भोर संसथानाचे वैभव. सुधागड िा फार पाचीन ििलला आिे. पूवी या गडाला भोरपगड असेिी मिणत असत. पुढे ििदंवी सवराजयाचे संसथापि शी ििवछतपतीचा पदसपिग या गडाला झाला े आिण याचे नाव सुधागड ठेवले गेले . या गडाची साधारणतः उंची ५९० मीटर आिे. झाडामधये लपलेला िा गड िवसतारान फ ारचमोठाआिे . या गडावर िाणयासाठी तीन पमुख वाटा आिेत. इितिास : सुधागड िा ििलला फार पाचीन आिे. या पिरसरात अिसततवात असणारी ठाणाळे लेणी, िी २२०० वषापूवीची आिेत. यावरन े उललेख असे अनुमान िनघते िी सुधागड िा देखील िततिाच िुना ििलला असावा. एखांा मोठा सतेखाली या गडाची िडणघडण झाली असावी. पुराणात भृगु ऋषीनी येथे वासतवय िेलयाचे अनि आढळतात. याच ऋषीनी भोराई देवीची सथापना या डोगरावर िेली . इ. स. १६४८ साली िा ििलला सवराजयात सामील झाला. याबाबत असा उललेख आढळतो िी, 'साखरदर‍य ् ात मालविी नाईि िारिे यानी माळ लािवली. सरदार मालोिी भोसले याचया िाताखाली िाधव आिण सरनाईि िे पथम ििललयावर चढले. या धारिर‍य ् ाना उभे िरन तयाचे पाठीवर िैबतराव चढले . तयास संभािीराव पुढे िाऊन माथा ं िवसान प े गेले. पच ु ढेिाऊनगसतमािरली . बोिडिसलेचा पिारा मारला. पुढे भोराईचया टपपयावरी गेले तो सदरेतून ििललेदार व लोि धावत आले . िाणिाण झाली तया समयी ििललेदार िामास आले. उपरािति िाऊन सदर िाबीि िेली .' ििवरायानी या गडाचे भोरपगडावरन 'सुधागड' असे नामिरण िेले . गडाचया पायथयािी असलेलया 'पाचछापूर' या गावातच संभािी व औरगंिेबाचा बड ं खोर मुलगा

अिबर याची भेट झाली िोती. मिारािाचया अषपधान मंडळात असलेलयापैिी अणणािी दतो, बाळािी आविी िचटणीस, तयाचा मुलगा आविी बललाळ, आिण ििरोिी फिगदं या सवाना भादपद पौिणगमेचया े े तलाव आढळतात.गडावर पत ं िदविी संभािीन स ु ध ा ग ड पिरसरातअसणार‍ .गडावरील पिाणयासारखी य ् ापरलीगावातितीचयापायीिदले िठिाणे : या गडाचा घेरा तसा मोठा आिे.गडावर पाणयाचे अनि े सिचवाचा वाडा आिे. यात ५० िणाची रािणयाची सोय िोते. तसेच भोराई देवीचे मंिदर आिे. यामधये २५ िणाची रािणयाची सोय िोते. येथे िगंलिी ब-यापैिी आिे . आिुबािूचया िगंलाचया पिरसरात अनि ं सिचवाचया वाडाचया बािूला भोरेशरवराचे मंिदर आिे . ितथूनच पुढे गेलयावर एि चोरदरवािाची िविीर आिे . सिचवाचया वाडापासून पुढे पाय-याची वाट िाते पिारची औषधी वनसपती आढळतात. गडावरील पत आिण सरळ भोराई देवीचया मंिदरात आणून सोडते. िर िी वाट सोडून खालची वाट पिडली तर पुढे पाणयाची टािे आिेत . या टाकयातील पाणी िपणयासाठी उपयुकत आिे. टाकयाचया डावीिडील वाट िी आपणास चोर दरवाजयािडे आणून सोडते . िी वाट मात आता अिसततवात नािी.पाचछापूर दरवािा : या दरवाजयातून गडावर ििरलयास थोडे चढलयावर आपण एिा पठारावर पोिोचतो. पठाराचया डावीिडे ै िगगि तटबदंी बघावयास िमळते .गडावरील टिमि टोि : वाडापासून आपण पाय-याचया साहाने िसधदेशरवराचे मंिदर ,तसेच धानयिोठारं,भाडाचे टािे,िवालदार तळे , ितीमाळ आिे. उिवीिडे गडाची नस वर आले िी उिवीिडची वाट पिडावी. िी वाट मात ितीपागा मधून िाते. े या वाटेन आ प ण सरळएिाटोिावरपोिचतो . या टोिािडे आपण पाििलयावर आपलयाला रायगडावरील 'टिमि' टोिाची आठवण येते. या टोिावर उभे राििलयावर समोरच उभा असणारा घनगड , िोरीगड, तैलबैलया िदसतो. तसेच अंबानदी व नदीचया आिुबािूची गावे िा पिरसर िदसतो. िदड ं ी दरवािा : सवाषणीचया घाटावरन येणारी वाट आपणास िदड ं ी दरवाजयात आणून सोडते. िा दरवािा मिणिे रायगडावरील 'मिादरवाजयाची ' िबुेिूब पितिृती . िे या ििललयाचे मिादार आिे. या दाराची रचना गोमुखी बाधणीची आिे. दोन भीमिाय बुरिामधये लपलयामुळे या दारास मोठे संरकण लाभले आिे . गडावर वाडाचया मागील बािूस चोरवाट िविीर आिे. तयाचयात एि भुयार असून आता मात े ते गाळान प े ू णगभ . रले संिआटाचया िे वेळी गडावरन खाली िाणयासाठी चोरवाट पण आिे . भोराई देवीचया मंिदराचया मागील बािूस अनि समाधया आिेत.तयावर सुबि नकीिाम िेले आिे . गडावर िाणयाचया वाटा : सवाषणीचा घाट : तैलबैला गावातून सरळ धोडसे या गावी यावे . अथवा पाली गाव ते धोडसे गाव िे अंतरिी १२ िि.मी. आिे. पालीिून धोडसे े े गावी यावे.ितथून गडावर िाणयासाठी ३ तास लागतात. वाट फारच दमछाि िरणारी आिे.वाट सरळसोट असलयान च ु िणयाचासं . या वाटे भन विमीआिे आ प णिदड .ं नाणदाड ीदरवािातये घाटतो: एिोले े गावातून घनगड डावीिडे ठेवून मावळती िडे िनघावे .पुढे पाऊण तासान न ाणदाडघाटातपोिोचतो .पुढे एि बावधान गाव आिे . पुढे पाचछापूरची िदिा धरन ठािूरवाडीत यावे आिण मग गडमाथा अवघया दोन ै िगगि तटबदंी बघावयास िमळते . गडावरील टिमि तासात गाठता येतो. पाचछापूर मागेः डावीिडे िसधदेशरवराचे मंिदर ,तसेच धानयिोठारं,भाडाचे टािे,िवालदार तळे , ितीमाळ आिे. उिवीिडे गडाची नस े टोि : वाडापासून आपण पाय-याचया साहान व े र आ ल ेिीउिवीिडचीवाटपिडावी . िी वाट मात ितीपागा मधून िाते. या वाटेन आ प ण सरळएिाटोिावरपोिचतो . या टोिािडे आपण पाििलयावर आपलयाला रायगडावरील 'टिमि' टोिाची आठवण येते. या टोिावर उभे राििलयावर समोरच उभा असणारा घनगड , िोरीगड, तैलबैलया िदसतो. तसेच अंबानदी व नदीचया आिुबािूच गावे िा पिरसर िदसतो. िदड ं ी दरवािा : सवाषणीचया घाटावरन येणारी वाट आपणास िदड ं ी दरवाजयात आणून सोडते. िा दरवािा मिणिे रायगडावरील 'मिादरवाजयाची ' िबुेिूब पितिृती . िे या ििललयाचे मिादार आिे . या दाराची रचना गोमुखी बाधणीची आिे. दोन भीमिाय बुरिामधये लपलयामुळे या दारास मोठे संरकण लाभले आिे . गडावर वाडाचया मागील बािूस चोरवाट िविीर आिे. तयाचयात एि भुयार असून आता मात ते े समाधया आिेत.तयावर सुबि नकीिाम िेले आिे . गाळान प े ू णगभ . रले संिआटाचया िे वेळी गडावरन खाली िाणयासाठी चोरवाट पण आिे . भोराई देवीचया मंिदराचया मागील बािूस अनि ं सिचवाचे वाडे येथे उपलबध असून येथे ५० माणसे रािू िितात. तसेच भोराई देवीचया मंिदरात देखील रिाणयाची सोय िोते . िेवणाची सोय : िेवणाची सोय सवतः िेलेली असलयास रािणयाची सोय : पत े िौद आिण तलाव असलयान ब े ारामिीपाणयाची उतम. पण तसे िकय नसलयास गडावरती 'मोरे' नावाचया गृिसथाचे घर आिे. तेथे ४ ते ५ िणाची िेवणाची सोय िोऊ ििे पाणयाची सोय : गडावरतीच अनि सोय िोते िाणयासाठी लागणारा वेळ : दोन तास पाचछापूर मागे, तीन तास िदड ं ी दरवािा मागे.(धोडसे मागग) सरसगड ििललयाची उंची : १६०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पाली ििला : रायगड शेणी : मधयम शी गणेि मिणिे िवंेची देवता. पाली िे अषिवनायिापैिी एि िठिाणे . येथील गणपती'बललाळेशरवर' मिणून ओळखला िातो. याच पाली गावाचया सीमेला लागून उभा असणारा गड मिणिे सरसगड. पाली गावात िाताच या गडाचे दिगन िोते. पाली गावाचया दिकणोतर सीमेवर

ं उभी आिे.या गडाचा उपयोग मुखयतः टेिळणीसाठी िरत असत. या गडावरन पाली व िवळचया संपण सरसगडाची अिसत िभत ू ग पिरसरावर टेिळणी िरता येते . ििवािी मिारािानी या गडास आपलया सवराजयादाखल िरन घेतले आिण ििललयाचया डागडुिीसाठी २००० िोन मंिूर िेले .सवाततंयपापती पयगत ं या गडाची वयवसथा 'भोर' संसथानािडे िोती. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : तसे पाििले तर िा गड दोन ते तीन तासात नयािाळता येतो. िदड ं ी दरवािाला लागूनच ितिेरी तटबदंीची रचना आपणास बघावयास िमळते . दरवािातून आत ििरलयावर उिवीिडे वळावे आिण १५ पाय-या वर चढावयात मिणिे तटबदंी िदसते . दरवाजयातून आत ििरलयावर डावीिडे गेलयावर एि मोठा पाणयाचा िौद लागतो. पुढे एि भुयारी मागग लागतो. सधया िा मागग मात अिसततवात नािी. पुढे गडावर येणारा दस ु रा मागग आिे . याचया िवळच 'मोती िौद' आिे. िर आपण उिवीिडे गेलो तर १५ पाय-या चढावया लागतात आिण मग बालेििललयाचा पायथा लागतो. बालेििललयाचा पायथा :- समोरच एि मोठा पाणयाचा िौद आिे.येथे बारामािी पाणी असते. िौदाचया डावया बािूस एि ििापीराचे थडगे आिे . तयाचया िवळच पुनिा पाणयाची तळी आिेत . िवळच िपारीत िंिराची एि ं आिे. या िपारीत आपणास रिाता येते. िौदाचया उिवया बािूला िािी धानयिोठारे , िसतागारे आिेत. तसेच िनवाससथाने , आखाडा व िपड िैदखाना देखील आिे . येथे दिा-बारा िणाची रिाणयाची सोय िोते. पुढे बालेििललयावर िाणयाचा मागग लागतो. बालेििलला माथा :बालेििललयाचया माथयावर खास बघणयासारखे िािी नािी. गडावर िेदारेशरवराचे मंिदर आिे . येथे एि तलाव आिे. टेिळणीसाठी दोन बुरि आिेत. मात या बालेििललयावरन समोरच असणारा तीन िावडीचा डोगर िदसतो. समोरच उभा असणारा सुधागड, तैलबैला, धनगड आिण िोरीगड िदसतो. तसेच पालीगाव, अंबानदी, उनिेरीची गरम पाणयाची िु ड ं े , िोिण, िाभुळपाडा असा सवग पिरसर िदसतो. वैिाख पौिणगमेला गडावरील ििापीराचा उरस भरतो. मिाििवरातीला िेदारेशरवराला भािविाची गदी असते . े गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी मात 'िदड ं ी' दरवािाची एिच वाट वापरात आिे. पाली गावात उतरन या दरवाजयान ग डावरिाताये . मंिदराचयाते मागील बािूस असणा-या डाबरी रसतयावरन डावीिडे वळावे आिण मळलेली वाट पिडावी. िी वाट सरळसोट असून आपणास थेट गडाचया बुरिापयगत ं आणून सोडते. बुरिाचया पायथयािी एि खोली आिे. या खोलीचा उपयोग पिारेि-याना रिाणयासाठी िोत असे. पुढे दरवाजयापयगत ं िाणयासाठी ९६ पाय-या चढावया लागतात. या पाय-या िरा िपूनच चढावयात िारण पाय घसरला तर दरीत पडणयाचा धोिा उदवतो. पाय-याची वाट फार दमछाि िरणारी आिे. या पाय-या आपलयाला सरळ दरवािापयगत ं आणून सोडतात. दरवािाचया समोरच पिारेि-याचया देवडया आिेत. गडावर िाणयासाठीअिून एि वाट असून ती वापरातील नसलयान य े ावाटेचा उपयोग िोणी िरत नािी.रािणयाची सोय : गडावर तसे पाििले तर रािणयाची वयविसथत सोय नािी. मात ७ ते ८ िणाना िदड ं ी दरवाजयासमोर असणा-या देवडया मधये अथवा धानयिोठारे, िैदखाना येथे रिाता येते . पण गडावर फार िमी टेिसग रिातात.िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतः िरणेच योगय.पाणयाची सोय : गडावर पाणयाची भरपूर टािी आिेत. पण बालेििललयाचया पायथयािी ििापीराचया उिवया े पयु.िाणयासाठी बािूस असणारा िौद िपणयाचया पाणयाचया दष कतआिे लागणारा वेळ : पाली गावािन ं ी दरवािापयगत ं िायला साधारण १ तास लागतो. ृ ीन उ ू िदड ििंिरा

ििललयाची उंची : ० ििललयाचा पिार : िलदगुग डोगररागः रायगड ििला : रायगड शेणी : सोपी मिाराषटाला सुमारे ७५० िि.मी. लाबीचा समुद ििनारा लाभला आिे. या समुद ििना-यावरील ििलले पािणे मिणिे एि आगळी वेगळी आनदंयाताच ठरते . िी भटिंती चालू िोते रेवस बदंरापासून तर संपते तेरेखोल पयगत ं . नारळी फोफळीचया वनामधून िफरताना िोिणी समािाचे दिगन घडते. रायगड ििलहात मुरड तालुकयात चिबुािूंनी सागरी पाणयाचा वेढा पडलेला, रािापुरीचया खाडीचया तोडावर मोकयाचया िागी िा अिेय िलदगुग उभा आिे . इितिास : ििंिरा ििललयालाच 'ििलले मेिरब ऊफग ििलले ििंिरा' अिी नावे िोती. इ. स. १५०८ मधये मिलि अिमद िनिामिािा मरण पावला. तयाचा ७ वषाचा अलपवियन मुलगा बु-िाण िनिामिािा गादीवर आला. िमझाअलली आिण िलबअलली िे दोन िनिामिािी सरदार उतर िोिणातील दड ं ारािपुरास आले. तयाचवेळी समुदातील चाचे िोळयाना फार तास देत असत.मिणून तयानी रािपुरीचया खाडीवर े लािडी मेढेिोट उभारला. रामपाटील या िोळयाचा अमल तयावेळी तयासवग पिरसरावर िोता. िनिामिािान ि प र म ख ाननावाचयासरदारालारामपाटीलचािाटािाढणयासाठीप . िपरमखानान मेेढेिोटचया आिुबािूला गलबते लावली आिण रामपाटीलाला दार पािून बेिोष िेले व मेढेिोट आपलया ताबयात घेतला . रामपाटीलला िनिामिािा िडे पाठवून तयाचे धमातर िेले .इ.स.१५२६ ते १३३२ चया िारििदीनतंर .इ.स.१५३२ मधये िपरामखान मरण पावला बु-िाण िनिामििाची नमेणूि िेली . पुढे १५६७ मधये िस ु ेन िनिामििाचया िि ु ुमानुसार लािडी मेढेिोटा ऐविी दगडी िोट बाधणयास सुरवात े िेली . िे िाम इ.स १५७१ पयगत ळखलािाऊलागला . पुढे १८५७ मधये अलगगखान याची येथे नमेाणुि झाली. १६१२ मधये याचया मृतयूनतंर तयाचा ं पूणग झाले आिण िा दगडी िोट 'ििलले मेिरब' नावान ओ मुलगा इबािीमखान याची नमेणूि झाली ,याचया मृतयूनतंर १६१८ - १६२० चया िालावधीत िसधदी सुरदखान िा ठाणेदार झाला. यानतंर सुमारे १९४७ पयगत ं २० िसधदी नवाबानी ििंिरा ििललयावर िक े गािवला. मुरड पिरसरातून िमळणारे उतपन आिण खचग याची सागड बसत नसलयान म ि ल ि अ ं ब र न ि े ा म ुलूखतोडूनदेऊनयािठिाणीनवीन ं सताधीि झाले िोते . २० िसधदी मुलूखाची िबाबदारी पािू लागला. अथात या ििंिरा संसथानाचा संसथापि िसधदी अंबरसानिच ठरला. इ.स १६२५ मधये मिलि अंबर मरण पावला. ििंिरेिर सवतत सतािधिानी िमळून ३३० वषेराजय िेले आिण १९४८ मधये ििंिरा संसथान भारतीय संघाराजयात िवलीन ं ला. १६५७ मधये िावळी ििि ं ली आिण तयानी आपली निर उतर िोिणावर वळवली. ििलले ििंिरा झाले. इ.स १६४८ मधये ििवरायानी तळेगड, घोसाळगड आिण रायगड पिरसरातील मुलूख ििि ं व तया सोबत बािी घोलपला ििंिरा घेणयासाठी आपलया ताबयात आलयाििवाय उतरिोिणावर आपण वचगसव गािवू ििणारा नािी िे सतय ििवरायाना उमगले िोते. १६५९ मधये ििवरायानी िामरािपत ं रघुनाथ मुिुमदार ,मायािी भाटिर यानी ििंिराचया िसधदीची िोडी िेली पण पुनिा िा पयत फसला . ितस-या सवारीचे वणगन सभासद पाठवले पण,िा पििला पयत फसला. पुनिा १६५९ मधये िनळोिीपत

े ं ोिी दतो फौिेिनिी नामिाद रवाना िेले . तयानी िाऊन मुलूख मारन तलफ िेला . मग ििदीन आ बखरीत खालीलपमाणे िदलेले आिे. '' रािियानी वयि प ल े िा तीचेिापिीलषिरघोडेसवार ं ोिी दतोवर रवाना िेले . तयािी युद झाले. तीनिे िबिी वयि ं ोिीपत ं मािरले.घोडे पाडाव िेले . वयि ं ोिीपत ं िसत फार िेली . बारा िखमा वयि ं ोिीपत ं ास लागलया असा चौिा बसून आले. ििदीने वयि सलयाचे नाते लावले. पण रािियानी सला िेलाच नािी .'' िी ििंि-यावरील ितसरी सवारी िोती. १६७८ चया िुलै मधये ििवरायानी ििंि-यावर सवारी िरणयाचा एि अयिसवी पयत िेला . सन १६८२ मधये े संभािीरािानी दादािी रघुनाथाला ििंिरा घेणयासाठी पाठवले पण तयाचवेळी औरगंिेब दिकणेत उतरलयान त य ा च ाििंिराघे . याणयाचापयतअपु संसथानाचा िेरवाचरािीला टचा अिधपती मिणिे िसधदी मुिमंदखान याचयाच िारििदीत अिेय असे ििंिरा संसथान ३ एिपल १९४८ रोिी भारतीय संसथानात िवलीन झाले. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : रािापुरी गावापासून येणारी िोडी ििंिरा ििललयाचया पायथयापािी थाबते. पवेिदारावरील पाढ-या दगडातील पारिी लेख सपष िदसतो. ं ीवर िवििष पिारचे दगडात िोरलेले ििलप आढळते. िे गिानत लकमीचे ििलप मिणून ओळखले िाते . दोन दरवािाचया मधये पिारेि-याचया देवडा आिेत.ििंिरा ििललयाचया दरवािाचया दोनिी बािूचया िभत मिादारावर नगारखाना आिे. ििललयाचया तटावर िाणा-या पाय-यानी वर गेलयावर समोरच तटावर तोफा ठेवलया आिेत , तयापैिी सवात ं ायतन : ििललयाचया मुखयदारातून आत गेलयावर डावयाबािूला आणखी एि दार आिे. उिवीिडे खोली सारखे एि बाधिाम आिे . यालाच पीरपच ं ायतन मोठा तोफेचे नाव 'िलाडबागडी ' असे आिे.पीरपच ं ायतनाचया पटागणातच िािी वासतू आिेत. याच िठिाणी ििािाचे तीन नागर गंिलेलया अवसथेत पडलेले आिेत.घोडाचया पागा : पीर पच ं ायतनाचया समोरचया असे मिणतात. हा वासतूत ५ पीर आिेत. या पच े ट े िदिेन त ा व रनपुढेग.ेलसुयावरघोडाचयापागालागतात रलखानाचा वाडा : येथून बािेर पडलयावर समोरच ३ मिली पडिी भकम बाधणीची इमारत िदसते यालाच सुरलखानाचा वाडा असे मिणतात. अनि वषात या वाडाची मोठा पमाणावर पडझड झालेली आिे.तलाव : या वाडाचया उतरेस सुंदर बाधिाम िेलेला िोडषटिोनी गोडापाणयाचा तलाव आिे . िा तलाव सुमारे २० मी वयासाचा आिे. चार िोप-यात चार े ाधीवपाय िौद आिेत.सदर : बालेििललयाचया मागे चुनगेधी इमारत आिे. यालाच सदर असे मिणतात.बालेििलला : तलावाचया बािून ब -यानी थोडे वर गेलयावर बालेििलला लागतो. आि तेथे एि झेडा वदंनासाठी उभारलेला आिे.पििम दरवािा : गडाचया पििमेला ििंिचत तटाखाली, तटातून बािेर पडणयासाठी छोटा दरवािा आिे, यालाच दया दरवािा असे मिणतात. संिटिाळी बािेर पडणयास याचा ं असे २२ बुरि आिेत. आििी ते सुिसथत आिेत. सवग ििलला पािणयास तीन तास पुरतात. उपयोग िोत िोता. दरवािाचया वरचया भागातच तटबदंीचया िवळ िैदखाना िोता . ििललयाला सवतत गडावर िाणयाचया वाटा : १.अिलबागमागेः ििंिरा िलदगुग पािायचा असेल तर पुणे मुंबई मागेअिलबाग गाठायचे. पुढे अिलबागवरन रेवदड ं ामागेमुरड गाठता येते . मुरड गावातून ििललयापयगत ं िाणयासाठी बोटसेवा उपलबध आिे. ििना-या पासून ििलला गाठणयास अधा तास पुरतो. २. पाली- रोिा - नागोठणे - साळाव - नादगाव मागेः अिलबाग मागेन िाता पाली- रोिा - नागोठणे - साळाव - नादगाव मागेमुरडला िाता येते. ३.िदघीमागेः िोिणातून यावयाचे झालयास मिाड - गोरेगाव - मिसळे - बोिलगपचंतन िदघी गाठावे. िदघीिन ू ििलला पािणयासाठी बोटसेवा उपलबध आिे. रािणयाची सोय : मुरड गावात रािाणयाची सोय िोऊ ििते.िेवणाची सोय : गावात िेवणाची सोय िोते .पाणयाची सोय : ििललयावर नािीिाणयासाठी लागणारा वेळ : मुरड गावापासून अधा तास. ं न) ििलले पबळगड (मुरि ििललयाची उंची : २३०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः माथेरान ििला : रायगड शेणी : मधयम मुंबई-पुणे िमरसतयावरन िाताना िदसणारा िा नावापमाणे बलवान असणारा एि दगुग चटिन आपले लक वेधून घेतो. पूवेला उलास ै तयेला िनाळा ििलला, तसेच िवळच असलेला इिाळगड नदी, पििमेला गडी नदी, दिकणेला पाताळगंगा नदी, मािणिगड आिण नऋ ं न उफग पबळगड. असा चिूबािूंनी वेढलेला िा ििलले मुरि इितिास : उतर िोिणातील िा ििलला तयाचया मुलुखात असलेलया पनवेल, िलयाण या पाचीन बदंरावर निर ठेवणयास असावा. ििललयावरील गुिाचया अभयासावरन तयाचा िालखंड बौद िालािी िोडता ं न.बिामनीचया िालात िा ििलला आिारास आला असावा. नतंर येतो. तयाचयावरील मनुषय िनिमगत गुिामुळेच उतरिालातील ििलािार, यादव या राजयितयानी तयाला लषिरी चौिी बनवून नाव िदले मुरि अिमदनगरचया िनिामिािीचया ताबयात तो आला. िनिामिािीचया असतावेळी ििािीरािानी िनिामिािीचया वारसाला छत धरन िनिामिािी वाचवणयाचा पयत िेला . पण मोगल ििाििान आिण िविापूरचा अिदलििा यानी ति िरन आपलया संयुकत फौिा ििािीरािाचया मागावर पाठवलया. तेविा ििािीरािे पळ िाढू न िोढाणा व मुरबंदेवाचया डोगरात िनघून गेले . नतंर िोिणात ििंियाचया िसिदिडे गेले े ं नावर गेले. सन १६३६ ं नाचा असता तयान आ श य न ा ि ा र ल यावरचौललापोतु , बालििवािी गगीिािडे आिणगेललषिरासि ेपणतयानीिीनिारिदलयावरििािीरािे मुरि िििाऊ मधये बालििवािीनी मुरि

ं नवर मोगली अंमल सुर झाला. पण पतयकात तेथे िविापूरचया अिदलििाचीच सता िोती. पुढे िी उंबरठा ओलाडला. १६३६ मधये मािल ु ीचा ति झाला. तयात उतर िोिण मोगलाचया ताबयात गेले आिण मुरि े संधी ििवरायानी साधली. िेविा ििवरायानी िावळीचया चंदराव मोरेला िरवून िावळी ताबयात घेतली, तयाचवेळी मिणिे १६५६ मधये ििवरायाचा िूर सरदार आबािी मिादेव यान ि लयाणिभवड ं ीपासून ं न ििवािी मिारािाचया ताबयात आला. ििललयाचे नाव बदलून ििलले पबळगड असे ठेवणयात आले . पुढे १६६५ मधये पुरदंरचया तिानुसार चेऊल ते रायरीपयगत ं चा सारा मुलूख सवराजयात घेतला. तेविा मुरि मोगलाना िदलेलया २३ ििललयामधये पबळगड ििवािी मिारािानी िदला. ियिसंगान िेिललयावर रािपूत िेिरिसंि िाडा िा ििललेदार नमेला . पुढे पुरदंरचा ति मोडला. मराठे ििलले परत घेत असताना मराठािी झालेलया लढाईत िेिरिसंि धारातीथी पडला ततपूवी रािपूत िसतयानी िोिार िेला . िेिरिसंिाची आई व दोन मुले ििललयाचया झडतीत सापडले . े ं र ििललयावर खोदिामात बरीच संपती ििवरायाचया आदेिानुसार तयान स म ा न ानदे.ेऊनत ळगावीमोगलछावणीतपाठवणयातआले आढळली. े यापले गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पबळगडाचा माथा मिणिे एि मोठे पठार आिे . सवग पठारी भाग िा िगंलान व . गडावर लाआिेएि गणेिमंिदर आिे. तसेच दोन तीन पाणयाचया टाकया सुदा आिेत. मात िी टािी िोधणयासाठी व गडावर िफरणयासाठी वाटाडा घेणे आवशयि आिे . पथम इगंिानी पबळगडाचा माथेरान सारखे थंड िवेचे िठिाण मिणून िवििसत िरणयाचा िवचार िेला िोता . मात पाणयाचया दिुभगकतेमुळे तो िवचार मागे पडला. गडावर तीन चार इमारतीचे अविेष आिेत. घनदाट िारवीचया िगंलामुळे गडावरील वाटा नीट िदसत नािीत. मात गडावरन माथेरानचे िविवध पाईटस्‌ फार सुदं र िदसतात.गडावर िाणयाचया वाटा :िेडुंग मागे- : मुंबईिून ििंवा पुणयािून येणा-यानी पनवेल गाठावे . पनवेल पुणे िमरसतयावर िेडुंग गावािडे िाणारा फाटा आिे . एस्.‌ टी चालिाना सागून िेडुंग फाटावर उतरावे. िमरसतयावरन िाणारी वाट पिडावी. अधया तासाचया रसतयावर िेडुंग गाव लागते. िेडुंग गावापासून ठािुरवाडीपयगत ं चालत यावे . अंतर ५ िि.मी. ठािुरवाडी िे गडाचया पायथयाचे गाव आिे . येथे अंेिंशे छींीळ चिवळलरश ठिीिरीलि उिपींीि ची भवय आिण आिषगि इमारत आिे. गावातून बैलगाडीची वाट थेट आपलयाला पबळमाचीवर घेऊन िाते . पबळमाचीवर िाणयास दीड तास लागतो. पबळमाची गावातून समोरच एि घळ िदसते. या घळीतून गडावर िाणयास एि तास पुरतो.ठािूरवाडी / अंेिंशे पयगत ं िाणयास पनवेलिूनिी बसेस आिेत. पोईि मागेः-पनवेल चौि मागावर िेडुंगचया पुढे पोईि फाटा आिे . ितथे उतरन पोईि गावात पोिचावे. येथे समोरच असणा-या डोगर सोडेवरन पबळमाची या गावात िावे . येथून दीड ते दोन तासात पबळगड गाठावा.माथेरान ते पबळगड :- माथेरान िवळील िालोट िलाियािवळील शी िपसरनाथ मंिदरािवळू न डावीिडे वळलयावर दिा े िमिनटात आपण एिा घळीत येऊन पोिोचतो. लोखंडी ििडाचया सिाययान द े ो न त ा स ातआिसरवाडीयागावातपोिोचताये . आिसर वाडीतून पबळगडचा तडोगर चढत िालया बुरिाखाली असलेलया पठारावरन घळीतून वर चढत गडमाथा गाठावा. रािणयाची सोय : गडावर रिाणयाची सोय नािी. िेडुंग गावातील िाळेचया िटावर २५ - ३० माणसाची िोपणयाची सोय िोऊ ििते.िेवणाची सोय : आपणच िरावीपाणयाची सोय : बारमािी िपणयाचया पाणयाचया टाकया आिेत.िाणयासाठी लागणारा वेळ : ३ ते ४ तास पायथयापासून इरिाळ गड ं िठीण ििललयाची उंची : ३७०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः माथेरान ििला : ठाणे शेणी : अतयत इरिाळगड िा ििगत िवभागात येणारा ििलला आिे. ििगत, मलंगगड, पबळगड िे सवग. िोिणात येणारे ििलले आिेत . िलयाण पुणे लोिमागावरन िाताना मलंगगड, देवणीचा सुळिा, माथेरान, पेब, मिसमाळ, पबळगड, इरिाळगड िा पिरसर सवाचेच लक वेधून घेतो. या पिरसरातील िनिीवन तसे सवगसामानयच आिे. पावसाचे पमाण मुबलि असलयामुळे सवगत भाताची िेती फार मोठा पमाणावर िोते . े े ाणयाचीसोयिोते मिामागापासून गड िवळच असलयान प ा य थ याचयागावापयग . त ं वािनानि इितिास : तसे मिटले तर या इरिाळला गड मिणणेच अयोगय आिे िारण इरिाळ िा एि सुळिाच आिे . तयामुळे इितिासातिी तयाचा फार असा िुठे उललेख नािी . मे १६६६ मधये ििवरायानी िलयाण, िभवड ं ी - रायरी पयगत ं चा सारा मुलूख घेतला. तेविा तयात िा गडदेखील मराठाचया ताबयात आला असावा. इरिाळ मिणिे पबळगडचा सखखा िेिारी. २३ िानवेारी १९७२ रोिी याच सुळकयावर एि दःुखद घटना घडली ती मिणिे, िुमार पिाि दवुेयाचा ििललयावरन पडू न दःुखद अंत झाला . तयाचया समरणाथग दरवषी २६ िानवेारीला मुंबई - ठाणयाचे िगयारोिि येथे िमतात.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : े ात पोिोचतो. नढ े ापासून थोडे वर इरिाळगड मिणिे एि सुळिाच आिे . इरिाळ माची पासून गडावर िाताना, वाटेतच पाणयाचे एि टािं लागत. तेथून पुढे सोपे असे पसतरारोिण िरन आपण गडाचया नढ े ातून समोर चढणारी वाट सुळकयावर िाते. सुळकयावर िाणयासाठी पसतारारोिणाचे तत ं अवगत गेलयावर, डावीिडे पाणयाचे एि टािं लागत व बािूलाच एि िपार आिे . िे पाणी िपणयास योगय आिे . नढ असणे आवशयिच आिे. गडमाथयावरन समोरच पबळगड, माथेरान, चंदेरी, मलंगगड, िनाळा, मािणिगड िा पिरसर िदसतो.गडावर िाणयाचया वाटा :रािणयाची सोय : नािीिेवणाची सोय : इरिाळवाडीत ५ ते ६ िणाची िोऊ ििते .पाणयाची सोय : माचग पयगत ं गडावरील टाकयात ं येणे आवशयि आिे). १०० फूटी रोप व इतर िगयारोिणाचे सामान पाणी असते.िाणयासाठी लागणारा वेळ : इरिाळवाडीतून एि तास.सूचना : अितिठीण (गडमाथा गाठणयास पसतरारोिणाचे तत सोबत असणे आवशयि आिे.

िनाळा ििललयाची उंची : २५०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः माथेरान ििला : रायगड शेणी : सोपी पनवेल िवभागात येणारा आिण रायगड ििलहात मोडणारा िा ििलला तयाचया अंगठा सारखया आिारामुळे सवाचे लक निेमीच वेधून घेतो. िनाळया खालचे अभयारणय िे संरिकत पदेि मिणून राखले गेले आिे . एि ते दोन िदवसाचया भटिंतीत येथील सवग ििलले िफरन िोतात.

इितिास : ििललयामधये असणा-या टाकयावरन िा सातवािनिालीन असावा असे वाटते मात याचा उललेख यादविाळात आढळतो. ििवरायानी इ.स. १६५७ मधये ििलला घेतला. पुरदंरचया तिामधये े मोगलाना देणयात येणा-या २३ ििललया मधये िनाळा ििललयाचा समावेि िोता. यानतंर सन १६७० नतंर मिारािाचया सैनयान छ ा प ा घ ा ल ू न िनाळाििललासरिेलाआिणप िलयाण पात िाबीि िेला . पुढे संभािी मिारािाचया िाळात ििलला पुनिा मोगलानी घेतला तयानतंर तो पेिवयािडे गेला . सन १८१८ मधये िनरल पॉथरन ि े ाििललाघे .गडावरील तला पिाणयासारखी े िठिाणे : िा ििलला पिसद आिे तो येथील पकी अभयारणयामुळे. ििललयाचा माथा फारच लिान आिे. गड िफरणयास साधारण ३० िमिनटे पुरतात. वाटेन ि ि ल लयावरये . दरवािा तानाएिदरवािालागतो बयाचिा ढासळलेलया अवसथेत आिे. दरवािातून आत ििरलयावर समोरच, भवानी मातेचे मंिदर आिे . समोरच एि मोठा वाडा आिे. वाडा संपूणग ढासळलेलया ं आिे. समोरच अंगावर येणारा सुळिा आिे. सुळकयाचया पायथयािी पाणयाची टािी अवसथेत आिे. वाडाचया समोरच िंिराची िपड ं येणे आवशयि आिे. सोबत पसतरारोिणासाठी आवशयि असणारे आिण धानय िोठारे आिे . सुळिा चढणयासाठी पसतरारोिणाचे तत सािितय सुदा िवे. या वयितिरकत ििललयावर पािणयासारखे िािीच नािी. िनाळा ििलला आिण पकी अभयारणय िे सवग एिा िदवसात पािन ू येणयासारखे आिे. गडावर िाणयाचया वाटा : े ं रििरढोणगावलागते ं र लगेसच पुढे िनाळयाचा पिरसर मुंबई - गोवा मागाने : मुंबई - गोवा मागान प न व ेलसोडलयानत . या गावानत लागतो. मिामागाचया डावीिडेच िासिीय िवशामधाम आिण िािी िॉटेलस आिेत . एस.टी बस येथे थाबते. समोरच असणा-या िॉटेल िवळून ििललयावर िाणयास वाट आिे . वाट चागली पिसत आिे. साधारण ििललयावर पोिचणयास अडीच तास पुरतात. वाटेतच बािूला पकी संगिालय आिे. रसायनी - आपटा मागाने : रसायनी - आपटा मागान आ वेळ साधारण ३ तास.

े

िुळवाडीगावगाठावे . या गावातून येणारी वाट मुखय वाटेला येऊन िमळते .

रािणयाची सोय : िललयावर रिाणयाची सोय नािी. मात ििललयाचया पायथयाचया असणा-या िासिीय िवशामधामात रिाणयाची सोय िोते.िेवणाची सोय : ििललयाखाली िॉटेलस आिेत . पाणयाची सोय : गडावर बारामिी िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : २ १/२ तास. मािणिगड े ििलले आपलयाला ििललयाची उंची : २५०० फूटििललयाचा पिार : िगरीदगुगडोगररागः ििगत पनवेलििला : रायगडशेणी : मधयममुंबई पुणे िमरसतयावरन िाताना अनि िदसतात.पबळगड,इरिाळ,चंदेरी,माथेरान,िनाळा,लोिगड, िवसापूर आिण याचया संगतीतच एि ििलला आिे तयाचे नाव मंािणिगङ. िनाळा,साििी,मािणिगड िे या रागेतील तीन भाऊ.मािणिगडाचया आिुबािुचा सवग पदेि सधन असला तरी येथील लोिाचे रािणीमान मात साधेच आिे .िेती िा येथील लोिाचा पमुख वयवसाय. े िठिाणी तुटलेली आिे . तटबदंीमधन आत ििरलयावर समोरच देऊळ िदसते आिण पुढे दोन िोठा गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे ििललयात पवेि िेलयावर समोरच तटबदंी िदसते िी तटबदंी अनि िदसतात.िोठाची दारे अिूनिी िाबूत आिेत. तटबदंीतून पििलया सपाटीवर उतरणयासाठी पाय-या आिेत.येथून थोडे पुढे गेलयावर पाणयाची टािी आढळतात.तयाचया समोरच िोतयाचे अविेष िदसतात.येथून

डावीिडे फुटणा -या वाटेन प े ु ढे ग े ल य ावरआणखी४टाकयािदसतातयातमे .टाकयाचया समोरच िंिराचीपयगिपड त आिे.पुढे गेलयावर दोन चागले बाधलेले बुरि आढळतात.येथून पुनिा गड ििथून ं ं पाणीअसते पाियाला सुरवात िेल तया िागेपािी येऊन पोिचतो .ििललयावरनपबळगड,इरिाळगड,िनाळा आिण साििीच ििलला िा पिरसर िदसतो.संपूणग गडफेरीस अधा तास पुरतो . गडावर िाणयाचया वाटा : पनवेल ििंवा खोपोली मागेयायचे झालयास आपटे फाटामागेरसायनीिडे वळावे .रसायनीमधून वाििवली गावात यावे.वाििवली गावातून वडगाव गावात यावे.वडगाव ििललयाचया पायथयाचे गाव आिे.पनवेलिून वडगाव पयगत ं येणयास दीड तास पुरतो.वडगाव िे ब-यापैिी मोठे े गाव आिे.मािणिगडाची एि सोड गावातच उतरलेली आिे.या सोडेचया साहान स म ोरचयाडोगरधारे .वडगाव पासू वरचढतिावे न डोगराचया माथयावर िाणयास अधा तास पुरतो.या डोगराचया माथयाचर े िातरवाडी वसलेली आिे.या वाडीतून गड समोरच िदसतो.गडाचया िदिेन च ा ल त ि न घायावरअधयातासातचआपणएिािग .येथून पुढे िाणयासाठी दोन वाटां फुलातििरतो टतात . े ा ेवूनआपणपु े पणगडाचया १. मािणिची िलंगी मागे उिवीिडे िाणारी वाट पिसत आिण मळलेली आिे .या वाटेन ि त ा न ागडडावीिडे .वाट िगंठलातू न पुढे ढगेेि लातो ेली आिे .सुमारे अधया तासान आ पििम टोिावर पोिचतो.येथेच गडाला िचटिून एि सूळिा आिे .यालाच 'मािणिची िलंगी' मिणतात.येथून एि वाट सरळ पुढे पठारावर गेलेली आिे तर दस ड ेपुढेगेलयावरएिघळ ु री वाट डावीिडे िगंलात वर चढत गेलेली आिे .िी वाट ििलला आिण सुळिा याचया बेचकयातून वर िाते.िीच वाट आपण पिडायची.या वाटेन थ े ो े लागते.या घळीतून वर चढू न िायचे पण वाट िरा दमछाि िरणारी आिे .या वाटेन ि ि ल लयावरपोिचणयासएितासलागतो . २. िखंडीतुन े उिवीिडचया वाटेचा नाद सोडून ंायचा आिण समोर असणा -या झाडीत ििरायचे.या वाटेन आ प ण समोरचीडोगरसोडचढतिातो .पुढे दोन उंचवटे पार िेले िी आपण एिा िखंडीत पोिचतो .येथेच एि छोटासा सुळिा आिे. सुळिा आिण डोगर याचया िखंडीतून वर चढले िी आपण पुनिा एिा घळीत पोिचतो.या घळीतून सोपे पसतरारोिण िरन वर चढले िी आपण एिा पठारावर येऊन पोिचतो आिण या पठारावर कं १ ची वाट आपलया वाटेला येऊन िमळते .या दोनिी वाटा एित येऊन पुढे एि वाट तयार िोते आिण आपण ििललयात पवेि िरतो. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचे पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : वडगावमागे३ तास. चंदेरी ििललयाची उंची : २३०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः माथेरान ििला : ठाणे शेणी : िठीण मुंबई-पुणे लोिमागावरन िलयाणिून ििगतिडे िाताना एि डोगरराग आिे . तयातून आपला भलाथोरला माथा उंचावलेला एि पचंड सुळिा िदसतो, तयाचे नाव चंदेरी. बदलापूर-वागणी सथानिादरमयान बदलापूर-ििगत रसतयावर गोरेगाव नावाचे गाव आिे . येथूनच चंदेरीची वाट आिे. नािखंड,चंदेरी,मिसमाळ नवरी बोयी या डोगररागेतील एि व पनवेलचया पभामंडळाचे मानिरी असणार‍य ् ा िनाळा, पबळगड, इरिाळगड, मािणिगड, पेब, माथेरान आिण अिा िितीतरी गडापैिी एि मिणिे चंदेरी िोय. चंदेरीचया पायथयािी असलेली घनदाट वृकरािी, गवताळ घसरडी वाट अन्‌ मुरमाड िनसरडा िातळमाथा मिणिे सहादीतील एि बेिोड आविान आिे . तामसाई गावाचया िदीत असणारा असा िा दगुग पसतरारोिण िलेची आवड असणार‍य ् ा िगयारोििाचे खास आिषगण आिे. इितिास : खरे तर रायगड ििलहाचे दगुगभूषण िोभणारा िा ििलला असूनिी तसे नाव घेणयािोगे इथ िािी घडले नािी. ििललयावरील गुिेचया अलीिडे एि पडकया अवसथेतील िेष तटबदंी िदसते . ििललेपणाची िीच िाय ती खूण. मे १६५६ मधये ििवरायानी िलयाणिभवड ं ी-रायरी पयगत ं चा सारा मुलूख घेतला, तेविा तयात िा गडिी मराठाचया ताबयात आला असावा. अलप िवसतार,पाणयाची िमी साठवणूि, बाधिामाचा अभाव, मयािदत लोिाची मुकामाची सोय, अितिय अवघड वाट िे सारे पािून िा ििलला नसून , एि लषिरी चौिी असावी असेच वाटते. िािी िणाचया मते ७ ऑकटोबर १९५७ ं झाला रोिी चंदेरी ििललयाचया सुळकयावर संघिटत पसतरारोिणाचा पारभ ं ी भगंलेलया अवसथेत आिे. तर नदंीचे अपिरण झाले आिे. गुिेचया अलीिडेच एि सुमधुर पाणयाचे टािे आिे . ऑकटोबर गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गुिेत पूवी एि ििविलंग व नदंी िोता. ििविपड िेवट पयगत ं च तयात पाणी असते ८ ते १० िणाचया मुकामासाठी गुिा उतम आिे . गुिेचया थोडे पुढे सुळकयाचया पायथयािी देखील एि टािे आिे . िातळमाथयाचा िवसतार फकत लाबी पुरताच आिे. रं दी िवळिवळ नािीच. दरड िोसळलयामुळे सुळकयाचा माथा गाठणे फारच िठीण झाले आिे . सुळकयावरन उगवतीला माथेरान पेब, ब‍ गळची डोगरराग इ. िदसते. तर मावळतीला भीमािंिरचे पठार ,िसधदगड, गोरकगड, पेठचा ििलला इ. िदसतात. गडाचया े पयगटि येथे येतात.गडावर िाणयाचया वाटा : मुंबई-ििगत लोिमागावरील 'वागणी' या रेलवे पायथयाचा पिरसर पावसाळयात फारच रमणीय व िवलोभनीय असतो. धबधबयाचा आसवाद घयायला अनि े ोरेगावगाठावे सथानिावर उतरावे. तेथून लोिमागाचया िडेिडेने (बदलापूरचया िदिेस) िाणार‍य ् ा वाटेन ग . मुखय रसतयावरन डावीिडे िाणारी वाट (िधी सडि) िचंचोली या पायथयाचया गावी घेऊन िाते . बदलापूर सथानिात उतरन िचंचोलीस साधारण पाऊण तासाची पायपीट िरनिी पोिचता येते. (वागणी सथानिातून गोरेगाव पयगत ं िाणयास भाडाची विानिेी िमळतात.) िचंचोली गावास उिवीिडे ठेऊन वर िाणार‍य ् ा दोन वाटा आिेत. एिा लिानशया टेिाडाचया दोन बािूंनी हा वाटा िातात. टेिडीचया उिवीिडून िाणारी वाट दगडधोडामधून िाणारी खडिाळ आिे . तर टेिडीचया डावीिडू न िाणारी वाट घसरडया लाल मातीवरील झाडाझुडपातून िाणारी आिे. हा दोनिीिी वाटा मधयभागी असणार‍य ् ा एिा लिानिा पठारावर घेऊन िातात. तेथून दोन डोगराना सामाईि असणारी, इगंिी 'त' अकराचया े ालतरािावे आिाराची खाच िदसते. तया िदिेन च . हा खाचेचया उिवीिडचा डोगर मिसमाळचा तर डावीिडचा उंच सुळिा असणारा डोगर चंदेरी िोय. पठारावरन थोडे पुढे गेलयावर पाणयाचे िािी ओिोळ लागतात. तयाचयाचवर धबधबयाचा मागग आिे. धबधबयाचे पात ओलाडून धबधबयाचया डावीिडे असणार‍य ् ा पाय वाटेन ग े ड चढणयाससु . साधारणतः रवातिरावी तासाभराचया चढणीनतंर आपण एिा िचंचोळया े े उतम. माथयावर पोिोचतो. तयाचया दोनिी बािूस दरी आिे. तेथून डावीिडे िाणारी वाट थेट गुिेपािी घेऊन िाते . नवीनच िगयारोिण िरणार‍य ् ानी सोबत वाटाडा नण रािणयाची सोय : गुिेत ८ ते १० िणाची.िेवणाची सोय : सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : ऑकटोबर िेवट पयगत ं (पावसावर अवलंबून आिे.) टाकयात पाणी असते.िाणयासाठी लागणारा वेळ : िचंचोली गावातून दीड तास.सूचना : गडमाथा गाठणयास अवघड असे पसतरारोिण िरणे आवशयि आिे.

अविचतगड ििललयाची उंची : ३०० मी. ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः रोिा ििला : ििगत शेणी : सोपी दिकण िोिणात िु ंडिलिा नदीचया तीरावर रोिा गावाचया आिुबािूला पसरलेलया डोगररागामधये गदग े े रानान व ढ ल े ल ाअविचतगडपािणे . मिाराषटातील िाएिसु मोिकया रमयअनु पण भशीमं वठरतो त गडामधये या गडाची गणना िोते. रोहापासून ५ िि.मी. वर असलेलया िपगंळसई गावापासून गडाची उंची ३०० मी. भरते. घनदाट झाडामुळे गडावर िाणयाचा मागग दगुगम झाला आिे. सवग बािूंनी तटानी आिण बुरिानी वेढलेला असलयान ि े ा ि ि ललासं . गडावरील रकणाचयादष पिाणयासारखी ृ ीनमेिततवाचािोता े िठिाणे : गडावर फारसे पािणयासारखे िािी नािी. गडाचया दिकण बुरिािडील दरवािा ढासळलेलया अवसथेत आिे. दस ् ा दरवािात पाणयान त ु डु ंब.भरले िु ंडलातील ातलावआिे पाणी एिदम ु र‍य िपणयायोगय आिे. िवळच खंडोबाची िाळया पाषाणातील मूती आिे.पावसाळयानतंरचे येथील िनसगगसौदयग पािणयासारखे असते. इथलया रानात रानडुिरे ,मािड,िबबळया,िोले इ. पाणी आढळतात. गडावरन ं ी ,सुधागड,सरसगड,धनगड,िोरीगड,रायगड,सवाषणीचा घाट इतयादी पिरसर नयािाळता येतो. समोरच तैलबैलाचया दोन पसतरिभत गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी तीन वाटा आिेत. १. िपगंळसई माग : अविचतगडावर िाणयासाठी मुबं ईिरानी अथवा पुणेिरानी पथम रोहाला यावे. येथून पायी दीड तासाची पायी रपेट िेलयावर गडाचया पायथयािी असलेलया िपगंळसई गावात आपण े पोिोचतो. िे अंतर साधारणपणे ५ िि.मी. आिे. येथून गडावर िाणारी वाट सरळ आिण मळलेली असलयान त ा साभरातगडावरपोिोचताये . ते े २.मेढा माग : मुंबई-रोिा मागावर रोहाचया अगोदर ७.५ िि.मी. असलेलया मेढा या गावी उतरावे. गावातून िवठोबा मंिदराचया मागूनच गडावर िाणयासाठी वाट आिे. या वाटेन आ प णएिातासातगडावर े पोिोचतो. वाट दाट झाडामधून िात असलयान व े ा टचु.ियाणयाचीिकयताआिे वाटेन आ प ण पडकयाबु.रबुिावरनगडावरपोिोचतो रिावरन डावया बािूला िुंडिलिा नदीचया खोर‍य ् ातील मेढा व िपगंळसई िी गावे िदसतात. ३. पडम माग : गडावर िाणयाचा ितसरा मागग पडम गावातून येतो. रोिा मागेिपगंळसई गावाला येताना रोिा नागोठणे मागावर एि बदं े पडलेला िागद िारखाना आिे. या िारखानयाचया मागून िाणारी वाट गडाचया दिकण पवेिदरापािी घेवून िाते . या वाटेन ग ड ा वरिाणयासदोनतासपु .रािणयाची सोयरतात : गडावर रािणयाची सोय नािी.िेवणाची सोय : िेवण आपण सवतः घेवून िावे .पाणयाची सोय : गडावर बारमिी िपणयाचया पाणयाचे तळे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : िपगंळसई मागे१ तास तर पडम मागे२ तास. िबरवाडी ििललयाची उंची : १२००फूट . ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः रोिा ििला : रायगड शेणी : सोपी े छोटेछाटे ििलले रोहाचया अविचतगडा पासून सुर झालेलया डोगररागेत घोसाळगड,तळगड,मानगड िुडुगगड ,बीरवाडी असे अनि आिेत.इितिासात फारसा िुठे उललेख नसलेला बीरवाडीचा ििलला रोहापासून १८ िि .मी अंतरावर आिे.सवतचे वािन असेलतर १ ते २ तासात ििलला सिि पािून िोते. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गावातून ििललयावर िाताना वाटेतच भवानी मातेचे पिसत मंिदरलागते .मंिदरापयगत ं िाणयास सुमारे १०० बाधलेलया पाय-या आिेत.सधया देवळाचयािीणोधदाराचे िाम चालू आिे.देवळाचया पागणात तोफ ठेवलेली आिे .मंदीराचयामागील बािूस ििवरायाचा ६ फुटी पुतळा उभा आिे .येथून थोडे वर चढलयावरआपण एिा सुटावलेला बुरिापािी येऊन पोिचतो.बुरिापासून एि वाटउिवीिडे वळते .िी वाट संपूणग ििललयाला वळून गडावर पोिचते .वाटेत एिािठिणी खडिात खोदलेले पाणयाचे टािे आिे तयाला 'घोडाचे टािे'मिणतात.ििललयाचे वैििष असे िी ििललयाचया चिबुािूस तटबदंी िवरिीत बुरिआिेत.गडाचया या मागील बािूस गडाचे सुबि असे पवेिदार आिे .आििी िेब-यापैिी िाबूत आिे .येथून थोडेवर गेलयावर आपण थेट ििललयातच पवेि े अविेष आिेत.ििललयावर अनि े पाणयाची टािी आढळतात.गडमाथा फारच िनमुळता असलयाने िरतो.गडमाथयावर पडकया वाडाचे अनि तो िफरणयास अधातासपुरतो. गडावर िाणयाचया वाटा : ििललयावर िाणयाचा एिच मागग आिे.तो िबरवाडी गावातून िातो. रोिा मुरड मागावर चणेरा नावाचे गाव आिे.रोहापासून १८ िि.मी वर तर मुरड पासून ५ िि.मी वर चणेरा गाव आिे.चणेरा गावापासून िबरवाडी गाव ५ ििमी वर

आिे.िबरवाडी िे पायथयाचे गाव आिे .गावातून ििललयावर िाणयास पायवाट आिे.िबरवाडी गावातून ििलला गाठणयास अधा तास लागतो. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी मात िबरवाडी गावात असणा-या मंिदरात २० लोिाची रािणयाची सोय िोते. िेवणाची सोय : िेवण आपण सवतः घेवून िावे . पाणयाची सोय : गडावर बारमिी िपणयाचया पाणयाचे तळे आिे . िाणयासाठी लागणारा वेळ : िबरवाडी गावातून अधातास . तळगड ििललयाची उंची : १००० फूट . ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः रोिा ििला : रायगड े डोगररागा पसरलेलया आिेत.या डोगररागा पसरलेलया आिेत.या डोगररागावर अनि े ििलले ठाण माडून बसलेले आिेत .तयापैिी तळगड िा एि ििलला. इितिास : शेणी : सोपी रोहाचया आिुबािुला अनि े ििलले बाधले गेले तयापैिी रोहापासून समुद अगदी िवळच आिे.िु ंडिलिा नदी ििथे सागराला िमळते तो सवग भाग पूवी सागरी वाितुिीसाठी वापरला िात असे.या सवग पिरसरावर निर ठेवणयासाठी अनि ं र ििललयाचया तिामधये मिारािानी एि मिणिे तळगङििवरायानी या सवग पिरसराचे मितव िाणले िोते मिणूनच तळगड आिण घोसाळगड िे ििलले आपलया ताबयात घेतले .पुढे रािा ियिसंगािी झालेलया पुरध ं ला पिाणयासारखी िठिाणे : ििलला १२ ििलले सवतःिडे ठेवले .तयामधये तळगड िा एि िोता.यावरनच या ििललयाचे मितव आपणास समिते.पुढे १८१८ मधये िनरल पाथरन ि े ाििललाििि . गडावरील े िठिाणचे बुरि आििी चागलया िसथितत आढळतात.ििललयात ििरताना पडझड झालेला दरवािा तसा लिानच तयामुळे याचा घेरापण मोििाच.ििललयाचे वैििष मिणिे तटबदंी अिूनिी िाबूत आिे .अनि लागतो तो मिणिे िनुमान दरवािा.या िनुमान दरवािाचया उिवया िोप-यात मारतीची सुंदर मूती िोरलेली आिे. गड िा दिकणोतर पसरलेला आिे.दरवािातून आत गेलयावर थोडाच अंतरावर पाणयाची े िठिाणी घराचे आिण वाडाचे अविेष आढळतात. गडाचा वापर टेिळणी वयितिरकत इतर फारसा िोत नसलयान फ े ारिी खोदलेली सात टािी आढळतात.पुढे दिकणेिडे चालत गेलयावर बुरि आिे.अनि े ििबदंी गडावर नसावी.ििललयावर घोसाळगड,मिाड,रोहाची खाडी असा सवग पिरसर िदसतो.गडाचा घेर आटोपिीर असलयान अ ध य ातासातििललािफरनिोतो . े वाटा आिेत.गावातून ििललयावर िाणयासाठी एिच वाट आिे.या वाटेन ग े डावरिाताना गडावर िाणयाचया वाटा : ििललयावर िाणयाची मुखय वाट िी तळागावातूनच वर िाते.तळागावापयगत िाणयासाठी अनि पििलया टपपयावर एि छोटीिी सपाटी लागते.दस ु रा टपपा मिणिे गडाचया माचीचा भाग आिण ितसरा भाग मिणिे ििललयाचया अंतगभागात असणारे पिसत पठारच िोय.पायथयापासून ििललयावर िाणयास अधा तास पुरतो. १. इदंापूरमागे मुंबई-गोवा मिामागावगरन मिाडचया अिलिडे इदंापूर गावाचया निीिच तळागावािडे िाणयासाठी फाटा फुटतो .येथून तळागावात िाणयास ४५ िमिनटे लागतात. २. रोिामागे रोिय ृ ािून मुरडिडे िाताना ताबडी नावाचे गाव लागते .येथून तळागावा ििे िाणयास एि गाडीरसता आिे . ३. माडादलेणी मागे

रोिा-मुरड मागावर रोहापासून १५ ििमी अंतरावर खािणी फाटा आिे.या फाटापासून ५ ििमी अंतरावर िुडा गाव आिे .या िुडापासून १२ ििमी अंतरावर तळागाव आिे. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी मात तळा गावात रािणयाची सोय िोते.िेवणाची सोय : तळागावात िॉटेलस आिण भोिनालये आिेत .पाणयाची सोय : गडावर बारमिी िपणयाचया पाणयाचे तळे आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : तळा गावातून अधातास लागतो. गडदचा बििरी ििललयाची उंची : २७०० ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः ििगत ििला : रायगड

शेणी : िठीण लोणावळयाचया उतरेला दिा मैलावर असलेलया रािमाची ििललयावर वषगभर दगुगपेमी येत असतात. मात याच रािमाचीिवळ िनबीड अरणयात असलेलया बुलंद आिण बेलाग अिा ढािचया ििललयाची फारिी ं णा-या मंडळीना ओळख िरन िदली ती मिणिे 'गो. नी. दाडेिर' यानी. ढािचा बििरी मिणिे 'ढािचा ििलला' आिण 'गडदचा बििरी'. िोणाला ओळख नािी. या ििललयाची आपलया सारखया रानावनात ििड ढािचया ििललयाचया बािूस असणा-या सुळकयाला 'िळिरायचा सुळिा' असेिी मिणतात. िविेषतः ढािचया ििललयावर पोिचायचे असलयास 'वदप' गाव गाठावे. ििललयाचया माथयावर पाणयाची दोन, तीन ै िगगि तटबदंीचया िातळात 'गडदचा बििरी' लपून बसला आिे. याचया पििमेला पळसदरी टािी आिण एि मंिदर आिे. मंिदरात ४ िणाना झोपता येते. या ििललयाचयाच नस तलाव, पूवेला उलास नदीचे खोरे आिे . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : बििरीची गुिा :-या बििरीचया गुिेतच पाणयाचे एि मोठे टािे आिे . या टाकयामधयेच गावि-यानी िेवणासाठी िािी भाडी ठेवली आिेत . िेवण झालयावर िी भाडी धुवून पुनिा ं आिे . गुिेचया समोरच या टाकयातच ठेवावी. गुिेचया वरच दीड ििार फूटाची िातळिभत ं न िे दोन बालेििलले िदसतात. येथूनच नागफणीचे टोि , पबळगड , िनाळा, माथेरान असा िवसतीणग पिरसर िदसतो.गडावर िाणयाचया वाटा : गडदचा बििरीवर अथात रािमाचीचे शीवधगन आिण मनरि ढािचया गुिेपयगत ं िाणा-या सवग वाटा 'िळिरायचा सुळिा' आिण बििरीचा डोगर यामधूनच िातात.रािणयाची सोय : येथील रािणयाचे एिमेव िठिाण मिणिे बििरीची गुिा िेच िोय. े िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : गुिेतच िपणयाचया पाणयाचे एि मोठे टािे आिे . वाटेत िुठेिी िपणयाचया पाणयाची सोय नसलयान उ न ि ाळयातपाणयाचाभरपूरसाठा आवशयि. िाणयासाठी लागणारा वेळ : ४ तास साडिी मागे. पेब

ििललयाची उंची : २१०० फूटििललयाचा पिार : िगरीदगुगडोगररागः ििगतििला : रायगडशेणी : मधयम पनवेलचया ईिानयेला मुंबई पुणे मागावरील नरेळपासून पििमेला तीन - चार ििलोमीटर अंतरावर िा ििलला आिे. माथेरानसारखया सुंदर थंड िवेचया िठिाणी असलेलया माणसाचया गदीपासून मोिळीि िवी असलयास िनसगगपेमीनी पेबचा ििलला िवसर नये. एरवीदेखील एिा िदवसाचया टेिसाठी 'पेब' सारखी िवळची आिण िनसगगरमय िागा िोधून सापडणार नािी. ििलला चढणयासाठी लागणारा वेळ ,चढणयाची े बाबतीत िा गड 'गोरखगडािी' साधमयग साधतो. मात तयामानान ि े वाट ,वरील गुिेची रचना ,गुिेसमोरील िनसगगरमय दशृय अिा अनि ा ि ि ल लाचढतानालागणारे . पेबचया ििललयाचे िगंलघनदाटआिे िविटगड असे देखील नाव आिे. इितिास : या ििललयाचे मूळ नाव पेब िे नाव पायथयाचया असलेलया पेबी देवीवरन पडले असावे . ििललयावरील गुिेचा ििवािी मिारािानी धानय िोठारासाठी उपयोग िेला िोता , असा सपष ऐितिािसि संदभग पेबचया ििललयाबाबत आढळतो.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पेबचा ििलला चढताना वाटेत लागणारा धबधबा िे एि मोठे आिषगण . ििललयावरील गुिेसमोरन पावसाळयात सुंदर देखावा िदसतो. गुिे समोरन आपलयाला नवरा-नवरी,भटोबा असे सुळिे िदसतात . या गडावर िोणतयािी े े ऋतूत िाता येते.गडावर िाणयाचया वाटा : मधय रेलवेन ि ि ग त म ा ग े न र ळ स ट ेि.नवरउतरलयावरसटे पेबला िनपासून िाणयासाठी नरेळ सटेिनला उतरावे आिण उिवीिडची वाट पिडावी.

े ातानामै डावीिडची वाट आपणास माथेरानला घेऊन िाते . डोगराचया िदिेन ि ,पोलटीफामग दान ,अधगवट घराची बाधिामे या िािी खुणा सागता येतील. तयानतंर समोर िदसणा-या इलेिकटिचया मोठमोठा े ागगक.मणिरावे टॉवरचया िदिेन म िसमेटचा एि मोठा पाया असलेला टॉवर आलयावर तेथून थोडे पुढे गेलयावर एि मोठा धबधबा लागतो. या धबधबयािवळ आपलयाला ३ वाटा लागतात. १) धबधबयाला े ारी खरी वाट आिे .पििलया वाटेन प े लागून असलेली वाट. २) मधून गेलेली मुखय वाट. ३) टॉवसगला लागून असलेली वाट. या तीन वाटापैिी मधली मुखय वाट िीच ििललयाचया गुिेपयगत ुढेगेलयासिगंल ं नण े ा वळसा घालून घास घेणयासारखा पिार िोय. तसेच या वाटेला पनवेलिडे िाणारे फाटे फुटत असलयान व े लागते. पण पुढे या वाटेन ि े ाणेअ. िकयचआिे ितसरी वाट मिणिे मानल ाटचुिणयाचीिकयता े िासत आिे. मधून िाणारी वाट पिडावी. या वाटेन ग ण प तीचे.िचतिाढले या दगडाचया लादगडये उिवयातोबािून व े रचढावे . िीच वाट पुढे झ-याची िोत असली तरी िी वाट न सोडता याच वाटेने े ाटचालिरावी िखंडीचया िदिेन व . िखंडीत पोिोचलयावर तेथून डावया िाताला वळून पुढे िावे .तेथून पुढे पाढरा दगड लागतो. पाढरा दगड चढणयास अितिय िठीण असून तो पार िेलयानतंर मात पुढे थोडाच अंतरावर गुिा लागते. पथमच िाणा-यानी वाटाडया घेणे िितिारि आिे . ििलला चढणयास लागणारा वेळ दोन ते अडीच तास आिे . पेबवर िाणयासाठी िगयारोििाना आणखी एि वाट आिे . तयासाठी माथेरानचया पनॅोरमा पॉईटवर यावे. येथून सुमारे ६ तासात पेबचया गुिेत पोिचता येते . गुिाचया पायथयािी गरड िोरला आिे. े े े िीच रािणयाची सोय : ििललयावर गुिेमधये सवामी समथाचे ििषयगण रिात असलयान ग ु ि च य ा ब ािेर.ििगुं वािवळचअसले िेिवळच असलेललयािपारीमधये ी पाणयाची टाि १०िणाचयारिाणयाचीसोयिोत िपणयाचया पाणयाची सोय.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : पाणयासाठी टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : ३ तास नरेळ पासून पेठ ििललयाची उंची : ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः भीमािंिर ििला : रायगड शेणी : मधयम िोथळीगड िा ििगतपासून ईिानयेला साधारण २१ िि.मी. अंतरावर आिे. रािमाची आिण ढाि ििललयाचया आिण िसधदगड भीमािंिरचया अलीिडे दाट झाडीतून आपला उतुंग िातळिडा उभारन िा ििलला इितिासाची साक देत उभा आिे . या ििललयाला पायथयाचया 'पेठ' या गावामुळे 'पेठचा ििलला' असेिी संबोधले िाते. िािी िठिाणी याचा उललेख िोथळा असािी आढळतो. लिानिा िदसणार‍य ् ा या ििललयाचा इितिास मोठा रकतरिंित आिे. तयािवषयाची माििती मराठी व इगंिी िागदपतातून नविे तर मुघली िागदपतामधून िमळते. िा ििलला िािी बलाढ दगुग नािी पण बेलाग सुळकयावरचा एि संरकि ठाणं िोता. मराठाचे या ििललयावर िसागार िोते. संभािीमिारािाचया िाळात तयाला िविेष मिततविी पापत झाले. े इितिास : औरगंिेबान न ो व ि े ब र १ ६ ८ ४मधयेअबदल ु िादरवअिलिबरादरिानीयानासंभािीचयाताबयातीलििललेघेणयासाठी पाठवले. 'िोथळागड' िा मिततवाचा असून िो िोणी तो ताबयात घेईल, तयाचा ताबा तळिोिणावर रािील िे लकात घेऊन अबदल ु िादर ेले यान ि े ा ि ि ललाघे . तोणयासाठीपयतसु या ििललयाचयारि िवळपास गेला आिण तेथे रािणार‍य ् ा लोिाना आपले नोिर मिणून ठेवून घेतले. मराठे या ििललयातून िसताची ने -आण िरतात, िे िळताच अबदल ु िादर व तयाचे ३०० बदंि ू धारी नोविेबर १६८४ मधयेच गडाचया पायथयािी पोिोचले. मराठानी तयाना मागे िटवले पण तरीिी िािी लोि ििललयाचया मगरिोट दरवाजयािवळ पोिोचले आिण तयानी 'दरवािा उघडा' अिी आरडाओरड सुर िेली . ििललयावरील मराठा सैनयाला वाटले िी आपलेच लोि ितयारे नणेयासाठी आले आिेत. मिणून तयानी दरवािा उघडला. दरवािा उघडताच मोगल सैिनि आत ििरले. मराठे व मोगल याचयात लढाई झाली. अबदल ु िादरचया मदतीसाठी माणिोिी पाढरेिी आले. झालेलया लढाईत मोगलाना यि आले. दस ् ाच िदविी मराठानी ििललयाला वेढा ु र‍य घातला. फार मोठी लढाई झाली. दरमयानचया िाळात अबदल ु िादरचया मदतीला िोणीच न आलयामुळे तयाची पिरिसथती िठीण झाली. बाणाची व बदंि ु ीची लढाई झाली. ििललयावरचा दारगोळा आगीचया भकयसथानी पडला. गडावर िाणारी सामुगी मराठानी लुटलयामुळे मुघल सैनयाला दारगोळा व धानय िमळेनासे झाले . वेढा टािलयानतंर दिा बारा िदवसानी िुनरचा ििललेदार अबदल ु अिििखान याने आपला मुलगा अबदल ु खान याला सैनयासि अबदल ु िादरचया मदतीला पाठवले. अबदल ु खान तेथे पोिचला तेविा तयाची वाट अडवणयासाठी मराठाचा सरदार नारोिी ितंबि यानी तेथील खोरे रोखून धरले िोते . येथेिी लढाई झाली. नारोिी ितंबि व इतर सरदार धारातीथी पडले आिण िोथळागड मुघलाचया ताबयात गेला. इिमतखानान नेारोिी े ं ू न सोनयाची ििलली औरगंिेबािडे पाठवणयात आली . औरगंिेबान ि ितंबिाचे डोिे रसतयावर टागले . ििलला ििि ो थ ळ ा ग डनावाचाअसािोणतागडअिसततवातआिे ? याची खाती िरन मगच िा अबदल ु खानाला बिकसे िदली. मुघलानी गडाला 'िमफतािल ु फति' (िवियाची ििलली) असे नाव िदले. फंदिफतुरीमुळे मराठाचया िातून िा मोकयाचा ििलला िनसटला. गड परत िमळवणयासाठी मराठानी पयत े डवले. पण मराठाना यि लाभले नािी. तयानतंर एिपल १६८५ सुर िेले . िडसेबर १६८४ मधये गडािडे िाणार‍य ् ा मुघल सैनयाला मराठानी अडवले . नतंर मर‍ि्ामतखानालािी ७००० मराठाचया तुिडीन अ

े े ि ललयातउतरले मधये ७०० िणाचया तुिडीन प ुनिािललाि . २००ेलािण दोरीचया ििडीचया मदतीन ि . बरेच रकत साडले पण मराठाची फते िोऊ ििली नािी. मराठानी िा मिततवाचा ििलला गमावला े े ाििललाइग िोता. पुढे १८१७ चया नोविेबरमधये दस ् ा बािीराव पेिवयाचया वतीन ब ा प ु र ा व नामििू.रसरदारानि सुमारे १८६२ पयगत िाचयाताबयातू माणसाचा नसोडवला राबता िोता. ं ं ििललयावर ु र‍य गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पायथयािवळचया पेठ गावातून चिबुािूंनी तासलया सारखा पेठचा सुळिा िदसतो. पायवाटेन व े र प ो ि ो चलयावरसमोरचिातळाचयापोटातखो . पथम आिे ती देवीची गुिा, पाणयाचं टािे आिण मग डावीिडे ऐसपैस अिी भैरोबाची गुिा. या गुिेचे वैििष मिणिे सपाट, समतल भूमी आिण छताला आधार देणारे िोरीव नकीदार खाब. े गुिेत ४-५ िठिाणी गोल खळगे आिेत आिण िािी िून त ोफेचेगोळे . आिेत गुिेिवळच एिा ऊधवगमुखी भुयारात ििललयाचया सुळकयावर िाणयासाठी वयविसथत पायर‍य ् ा िोरलेलया आिेत . गडमाथयावरील मंद वारा, तेथील िलािय आिण आिुबािूची वनराई सुखावि आिे . गडमाथयावरन भीमािंिरिडील िलाविंतणीचा मिाल, नागफणी, वाघाचा डोळा, िसदगड, िलयाणिडील िािीमलंग, चंदेरी, पबळगड, इिाळगड, मािणिगड, माथेरानचे पठार िा िवसतृत मुलूख निरेचया टपपयात े येतो.गडावर िाणयाचया वाटा : ििगतिन एस् .टी.‌ न ि ि े ळेमागे . िेआअं ंिबवलीयागावातिावे तर साधारण ३० िि.मी. आिे. नरेळिून येताना ििेळे या गावी यावे आिण िामरखची एस् .टी.‌ पिडून ू आंिबवली गावात यावे. आंिबवली गावातून गडािडे िाणयास रळलेली वाट आिे. गडाचया पायथयािी 'पेठ' िे गाव आिे. या गावािून वर गडावर चढणयाचा मागग दमछाि िरणारा आिे. पण वाटेवरील िरवदंाची आिण चाफयाची झाडे िी वाटचाल सुखावि िरतात. िी वाट सरळ ििललयाचया पवेिवदारािी घेऊन िाते . रािणयाची सोय : भैरोबाचया गुिेत २०-२५ िण वयविसथत रािू िितात. िेवणाची सोय : आपणच िरावी. पेठ गावात 'िोथळागड' नावाचे िॉटेल आिे . पाणयाची सोय : गडावर बारामािी िपणयाचया पाणयाची टािी आिेत. िाणयासाठी लागणारा वेळ : आंिबवली गावापासून : २ तास , पेठ गावापासून : १ तास चाभारगड ििललयाची उंची : १२०० फूटििललयाचा पिार : िगरीदगुगडोगररागः रायगडििला : रायगडशेणी : मधयम े ििलले आिेत. यात पामुखयान िेलंगाणा,िाळदगुग,सोनगड व चाभारगड याचा समावेि िोतो.याचा उपयोग िेवळ घाटमथयावर निर ठेवणयासाठी व रायगडाचया आिूबािूला असणा-या डोगररागावर अनि टेिेळणीसाठी िोत असावा. चाभारगड िा मिाडपासून िािेचया अंतरावर आिे . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे ंूगडमाथा मिणिे एि छोटेसे पठारच आिे . पठारावर थोडेफार घराचे अविेष आिेत तर पठाराचया खालचया डोगराचया पटीवर पाणयाची एि दोन टािी आिेत.या टाकयाचया बाधणीवरन िा गड फार पुरातन असावा असा अंदाि बाधता येतो. याखेरीि गडावर पािणयािोगे िािीच नािी.अधया तासात संपूणग गडफेरी आटपते गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी मिाड गाठावे.मिाड-पोलादपूर िायवे ओलाडून पायथयाचया चाभारखेड गावात पोिोचावे .मिाड एस.टी. सथानिापासून येथे िाणयास २० िमिनटे लागतात. या िखंडीतून पाऊण तासाचया चालीनतंर आपण माथयाचया िातळिडापािी पोिोचतो.िातळिडा डावीिडे ठेवून थोडे पुढे िावे .नतंर वर िाणारी वाट पिडून १५ िमिनतात गडमाथा गाठता येतो .रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : ििललयावर िपणयाचे पाणी नािी.िाणयासाठी लागणारा वेळ : मिाड गावातून एि तास िुडुगगड -िवशामगड ििललयाची उंची : २०२० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः रायगड ििला : रायगड शेणी : सोपी पुणयापासून ९० िि.मी अंतरावर असणारा िा ििलला पािणयासाठी उतम िालावधी मिणिे आकटोबर ते फेबुवारी . आकटोबर मधये पावसाळा नुिताच ओसरलेला असतो सवीिडे ििरवेगार झालेले असते .अिा वातावरणात िोिणातील ििलले पािणयाची मिा िािी औरच असते. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे ििललयाचया पायथयािी िुडाई देवीचे मंिदर आिे .ििललयावर िाताना वाटेतच एि भगाविेष झोलेला दरवािा आढळतो.ििललयाचा सवोध माथा मिणिे एि सुळिाच िोय.दरवाजयातून आत ििरलयावर समोरच १ मी उंचीची िनुमान मूती आपलया निरेस पडते .मूतीचया मागचया बािूस एि िनसगगिनमीत घळ आिे.यात १०० ते १५० माणसे सिि बसू िितील.ििललयातच दोन भलेमोठे सुळिे आिेत आिण िा भलामोठा सुळिा मिणिेच गडमाथा िोय .सुळकयाला पूणग फेरी मारता येते पण िािी िठिाणी वाट पूणगपणे ढासळलेली आिे .ििललयावर पाणयाची एि दोन टािी आिेत.ििललयावरन संपूणग िोिण पिरसर नयािळता येतो.िुडुगगडाचे सथान िे फार

मोकयाचया िठिाणी आिे.पूणयािून िोिणात येणा-या तामिणी घाटाचया वेिीवरच िा ििलला आिे .ििललयाचया मागचया बािूस रायगड,िोिणदीवा िे ििलले आिेत.संपण ू ग गडमाथा िफरणयास अधा तास पुरतो.गडावर िाणयाचया वाटा : ििललयावर िाणयाचे मुंबईिडून आिण पुणयािडून दोनिी बािून मेागग आिेत. १. पुणे मागे .पुणयािून मुळिी धरणिून येणारा रसता तामिणी घाटमागेिोिणात उतरतो.तामिणी घाटातून एि रसता धामिणवळ मागेििललयाचया पठारावर येतो. ििते गावात उतरलयावर ओढाचयािाठान थ े ोडेपुढे िावे.थोडाच अंतरावर एि पितमा िोरलेला दगड आढळतो येथून डावीिडे वळावे .डावीिडची वाट िेतात िाते ती ५ िमिनटानी समोरचया डोगराला येऊन िमळते .िी डोगराची वाट सोडायची नािी.ती वाट पुढे े ठारावरपोिचते वळणावळणान प . याच पठावर 'पेठवाडी' नावाची वाडी आिे.िितेमधून इथपयगत ं येणयास दीडतास पुरतो.वाट फारच दमछाि िरणारी आिे.धामिणवळ मधून येणारी वाट सुधदा पेठवाडी गावात े येऊन िमळते. पेठवाडी गावात एि छान िुडाई देवीचे मंिदर आिे .िवळच पाणयाचे टािे आिे .मंिदराचया िवळूनच उिवया बािून ि ि ललयावरिाणारीवाटआिे .येथून ििलला वर िाणयास अधा तास पुरतो. े २. मुंबई मागे मुंबईिून एस टी न ि ि ं वािोिणरे .माणगावातू लवेननििते मेाणगावलायावे िडे िाणारी बस पिडावी आिण ििते गावात उतरावे .ििलला िा एिा डोगावर वसलेला आिे.ििते िे डोगराचया पायथयाचे गाव आिे. रािणयाची सोय : ििललयावर असणा-या घळीत रािणयाची सोय िोते. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचया पाणयाची टािी आिे. िाणयासाठी लागणारा वेळ : पेठवाडी गावातून अधातास लागतो. खादेरी - उंदेरी ििललयाची उंची : ० फूट ििललयाचा पिार : िलदगुग डोगररागः पििम िोिण ििला : रायगड शेणी : सोपी ं ु या सवग टेिसगपैिी अतयत ं िमी िणानी पतयक पाििलेली िलदगुाची िोडगळ मिणिेच ििलले खादेरी उंदेरी .समुदाचया लाटाना समथगपणे तोड सहादीतील भटकया टेिसगला ऐिून सुपिरिचत असलेली परत े ा-या गाडासिीत असणा-या ३ ं दिुमगळ अिा तोफाना वािून नण देत िदमाखान उ े भेअसणा -या खादेरी - उदेरीचे वैििषय मिणिे मिबूत तटबदंी ,उंदेरीवर असणा-या १५-१६ तोफा तर खादेरीवरचया अतयत तोफा. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे खादेरी ििललयािडे िोडीन ि े ा त असतानाचखादे ,बुलंद बुररीचीमिबू ि आिण ततयावर तटबदंअसणारे ी 'मुंबई पोटग टसट' चे िदपगृि आपले लक वेधून घेते.खादेरीवर दिकणेला ३० मी उंचीची तर उतरेला २० मी उंचीची टेिडी आिे.या दोन टेिडयामधये बोटीसाठी धका बाधलेला आिे .या धककयावर जया िठिाणी समुदाचया पाणयाचा सपिग िोतो तेथे चक एि तोफ पुरलेली आिे.तोफेचा मागचा भाग पाणयातून डोिावताना िदसतो .बािूलाच बोटीची एि िेड बाधली आिे. १. वेताळाचे मंिदर े े धककयाचया बािूलाच उिवीिडे वेताळाचे लािडी मंिदर आिे .आत एि मोठी पाढ-या रगंान र गंिवले .िीलििळा ीििळाआिे मिणिेच वेताळ िोय.िी ििळा दरवषी आिारान म ो ठ ीिोतिाते -याची अिीगावि शधदा आिे.िोळीचया िदविी येथे िता भरते. २. भाडाचा आवाि येणारा खडि डावीिडे असणा-या धककयावरन उतरन आपण िदपगृिािडे िनघालो िी आपण बािुलाच झाडाधये िा मधयम आिाराच खडि िदसतो.छोटा दगडानी यावर ठोिून पाििले असता अकरकः भाडावर ठोिलया सारखा आवाि येतो. ३. गाडावरील असणा-या तोफा ेिातानाबु धककयावरन िदपगृिािडे िाताना िदपगृिाला लागुनच असणारे एि तळे आिे .ते मागे टािून िदपगृिाचया बािून प े ु ढ -या िरेलिावरिाणयासाठीपाय ेलया आिेत .वर पोिचलयावर आपलयाला िदसते े ती गाडयावर ठेवलेली तोफ.िी तोफ आिारान म ध य म असू.अिाच नतीआििीसु दोन तोफा िसथतआिे लिान टेिडीचया बािूला असणा-या बुरिावर आिेत. ४. िदपगृि १८६७ मधये बाधणयात आलेले िदपगृि २५ मी उंचीचे असून षटिोनी आिाराचे आिे.िदपगृिाचया अधया उंचीवर िदपगृिाचया दोनिी बािूला एि गधी लागते.िदपगृिाचया ििखरावरन ििलयाचा मनोरम देखावा आपण पािू िितो. ५. मिबूत तटबदंी िदपगृिाचया बािूला तटबदंीवर ििथे िेिलपड ॅ आिे ितथेच खाली एि दरवािा आिे .िा दरवािा आपलयाला ििललयाचया बािेरील समुदािडे घेऊन िातो.येथून बािेर पडलयावर िडिडे चालताना ििललययचया े मिबूत तटबदंीची आिण बुरिाची िलपना येते.याििवाय ििललयावर मिादेवाचे एि िुन म ं ि द र अ स ू न गणपितवमारितचे .ििललयावर पाणयाचे अिलिडे टािेस बाधले ुधदा ल आिे ेमंिदरे .वेपतणआिे ाळाचया े मंिदराचया िदिेन च ा ल त गेलयावरतटबद .ितथेच एि ं ीधये छेटएिदारआिे ी खोली आिे . ६. उंदेरी खादेरी ििललयापमाणे उंदेरीवर पण दोन िमी उंचीचया टेिडा आिेत .या िठिाणी बोटी लागतात तेथून ििललयाचया तटबदंीवर पडझड झालेलया दगडावरन चालत िावे लागते .आपलया सारखया िगिरदगुावर भटणा-या टेिसगला ििललयावर तोफाचे दिगन तसे दल ु गभच मात उंदेरीवर तोफाचा खििनाच बघायला िमळतो.संपूणग ििललयावर एिंदर १५ ते १६ तोफा आिेत.ििललयावर तीन पाणयाची टािी असून तयातील पाणी िपणयासाठी मात उपयोगी नािी.ििललयावर िािी िठिाणी खूपच झाडी असून वाटेत एिा िठिाणी तर चक झाडाचया खोडाचे दार तयार झालेले आिे .ििललयाचया तटबदंीधये एि अगदी लिान दार असून येथून बािेर गेले असताना ििललयाचया मिबूत तटबदंीची आिण बुरिाची िलपना येऊ ििते .येथे बोट लावून पण आपण ििललयात ििर िितो. गडावर िाणयाचया वाटा : १. थळ मागे

खादेरी - उंदेरी या िलदगुावर िाणयासाठी आपलयाला िावे लागते ते मिणिे अिलबागला.अिलबाग ते रेवस या मागावर अिलबागपासून ४ िि.मी अंतरावर थळ नावाचया गावाचा फाटा लागतो.या फाटापासून २ ते ३ िि.मी वर थळ गाव आिे.अिलबागिून येथपयगत ं येणयासाठी एस टी बस उपलबध आिेत.थळ बािारपेठे िवळू न आपलयाला ििललयावर िाणयास बोटी िमळू िितात.अिलबागिून थळ आगारािडे िाणा-या एस टी न ि े ी आपणबािारपे -या फाटावर ठेिडेउतरन िाणा चालत येथ पयगत ं येऊ िितो.थळ बािारपेठे िवळचया समुदििना-यािून िदसणारी दोन बेटे आपले लक सिि वेधून घेतात.यापैिी रा िवळ असणारा ििलला मिणिे उंदेरी व डावयाबािूचया थेडा लाब असणारा ििलला मिणिे खादेरी . खादेरी ििलला तयावर असणा-या िदपगृिामुळे लगेसच लकात येतो..थळ बािारपेठेचया िठिाणी सिाळी लविर येणे सोईसिर अनयथा ििना-यावरील बोटी मासेमारी िरणयासाठी सिाळी ६ , ६.३० चया आत समुदात िायला िनघतात.उिीरा पोिचलयास मासेमारी िरन येणा-या बोटी आपलयाला िमळू िितात.साधारण मधयम आिाराचया ५ ते ६ लोि बसू िितील अिा िोडा संपण ू ग खादेरी - उदेरी दाखवून परत आणणयाचे िोडीवाले भाव सागताना मात दपुपट सागतात.खादेरी ििललयावर जयापमाणे बोटीना धककयाची सोय आिे ती सोय उंदेरीपर नािी.तयामुळे उंदेरीवर ओिटीचया वेळेसच िाता येते .खादेरवर िधीिी गेलेतरी चालते मात उंदरीवर भरती ओिटीची वेळ े ु ं ागा पमाणे िी ितथी असेल ितला ३/४ न ग पाळूनच िावे लागते . भरती ओिटीची वेळ िाढणयाची सोपी पधदत मिणिे आपण जया िदविी ििलला पािणयास िाऊ यािदविी मराठी पच णलयासपूणगभरतीचीवेळ े ु सागणारा आिडा िमळतो.उ.दा िर चतुथी असेल तर ४ ला ३/४ न ग णलयास३आिडािमळतो .मिणिेच ३ वा राती ििंवा दपुारी पूणग भरती असेल.याचपमाणे पूणग भरतीचया वेळेनतंर ठीि ६ तासानी पूणग ओिटीची वेळ असते . तर वरील उ.दा मधये ९ वािता राती आिण सिाळी ओिटी असते.थळचया समुदििना-यािन ू उंदेरी ििलला समुदात साधारण अडीच िि.मी वर आिे तर खादेरी ििलला ििना-यापासून तीन साडेतीन िि.मी वर आिे.उंदेरीिन पििमे ल ा पाऊण िि. मी वर खादे र ी आिे . ू रािणयाची सोय : ििललयावर सोय नािी..िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : खादरीवर िपणयाचे पाणयाचे टािे आिे उंदेरीवर अििबात नािी . िाणयासाठी लागणारा वेळ : अिलबाग मागे२ तास. िोलगई ििललयाची उंची : २७१ फूट ििललयाचा पिार : िलदगुग डोगररागः अिलबाग ििला : रायगड शेणी : मधयम

े न-२० अिलबाग िे एि पिसद िठिाण. इथला समुदििनारा आिण िुलाबा ििलला िे सगळेच पाितात . इथून दिकणेस, मिणिे मुरड-ििंिर‍य ् ाचया िदिेन ि घालोिी१५ िि.मी. वर रेवदड ं ाचा िोट आिण पुढे े ाताये ३-४ िि.मी. वर िोलगईचा ििलला वसलेला आिे. रेवदड ं ापयगत . इथू ते न िु ंडिलिेचया खाडीवरचा पूल पार िरन आपण िोलगईचया पायथयािी असलेलया िोळीवाडात पोचतो . िा ििलला ं बसन ि े थोडा वेगळाच आिे, िारण िा िसथत आिे िु ंडिलिा खाडीचया मुखािी. मिणूनच याला पिंडत मिादेविासती िोिीनी 'िु ंडिलिेन ि सं ,धुतया सागरालाआिलं पीितसंगमावरचा गनिदलेिा तीथोपाधयायच आिे' ेढाघातलाआिे असे मिणून िणू गौरिवलेच आिे. यास ितनिी बािूंनी सागरान व े . इितिास : े े िा ििलला १५२१ मधये िदयोगु लोिपि िद िसिैर या पोतुगगीि गविनगरन ि न ि ा म ि ि ा ि ड र ेवदड ं ािवळचयाचौलचयाखडिावर . रेवदड ं ा िे पोतुगगीिाचया मुखय ठाणयापैिी एि. इथे एि मिबूत िोट आिे. १५९४ साली पििला बुर‍ि्ाण िनिाम गेलयावर िनमाण झालेलया अिसथरतेचा फायदा उचलून िफरगंयानी चौलचया खडिावर तटबदंी े े बाधणयाचा पयत िेला . िस ा स न ि ा र द िगवलाआिणसवतःचएिबळिटदग . एिा संघषात दोघानी पडु गउखालली भारणयाचे आिण ठरवले ति झाला. ठरले असे िी िनिामान ि ि ललाबाधूनये ु ेन िनिामान य े े आिण पोतुगगीझानी िािी सागरी उपदव देऊ नये. पण दस ् ा बुर‍ि्ाण िनिामान म े ा त प ो त ुगगीझानानिु .एिदामानताइथे फतेखान पकाििललाबाधला या सरदारान र वदड ं ावरतोफाझाडलयाआिण ु र‍य पोतुगगीिाना िि देणयाचा पयत िेला . पोतुगगीझाना िुमि अपुरी पडली , मिणून तयानी आणखी मागवली. आिण पतयुतर मिणून िोलगईवरच िलला िेला . पोतुगगीझ गडाखालचया पेठेत घुसले आिण तयानी िनिामाचा एि िती मारला. िेवटी तयानी गड घेतला. मात गड घेतलयावर मात तयाना िडि बदंोबसत िरावा लागला. एिा उललेखानुसार इथे १६०२ साली ८००० ििबदंी िोती. एवढा सार‍य ् ा वयापामुळे तयानी बालेििलला ठेवून बरेचसे बाधिाम े पाडले.१६८३ मधये संभािी मिारािानी िोलगई घेणयाचा अयिसवी पयत िेला . १७३९ साली िचमािीअपपान स ु भानरावमाणिरालािोलग , आिण वषगभरातचईवरपाठवले ििलला िाती लागला. मराठानी बुरिाची नावे बदलून सा िदयागोचे नाव पुसती बुरि, आिण सा फािससिुचे नाव ठेवले गणेि बुरि . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे इथलया पवेिदारातून आत गेलयावर आपण फकत १० मी. रं द अिा िागेवर िफरतो. िा बालेििलला. इथून दिगन िोते ते एिा िविगंम दशृयाचे . एिा बािूला िनळयािार सागरावर छोटा-छोटा िोडा िदसतात, तर एिीिडे आपण खाडी आिण सागर याची भेट झालेली पाितो. इथे एि उतरािभमुख चचगचे अविेष आिेत.आता आपण उतरेिडे वळतो. सवगपथम आपलयाला दोन बुरिानी संरिकत असलेलया दरवाजयातून आत िावे लागते . पैिी समुदािडे तोड िरन असलेलया बुरिाचे नाव आिे सा िदयागो आिण खाडीिडे असणार‍य ् ा बुरिाचे नाव आिे सा फािससिु . इथे िािी अविेष आपलयाला आढळतात. मुखय बालेििललयाचया खाली पििमेिडे तटबदंी िवळ दारिोठार आिे . पििम आिण उतर तटबदंीला तोफा सथानापन िेलया िोतया . इथे ७० तोफा आिण ८००० ििबदंी असलयाचे उललेख आपलयाला आढळतात.आता िरा उतरेला वळलो िी आपण इथलया माचीवर पोिोचतो. यास कुसाची बातेरी ििंवा साताकूि मिणतात . िी अंदािे तीन मी. लाब माची आिे. थोडकयात िा पोतुगगीि धाटणीचा ििलला आपलयाला सििच तयाचया सौदयात रममाण िोणयास भाग पाडतो.

े ा गडावर िाणयाचया वाटा :सवगपथम आपलयाला रेवदड ं ाला पोिोचावे लागते . इथे राजय पिरविन मंडळाची सेवा उपलबध आिे. इथून िोलगई गावात आपण िरकान ि ऊ न२०िमिनटातगडाचयापायथयािी पोिोचतो. अथवा मुरड-ििंिर‍य ् ाला िाणारी बस आपलयाला गावाचया वेिीवर सोडते . गडाचया पायथयािी आिे एि सुंदर समुदििनारा आिे . गडावर आपण दोन वाटादारे पोिोचू िितो. एि आिे समुदििनार‍य ् ावरन. इथून पायर‍य ् ा चढू न आपण ४० िमिनटात िोलगईचया गडमाथयावर पोिोचतो .रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी. गावात िोऊ ििते. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : िपणयाचे पाणी उपलबध नािी. िाणयासाठी लागणारा वेळ : १ तास. सातारा ििला अििकंयतारा

ििललयाची उंची : ३०० मीटर ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा ििला : सातारा शेणी : सोपी अििकंयतारा िा ििलला 'सातारचा' ििलला मिणून देखील ओळखला िातो. सातारा ििरामधये िुठेिी उभे राििले असता निरेस पडतो . पतापगडापासून फुटणार‍य ् ा बामणोली रागेवर अििकंयतारा उभारलेला आिे . येथील ििललयाचे भौगोिलि वैििष मिणिे एिा ििललयावरन दस ् ा ििललयावर डोगर ु र‍य धारेवरन िाणयासारखी पिरिसथती या भागात नािी. येथील ििललयाची सरासरी उंची िमीच आिे. अििकंयतार‍य ् ाची उंची साधारणतः: ३०० मीटर असून ती दिकणोतर ६०० मीटर आिे. ं ी आिण चौथी अििकंयतारा. सातार‍य इितिास : सातारचा ििलला (अििकंयतारा) मिणिे मराठाची चौथी रािधानी. पििली रािगड मग रायगड, ििि ् ाचा ििलला िा ििलािार वि ं ीय भोि(दस ु रा) यान इे.स. ११९० मधये बाधला. पुढे िा ििलला बिामनी सतेिडे आिण मग िविापूरचया आिदलििािडे गेला . इ.स. १५८० मधये पििलया आिदलििाची पती चादिबबी येथे िैदेत िोती . बिािी िनबंाळिर सुदा या िठिाणी तुरंगात िोते. ििवराजयाचा िवसतार िोत असताना २७ िुलै १६७३ मधये िा ििलला ििवािी मिारािाचया िाती आला. या ििललयावर ििवरायाना अंगी जवर आलयान द े ो न मििनिे.वशातीघयावीलागली े ििवािी मिारािाचया मृतयूनतंर १६८२ मधये औरगंिेब मिाराषटात ििरला. इ.स. १६९९ रोिी औरगंिेबान स ा तार‍य ् ाचयादग . तयावेु ळ ालावे ी गडावरचा ढाघातला ििललेदार पयागिी पभू िोते . १३ एिपल १७०० चया पिाटे मोगलानी सुरगं लावणयासाठी दोन भुयारे खणली आिण बती देताच कणभरातच मंगळाईचा बुरि आिािात िभरिावला गेला. तटावरील िािी मराठे दगावले . पयागिी पभू देखील या सफोटात सापडले. मात िािीिी इिा न िोता ते वाचले. तेवढातच दस ् ा मोगलावर ढासळला व दीड ििार मोगल सैनय मारले गेले . ििललयावरील सवग दाणागोटा व ु रा सफोट झाला. मोठा तट पुढे घुसणार‍य ेि ि े ागले. ििललयाचे नामिरण झाले आझमतारा.ताराराणीचया सैनयाने ं ू.नघेििललयावर तला दारगोळा संपला आिण २१ एिपल रोिी ििलला सुभानिीन ि मोगली िनिाण फडिणयास तबबल साडेचार मििन ल े ं ला व तयाचे नामातरं िेले अििकंयतारा ! पण ताराराणीला िािी िा ििलला लाभला नािी. पुनिा ििलला मोगलाचया सवाधीन झाला. मात १७०८ मधये िािनु ि पुनिा ििलला ििि फ तवूनििललाघेतलाआिण े ं सवतः:स राजयािभषेि िरन घेतला. इ.स. १७१९ मधये मिारािाचया मातोशी येसूबाई याना ििललयावर आणणयात आले. पुढे पेिवयािडे िा ििलला गेला. दस र‍ य ् ा िािच या िनधनानत र ििलला ११ फ ब ु व ारी ु ु १८१८ मधये इगिािडे गेला. े गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : सातार‍य ् ातून जया मागान आ प ण ग ड ा वरपवे.िआििी िरतोतयामागावरदोनदरवािे या दोन दरवािापैिी आ पििला िेत दरवािा सुिसथतीत आिे . दरवािाचे दोनिी बुरि आि अिसततवात आिेत. दरवािातून आत ििरलयावर उिवीिडे िनुमानाचे मंिदर आिे . िे मंिदर रािणयास उतम आिे. मात गडावर पाणयाची सोय नािी. डावीिडे सरळ रसतयान प े ु ढेगेलयावरवाटेतमिादेवाचे मंिदर लागते. समोर पसारभारती िेदाचे िायालय व मागे दोन पसार भारती िेदाचे टॉवसग आिेत. पुढे गेलयावर एि डावीिडे िाणारी वाट िदसते व 'मंगळादेवी मंिदरािडे ' असे ितथे िलििलेले आढळते.या वाटेत ताराबाई याचा िनवास असलेला पण आता ढासाळलेला रािवाडा े ििलप आढळतात. या वाटेन थ े तसेच िोठारिी आिे. वाटेचया िेवटी मंगळादेवीचे मिदर लागते. मंिदराचया समोरच मंगळाईचा बुरि आिे. मंिदराचया आवारात अनि े ट त टबदंीचयासाहानपेुढेिाणेमिणि गडाला पदिकणा घालणयासारखेच आिे. गडाचया उतरेला देखील दोन दरवािे आिेत . तटबदंीवरन पदिकणा मारताना निरेस पडतात. या दरवािात येणारी वाट सातारा-िराड िमरसतयावरन येते. े दरवािापािी पाणयाचे तीन तलाव आिेत. उनिाळयात ििातिी पाणी नसते. गडाला पदिकणा घालून आलयामागान ख ालीउतरावे . ििललयावरन लागते समोरच यवतेशरवराचे पठार, चंदनवदंन ििलले, ं ा आिण सजिनगड िा पिरसर िदसतो. संपूणग गड बघणयासाठी साधारणतः दीड तास लागतो. िलयाणगड, िरड े े वाटानीगडावरिाताये गडावर िाणयाचया वाटा : अििकंयतारा ििलला सातारा ििरातच असलयान ि ि र ा तून.अनि सातारा एस. टी. सथानिावरन ते अदालत वाडा मागेिाणारी िोणतीिी गाडी पिडावी आिण अदालत वाडापािी उतरावे. सातारा ते रािवाडा अिी बससेवा दर १० - १५ िमिनटाला उपलबध आिे. रािवाडा बस सथानिापासून अदालत वाडापयगत ं येणयास १० िमिनटे लागतात. अदालत वाडाचया े े चालत े िि ििललयावर िाणयासाठी थेट बािून ि ा ण ा र ‍ य ् ा थ े ट व ाटे.मी. नआ पणगडावरिाणार‍ गेलयावर आपण य ् ागाडीरसतयालालागतोवये थेट दरवाजयापािी पोिचतो. थूनगाडीरसतयान१ अििकंयतारा े गाडी रसता सुदा आिे. या रसतयान आ प णििललयाचयादरवािापािीपोिोचतो . िोणतयािी मागेगड गाठणयास साधारण १ तास लागतो.रािणयाची सोय : गडावरील िनुमानाचया मंिदरात १० ते १५ िणं रािू िितात.िेवणाची सोय : िेवणाची वयवसथा आपणच सवतः िरावी.पाणयाची सोय : उनिाळयात आिण ििवाळयात गडावर िपणयाचे पाणी नािी.िाणयासाठी लागणारा वेळ : साधारणतः: १ तास(सातार‍य ् ापासून) िलयाणगड ििललयाची उंची : ३५०० फूट . ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा ििला : सातारा शेणी : सोपी

िलयाणगड िा सातारा िवभागात मोडणारा ििलला आिे. साता-यापासून अधया िदवसात िा ििलला आपण पािून येऊ िितो. या पिरसरातील ििलले िे मुखय डोगररागेपासून अलग झालेलया डोगरावर िवरािमान झालेले आिे. या ििललयाचे वैििष मिणिे चढणयास सवात सोपा. संपण ू ग पदेि ऊसामुळे सधन झालेलया िेति-याचा पदेि. तयामुळे एसटीची सोय देखील उतम पिारची आिे .इितिास : िलयाणगडाचेच दस ु रे नाव मिणिे 'नादिगरीचा ििलला'. सातारा येथे ेली ११७८ ते इ.स.१२०९ या िालावधीत बाधला गेला असावा. ििलािाराचया सापडलेलया अनि े सापडलेलया तामलेखानुसार ििलािार रािा दस ा ििललयाचीिनिमग . िा ििललातीि इ.स. ु रा भोि यान य े े दानधमेिेली , आिण िलयाणगडावरील गुिेत असणा-या पाशरवगनाथाचया मूतीवरन िा गड ििलािारानी बाधला असावा िे िसद िोते . इ.स. तामपटावरन असे िदसते िी ििलािार रािानी िैन लोिाना अनि ं ून घेतला . तयातच िलयाणगडाचा देखील समावेि िोता. पुढे ििविालानतंर याचा १६७३ मधये ििवरायानी सातारा व आिुबािूचा पदेि ििि सवग िारभार पितिनधीिडे सोपवला गेला. पुढे पेिवयामधये व पितिनधीमधये िवतुष िनमाण झाले आिण िा ििलला पेिवयािडे आला . पेिवयान इे.स. १८१८ मधये िनरल िपझलरन ि े ाििललािबिटिाचया ताबयात घेतला.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििललयावर चढताना दोन दरवािे लागतात. पििला दरवािा िा उतरािभमुख आिे. यातून आत ििरलयावर समोरच एि मंिदर िदसते. मंिदराचया बािूने तटबदंीचया अनुरोधान ए े ि वाटखालीउतरते . या वाटेने खाली उतरलयावर समोरच एि भुयार लागते. िे िलयाणगडावरील सवात पेकणीय सथान आिे. िे भुयार िवळिवळ ३० मीटर े ाणीअसते आत आिे. भुयारात िाणा-या वाटेचया दोनिी बािूला १२ मििन प .वाटेचया आिुबािूला लोखंडी सळया लावलेलया आिेत. भुयाराचया िेवटी नववया ितिात घडवलेली पाशरवगनाथाची मूती, पदावती देवीची मूती आिण शी दतातेयाची मूती अिा ३ मूतया आिेत. भुयारात बट ॅ री घेऊन िाणे आवशयिच आिे . पावसाळयात भुयारात उतरणे धोकयाचे आिे. िे भुयार पािून परत पििलया दरवािापािी यावे. येथून वर िाणारी पाय-याची वाट आपलयाला दस ु -या पूवािभमुख दरवािापािी घेऊन िाते. या े े वाटेन ग ड ा व र प व ििरनसमोरचिनु . डावीिडे गेलयावर मानमंएि िदरातीलिनु बामणघरमानाचे लागतेदिग . या नघेतायेते घरात सधया एि साधू तपियेसाठी बसतो. बामणघराचया समोरच िलयाणसवामीची समाधी आिे. समाधीचे दिगन घेऊन पुढे िनघावे. वाटेतच शी गणेिाचे पडीि मंिदर व एि मोठे तळे लागते . थोडेसे अंतर चालून गेलयावर गडावरील वाडाचे अविेष ेपुढेगेल.यावरगडाचयापू ं ा, िदसतात. या वाटेन १ े ० ि म ि न ट या टोिावरनवगटसमोरच ोिापािीआपणपोिचतो िरड अििकंयतारा, यवतेशरवर, चंदनवदंन, मो-या, वैराटगड िी िठिाणे िदसतात. गडमाथा िफरणयास अधा तास पुरतो. गडावर िाणयाचया वाटा :ििललयावर िाणयास एिच वाट आिे. िी वाट पायथयाचया नादिगरी (धुमाळवाडी) गावातून वर येते. सातारा एसटी सथानिावरन सातारा रोडला िाणारी गाडी पिडावी. सातारारोड े ादिगरीलाउतरावे ते नादिगरी िे ३ िि.मी.चे अंतर आिे. येथून ििनिईिडे िाणारी बस पिडावी ििंवा एिदम सातारा ते ििनिई बसन न . गावातून गडावर िाणयास ४५ िमिनटे लागतात. वाटेतच एि गुिा लागते .रािणयाची सोय : गडावरील िनुमान मंिदरात ििंवा बामणघरासमोरील आवारात ५ ते ७ िणाची रिाणयाची सोय िोते .िेवणाची सोय : सवग वयवसथा आपण सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : पाशरवगनाथाचया भुयारातील पाणी िपणयासाठी बारामिी उपलबध असते.िाणयासाठी लागणारा वेळ :४५ िमिनटे (पायथयापासून). सजिनगड ििललयाची उंची : ३३५० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा ििला : सातारा े ू वेि. डेयािाते शेणी : मधयम पतापगडाचया पायथयापासून सियादीची एि उपराग िंभूमिादेव या नावान प रागेचे तीन फाटे फुटतात . तयापैिी एिा रागेवर सजिनगड उफग परळीचा ििलला वसलेला आिे. े े पावन समथग रामदासाचया पदसपिान प ा व न झ ालेलीइथलीमातीपतये . अनतं िवीनीिया ानभ ाळीलावावी भूमीचे अितिय उतम वणगन िेले आिे . ''सियादीिगरीचा िवभाग िवलसे,मादार शुंगापरी। नामे सजिन ै तयेस अवघया दिा िी.मी. अंतरावर उरमोडी िो नृपे वसिवला,शी उवगिीचे ितरी। सािेतािधपती िपी भगवती ,िे देव जयाचे ििरी। येथे िागृत रामदास िवलसे ,िो या िना उदरी॥'' सातारा ििराचया नऋ उफग उवगिी नदीचया खोर‍य ् ात िा दगुग उभा आिे. इितिास : पाचीन िाळी या डोगरावर आशरवालायन ऋषीचे वासतवय िोते,तयामुळे या ििललयाला 'आशरवलायनगड' मिणू लागले. या िबदाचा अपभंि मिणिे असवलगड िे देखील नाव िमळाले . या ििललयाची े ेली पायथयािी परळी नावाचे गाव िोते. मिणूनच हाला परळीचा ििलला असे देखील संबोधीले िायचे. चवथा बिमनी रािा मिमंदििा उभारणी ििलािार रािा भोि हान १ १वयाितिाति . या गडाचया (१३५८-१३७५) याचया िारििदीत या ििललयाचा उललेख आढळतो. पुढे िा ििलला बिमनी राजयाचे वारसदार आिदलििा िडे गेला. इ.स.१६३२ पयगत ं फािलखान हा ििललयाचा ििललेदार असलयाचा ं ून धेतला . ििवरायाचया िवनतंी वरन समथग रामदास गडावर िायमचया वासतवयासाठी आले. ििललयाचे उललेख आढळतो. २एिपल इ.स.१६७३ मधये ििवािी रािानी िा ििलला आिदलििािडून ििि नामिरण िरणयात आले सजिनगङ. पुढे राजयािभषेिानतंर ििवािीरािे सजिनगडावर समथाचया दिगनास आले . पुढे ३-११-१६७८ रोिी ििवरायानी संभािी मिारािाना समथािडे पाठवले. पण ३-१२-

१६७८ रोिी संभािी मिाराि सजिनगडावरन पळून िाऊन िदलेरखानाला िमळाले . ििवरायाचया िनधनानतंर १८ िानवेारी १६८२ रोिी शी राममूतींचे गडावर सथापना िरणयात आली. २२ िानवेारी १६८२ मधये समथाचे ं ा सुर झाला. िी गोष िनधन झाले. समथानी आपलया पिात सवग अिधिार िदवािर गोसावयाला िदले असले तरी गडाची वयवसथा भानिी वरामिी गोसावी याचयािडे सोपवली िोती. पुढे यात भाडणतट संभािी मिारािाचया िानावर िाताच तयानी २६-१६८२ रोिी सजिनगडाचा मुदाधारी िििोती िाटिर ियाला पत िलिले िी ''शी सवामी अवतार पूणग िरणयाअगोदरच आजा िेली िोती ......ऐसे असता उदव गोसावी उगीच दवय लोभासतव भानिी व रामिी गोसावी यासी िटिट ििरतात,तुमिी उदव गोसावी यासी पते व वसते भानिी व रामिी याििडू न देविवली मिणून िेलो आले . तरी तुमिास ऐसे िरावयाचे पयोिन िाये व उदव गोसावी यासी िटिट रावया गरि िाये या उपरी िे िे वसतभाव व दवय उधव गोसावी याचे आधीन िरिवले असेली ती मागते भानिी व रामिी याचे सवाधीन िरणे .उधव े गोसावी यासी िटिट िर न देणे. शी सवामीचे पििलीच आजा िरणे. वेदमूती िबवािर गोसावी याचे िवमान आ म ि ा सशुत..... िोऊनिोणे या उपरी तोिोईल घालमेलीत पडावया पयोिन नािी. शी सवामीचया े समुदायािी िाडीइतिे अंतर पडो न देणे ... या पता पमाणे रािाटी िरणे.'' या नतंर पुढे २१ एिपल १७०० मधये फतेउललाखानान स जिनगडासवे . ६ िूढनाघातला १७००ला सजिनगड मोगलाचया ताबयात ं ला. १८१८ मधये ििलला इगंिाचया िाती पडला. गेला व तयाचे 'नौरससातारा' मिणून नामिरण झाले. १७०९ मधये मराठानी पुनिा ििलला ििि गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडावर ििरताना लागणार‍य ् ा पििलया दरवािाला 'छतपती ििवािी मिारािदार' असे मिणतात. िे दार आगेय िदिेस आिे . दस ु रा दरवािा पूवािभमुख असून तयाला 'समथगदार' असेिी मिणतात. आििी िे दरवािे राती दिा नतंर बदं िोतात. दस ् ा दारातून ििरताना समोरच एि ििलालेख आढळतो. तयाचा मराठी अथग खालील पमाणे -१) ऐशरवयग तुझया दारातून तोड ु र‍य ं ु पुनिा िववच दाखवत आिे. २) ििमंत तयाचया िामामुळे सवग फुलाना पफुिललत िरत आिे . ३) तू िववंच ं ना दरू िोणयाचे सथान आिेस. परत ं ना मुकत आिे. ४) तुझया पासून सवग िववच ं ना दरू िोतात. ५) परेली ििललयावरील इमारतीचया दरवाजयाचा पाया ३ िनािदलाखर या तारखेस तयार झाला. आिदलििा रेिान यान ि े ामि . ेलजया े पायर‍य ् ानी आपण गडावर पवेि िरतो तया पायर‍य ् ा संपायचया अगोदर एि झाड लागते. या झाडापासून एि वाट उिवीिडे िाते . या वाटेन ५ े िमिनटे पुढे गेलयावर एि रामघळ लागते. िी रामघळ समथाची एिातात बसणयाची िागा िोती. गडावर पवेि िेलयावर डावी िडे वळावे . समोरच घोडाना पाणी पािणयासाठीचे घोडाळे तळे िदसते . घोडाळे तळयाचया मागचया बािूस एि मििदविा इमारत आिे तर समोरच आंगलाई देवीचे मंिदर आिे . िी देवी समथाना चाफळचया राममूती बरोबरच े ं आिे. नतंर आलयामागान प अंगापूरचया डोिात सापडली. मंिदरा समोरच धविसतभ ु न ि ा त ळयापािीयावे .वाटेतच उपिारगृ वसरळपुिढ,ेचशी ालतिावे समथग िायालय आिण धमगिाळा लागतात. धमगिाळेचया समोरच सोनाळे तळे आिे . याच तळयातील पाणी िपणयासाठी वापरतात.तळयाचया मागील बािूस पुषपवाटीिा आिे. सोनाळे तळयाचया समोरन िाणारी वाट पिडावी आिण आपण मंिदराचया आवारात येऊन पोिचतो. समोरच पेठेतलया मारतीचं मंिदर आिे तर बािूला शीधर िुटी नावाचा आशम आिे . उिवीिडे शीरामाचे मंिदर,समथाचा मठ आिण िेिघर आिे. या िठिाणी समथाचया वापरातील सवग वसतू ठेवलया आिेत. िे सवग पािून झाले िी मंिदराचया पुढचया दारातून बािेर पडायचे आिण डावीिडे वळावे . पथम 'बमििपसा' मंिदर लागते आिण पुढे गेलयावर धाबयाचया मारतीचे मंिदर आिे . समोरच ििललयाचा तट आिे.येथून सभोवतालचा पिरसर फारच सुंदर िदसतो.गड िफरणयास दोन तास पुरतात. गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी दोन मागग आिेत. तयापैिी एि गाडीमागग आिे . परळी पासून : सातारा ते परळी अंतर १० िी.मी.चे आिे. परळी िे पायथयाचे गाव. परळी पासून गडावर िाणयासाठी पायर‍य ् ा आिेत. साधारण ७८० पायर‍य ् ानतंर गडाचा दरवािा लागतो. गडावर िाणयास परळीपासून एि तास पुरतो गिवाडी पासून : सातारा परळी रसतयावर परळीचया अलीिडे ३ िी.मी.वर गिवाडी गाव लागते. तेथून थेट गडाचया िातळ े ाताये माथयापयगत . येतथे ून पुढे १०० पायर‍य ् ानतंर दरवािा लागतो.रसतयापासून गडावर िाणयास १५ िमिनटे पुरतातरािणयाची सोय : १) गडावर रािणयासाठी शी समथग सेवा मंडळ िायालय तफे ं गाडीन ि खोलया उपलबध िोतात. २) गडावर धमगिाळा देखील आिेत. ३) सजिनगड ( सेवा मंडळाचया ) खोलयािी रािणयासाठी उपलबध िोतात. िेवणाची सोय : गडावर िेवणयाची सय िोते .पाणयाची सोय : बारामिी िपणयाचे पाणी आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : परळी गावातून पायर‍य ् ानी १ तास व गाडीमागान १ े ५िमिनटे . चंदन - वदंन ििललयाची उंची : ३८०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा ििला : सातारा शेणी : सोपी िथा आिण िादबंरी मधये िुळया भावा िवषयी आपण निेमीच ऐित असतो मात दगुगिवशरवातिी अिी िुळी भावड ं े आढळतात तयाचयापैिीच एि चंदन-वदंन. सातार‍य ् ाचया अलीिडे २४ िि.मी. अंतरावर िी दगुगिोडी उभी आिे. ऊसाचया िपिामुळे सधन झालेला िा सवग पिरसर तयामुळे रसते , वीि, एस्.‌ टी. या सवग पाथिमि सुिवधा गावा गावा पयगत ं पोिोचलया आिेत. सपाट माथा असलयामुळे पुणे -सातारा मागावरन ं ेशरवर िलयाणगड, भवानीचा डोगर, पििमेस वैराटगड, पाडवगड. एिीिडे मिाबळेशरवर पात तर दस िे ििलले सििच ओळखता येतात. याचया पूवेस िरड ु रीिडे सातारा ििर याचया सीमेवर िे ििलले उभे आिेत. ं ला आिण तयाचवेळी सजिनगड, िलयाणगड, इितिास : इ.स. ११९१-११९२ सालचया तामलेखानुसार िे ििलले ििलािार रािा दस ु रा भोि यान बेाधले. १६७३ चया सुमारास ििवरायानी सातारा पात ििि े ंदन -वदंन येथे असणार‍य अििकंयतारा या ििललयासोबत याना देखील सवराजयात सामील िरन घेतले. पुढे संभािी रािाचया िारििदीत सन १६८५ मधये फेबुवारी मििनयात अमानुलला खानान च ् ा मराठाचया तुिडीवर िलला िेला . या चिमिीत मोघलाचया िातात २५ घोडी, २० बदंि ं िा सवग पिरसर मराठाचया ताबयात िोता. नतंर मात तो मोगलाचया िातात ु ा, २ िनिाणे, १ नगारा सापडला. पुढे १६८९ पयगत ं ून घेतला . पुढे सन १७५२ मधये ताराबाईवर लक ठेवणयास पुरेसा फौिफाटा देऊन बाळािी िवशरवनाथानी या ििललयावर दादोपत ं पडला. छतपती िािमुिारािानी सन १७०७ मधये पावसाळयात िा पदेि ििि याची नमेणूि िेली . नतंर िा ििलला इगंिाचया िातात पडला.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : चंदनचया पवेिदारािवळील रसता पूवी बराच िठीण िोता. मात सधया तेथे असलेलया मििदीमुळे िा रसता बराच रं द झाला आिे . दोन अधगवट पडलेले बुरि आपणास पवेिदाराची िाणीव िरन देतात. येथून साधारण १५ पायर‍य ् ा पार गेले असता डावया बािूस एि पडिी वासतू िदसते . ितचया वरचया अंगास एि वडाचे झाड

आिे. पाच वडाचा िमळू न बनलेला असलयामुळे तयास 'पाचवड' मिणतात. बािूलाच एि िंिराचे मंिदर आिे. यातील दोनिी ं ी या पाच िलंगाचया आिेत. गामसथानी मंिदराचा िीणोदार िेला आिे . शावणात येथे याता असते. (येथून दिा मिादेवाचया िपड एि पायर‍य ् ा चढू न गेलयावर समोरच मोठा मोठा ििळा रचलेलया िदसतात . )वदंनपमाणेच येथेिी एि दगा आिे. दगयाचया ं ीसारखे बाधिाम आढळते. एिा अधगवट दरवािासारखे िािीतरी िदसते. साधारण सदरेसारखे बािूस एखांा वाडाचया िभत े उदधवसत अविेष आपणास िदसतात. िीच गडावरील येथील बाधिामाचे अविेष िदसतात. याचया मागील भागात सुदा अनि मुखय वसती असावी. गडाचया उतर टोिावर मिबूत बाधणीचा अगदी सुिसथतीत असलेला एि बुरि आढळतो. याच वाटेवर एि समाधी आढळते. याचया वरील बािूस असपष असे ििविलंग आिे आिण एिा बािूस मारतीची मूती आिे . गडाचया दिकणेिडे तीन िोठा असलेली पण वरचे छपपर उडालेली वासतू आढळते . गाविर‍य ् ाचया मते िे िोठार मिणिे दारगोळा साठवणयाची िागा िोती. गडाचया मधयभागी पिसत चौथरा आिे. यावर िाय वासतू िोती याचा मात अंदाि लागत नािी. गडावर िाणयाचया वाटा : चंदन आिण वदंन या दोनिी ििललयावर िाणार‍य ् ा सयुंकत वाटा आिेत. पुणे-सातारा मागावर भुईि गाव आिे. तेथे उतरन २० िि.मी. अंतरावर िििली गाव आिे. वाई-सातारा या दोनिी िठिाणािून िििलीला येणयासाठी बस आिे. िििलीचया िवळच बेलमाची नावाचे गाव आिे. या बेलमाची गावाचे दोन भाग आिेत. एि आिे ती खालची बेलमाची तर दस ु री वरची बेलमाची. येथूनच एि वाट चंदन आिण वदंन याचया िखंडीत पोिोचते. डावीिडे राितो तो चंदन तर उिवीिडे वदंन. या चंदन ििललयावर िाणयासाठी दोन वाटा आिेत : रािणयाची सोय : दगयात रिायचे असलयास ३० ते ४० िणाना रािता येते.िेवणाची सोय : नािीपाणयाची सोय :फकत पावसाळयात अनयथा गडावर पाणी नािी.िाणयासाठी लागणारा वेळ : अडीच ते ३ तास वासोटा ििललयाची उंची : ४२६७फूट ििललयाचा पिार : वनदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर िोयना ििला : सातारा शेणी : मधयम िाळया मातीचया या मिाराषटातील, िोयना नदीचया खोर‍य ् ात, रानात वसलेला दगुग मिणिे 'ििलले वासोटा'. जानशेरवरीत वासोटाचा अथग 'आशयसथान' असा िदला आिे. वासोटालाच 'वयाघगड' असेिी दस ु रे नाव आिे . िोयना धरणाचया पाणलोट केताचया े दगुगमतेमुळेच िा भाग वनयिीवनान स मृद.बनलाआिे इितिास : वासोटा ििललयाचया पाचीनतवाचा िोध घेता आपलयाला विसष ऋषीचया िाळापयगत ं मागे िावे लागेल . असे मानले िाते िी, विसष ऋषीचा िोणी एि ििषय, अगसती ऋषी यानी िवधंय पवगत े ओलाडून दिकणेिडचा मागग िोधला , सहादीचया िोयना िाठचया तया ििखरावर रािणयास आला व तयान आ प ल य ा िनवासीडोगरालाआपलयागु . िालातरान य े रंचेना ाविदले द ेिीचयाकितयानीतयाडोगराला तटाबुरिाचे साि चढवून लषिरी ठाणे िेले . तया डोगराचे परपंरागत 'विसष' िे नाव अपभंि िोऊन 'वासोटा' झाले. पतयक उललेिखत नसला तरीिी, िा ििलला ििलािारिालीन असावा. ििलािाराचया े ििललयाचया नामावलीत 'वसंतगड' या नावान उ ल ल ेिखलेल.ाििललािावासोटाअसावा मराठी सामाजयाचया छोटा बखरीवरन ििवरायानी िावळी िवियानतंर वासोटा घेतला असे सािगतले िाते , पण ते खरे नािी. िावळी घेताना, िावळीतील तसेच िोिणातील इतर ििलले े ििवरायानी घेतले पण वासोटा दरू असलयान ि ि लले . अफझल दाराचयािातीरािीला वधानतंर िाढलेलया मोििमेतिी वासोटा ििलला येत नविता. पुढे ििवराय पनिाळगडावर अडिले असताना, आपलया मुखतयारीत मावळातील पायदळ पाठवून तयानी वासोटा ििलला िद. ६ िून १६६० रोिी घेतला. सन १६६१ मधये पिडलेलया इगंि िैंापैिी फॅरन व सॅमयुअल याना वासोटावर िैदेत ठेवणयात आले िोते . पुढे १६७९ मधये वासोटा ििललयावर २६,००० रपये सापडले. े ठ-दिा ं पितिनधीचया उपपती ताई तेिलणीन ि े पुढचया िाळात १७०६ मधये पत ा ि ि ललाआपलयािातातघे . पुढीलवषी पेिवयाचे तलासेनापती बापू गोखले यानी ताई तेिलणी बरोबर लढाई िेली . ताई तेिलणीन आ े मििन प ख र झुंिदेऊ. नििललालढवला १७३० मधये वासोटा ििलला बापू गोखलयाचया िाती पडला. े गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : वासोटा ििललयावर िाणयासाठी दोन दरवािे लागतात. यातील पििला दरवािा ढासळलेलया अवसथेत आिे. दस ् ा दरवािान ग ड ावरपवे . समोरच ििरताये मारतीचं तो ु र‍य िबन छपराचं मंिदर आिे. मंिदरापासून पमुख तीन वाटा िातात. सरळ िाणारी वाट ििललयावरील भगाविेषािडे घेऊन िाते . उिवया बािूस िाणारी वाट 'िाळिाईचया ठाणयािडे' िाते. वाटेतच मिादेवाचे

सुदं र मंिदर लागते. मंिदरात दोन ते तीन िणाची रािणयाची सोय िोऊ ििते . येथून पुढे िाणारी वाट माचीवर घेऊन िाते . या माचीला पािून लोिगडचया िवच ं ूिाटाची आठवण येते. याच माचीलाच िाळिाईचे ठाणे े ा िलािय िा संपण मिणतात. या माचीवरन िदसणारा आिुबािूचा घनदाट झाडानी वयापलेला पदेि, चिदेव, रसाळ, सुमार, मििपतगड, िोयनच ू ग देखावा मोठा रमणीय आिे . मारतीचया देवळाचया डावीिडे िाणारी वाट आपलयाला िोड टाकयापािी घेऊन िाते .या टाकयातील पाणी िपणयासाठी योगय आिे. पुढे िी वाट िगंलात ििरते आिण बाबुिडापािी येऊन पोिोचते. या िडाचा आिार इगंिी 'ण' अकरा सारखा आिे. याला पािून ििरिंदगडाचया िोिणिडाची आठवण येते. समोरच उभा असणारा आिण आपले लक वेधून घेणारा उंच डोगर मिणिेच 'िुना वासोटा' िोय. िुना वासोटा नवया वासोटाचया बाबुिडावर उभे राििलयावर समोरच उभा असणारा डोगर मिणिे िुना वासोटा. आता या गडावर िाणारी वाट अिसततवात नािी. तसेच पाणयाचािी तुटवडा आिे. घनदाट झाडे व वनयशरवापदेिी असलयाने सिसा येथे िोणी िात नािी. गडावर िाणयाचया वाटा : वासोटा ििललयावर िाणयासाठी दोन पमुख मागग आिेत. एि नागेशरवरमागेआिण दस ् ािून बामणोली या गावी यावे. ु रा थेट वासोटािडे .सातारामागेवासोटा :१) िुसापूर मागे - सातार‍य सिाळी ९ वािता सातार‍य ् ािून बसची सोय आिे. येथून िुसापूरला िोयना े िगंलात दोन वाटा िातात . उिवीिडे िाणारी वाट आठ धरणाचा िलािय लाचन प े ा रिरनिाताये . िुसापूरिन ू तदाट े े तर डावीिडे िाणारी वाट वासोटावर घेऊन िाते . २) िखरिंडी मागे- सातार‍य मैलावरील नागेशरवरािडे नत ् ािून बसने 'वाघाली े ल देवाची' या गावी यावे. येथून लाचचया सिाययान ि ा ि य पारिरनिखरि . येथून धनगर ं डीयागावीयावे वाडी पासून िाणारी वाट 'मेट इदंवली' या गावात घेऊन िाते . सातार‍य ् ािून इथवरचा पवास आठ-नऊ तासाचा आिे. येथून पुढे पाच-सिा तासात वासोटावर िाता येते. े ३) मिाबळेशरवर मागे -मिाबळेशरवरिून 'तापोळे ' गावी येऊन लाचन ि गाठताये तेथतूने वासोटा गाठावे . ुसापू, रआिण िचपळूणिून वासोटा : १) िचपळूणिून स. ८.३० वािताचया बसने 'चोरवणे' या गावी यावे. येथून ५ ते ६ तासात वासोटाला पोिोचता येते. या मागात वाटेत िुठेच पाणी नसलयामुळे आपलयािडे पाणयाचा भरपूर साठा घेऊन िावे . या वाटेन व े रगेलयावर एि पठार लागते. पठारावरन डावीिडे िाणारी वाट नागेशरवर िडे तर उिवीिडची वाट वासोटाला िाते . येथे नागेशरवरािडे े प ु ेगेलयावरखालीएिवाटिग िाणार‍य ् ा वाटेन थ े ो ड ढ . येथून वासोटाचे अंं तलातिवििरीिडे र दोन तासातििापता ाते येते. े े े २) िचपळूणिन 'ितवरे ' या गावी यावे . ये थ न ू रे ड घाटान व ासोटालािाताये . त ू नागेशरवरमागेवासोटा : नागेशरवरला भेट िदलयाििवाय वासोटाची भेट पूणग िोऊच िित नािी. वासोटावर िाताना समोरच एि सुळिा आपले लक वेधून घेतो. तयालाच नागेशरवर मिणतात. या सुळकयाचया पोटात एि गुिा असून, तेथे मिादेवाचे मंिदर आिे . े ििारो नागिरि दर ििवरातीला या पिवत सथानी दिगनास येतात. गुिेचया छतावरन बारािी मििन प ाणयाचयाथेबाचाअिभषेि ििविलंगावर िोत असतो. बित ु ेि टेिसग पथम नागेशरवराचे दिगन घेऊन मग वासोटाला िातात . तयासाठी फकत लाबचा पलला चालणयाची तयारी असावी लागते. रािणयाची सोय : १) पूवी उललेिखलेलया नवया वासोटावरील मिादेवाचया मंिदरात २ ते ३ िणाची रािणयाची सोय िोते . २) नवया वासोटावर िोड टाकयाचया िेिारील पठारावरिी रािता येते. ३) नागेशरवराची गुिा िी रािणयासाठी उतम िागा आिे. येथे २० ते २५ िण आरामात रािू िितात.िेवणाची सोय : आपण सवतःच िरावी. पाणयाची सोय : नागेशरवराचया गुिेिडे िाताना, पायर‍य ् ाचया उिवीिडून िगंलात िाणारी वाट पाणयाचया िविीरीपािी घेऊन िाते . नवया वासोटावरिी मुबलि पमाणात पाणी उपलबध आिे. उनिाळयातिी या िवििरीला पाणी असते.िाणयासाठी लागणारा वेळ : िुसापूर मागे - ४ तास, चोरवणे मागे- ७ तास सूचना : वासोटाला पावसाळयात िाताना िळवाचा मोठा पमाणावर तास िोतो. तेविा आवशयि ती िाळिी घयावी. िचपळूणिन ू चोरवणे मागेवासोटाला िाताना वाटेत पाणयाची िुठेिी सोय नािी . तेविा पाणयाचा पुरेसा साठा िवळ बाळगणे आवशयि आिे. भैरवगड ििललयाचा पिार : वनदगुग डोगररागः ममिाबळेशरवर िोयना ििला : सातारा शेणी : मधयम भैरवगड िा िोयनानगरचया िवभागात मोडणारा ििलला आिे. येथील ििललयाचे वैििष मिणिे सवग ििलले घाटमाथयाचया सलग

रागेपासून दरुावलेले आिेत. तयामुळे दर ु न िे ििलले िदसत नािी. घनदाट िगंल िे येथील मुखय आिषगण. िे अरणय अभयारणय े े मिणून धोिषत िरणयात आलयान य थ ी ल स व ग गावाचे . तयामु सथलातरिरनतीअरणयाबािे ळे माणसाचा रबसवणयातआलीआिेत वावर तसा िमीच. पायथयाची गाव ग ं ाठणयासाठीएस . टी. ची चागली सोय आिे.

इितिास : इितिासात या गडाचा उललेख िोठेिी आढळत नािी. मात या गडाचा वापर िवे ळ टेिळणी साठी असावा असे येथील बाधिामावरन िदसते . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : भैरवगडावर पािणयासारखे फार िािीच नािी. गडावर एि मंिदर आिे. मंिदर फारच पिसत आिे. मंिदर मिबूत आिण िौलानी िािारलेले आिे. मंिदरात भेरी देवी, शी तुळा देवी, शी वाघिाई देवी याचया २-३ फुटी मूती ं ीचा चबुतरा िदसतो. तसेच समोर दोन तीन खाब देखील िदसतात. समोरच िंिराचे मंिदर आिेत. या लािडी मंिदरावर बरेसचे िोरीव िाम आढळते . मंिदरासमोरचया पािारात तुळिीवृंदावन, िंिराचया िपड सुदा आिे. मंिदरासमोरच खाली उतरणार‍य ् ा वाटेन थ े ो ड े प ुढेगेलयावरदोनतीनबु . येथून थोडेरिलागतात पुढे गेलयावर एि ढासळलेलया अवसथेतील दरवािा आिे . या दरवािातून पुढे गेलयावर डावीिडे वळावे . समोर असणार‍य ् ा टेिाडाला वळसा े ं दाट िगंल मारन गडाचया मागील बािूस यावे. येथे पाणयाची दोन टािी आिेत. यातील पाणी िपणयास उपयुकत असून ते बारमािी िटिते . याचयापुढे पािणयासारखे िािीच नािी. लाबवर पसरलेलं िोयनच े िमिनटेखाली िदसते. गडमाथा तसा अरं दच आिे. तयामुळे २ तासात गड िफरन िोतो. मंिदराचया िदिेन त े ो ड ि र न उ भे र ाििलयासउिवीिडे . येथे सुदा दपाणयाचं रीतउतरणार‍ एि य ् ावाटेन५ टािं आिे. मात िे पाणी माचगपयगत ं च असते. गडावर िाणयाचया वाटा : भैरवगडावर िाणयासाठी तीन वाटा आिेत. एि थेट िोिणातून वर चढते तर दस ु री िेळवािचया रामघळीत पासून गडावर िाते . ितसरी गविारे गावातून आिे . १. दगुगवाडी मागेः या मागेभैरवगडावर येणयासाठी पथम िचपळूण गाठावे. िचपळूण वरन दगुगवाडी िे पायथयाचे गाव गाठावे . िचपळूण ते दगुगवाडी अिी ८ंः०० वािताची बस आिे . दगुगवाडी पयगत ् ा ं येणयास साधारणतः १ तास लागतो. दगुगवाडी गावाचया वर असणार‍य िगंलातून वाट थेट गडावर िाते. या वाटेन ग े ड ग ाठणयास३तासलागतात . वाट तिी सरळच असली तरी दमछाि िरणारी आिे. गविारे गावातून येणारी वाटसुदा या वाटेलाच येऊन िमळते . वाटेत िुठेिी पाणी नािी . २. िेळवािची रामघळ मागेः िेळवािचया रामघळीत िाणयासाठी िचपळूण ििंवा िराड गाठावे . िचपळूण - िराड रसतयावर िुभाली घाट पार िेलयावर िेळवाि नावाचा फाटा लागतो . तेथे उतरन २ तासात रामघळ गाठावी. रामघळीतूनच वर िाणारा रसता पिडावा. पाथरपुंि िुना वाघोना मागावरन आपण भैरवगडावर िाऊ िितो. मात िा पलला फारच लाबचा असलयान ग े डगाठणयास े े पचआिे ६ तास लागतात. वाटेत खूप घनदाट िगंल लागते . वाट तिी मळलेली नसलयान ि र वणयाचासं . या वाटे भवखू नि ायचे असलयास वाटाडया घेऊन िाणे आवशयि आिे. ३. गविारे मागेः गडावर िाणयासाठी गविारे गावातूनिी वाट आिे . दगुगवाडी गावाचया अगोदर गविारे गावािडे िाणारा गाडीरसता े लागतो. या गाडीरसतयान ग विारेगावातपोिचावे . गावातून गडावर िाणयास तीन तास पुरतात. िी वाट मधयेच दगुगवाडी गावातून येणार‍य ् ा वाटेस िमळते.

रािणयाची सोय : गडावरील मंिदरात २० िणाना रािता येते.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : बारमािी िपणयाचया पाणयाची सोय आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : ३ तास - दगुगवाडी मागे. ७ तास - रामघळी मागे.सूचना : पावसाळयात िळवाचा तास फार मोठा पमाणात िोतो. यापासून बचाव िरणयासाठी मीठ सोबत घेऊन िाणे. पाडवगड ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर ििला : सातारा शेणी : मधयम वाई गावाला खेटूनच उभा असलेला पाडवगड तयाचया िवििष अिा रचनमेुळे निेमी लक वेधून घेतो . माथयावर िातळ िभिंतचा मुिुट पिरधान िेलेला िा ििलला वाईिून सिि पायी िाता येणयासारखा आिे . वाई माढरदेव मागावर िा गड आिे.

इितिास : चालुकयाचया राजयानतर ििलािारानी पनिाळा - िोलापूर दखखन या भागावर राजय चालिवले. १९९१-९२ मधये सापडलेलया तामलेखानुसार ििलािार रािा दस ु रा भोि यान ि े ं ला. पुढे १७०१ औरगंिेबान ि े असे पुरावे आढळतात. िा ििलला पथम आदीलिािीत िोता. ७ ऑकटोबर १६७३ मधये मराठानी तो ििि ाििललाघे . तयानत तलां र िािु मिारािानी ििलला पुनिा सवराजयात आणला. इ.स १८१८ मधये इगिानी पाडवगड आपलया ताबयात आणला. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : मेणवली गावातून आपण पििलया माचीवर गेलो असता तेथून िवळच भैरोबाचे मंिदर लागते . तयाचयाबािेरच िािी पाचीन मूतीचे अविेष आिेत. तेथे िातळात िोरलेलया िािी पाय-या आिेत. येथून साधारण १५ ते २० े िमिनटावर गडाचे पवेिदार लागते . िातळात िोरलेलया पाय-याचया साहान थ े ो ड व र गेलयावरआपणमाचीसारखयाभागातपवेि िरतो. गडाचया उतरबािुला िािी टािी आढळतात समोरच पारशयाचा एि बगंला आिे. बगंलया समोरच िु ंपण घातलेले एि टािे े आिे. येथून आपण बालेििललयाचया िदिेन च ा ल त गेलयावरवाटे , तरतएिा िािीअविे िठिाणी षिदसतात सलग सिा पाणयाची टािी आढळतात, तयापैिी एि पाणयाचं टािं मोठे असून तयाचया आतील बािूस खाब देखील आिेत . गावि-याचया मते टाकयातील पाणयाचा रगं वेगवेगळा िोता. येथूनच एि पायवाट बालेििललयािडे िाते . बालेििललयाला िािीशया पाय-या व तटबदंी ििललि आिे. डावीिडे गेलयावर एिा उघडा मंिदरात दगडात िोरलेली मारतीची मूती िदसते . पुढे िािी अंतरावर पाडिाई देवीचे मोडिळीस आलेले मंदीर आिे. येथून पुढे गेलयावर एि तळे आिे , आता माता सुिलेलया अवसथेत आिे. बालेििललयाचया दिकणेस इमारतीचे िािी अविेष िदसतात. या इमारतीचा पाया ३० फुट रं द असा आिे . तसे पाििले तर बालेििलला फारच छोटा आिे. गडाचया उतरेिडे थोडेसे पठार आिे . लोिगडाचया िवच ं ुिाटा सारखा थोडा भाग पुढे आला आिे . गडाचया पूवेिडून एि वाट धावडी गावात उतरते. याच गावा िवळ पाडवलेणी आिेत.आपण िेविा मेणवली गावािडू न गडावर येतो , तेविा िे पििले पवेिदार आिे तेथून गडाचा संपूणग घेरा िी खािगी मालमता आिे . या मागची घटना अिी िी पाडवगड िोणया एिा सरदाराची मालमता िोती यानतंर मॅपिो िंपनीन त े ोिवितघे . सधया तला शी.सवोदय वाडीया नावाचे गृिसथ िेअरटेिर मिणून राितात . े डावरएि तयानी गडावर मोठया पमाणात वृकारोपण िेले आिे . िपणयाचया पाणयाचया टाकयाना िु ंपण घातले आिे. या गृिसथान ग फलि देखील लावला आिे, तयादारे गडावर मपािन ,धुमपान मादि पदाथग सेवनास बदंी घातली आिे. सवग गड िफरणयास दोन तास पुरतात.

ाििललाबाधला

गडावर िाणयाचया वाटा : १) : वाई ते मेणवली सतत गाडाची ये िा चालू असते . मेणवली गावा िवळून धोम धरणाचा िो िालवा गेला आिे तो पार िेलयावर समोरच पाडवगड िदसू लागतो . समोर असणाे या पठारावर गेलयावर दोन वाटा फुटतात . येथपयगत ा यथयावरनगडावरिाणयास ं येणयासाठी गावातून अधातास पुरतो. दोन वाटापैिी एि वाट लाबची आिण वळसा घालून िाणारी आिे. पििलया वाटेन प तास पुरतो. या पठारावर िोळी लोिाची वसती आिे. २) : दस ं ेवाडी गावातून वर िाते . वाई धावडी मागेगुंडेवाडी गावातून वर पोिचावे . गुड ं ेवाडी गावातून चागली मळलेली आिण िािी िठिाणी अिलिडेच बाधलेलया पाय-याची सोपी वाट आिे. यावाटेने ु री वाट गुड गडमाथा गाठणयास २ तास पुरतात.रािणयाची सोय : १ शी.सवादय वाडीया याचया घराबािेरील िेड मधये १० िणाना रािता येते. २.पाडिाई देवीचया मंदीरात १० ते १५ िणाना रािता येते .िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : बारामिी िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : मेणवली मागे१ तास, धावडी मागे२ तास. िमळगड े ऐितिािसि गड अलंिारासारखे धारण िेले आिेत . धोम ििललयाची उंची : ४२०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर ििला : सातारा शेणी : मधयम मिाबळेशरवरचया डोगररागानी अनि धारणाचया िलाियात मागील बािून ए े ि ड ोगररागपु . दोनिी ढेआलेअंलगीिदसते ानी पाणयाचा वेढा असलेलया या पवगतरािीत िे एि अनोखे पाषाणपुषप वर आले आिे . दिकणेिडे िृषणानदीचे खोरे आिण ं रा वीस िमिनटाचया भमंती नतंर गडाचया िनिट आपण पोिचतो. वर िाताच गडमाथयाचया उतरेिडे वाळिी नदीचे खोरे याचया मधोमध िा िदमाखदार ििलला उभा आिे . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पध सपाटीवर पवेि िोतो आिण आिुबािूचा डोगरद-याचा सुंदर मुलूख आपलया दष ृ ीपथात येतो. एरवी आढळणारे ििललयावरील पवेिदार, बुरि असे िािीच येथे आढळत नािीत. गडाला िोडून येणारी एि डोगर राग लक वेधून घेते. ितला नवरानवरी चे डोगर मिणतात. पुढे िमीन खोल िचरत गेलेले ४०-५० फूट लाबीचे एि रं द भुयार िदसते . तयाला आत उतरायला मिबूत पाय-यािी आिेत. िीच ती गेरची ििंवा िावेची िविीर, उंच अिा या ५० - ५५ पाय-या उतरत िाताना आपण डोगराचया पोटात िात असलयासारखे भासते. िवेतील थंडावािी वाढत िातो. तळािी पोिचलयावर चिबुािूला खोल िपारी असून सवगत गेर ै िगगि िभत ं तयार झाली आिे . ितचयावर ििंवा िाव याची ओलसर लाल रगंाची माती िदसते.गडावर दिकणेिडे िातळाची नस बुरिाचे थोडेफार बाधिाम झाले आिे . गडावर िोठेिी पाणयाचे टािे नािी . दिकणेिडेच गवतात लपलेले चौथ-याचे अविेष ै तयेला िेिळगड, तयाचया मागे रायरेशरवराचे पठार, िोळेशरवर पठार व पििमेिडे पाचगणी, पूवेला धोम धरण अिी रमय िदसतात. नऋ े िसदझाले ं ी ििवमंिदर पेकणीय आिे. मूळ मंिदर धोम ऋषीचया वासतवयान प सोयिरि िमळगडाला िमळाली आिे. धोमचे िेमाडपत .

थोर संत िवी वामन पिंडत याचीिी िवळच भोमगावाला समाधी आिे. गडावर िाणयाचया वाटा : े मागग आिेत. ते सवगच टेििंगचा मनमुराद आनदं देणारे आिेत . िमळगडावर िाणयाचे अनि १) मिाबळेशरवरिून :- मिाबळेशरवरचया िेटस पॉईट वरन खाली येणा -या सोडेवरन िृषणा नदीचया खो -यात उतरले िी सुमारे दोन तासात समोरचया डोगर उतारावरील नादवणे गावी पोिचतो. वसतीचया पाठीवरील पिाडावरन तसेच वर गेले िी दोन अडीच तासात िमळगडावर पोिचता येते. २) वाईिून :- वाईिून नादवणे गावी येणयास सिाळी ९.३० वािता एस.टी. बस आिे. ३) उतरेिडून वाळिी नदीचया खो -यातील असरे, रानोला वासोळे गावीिी वाईिन वासोळयाि ते न ू एस.टी. न य े ेत.ाये ू येताना धोम े ढणीससुरवात गावापासून सुर झालेला धोम धरणाचा िलािय थेट गावापयगत ं साथ देतो. वासोळे गावातून पाणवठाचया िदिेन च िेली असता आपण साधारण एि ते दीड तासातच माचीिवळ येतो . वासोळे गाव िे डोगराचया िुिीत वसलेले िनसगग सौदयाने नटलेले असे सुंदर खेडे आिे . वसतीचया पाठीवर उतुंग िडा व डोगरमाथा आिे, दस ु -या अंगाला खोलदरी आिे. पुढे गेलयावर यू टनग घेऊन पाऊण तासा नतंर आपण ििललयाचया मुखय पिाडावर येतो. डोगरमाथयावरील घनदाट वृकाचया छायेत गोरखनाथ मंिदर े सेच िदसते. येथून थोडे पुढे ५ - १० िमिनटे चालत गेलयावर रसतयाचया डावयाबािूला एि पाणयाचे टािे लागते . पाऊल वाटेन त वर गेले िी १५ - २० िमिनटाचा घनदाट िगंलाचा छोटा टपपा लागतो. नतंर मात आपण मोिळया मैदानावर येतो. येथे धनगराची वसती आिे. याच पठारावरन आपणास िमळगड पूणगपणे दष ृ ीपथात येतो. वसतीपासून उिवीिडे गडावर िाणयाची वाट आिे रािणयाची सोय : गडावर रिाणयाची सोय नािी. माचीवरील गोरखनाथ मंिदरात पाच - सिा िण रािू िितात.िेवणाची सोय : नािीपाणयाची सोय : गडावर नािी, गोरखनाथ मंिदराचया थोडे पुढे छोटे टािे आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : नादवणे मागेअडीच तास िेिळगड ििललयाची उंची : ४२६९ फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर ििला : सातारा शेणी : मधयम तबबल सववाचार ििार फूट उंचीवर असलेला िा रागडा ििलला वाई आिण रायरेशरवर दरमयानचया मिादेव डोगररागाचया एिा उतुंग ै तय िदिेला लाबवर एिा भलया मोठा पिाडाचया डोकयावर गाधी नािाडावर उभारलेला आिे. रोििडाची डोगरराग उतरताना नऋ टोपीचया आिाराचा िेिळगड अधून मधून दिगन देत असतो. िेळंिा व मोिनगड िी िेिळगडाचीच उपनावे आिेत . े ेली िा ििलला अिदलििाचया आिधपतयाखाली आला. सन १६७४ मधये ििवरायाचा मुकाम िचपळूण ििरात पडला. वाई इितिास : बारावया ितिात भोिरािान ि ेिळगडाचीिनिमग . सन १६४८ तीिमधये आिण आिुबािूचया पिरसरातील सवग ििलले ििवरायाचया ताबयात आले िोते मात िेिळगड अिून तयाचया ताबयात आला नविता. मिणून ििवािी मिारािानी िेिळगड घेणयासाठी आपलया मराठी फौिा े ं ला . पुढे १७०१ पाठवलया. गंगािी िवशरवसराव ििरदत िा ििललयाचा ििललेदार िोता, तयान म र ाठानाचोखपतयु . पण मराठािडून तरिदलेतो मारला गेला आिण २४ एिपल १६७४ मधये ििलला मराठानी ििि े े मधये िा गड औरगंिेबािडे गेला मात लगेच एि वषान म ि ण ि १ ७०२मधये . २६पमाचग रतिे१८१८ िळगडमराठाचयाताबयातआला साली िबिटि े अिधिारी िनरल िपलटझर यान द गुाचाताबाघे . गडावरील तला पिाणयासारखी िठिाणे : िोलपयािून सुमारे दोन तासाचया आलाददायी िनसगगभमणानतंर आपण िेिळगडाचया खांावर िाऊन पोिचतो. माचीवर पूवेिडचया अंगाला सपाटीवर पाच, सात खोपटाची वसती आिे. ितला ओविरी मिणतात. मागे िेिळचा भला मोठा खडि उभा असतो. या िाळया पिाडाचया माथयावर मिबूत झाडी व गवताचे रान मािलेले िदसते. येथे मागगदिगि नसेल तर झाडीत उगाच भटित बसावे लागते . मिणून े मागगदिगिाचया सिाययान झ ा ड ी तूनिाणार‍ 'िी य ् आपण ावाटेनगडावर वेरचढू लपोिचतो. ागले माथयालगतच या गडाचे वैििष आपलया िनदिगनास येते, ते मिणिे एवढा उंचीवर उभया िातळात िोरन िाढलेलया पायर‍य ् ा. जया ििललयाचया पायर‍य ् ा फार शम िरन अवघड िागी खडिात िोरन िाढलया आिेत अशया मोिकया ििललयापैिी िेिळगड अगभागी आिे . डोगर ििखरावरील िातळात पूणग ं ीपािी येऊन पोिोचलो िी, उिवया िातास वळसा घालून गेले िी, पध ं रा वीस िमिनटात आपण तया िातळ पायर‍य लाबीचया ५५ उंच उंच पायर‍य ् ा आिेत. रायरेशरवरिून येताना िाळया िातळिभत ् ापािी येऊन

े ढळतात. या गुिेचया िरा पुढे पाणयाचे एि छोटे टािे लागते . यातील पाणी िपणयासाठी योगय आिे. पोिचतो. पायर‍य ् ाचया खाली थोडे पुढे एि गुिा लागते . या गुिेत िाळया रगंाचे िोळी मोठा संखयेन आ पायर‍य ् ाचया सुरवातीला दोनिी बािूला देवडयाचे अविेष आिेत. पायर‍य ् ा संपता संपता येथे पूवी दरवािा िोता िे सागणार ि ं ोतेफकतिदसते . माथा गाठलयावर तटािवळ एि पिसत खोदलेले तळे आिे . या तळयाचे पाणी मोठे मधुर आिे . गडाचा घेर िा लंबवतुगळािार आिण छोटाच आिे . चारिी बािूंनी उभे तािीव िातळ िडे आिेत . िािी िठिाणी मिबूत अिी तटबदंी आिे. गडाचया एिा अंगास वाई पाताचया िदिेस थोडी फार तटबदंी आढळते. एि पडझड झालेला बुरििी आिे. एि सुिलेले टािे तसेच िािी इमारतीचे भगाविेषिी आढळतात . येथेच वरचया अंगास एि चुनयाचा घाणा आिे. पुढे एि चागली े मिबूत अिी इमारत आढळते. साधारण िोठारासारखी ितची रचना आिे. िािी िागदपताचया उललेखानुसार िे दारचे िोठार असावे. येथून पुढे रायरेशरवराचया िदिेन ओ साडमाळआिे . िोठारापासून दस ् ा ु र‍य े िदिेन च ा ल त ग े लेअसताआणखीएिचु . दोन चुनयाचे नघाणे याचाघाणाआढळतो असणे मिणिे गडावर मोठा पमाणावर बाधिाम झालेले असले पािििे असे समिते . पण गडमाथयावर सवग बािूला असलेलया छातीपयगत ् ा चुनयाचया घाणयापुढे िािी अंतरावर एिा िुनया मंिदराचे अविेष आिेत .छपपर नसलेलया या देवळात िेिाई देवीची मूती ं वाढलेलया गवतामुळे िी बाधिामे िोधणे िठीण िोऊन बसते . या दस ु र‍य े टलेल आिे. इथलया रागडा िनसगाला सािेशया रागडा देवताचया इतरिी िािी मुरतया आसपास आिेत .िेिळगडाची िी डोगरराग माथयािडे ििरवाईन न . ीिदसते पावसाळया नतंर निीिचया िाळात आलयास े चछादले े सारी धरणी ििरवया गवतान आ . अिा लीअसते अमोघ सौदयान न ट ल े ल ािेिळगडिाटेििंगसाठीआिषगििठिाणठरतो गडावर िाणयाचया वाटा : १) .रायरेशरवरमागेः- रायरेशरवरचया देवळािडे पाठ िरन उिवीिडील िेताचया बाधावरन टेिडीखाली उतरले िी समोर िेिळगडाचा घेरा , बालेििलला आिण रायरेशरवरला िोडणारी डोगरराग सपष िदसते . े आणखी दिा िमिनटे चाललयावर पठार संपते . तेथून खाली उतरायला एि लोखंडी ििडी आिे . ििडीन ख ालचयाधारे . उिवीिडे वरउतरावेखाली खावली गाव िदसते . समोर िेिळगडाचया पाठीमागे असलेल ं ीिी येऊन पोिचतो. धोम धरणातील पाणी आिण तयाचयाच पलीिडे असलेला िमळगडाचा माथा आपलयाला खुणावत असतो. तयाच वाटेन देीड-एि तास चालत राििले िी िेिळगडाचया उभया िातळिभत २) िोलेमागेः- भोरिून सिाळी साडेसात वािता िोलेया गावी एस् .टी.‌ बस येते. तासाभरात बस िोलयाला पोिचते. तेथून पििमेला िेिळचा मागग िातो तर उतरेला रायरेशरवराचे पठार िदसते . भोरिून आंबवडाला िदवसातून दिा बसेस येतात. आंबवडाला उतरनिी िोलयाला पायी ( साधारण ६ििमी ) िाता येते. िचखलवडे, िटटेघरिडे येणार‍य ् ा एस .टी. निेी िोलेगाठता येते. िोलयािून गडावर दोन तासात पोिचता येते. ३) वाईमागेगडावर येणयासाठी आणखी एि मागग आिे. वाईिून खावली गावी यावे. खावली गावी िेथे एस.टी. थाबते तेथून थोडे पुढे ५ - १० िमिनटे चाललयावर उिवीिडे गडावर िाणारा रसता े धा - एि तासात आपण गडावर येतो. गडाचया िातळािवळ आलयावर आपण िदसतो. अधा गड चढू न गेलयावर थोडी वसती लागते . येथपयगत ं चा रसता िी एि िधी सडि आिे. येथून पुढे पायवाटेन अ डोगरसोडेवरन येणार‍य ् ा वाटेवर येतो . रािणयाची सोय : गडावर रािणयाची सोय नािी. तबंू ठोिून रािता येऊ ििते . पण वारा पचंड असतो. दस ु री सोय मिणिे ओविरीची वसती. िेमतेम पाच-सात घराची िी आिदवासी वसती असली तरी तेथील िेिळाई देवळात दिा-बारा िणाची रिाणयाची सोय िोऊ ििते.िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपणच िरावी. पाणयाची सोय : गडावरील तळयाचे पाणी िपणयासाठी वापरता येऊ ििते. िातळ पायर‍य ् ाचया खाली थोडे पुढे एि गुिा लागते . या गुिेचया िरा पुढे पाणयाचे एि छोटे टािे लागते . यातील पाणी िपणयासाठी उपयुकत आिे. िाणयासाठी लागणारा वेळ : १) रायरेशरवर रसता ते िेिळगड - ३ तास, वैराट गड ििललयाची उंची : ३३४० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर ििला : सातारा शेणी : मधयम वैराट गड िा वाई पातात येणारा ििलला आिे . वाई पासून ८ िि.मी अंतरावर असणारा िा ििलला एिा िदवसात पािून येऊ िितो. पायथयाचया गावापयगत ् ा बसेस व इतर गाडा यामुळे या पिरसरातील भटिंती फारच सोपी आिे . ं िाणार‍य े ं ला तेविा हा पिरसरातील इितिास : वैराटगड िा ििलािार रािा भोि हान अ िरावयाितिातबाधला . ििविाळातिी ििलला िेवळ एि लषिरी ठाणे मिणूनच वापरात िोता . ििवरायानी िेविा वाई पात ििि वैराटगड, पाडवगड िे ििलले देखील सवराजयात सामील िरन घेतले . पुढे १८१८ मधये ििलला इगंिानीगडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडमाथा फारच लिान आिे. गडावर थोडाफार पमाणात िािी पडकया वसतूंचे अविेष आिेत. पवेिदाराचया डावया बािूस िडाचया खालचया बािूस पाच ते सिा टािी आिेत . उिवया बािूस छोटी गुिा आिे. साधारणतः २० ते २५ पायर‍य ् ा चढू न आपण गडावर पोिचतो . डावया िातालाच मारतीचे मंिदर आिे. तर मंिदराबािेर सुदा मारतीची एि मूती आिे. आिुबािूला िािी पमाणात चौथरे िदसतात. गडाची तटबदंी अिूनिी बर‍य ् ाच पमाणात िाबूत आिे. गडावर एि सदर आिे. ितची रं दी साधारण १० फूट आिे . गडाचया पवेिदाराचया िवरद िदिेला िडामधये एि खाच आिे हातून मिसव गावािडे े अविेष उतरता येते. तयाचया िवळच एि उंचवटा आिे. तेथे दगडावर असपष असे िलखाण आिे . गडाचया आिुबािूला अनि इतसथतः पसरलेले आढळतात. थोडे िोधिायग िेलयास आणखी िािीतरी सापडू ििेल . गड िफरणयास १ तास लागतो.

गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी दोन वाटा आिेत. तयासाठी वयािवाडीला पोिचावे. वाई सातारा मागावर ४ िि.मी वर िडेगाव पूल येथे उतरावे . येथून वयािवाडी या गावात यावे. गावातून गडावर े /२ तास गड गाठणयास लागतो. तर पििलया िाणयास दोन वाटा आिेत. एि वाट चागली मळलेली आिे. मात िी िरा िफरन िाते. तर दस ु री वाट डावया बािूचया नािाडावरन िाते. साधारणतः या वाटेन १ वाटेन १ े तास लागतो. पुढे दोनिी वाटा एित िमळतात आिण १० िमिनटे गडमाथा गाठणयास लागतो . िेवटचया टपपयावरची वाट पचंड िनसरडी आिे. वयािवाडीचया िवरद बािूस 'मिसव' नावाचे गाव आिे. या गावातून सुदा एि वाट आिे. मात िी वाट खूप िनसरडी आिे.रािणयाची सोय : गडावरील मारती मंिदरात अंदािे ८ ते १० िणाची रािणयाची सोय िोते . िेवणाची सोय : गडावर गगनिगरी मिारािाचे ििषय राितात. तयाचयािडे २ - ४ िणाची िेवणाची सोय िोते . िासत लोि असतील तर िेवणाची सोय आपणच िरावी.पाणयाची सोय : बारमािी िपणयाची सोय आिे. पवेिदाराचया डावीिडे ५ ते ६ िपणयाचया पाणयाचया टािी आिेत . िाणयासाठी लागणारा वेळ : एि ते दीड तास वधगनगड ििललयाची उंची : १५०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा - फलटण ििला : सातारा शेणी : सोपी िा ििलला सातराचया मिादेव डोगर रागेवरील भाडलीिु ंडल नावाचा िो फाटा आिे तयावर िोरेगाव व खटाव तालुकयाचया सीमेवर िोरगावचया ७ मैलावर व साताराचया ईिानयेस १७ मैलावर बाधलेला आिे .ििललयाला लागूनच असलेलया लालगून व रामेशरवर हा दोन डोगरावरन ििललयावर तोफाचा चागला मारा िरता येत असे. े े ं ला तयानतंर औरगंिेबान आ इितिास सन ५ मे ७०१ मधये मोगलानी पनिाळा ििि पलेल-यातील कयसाताििललयािडे वळवले .मोगल सरदार फतेउललाखान यान स ललािदलािी '' बादििानी खटावला छावणी े ं .िुिदरीिदली ं ून घेता येतील .'' औंरगिेबान म िरावी मिणिे पावसाळयात चंदन-वदंन व नादिगरी िे ििलले ििि ८ िून ला फतेउललाखान आपलयाबरोबर िािी सैनय घेऊन खटावचया बदंोबसतासाठी े ं लेपराभाव झाला.यानतंर मोगलाची फौि खटावचया ठाणयात िमा िाऊ लागली िोती.आि न उंा िे सैनय वधगनगडाला वेढा घालणार िे िनिित िोत मंिणून गेला.तयान ख टावचेठ.मराठाचा ाणेििि े े.नतंर वधगनगडाचया वधगनगडातील मराठानी ििललयाचया पायथयािी असलेलया वाडातील लोिाना आकमणाची अगाऊ िलपना िदली िोती.जया लोिाना िकय िोते तयानी आपलया बायिामुलाना ििललयात नल े प े ििललेदारान आ ल ा एिविीलफते .तयान य उललाखानािवळपाठवला ालासािगतले ''ििललेदाराला िी पाणाचे अभय िमळत असेल तर तो मोगलाना ििलला दणयास तयार आिे.''फतेउललाखानान िेवनतंी ताबडतोब मानय िेले . फतेउललाखानािडे विील पाठवून ििलला ताबयात देणयाची बोलणी िरणे िा वेळािाढू पणा िोता . मोगलाचा ििललयावर िोणारा िलला पुढे ढिलणे िा तयामागचा िेतू िोता.ििललेदाराने ििललयाचया संरकणासाठी सैनयाची िमवािमव िरणे िा तयामागील िेतू िोता. फतेउललाखान ििललेदार आि येईल उंा येईल मिणून वाट पिात रािीला पण एििी मराठा सैिनि तयाचयािडे िफरिलासुधदा े मराठे मारले गेले अनि े िण िखमी नािी.फतेउललाखानाला मराठयाचा खेळ लकात आला आिण तयान १ े ३ ि ू नरोिीििललयावरिललाचढवला .तयाला मराठानी चोख पतयुतर िदले.पण यात अनि े वाडया िाळून टािलया.या लढाईत मोगलाचे पण अनि े सैिनि पाणास मुिले.िद.१९िूनला राती मराठानी झाले.मोगलानी मराठाचया चाळीस लोिाना िैद िेले .मग मोगलानी ििललयाचया पायथयाचया अनि वधगनगड सोडला.िद.२२ िन रोिी 'मीर ए सामान ' या खातयाचा वयवसथापि अली रिा िा वधगनगडातील मालमता िपत िरणयासाठी गेला.तयान िेिललयातून े ं ाितर मण धानय , चाळीस मण सोरा व बदंि सिािे पच ि ललयाचे 'सािदिगड' नावबदलू असे न ठेवले . गडावरील ु ीची दार ,सिा मोठा तोफा व िबंुरि असा माल िपत िेला .तयाच िदविी औरगंिेबान ि पिाणयासारखी िठिाणे : गडाचे पवेिदार िे पूवािभमुख असून गोमुखी बाधणीचे आिे .आििी ते सुिसथित उभे आिे .दरवाजयापासूनच ििललयाची तटबदंी चालू िोते तर ती संपूणग गडाला वळसा घालून पुनिा ं आिे .या धविसतभ ं ाचया थोडे पुढे गेलयावर तटातून बािेर दरवािाचया दस ु -या टोिािी येऊन पोिचते. िी तटबदंी आििी चागलया िसथितत िाबूत आिे.दरवािातून आत ििरलयावर डावीिडेच एि धविसतभ पडणयासाठी चोरवाट तयार िेलेली आिे . दरवाजयातून आत ििरलयावर समोरच एि माठे टेिाड िदसते .यावर चढू न िाणयासाठी दगडाचया बाधलेलया पाय -या आिेत.या टेिाडावर चढू न िाताना वाटेतच िनुमानाची भग दगडी मूती आिे .पुढे िंिराचे छोटेसे देऊळ लागते.तयाचयाच बािूला िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .पवेिदारापासून टेिाडावर असणा-या मंिदरापयगत ं पोिचणयासाठी १५ िमिनटे पुरतात.टेिाडावर असणारे मंिदर िे गडाची अिधषाती वधगनीमातेचे आिे.मंिदर िीणोधदारीत असलयामुळे सधया रगंरगंोटी िेलयामुळे आिषगि िदसते . मंिदरासमोर फरसबदंी चौथरा बाधलेला आिे.मंिदराचा सभामंडप पिसत आिे. वधगनीमाता नवसाला पावत े ेिाडावरनखालीउतरते े ालीउतरताना असलयामुळे िौल लावणयासाठी भािविाची गदी चालूच असते.मंिदराचया गाभा-यात सुंदर िासवाची मूती िोरलेली आिे मंिदराचया मागचया बािून ट .यावाटेन ख उिवीिडे पाणयाची टािी आढळतात. संपूणग गड िफरणयास एि तास पुरतो. गडावर िाणयाचया वाटा : ििललयावर िाणयासाठी फलटण ििंवा सातारा या दोनिी बािूंनी रसते आिेत. वधगनगड गावातूनच ििललयाची भककम तटबदंी िदसते.आििी ििललयाची तटबदंी चागलया िसथितत िाबूत आिे.पायथयाचया वधगनगड गावातून ििललयावर िाणयासाठी एि पिसत वाट आिे.िी वाट थेट े े भयाआिे गडाचया पवेिदारापािी पोिचवते .या वाटेन ग ड ा च ादरवािागाठणयासअधातासलागतो .वधगनगड गावात ििरताना दोन तोफा आपले सवागत िरणयासाठी मोठा डौलान उ . त १. फलटणमागे फलटणमागेवधगनगड गावात दोन मागानी पोिचता येते. १ - फलटण - मोळघाट - पुसेगाव गाठावे.यामागेपुसेगाव गाव फलटण पासून ४१ िि.मी वर आिे. २ - फलटण - दििवडी मागेपुसेगाव गाठावे यामागेपुसेगाव गाव फलटण पासून

४५ िि.मी वर आिे. पुसेगावापासून साता-यािडे िाणा-या रसतयावर ५ िि.मी अंतरावर वधगनगड गाव फाटा आिे. वधगनगडगाव िे ििललयाचया पायथयाचे गाव आिे .फलटण ते पुसेगाव अिी एस टी सेवा उपलबध आिे . ं रपूर मागावर पुसेगावचया अिलिडे ५ िि.मी वर वधगनगड गावाचा फाटा आिे.सातारा पुसेगाव अिी एस टी २. सातारामागे सातारा - पढ सेवा उपलबध आिे.रािणयाची सोय : गडावरील वधगनीमातेचे मंिदरात अंदािे ८ ते १० िणाची रािणयाची सोय िोते . िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपणच िरावी. पाणयाची सोय : बारमािी िपणयाची सोय आिे. िाणयासाठी लागणारा वेळ : अधा तास संतोषगड ििललयाची उंची : २९०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा - फलटण ििला : सातारा शेणी : सोपी सहादीची मुखय डोगरराग पतापगडापासून तीन भागामधये िवभागली गेलेली आिे.िंभूमिादेव राग ,बामणोली राग आिण मिसोबा राग यापैिी मिसोबा डोगररगंेवर संतोषगड,वारगड,मििमानगड आिण वधगनगड िे ििलले आिेत.िा सवग पिरसर तसा िमी पावसाचाच मात ऊसाचया िेतीमुळे सवग पिरसर सधन झालेला आिे.सवग िठिाणी वीि ,दरूधवनी अिा आधुिनि सुिवधा सुधदा उपलबध आिेत.फलटण चया माण तालुकयात असणा-या या ििललयाना पािणयासाठी दोन िदवस पुरतात.संतोषगडाला ताथवडाचा ििलला असे िी मिणतात. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : आि ििललयाचा दरवािा मात िेवळ नाममातच ििललि राििलेला आिे .दरवाजयामधील पिारेि-याचा देवडा आििी सुिसथितत आिेत.दरवाजयातून आत ििरलयावर समोरच िनूमानाचे टािे आिे .तयाचयाच मागे वाडाचे व घराचे अविेष आिेत.धानय िोठाराचया िभिंत उभया आिेत पण छपपर उडालेले आिे .याचयाच मागचया बािूला एि मोठा खडडा आिे.लाबवरन पाििलयास एखादी िविीरच वाटते मात िवळ गेलयावर समिते िी खाली पाणयाचं टािं आिे आिण टाकयात उतरणयासाठी चक िातळिभिंतला भोि पाडून पाय -या िेलेलया आिेत .ििललयाची पििलया टपपयावर असणारी संरकि तटबदंी , बुरि आििी चागलया े ििललयाची तटबदंी ढासळलेलया आढळतात पण संतोषगडयाला अपवाद आिे.ििललयाचा संपूणग पिरिसथत उभे आिेत.आििमितस अनि पिरसर भटिणयास दोन तास पुरतात.ििलला सा छोटासाच आिे पण तटबदंी ,बुरि असे पािणयासाखे बरेच िािी आिे.गडावरन फार दरूचया पदेिावर निर ठेवता येत असे .पििमेस मोळघाट,दिकणपूवग पसरलेली डोगरराग याच डोगररागेवर सीताबाईचा डोगर व वारगड आिे. े मागानी पोिचता येते .फलटण ते ताथवडे गडावर िाणयाचया वाटा : हा ििललयावर िाणयासाठी फलटण आिण सातारा दोनिी ििरातून िाता येते.ताथवडे ििललयाचया पायथयाचे गाव आिे .ताथवडेला अनि े ा अिी एस टी सेवा दर अधया तासाला उपलबध आिे.फलटण ते ताथवडे िे साधारण १९ िि.मी चे अंतर आिे.साता-यािून पुसेगाव मोळघाटमागेफलटणला िाणा-या बसन त थवडे .पुस लेगाउतरताये ाव ते ते े ताथवडे िे साधारण २३ िि.मी चे अंतर आिे.ताथवडे गावातून ििललयावर िाणयासाठी वयविसथत वाट आिे .या वाटेन ि ि ल लयावरिाणयासअधातासलागतो .ताथवडे गावात 'बालिसधदचे िीणोधदार' िेलेले ं ि तटबदंी तर दस मंिदर आिे.मंिदराचया पायरीवरन सन १७६२ मधये ििललयाचा िीणोधदार िेलयाचे समिते .गड िा तीन भागात िवभागला आिे.पििलया टपपयावर सरक ु -या टपपयावर माचीचा भाग आिण सवात वरचा बालेििललाचा भाग आिे. ििललयावर िाणयाचया वाटेवर एि मठ आिे .या मठाचयाच बािूला एि गुिा आिे.या गुिेत थंड पाणयाचा साठा आिे .एि वािलमिी ऋिषंची मूती आिे.मठाचयाच वरचया बािूला एि दरवािा आिे मात येथपयगत ं पोिचणयासाठी वळसा घालून यावे लागते .मठाचया डावया बािूला िाणारी वाट तटबदंीला िचटिूनच पुढे िाते .पुढे वाटेतच एि छोटेसे देऊळ लागते .येथून वर थोडी उिवीिडे ं ि तटबदंी तर दस सरित िाणारी वाट आपलयाला थेट ििललयाचया दरवाजयातच घेऊन िाते .गड िा तीन भागात िवभागला आिे.पििलया टपपयावर सरक ु -या टपपयावर माचीचा भाग आिण सवात वरचा बालेििललाचा भाग आिे. ििललयावर िाणयाचया वाटेवर एि मठ आिे .या मठाचयाच बािूला एि गुिा आिे.या गुिेत थंड पाणयाचा साठा आिे .एि वािलमिी ऋिषंची मूती आिे.मठाचयाच वरचया बािूला एि दरवािा आिे मात येथपयगत ं पोिचणयासाठी वळसा घालून यावे लागते.मठाचया डावया बािूला िाणारी वाट तटबदंीला िचटिूनच पुढे िाते .पुढे वाटेतच एि छोटेसे देऊळ लागते .येथून वर थोडी उिवीिडे सरित िाणारी वाट आपलयाला थेट ििललयाचया दरवाजयातच घेऊन िाते . रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी . िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपणच िरावी. पाणयाची सोय : ििललयावर िपणयाचे पाणी नािी. िाणयासाठी लागणारा वेळ : ताथवडे गावातून अधा तास.

वारगड ििललयाची उंची : ३००० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा - फलटण ििला : सातारा शेणी : सोपी माणागंगा नदी ििथे उगम पावते तया सीताबाईचया डोगरात डावया िुिीवर एि ििलला आिे तयाचे नाव आिे वारगड .ििलला माण तालुकयात दििवडीचया ईिानयेस २० मैलावर आिे. इितिास : े ००लोि ं यान २ ििलला ििवरायानी बाधला असे सागतात.या ििललयाचा ििललेदार परभूिातीचा िोता.२०० पिारेिरी व बरीच ििबदंी ििललयावर िोती.१८१८ मधये सातारचया रािाचया फडणीस िवठलपत पाठवून दस ु -या बािीरावािडून घेतला . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििलला िा दोन भागात मोडतो.एि गडाची माची तर दस ु रा बालेििलला. १. वारगड माची ििललयाचया माचीवर गेलयावर समिते िी गडाचा घेरा िेवढा मोठा आिे .ििललयाची माची िी संपण ू ग तटबदंीवेषीत आिे.आििी ती ब-याच मोठा पमाणावर िाबूत आिे. बालेििललयावर िाणारा मागग िा या माचीतूनच पुढे िातो.या माचीत ििरणयासाठी पूवी ५ दरवािे िोते .मात स िसथितला दोनच ििललि आिे िगरवी िाधववाडी या मागेमाचीत पवेि िरणारी वाट एिा दरवािातून वर येते .तर मोगळ -घोडेवाडी े अविेष आिेत.दोन ते तीन पाणयाची टािी,तळी सुधदा आिेत.माचीवर भैरोबाचे िीणोधदारीत मंिदर सुधदा आिे.मंिदर माचीत पवेि िरणारी वाट दस ु -या दरवािातून वर येते. माचीवर घराचे ,वाडाचे अनि े पिसत असलयान य े थ ेरािणयाचीसोयिोऊििते .संपूणग माची िफरणयास दोन तास लागतात. २. बालेििलला िगरवी िाधववाडीतून माचीवर येणारा रसता दरवािातून पुढे गेलयावर दोन भागात िवभागला िातो.उिवीिडे आिण डावीिडे िाणरा रसता माचीवरील घोडेवाडीिडे िातो तर सरळ वर िाणारी वाट १५ े ाधूनिाढलेली िमिनटात बालेििलयाचया पवेिदारापािी येऊन धडिते .दरवािाची तटबदंी आििी िाबूत आिे.बालेििलयावर पोिचलयावर समोरच एि सदरेची इमारत आिे .आि ती पूणगपणे नवयान ब आिे.समोरच पाणयाचे टािे व एि िविीर आिे .िविीर ब-याच पमाणात बुिलेली आिे. ििललयावरन समोरचा पिरसर पािीला िी आपलयाला िाणवते िी ििलला ििती मोकयाचया िठिाणी वसलेला आिे .समोरच िदसणारा सीताबाईचा डोगर , मिादेव डोगरराग िा पिरसर िदसतो.संतोषगडवरन सीताबाईचया डोगरातून एि वाट वारगडावर येते. े मागग आिेत. वारगड मुखयतः दोन भागात िवभागला आिे.एि गडाची माची यावर घोडेवाडी गडावर िाणयाचया वाटा : वारगडावर िायचे असलयास फलटण गाठावे.फलटण पासून ििललयावर िाणयास अनि नावाची वसती आिे. तर दस ु रा वारगडाचा बालेििलला. बालेििललयात िाणयासाठी माचीतूच िावे लागते.माचीत िाणयासाठी दोन मागग आिेत एि गाडीरसता आिे िो थेट माचीत िातो तर दस ु रा मागग मिणिे पायवाट िी थेट ििललयावर घेऊन िाते. १. फलटण ते िगरवी फलटण ते िगरवी अिी एस टी सेवा उपलबध आिे .िगरवीतून ५ ििमी अंतरावर असणारा िाधववाडा गाठावा.िाधववाडा िे ििललयाचया पाययाचे गाव आिे.येथून वारगड माचीवर िाणयास २ तास लागतात.माचीतून बालेििललयावर िाणयास २० िमिनटे पुरतात. २. फलटण दिीवडी फलटण दिीवडी रसतयावर फलटण सोडलयानरं २० ििमी अंतरावर मोगळ नावचा फाटा लागतो.या फाटापासून एि िधा गाडीरसता थेट माचीवरील घोडेवाडी वसतीत घेऊन िातो.मोगळ ते घोडेवाडी अंतर १५ िि.मी चे आिे. फलटण दिीवडी रसतयावर फलटण सोडलयानरं २६ ििमी अंतरावर बीिवाडी नावचे गाव लागते.या गावातून एि िधा गाडीरसता थेट माचीवरील घोडेवाडीत िातो.पुढे िा रसता वर सागितलेलया रसतयाला येऊन िमळतो. रािणयाची सोय : वारगडाचया माचीवर असणा-या भैरवगडाचया मंिदरात १०० लोिाची सोय िोते..िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपणच िरावी.पाणयाची सोय : माचीवर बारामिी िपणयाचे पाणयाची टािी आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : िाधववाडीतून दोन तास लागतो.िाणयासाठी उतम िालावधी : सवग ऋतुत िाता येते. मििमानगड ििललयाची उंची : ३००० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सातारा - फलटण ििला : सातारा शेणी : सोपी ििलला माण तालुकयात दििवाडी नावाचया खेडाचया पििमेला ५.५० मैलावर िििदबुदि ु खेडात येतो.सातारा ििलहातील माण तालुिा िा िमी पावसाचा तयामुळे पावसाचे दिुभगक याचया पाचवीला पुिलेलं . इितिास :

साताराचया पूवेिडील पाताचे संरकण िरणयािरीता ििवरायानी िे ििलले घेतले तयापैिीच एि मििमानगड. पूवी ििललयाचया रकणािरीता मिार रामोिी िमळू न ७५ इसम ठेवलेले िोते .ििललयाचा िवालदार आिण सबनीस याची इनामे आपिी वि ं ि पाटील व िुळिणी याचयािडे चालू आिे . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडाचया पविदाराचया चौिटीतच ितीचे सुंदर ििलप िोरलेले आिे. पविदारातून आत ििरलयावर समोरच िनुमानाचे िबनछपपराचे देऊळ िदसते.तयाचया समोरच बुरिावर िाणयासाठी िेलेलया पायया िदसतात .येथून थोडे पुढे गेलयावर समोरच पाणयाचे सुदं र तलाव आिे .तलाव ब-यापैिी खोल आिे.या तलावाला बारामिी पाणी असते.तयाचयाच बािूला वाडाचे भनाविेष िदसतात.येथून संपूणग गडाची तटबदंी निरेस पडते .गडाचया ईिानयेस गडाची एि सोड लाबवर गेलेली िदसते.या सोडेला पिडून एि डोगरराग पुढे गेलेली आिे .या सोडेवर थोडेफार वाडाचे अविेष िदसतात.ििललयाचया पवेिदाराचया आिुबािुला असणारी तटबदंी चागलया िसथितत िाबूत आिे.गड िफरणयास साधारण अधातास पुरतो ििललयावरन वधगनगड,ईिानयेिडे असणारा मोळ घाट असा सवग पिरसर िदसतो. ं रपूर मागावर पुसेगावचया पुढे १२ िि.मी अंतरावर असणा-या मििमानगड फाटावरन पुढे िातो.दििवडी िडून गडावर िाणयाचया वाटा : १. मििमानगड गाव मागे ििललयावर िाणयाचा मागग िा सातारा - पढ साता-यािडे येणा-या रसतयावरन सुधदा मििमानगड फाटावर उतरता येते. मििमानगड फाटावरन मििमानगड गावात िाणयास वीस िमिनटे लागतात.फलटण -दििवडी मागेसातारा गाडी ििंवा सातारा ं रपूर िाणारी गाडी देखील मििमानगड फाटापािी थाबते.मििमानगड गावातूनच ििललयावर एि पायवाट िाते.या वाटेन ग े पुसेगावमागेपढ डगाठणयास२५ िमिनटे पुरतात.गडावर चढताना तयाचया अभेपणा पतयेि कणोकणी िाणवत असतो.गावाचया ििलापिरषदेचया िायालगया समोरनच एि वाट गडावर िाते.वाट थेट पविदारातच घेऊन िाते .पविदाराचे बुरि आििी चागलया अवसथेत आिेत.रािणयाची सोय : ििललयावर नािी. िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपणच िरावी.पाणयाची सोय : गडावर नािी.िाणयासाठी लागणारा वेळ : मििमानगड गावातून अधातास.िाणयासाठी उतम िालावधी : सवग ऋतुत िाता येते. नगर ििला ििरिंदगड ििललयाची उंची : ४००० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः माळिेि ििला : नकर शेणी : मधयम ििरिंदगड मिणिे नगर ििलहाचे मिाबळेशरवरच ! ठाणे, पुणे आिण नगर याचया सीमेवर माळिेि घाटाचया डावीिडे उभा असणारा अिसत पवगत मिणिे ििरिंदगड. एखांा सथळाचा अथवा गडाचा ििती िविवध पिारे अभयास िरता येतो याचा सुरेख नमुना मिणिे ििरिंदगड. या गडाचा इितिास िुतूिलिनि तर भूगोल िा िवसमयिारि आिे . इतर सवग ििललयाना मोगल अथवा मराठे याचया इितिासाची पाशरवगभूमी आिे तर ििरिंदगडाला तर दोन चार ििार वषापूवीची पौरािणि पाशरवगभूमी लाभली आिे . ै िगगि संरकण लाभलेलया या ििरिंदगडाचा उललेख पाचीन अगीपुराणात व मतसयपुराणात आढळतो. १७४७-४८ साडेतीन ििार वषािन ू िी पाचीन असलेलया चिबुािूंनी तुटलेलया रौदभीषण िडेिपारीनी नस े मधये िा ििलला मराठानी मोगलािडू न घेतला आिण ििललेदार मिणून िृषणािी ििंदे याची िनयुकती िेली . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : टोलारिखंडीचया वाटेन ग ड ावरआलयावरआपणरोिीदास ििखरापािी पोिचतो. येथून तास दीड तासात आपण तारामती ििखरापािी पोिचतो. पायथयािीच ििरिंदेशरवराचे मंिदर आिे. ििरिंदेशरवराचे मंिदर : तळापासून या मंिदराची उंची साधारणतः सोळा मीटर आिे. ं आिे. या पािाराचया िभत ं ीसमोरच एि दगडी पूल आिे. या पुलाचया खालून एि ओढा तारामती ििखरावरन वाित येतो यालाच 'मंगळगंगेचा उगम' असेिी मिणतात. पुढे िी मंिदराचया पागणात पािाराची िभत े गुिा आिेत. िािी गुिा रिाणयासाठी योगय आिेत तर िािी गुिामधये पाणी आिे . या गुिामधील पाणी थंडगार व अमृततुलय आिे. नदी पायथयाचया पाचनई गावातून वाित िाते. मंिदराचया आवारात अनि मंिदराचया मागे असणाया गुिेमधये एि चौथरा आिे . या चौथ-यात ििमनीत खाली एि खोली आिे. यावर पचंड ििळा ठेवली आिे . या खोलीत 'चागदेव ऋषीनी' चौदािे वषग तप िेलं आिे असे सथािनि गाविरी सागतात. 'ििे चौितसे बारा । पिरधावी संवतसरा । मागगििर तीि (तेरि) रिववार । नाम संखय ॥ ििरिंदनाम पवगतु । तेथ मिादेव भकतु । सुरिसधद गणी िवरयातु । सेिविे िो ॥ ििरिंद देवता ॥ मंगळगंगा सिरता । सवगतीथग पुरिवता सपतसथान । बमिसथळ बमि न संडीतु । चंचळ वृकु अनतंु । िलंगी िगनाथु । मिादेओ ॥ िोतीथािस तीथग । िेदारािस तुििनाित । आिण केती िनमाितबध ं ु ं ीवर आढळतात. शी चागदेवानी येथे तपिया िरन 'ततवसार' नावाचा गंथ िलििला. येथील एिा ििलालेखावर, चकपाणी वटेशरवरनदंतु । िा॥ ' िे चागदेवािवषयीचे लेख मंिदराचया पािारात , खाबावर , िभत ं आिे. या छोटा मंिदरासमोरच एि भग अवसथेतील मूती आिेत. तयातील तसय सुतु वीिट देऊ ॥ अिा ओळी वाचता येतात. मंिदराचया पवेिदारासमोरच एि छोटे मंिदर आिे . यातिी मिादेवाची िपड े े पाषाणावर रािा ििरिंद डोबायाचया घरी िावडीन प ा ण ी भ रतअसले . िेदारेलशापसं रवराची गिचितति गुिा :ेलमंाआिे गळगंगेचया पवािाचया िदिेन ग े ल य ावरडावयािातासएिगु . यालाच िालागते ं र चार खाबावर तोलली िोती पण सःिसथतीला एिच खाब िाबूत िेदारेशरवराची गुिा असेिी मिणतात . या गुिेत १ मीटर उंच आिण २ मीटर लाब असे ििविलंग आिे. यात िमरभर पाणी आिे. िी गुिा खरत ं ीवर ििवपूिनाचा पसंग िोरलेला आिे. या ििविलंगाला पदिकणा घालावयाची असलयास बफगतुलय पाणयातून िावे लागते . तारामती ििखर : आिे. याच गुिेत एि खोलीिी आिे.खोलीचया डावया िाताचया िभत तारामती ििखर गडावरील सवात उंच ििखर आिे. साधारणतः उंची ४८५० फूट . ििखराचया पोटात एिूण सात लेणी आिेत . तयापैिी एिा गुंफेत गणेिाची सुमारे साडेआठ फूटाची भवय आिण सुंदरमूती े गुिा आिेत . यातिी रािणयाची सोय िोते. गुिेचयासमोर उभे राििलयावर डावीिडे िाऊन पुढे वर िाणारी वाट आपलयाला अधया तासाचया चढाईनतंर तारामती आिे. याच गणेिगुिेचया आिुबािूला अनि े गोमुख आढळतात. माथयावर दोन ते तीन ििविलंग ििखरावर घेऊन िाते . या ििखरावरन समोरच िदसणारे िगंल, घाटावरचा आिण िोिणातील पदेि नयािाळता येतात. ििखरावर िाताना वाटेत अनि आढळतात. िोिणिडा : िोिणिडा मिणिे ििरिंदगडावरील सवात मोठे आिषगण . िोिणिडा मिणिे िगयारोििाना आिषगणाचे सथान . अधया ििलोमीटर पिरघाचा , वाटीसारखा अधगगोल आिाराचा िाळाििभन रौदभीषण िोिणिडा िा एिमेवािदतीय असावा. िडाची सरळधार १७०० फूट भरेल . पायथयापासून िडाची उंची साधारणतः ४५०० फूट भरते . संधयािाळचया वेळी सूयासताचा नयनरमय सोिळा या िडावरन पिाणयात िो आनदं आिे तो अवणगनीयच आिे . १८३५ मधये िनगल साईकसला येथे इदंवरि िदसले. येथील िनसगगसौदयावर लुबध िोऊन एिा तरणान य े ा ि डावरनउडीघेतलीतयाचया नावाची संगमरवरी पाटी येथे आिे. गडावर चिापाणयाची व िेवणाची सोय िोते . पावसाळयात मात या गडाचे सौदयग िािी औरच असते. वनसपतीची िविवधता या गडाएवढी इतरत िुठेिी आढळणार नािी .

िरवदं, िारवीचया िाळी , धायटी , उकी, मदवेल, िुडा , पागळी, िेिळ, पानफुटी , गारवेल इतयादी वनसपती येथे आढळतात. या भागातील पाणीवैभव मात िििा-यामुळे बरेच िमी झाले आिे . तरीिी िोले , तरस, रानडुिरे , िबबळया, ससे, भेिर, रानमािरे इतयादी पाणी आढळतात. गडाचे सवोध ििखर तारामतीवरन नाणेघाट, िीवधन, रतनगड, िाताबाईची िखंड , आिोबाचा डोगर, िळसूबाई, अलंग, मदन, े ं री' िुलंग , भैरवगड, िडसर आिण चावड ं िा पिरसर िदसतो. अिा त-िेन अ प ितमिनसगग'सटेौदयानन िसगचे ी टले पढ लाििरिं ठरतो. दगड े गडावर िाणयाचया वाटा : ििरिंदगड पूणग पािवयाचा असलयास दोन ते तीन िदवसाची सवड िवी. गडाचा घेरा फार मोठा असलयान ग ड ा वरिाणयाचयावाटािीफारआिे . िखरेशरवर गावातून वाटत : सवात े ेणयासाठीपुणयािूनआळेफाटा पचिलत असणारी वाटिी िखरेशरवर गावातून गडावर येते. या वाटेन य मागेअथवा िलयाणिून मुरबाड-माळिेि घाट मागेखुबी फाटास उतरावे. खुबी फाटावरन धरणावरन चालत गेलयावर ५ िि.मी. अंतरावर िखरेशरवर गाव लागते .ििरिंदगडावर िाताना िखरेशरवर गावातून अदमासे एि िि.मी. अंतरावर िखरेशरवराचे पाचीन ििवमंिदर आिे. िे मंिदर अिरावया ितिातील यादविालीन मंिदर आिे . मंिदराचया बािेरील सभामंडप छताला ििलप पटीिा बसवलेले आिे. आतील गाभारा असलेलया दाराचया माथयावर िेषयायी िवषणू व पिरवाराचे अपितम िोरीव ििलप आिे. मूषिवािन गणेि-गणेिानी ं वािन बह -सरसवती, मयूरवािन सिंद-षषी, नरवािन िुबेर -िुबेरी , मिरवािन मिर-रित, अिा ,वृषभवािि िीव-पावगती , िस े िोरीव पितमा येथील पाषाणावर आढळतात. या मंिदराला 'नागेशरवराचे मंिदर' असेिी मिणतात. या गावातून दोन वाटा गडावर अनि िातात. अ. एि वाट िी टोलार िखंडीतून गडावर सुमारे ३ तासात मंिदरापयगत ं पोिचते . ब. दस ु री वाट िी रािदरवािाची वाट े े आिे. िी वाट पूवी पचिलत िोती. आता मात वाटाडाििवाय या वाटेन ग डावरिाऊनये . या वाटेन आ पणगडाचयािुनर े दरवाजयापािी पोिचतो. या मागान ि ा त ा न ा ग ा व ा तीलिवििरीतू . नपाणीभरनघेतलेपािििेिारणवाटेतिुठेचपाणीनािी नगर ििलहातून : ििरिंदगडावर िाणयाची एि वाट िी नगर ििलहातून आिे. यासाठी मुबं ई-नाििि िमरसतयावरील घोटी या गावी उतरावे. ितथून संगमनरे मागावरील रािूर या गावी यावे. रािूरवरन गडावर दोन मागानी चढाई िरता येते. अ. रािुर-पाचनई अिी बससेवा उपलबध आिे. िे अंतर सुमारे २९ िि.मी. भरते. पाचनई िे गडाचया पायथयाचे गाव असून येथून गड गाठणयास सुमारे ३ तास लागतात. वाट फारच सोपी आिे. पाचनई ते ििरिंदेशरवराचे मंिदर िे अंतर सुमारे ६ िि.मी. आिे. ब. िललीच रािूर ते टोलारिखंड अिी खािगी वािनसेवा उपलबध झाली आिे. रािूर, अंबीट, पाचनई, मूळा नदीचया खो-यातून , घनचकर या बालेशरवर रागेतील टेिाडास वळसा घालून िी वाट टोलारिखंडीत पोिचते . िी वाट सरळ एि तासात टोलारिखंडीत घेऊन िाते. समोरच एि वयाघििलप आढळते. येथून वर िाणारा रसता िा दमछाि िरणारा आिे. येथून २ तासात मंिदरात पोिचता येते. ं ु िा सावणे- बेलपाडा - साधले असा घाटमागग : गड सर िरणयासाठी एि सावणे- बेलपाडा - साधले असा घाटमागग आिे. परत े स ं या मागग फारच अवघड असलयान प त र ा रोिणाचेत.त अवगतअसले मागेयेणयासाठी लयानीचिामागग िलयाण -अवलंबावा मुरबाडमागेमाळिेिघाट चालू िोणयापूवी सावणेगावात उतरावे. येथून 'बेलपाडा' या िोिणिडाचया पायथयाचया गावात यावे. े े येथून िडातून िाढलेलया साधले घाटाचया सिाययान ि ो िणिडाचयापठारावरिाताये . या वाटेन म ते ं िदरगाठणयाससुमारेदीड िदवस लागतो. या वाटेलाच 'नळीची वाट' असेिी मिणतात. रािणयाची सोय : गडावर ििरिंदेशरवर मंिदराचया मागचया गुिेत आिण गणेिगुिा व आिुबािूचया गुिेत रािता येते .िेवणाची सोय : िेवणाची सोय गडावर िेवणाची सोय उपलबध आिे .पाणयाची सोय : पाणी िवपुल पमाणात उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : िखरेशरवर मागे४ तास तर पाचनई मागे३ तास लागतात नाििि ििला सालेर ििललयाची उंची : १५६७मी ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सेलबारी-डोलबारी ििला : नाििि शेणी : सोपी मिाराषटात िसा सवात उंच ििखराचा मान िळसूबाईचा,तसा गडििललयामधये सवािधि उंचीचा मान सालेरचा.बागलाण िा मोकगंगा आिण अकगंगा या नामुळं समृधद झालेला पदेि.येथील भूमी तिी सुिपिच तयामुळे येथील लोिाचे रिाणीमान तसे थोडे उंचावलेले.तरीिी डोगरी भागात िोिण ,िभलल सारखया िािी आदीवासी िमाती रिातात. सालेर गडाचा घेरा साधारणपणे ११ िि.मी.असून वयापलेले केत ६०० िेकटर आिे .

ं लेलया पृथवीचे दान िरन सवतःसाठी भूमी िमळवणयासाठी सागराला मागे िटवायला तयानी बाण सोडला तो याच भूमीवरन.असे पौरािणि इितिास :सालेर गड िा परिुरामाची तपोभूमीमिणून पिसद आिे .ििि ं ू न घेतला .तया सथान असलेलया सालेरचे ििविालीन इितिासातील सथान देखील मितवाचे आिे , ते येथे झालेलया पिसद लढाईमुळे. ििवरायानी १६७१ मधये बागलाण मोििम िाढली आिण सालेर ििि मोििमेची वाता िदललीचया पातििाला िमळाली .ते एिून पातििा िषी झाला ,िन मिणाला ,'िाय इलाि िरावा ,लाख लाख घोडाचे सुभे रवाना िेले ते बुडवले नामोिरम िोऊन आले . आता िोण पाठवावे ' तेविा पातििाने 'ििवािी िोवर ििवत ं तोवर िदलली आपण सोडीत नािी' असा िवचार िेला आिण इखलासखान व बिोलोलखान े े यास बोलावून वीस ििार सवारािनिी सालेरीस रवाना िेले .मग इखलासखानान य ऊनसाले . िेरवतग लावेमढानाघातला िेविा रािाना िळले तेविा मोगलाईत पाठवलेले आपले सरनौबत पतापरावाना िासूदािरवी िळिवले 'तुमिी लषिर घेऊन सालेरीस ं पेिवयानािी ििमािनिी रवाना िेले . ' िे इिडून येतील तुमिीिी िाऊन बेलोलखानास धारन चालिवणे आण िोिणातून मोरोपत वरघाटी िोिणातून येणे असे दत ु फा चालून येऊन गिनमास गदीस िमळवणे ' अिी पते पाठिवली.तयापमाणे एिीिडून पतापराव तर दस ु रीिडून पेिवे , उभयता सालेरीस आले,आिण मोठे युधद झाले . सभासद बखरीत याचा उललेख् खालील पमाणे आढळतो ''चार पिर िदवस युधद िािले मोगल, पठाण, रिपूत, तोफाचे, िती, उंट आराबा घालून युधद िािले. युधद िोताच पृथवीचा धुराळा असा उडाला िी , तीन िोि औरस चौरस ,आपले व परिे लोि माणूस िदसत नविते . िती रणास आले दत ु फा दिा ििार माणूस मुदा िािले पूर वििले.रकताचे िचखल िािले.तयामधये रतो लाबले ,असा िदगम िािला. मराठानी इखलासखान आिण बेलोलखानाचा पाडाव िेला . युधदात पचंड पमाणावर िानी झाली. या युधदात ििवरायाचया एि लाख २० ििार सैनयाचा समावेि िोता,पैिी १० ििार माणसे िामीस आले. सिा ििार घोडे ,सिा ििार उंट, सववािे िती तसेच खििना ,िडिवािीर ,िापड ं पेिवे आिण पतापराव अिी अफाट मालमता ििवरायाचया िाती आली. या युधदात मावळयानी पराकमाची िथग िेली . मोरोपत सरनौबत यानी आणीबाणी िेली . सूयगराव िािडे याना पराकम गािवताना आपला देि ठेवावा लागला. ते तोफेचा गोळा लागून पडले. 'सूयगराव िािी सामानय योधदा नविे . भारती िैसा िणग योधदा तयाचा पितमेचा,असा िूर पडला.' िवियाची बातमी ं पेिवे, ििवरायािडे गेली रािे खूप खूि झाले .खबर घेऊन आलेलया िासूदाना सोनयाची िडी आिण पतापराव सरनौबत ,मोरोपत ं ोिी पत ं याना अपार बकीस आिण दवय देणयात आले.िा पराभाव िदललीचया बादििाचया ििविारी लागला िी आनदंराव ,वयि े सभासद मिणतो - पातििा असे िषी िाले .'खुदान म ु स ल म ा नाचीपातिािीदर . आता ू िरनििवािीसचिदधलीअसेवाटते ििवािी अगोदर आपणास मृतयु येईल तर बरे. आता ििवािीची िचंता िीवी सोसवत नािी.' असे बोिलले. मोगलाचया सैनयािी समोरासमोर लढाई िरन तोपयगत ं मिारािाना िविय पापत झाला िोता ,तयात सालेरचा िविय पथम मानावर िोता.असा मोठा िविय यापूवी िधािी िमळाला नविता.या युधदात मिारािाचया लोिानी दाखवलेलया युधदिौिलयाची व िौयाची ििती चिि ु डे ं लयावर तयासमोरील मुलेर ििलला मराठानी ििि ं ला आिण संपूणग पसरली आिण तयाचा दरारा अिधिच वाढला .सालेर ििि बागलाण पातावर तयानी आपला िि बसवला.तयामुळे सुरत ििरास िायमची दिित बसली. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : वाघबंे मागेगडावर आलयास उिवीिडे आिण सालेरवाडीिून गडावर आलयास डावीिडे वळलयास पाच ते दिा िमिनटाचया अंतरावर िािी भग पावलेलया मंिदराचे अविेष आढळतात. पुढे थोडयाच अंतरावर पाणयाची दोन टािी असून समोर गंगासागर तलाव दष ृ ीस पडतो. तलावाचया बािुलाच रेणुिा मातेचे आिण गणेिाचे छपपर नसलेले मंिदर आिे . या मंिदराचया िवळू न दोन वाटा फुटतात . उिवीिडे िाणारी वाट सरळ एिा पाणयाचया टाकयापािी घेऊन िाते . टाकयासमोरच एि यजवेदी आिे. िवळच एि मूतीदेखील आिे. मंिदरापासून वर चढत िाणारी वाट आपलयाला तीन गुिापािी घेऊन िाते . गुिाचया समोर मारतीचे मंिदर आिे. या गुिामधये रिाता येऊ ििते . गुिािेिारची वर िाणारी वाट गडाचया अतयुध ििखरावर घेऊन िाते . या ििखरावर शी परिुरामाचे मंिदर आिे. या उंच गडमाथयावर िािीिा ढासळलेलया अवसथेत असलेलया या मंिदरात परिुरामाची मूती व पादि ु ा आिेत, आिण िोडीला भान िरपून टािणारा िनसगग. येथून आिूबािूचया पदेिाचे िविगंम दशृय निरेस े पडते. येथून संपूणग बागलाण िवभाग िदसतो. िा गड डाग - गुिरात आिण बागलाण याना िोडणा-या वयापारी वाटेवर असलयान स ं रकणदष . समोर दिकण बािूला अिठंा - सातमाळा ृ ामितवाचािोता डोगरातले धोडप, इखारीया िे सुळिे िदसतात . पूवेिडे मागी-तुंगी, ताबोळया, निावीगड, िनुमान टेिडी, मुलेरगड, िरगड, मोरागड आिण सालोटा निरेस पडतात. समोरच िरणबारीचे धरण लक वेधून घेते.गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी पमुख दोन मागग आिेत.वाघाबे मागेः सालरला िाणयासाठी नाििि-सटाणामागेतािराबाद गाठावे.गुिरातमधून यायचे झालयास डाग ििलयातून तािराबादला िाणयास रसता आिे.तािराबादिून मुलेरमागेवाघबं अिी एस.टी.अथवा िीप सेवा देखील उपलबध आिे.वाघबंे गाठलयावर गावातूनच सालेर-सालोटा याचया िखंडीतून सालेरला िाणारी वाट े े आिे.वाटेत िुठेिी पाणी नसून िखंडीपयगत ड ा व रिाणयासाठीसाधारणअडीचतासलागतात .या वाटेन ग ड ा वरिातानाचारदरवािे .ितसर‍य ् ा ते लागतात ं चालणारी वाटचाल दमछाि िरणारी आिे .या वाटेन ग चौथया दरवािाचया दरमयान िडात खोदलेलया १८ते २०गुिा आिेत.चौथया दरवािाचया िमानीवर एि ििलालेख आढळतो. येथून आत आलयावर समोरच एि पठार िदसते.सालेरवाडी मागेः सालेरवाडी िे गाव वाघबंे गावाचया पुढे आिे .सालेरवाडीला दोन मागानी िाता येते.एि सटाणा-तािराबादमुलर-सालेरवाडी असा आिे .सालेरवाडीिून गडावर िाणारी वाट दमछाि िरणारी आिे .या वाटेन स े िादरवािेपार े िरन सुमारे तीन तासानी आपण गडावर पािचतो.वाट मळवलेली असलयान च ू िणयाचीिकयतानािी .या वाटे िुठेिी पाणी नािी .माळदर मागेः गडावर िाणयासाठी असलेली िी वाट फारिी वापरात नािी.िी े े वाट माळदर गावतूनच िाते.सटाणयािून एस.टी.न म ाळदरलािाताये .िी वाट सालेतरे व सालोटा याचया दरमयानचया िखंडीमधून िाते . या वाटेन ग ड ा व रिायलासाधारणतीनतासपु . रतात

रािणयाची सोय : गडावर असलेलया तीन गुिामधये रिाणयाची वयविसथत िोऊ ििते.िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : गंगासागर तलाव व तयाचया बािूस असणारी दोन पाणयाची टािी यातील पाणी िपणयास योगय आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : वाघाबे मागेअडीच तास , सालेरवाडी मागेतीन तास, माळदर मागेतीन तास मुलेर

ििललयाची उंची : ४२९०फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सेलबारी-डोलबारी ििला : नाििि शेणी : सोपी सहादी पवगताचया उतर-दिकण रागेची सुरवात नाििि ििलहातील बागलाणातून िोते. उतरेिडून सुर िोणा -या या सहािदचया रागेला सेलबारी ििंवा डोलबारी राग असे मिणतात. सेलबारी रागेवर मागी-तुंगी सुळिे, निावीगड, ताबोळया असे गड आिेत तर दस ु -या डोलबारी रागेवर मुलेर, मोरागड, सालेर, िरगड, सालोटा िे गडििलले आिेत. पििमेिडील गुिरात मधील घनदाट िगंल असलेला डागचा पदेि आिण मिाराषटातील बागलाण िवभाग याचया सीमेवर िे ििलले वसलेले आिेत . े े बागुलगेड मिणिेच बागलाण. सुपीि, संपन आिण सधन असा पदेि. गुिरात आिण मिाराषटाचया सीमेवरील िा पदेि असलयान य थ ी ल ि निीवनावरगुिरातीआिणमिाराषटीयअ े ेलोिाचीआिथग पभाव पडलेला आिे. पाणयाचे पमाण िासत असलयान ब ा ग ा य त ी ि े त ी मोठापमाणावरचालते . मुलेरचा ििललातयामु िा ळ नाििि ििलहात ििसथतीिीफारचागलीआिे सटाणा तालुकयात आिे. ििललयाचया पायथयािी मुलेर नावाचे गाव आिे . इितिास : मुलेरचा ििलला िा पाचीन ििलला आिे . पूवी ििललयातच गाव वसलेले िोते. मात िालातरान ग े ा वखालीउतरलेआिण पायथयापासून सुमारे २ िि.मी. अंतरावर वसले. िे मुलेर गाव मिाभारतिालीन आिे . याचे नाव िोते रतपूर. या भागात मयूरधवि नावाचा रािा िोऊन गेला आिण गावाला मयूरपूर नाव पडले. तर ििललयाला े ेरचा उलले ं .लाते ं गडअसे मयूरगड िे नाव पडले. औरगंिेबान ि ि ल ल ा ि ि ि पुराणात विायाचेमुनलावऔरग ख येठतेवो.णयातआले मात खातीलायि माििती चौदावया ितिाचया पििलया दििात िमळते. मुलेरचा ििलला बागुल रािानी बाधला. इ.स. १३०८ ते १६१९ पयगत ं बागुलानी येथे राजय िेले . या घराणयाचया नावावरनच पिरसराला बागुलगेड व तयाचा अपभंि बागलाण िे नाव पडले. बागुल रािे िे मुळचे िनोिचे. या बागुल घराणयाचया िाळातच िगपिसद मुलेरी मूठ बनवणयात आली. या घराणयात एिूण ११ रािे झाले . या रािाना बिििी िी पदवी िोती. िवियनगरमधये ििदं स तापसथािपतिोणयापूवी ू े े े िितीतरी अगोदर बागलाण मधये ििदंस व ि ा ख ा न देिाचे . तयान राजयििि म ं लेतेविापतापििाबिििीबागलाणचारािािोता ोगलाचेस . ावग पुढभे ौमतवपतिरले िािििानिी या ू ता पसथािपत िोती. अिबरान ि े ेले औरगंिेबाची दिकणेचा राजयपाल मिणून नमेणूि झाली. इ.स. १६३८ मधये मोगलानी बागलाणवर िलला िेला आिण मुलेर ििलला ििि ं ला व तयाचे नाव रािान म ै तीपू.णिु गसल ंबध ैं १६३६ िनमाणिला औरगंगड असे ठेवले . १५ फेबुवारी १६३८ रोिी वैभविाली ििदंंच ु े राजय संपुषात येऊन तेथे मोगलाची सता पसथािपत झाली . मुलेर िी बागलाणची परपंरागत रािधानी. ििललयावर मिमंद ताििर याची े े ाििराबादअसे नमेणूि पथम ििललेदार मिणून झाली. या ताििरन म ु ल े रि व ळ त ा िीरनावाचे . इ.स.गाववसवले १६६२ मधये वतयाचे मुल िेरालातरानत ििललयामधील सैिनिानी नामिरणझाले अपु-या पगारासाठी बड ं िेले . दस ु -या सुरत लुटीनतंर ििवािी मिारािानी बागलाण मोिीम उघडली. यामधये तयानी सालेर, मुलेर व इतर ििलले सवराजयात सामील िरन घेतले . मराठानी १६७१ मधये पथम मुलेरवर िलला िेला पण ििललेदारान त े ोथोपवू.नमग धरला मराठानी तयाचा नाद सोडला. मात सालेरचया लढाईनतंर फेबुवारी १६७२ मधये मराठानी मुलेरगड िाबीि िेला . तयानतंर पुनिा ििलला मोगलाचया िातात पडला.पुढे इ.स. १७५२ चया भालिीचया तिानुसार मुलेरसिट खानदेिमधील सवग पदेि मराठाचया िाती आला. यानतंर ितंबि गोिवदं मुलेरचा ििललेदार झाला. पुढे १७६५ मधये ििललयावर गुपतधन िमळालयाचया नोदी पेिवे दफतरात आिेत . अिा रीतीन १ े ५ ि ु ल ै १ ८१८रोिीिाििललािबिटिाचयातावडीतसापडला . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : मुलेरगडाचे पामुखयान २ े भाग े ावीिडे पडतात. एि मिणिे मुलेर माची आिण मुलेर बालेििलला. गणेिमंिदरा पासून २ वाटा फुटतात . एि वाट वर चढत िाते व दस ु -या वाटेला येऊन िमळते . या वाटेन ड गेलयावर १० िमिनटातच सोमेशरवर मंिदर लागते तर उिवीििडे िाणारी वाट आिण गणेिमंिदरा पासून िनघणारी उिवीिडची वाट एित येऊन िमळतात. याच वाटेन थ े ो ड े पुढेगेल.यावरएिपठारलागते पठारापासून दोन वाटा लागतात. वर िाणारी वाट मोती तलावापािी िाते. या टाकयातील पाणी िपणयास योगय आिे. पठारापासून समोर िाणारी वाट रािवाडाचया भग अविेषापािी घेऊन िाते . येथेच एि गुपत दरवािादेखील आिे . रािवाडाचया थोडे खाली आलयावर रामलकमण मंिदर लागते . रािवाडाचया े ेरविरगडयामधीलिखं वाटेन थ े ो ड अं त र चालू.नगे सोमे लयावरमु शरवर मंलिदरािडे िात असताना डलागते वाटेतच डावीिडे ३ मिली चंदनबाव लागते. सधया येथे पचंड झाडी झुडूपे आिेत . सोमेशरवर मंिदर रािणयासाठी उतम िागा आिे. मोती टाकयाचया उिवीिडे वर चढत िाणा-या वाटेन अ े ध ा त ा स चाललयावरआपणबाले . आत गेलयावर ििललयाचयामिादारापािीयेऊनपोिोचतो डावीिडे गुिा आिेत , तर समोरच पाणयाचं टािं आिे. मुलेरगडाचा बालेििलला मिणिे मोठे पठार. बालेििललयावर पोिोचलयावर समोरच पाणयाची ९-१० टािी आिेत. रािवाडाचे भगाविेष, भडग ं नाथाचे मंिदर या सवग गोषी आिेत. भडग ं नाथाचया मंिदराचया वर असणा-या टेिडीवरन खाली उतरलो िी मोरागडािडे िाणारी वाट िदसते . समोरच असणारी मागी-तुंगीची ििखरे, निावीगड, ताबोळया, िनुमानगड लक वेधून घेतात.

गडावर िाणयाचया वाटा : मुलेर ििललयावर िाणयासाठी दोन वाटा अिसततवात आिेत . या दोनिी वाटा मुलेर गावातूनच िातात. मुलेर गाव ते ििललयाचा पायथा यात २ िि.मी. चे अंतर आिे. गावातून २५ िमिनटे चालत पुढे आलयावर डावीिडे एि घर लागते , आिण समोरच वडाचे एि झाड िदसते. झाडापासून सरळ पुढे िावे . दिा िमिनटातच धनगरवाडी लागते. धनगरवाडी वरन िाणारी वाट पिडावी. साधारण ४५ िमिनटानी २ वाटा फुटतात . एि वाट सरळ तर दस ० ि म िनटातमुलेरमाचीवरीलगणेिमंिदराप ु री उिवीिडे वळते .सरळ वाट : सरळ िाणा-या वाटेन २ े े े पोिचतो. या वाटेन ग ड ा व रपवेििरताना३दरवािे . ते सवग ढासळले ललागतात या अवसथेत आिेत. वाट साधी व सोपी आिे. या वाटेन ग ड ा वरपोिोचणयासदीडतासपु .उिवीिडची वाट :रतो े ेरमाचीवरीलगणे उिवीिडचया वाटेन ग े ल य ा व र दोनतासानीआपणमु . या वाटेनिेल ी गडावर पवेि िरताना िमंिदरातपोिचतो ३ दरवािे लागतात. िी वाट िरा दरूची आिे. िी वाट िरगड व मुलेर ििलला

े याचया िखंडीतून वर चढते. या िखंडीतून डावीिडे मुलेर तर उिवीिडे िरगड लागतो. या वाटेन ग डा वरपोिचणयास३तासलागतात .रािणयाची सोय : मुलेरमाचीवरील सोमेशरवर आिण गणेि मंिदरात आिण बालेििललयावर असणा-या गुिेत रािता येते. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : गडावरील मोती टाकयातील पाणी िपणयास योगय आिे. मात िे पाणी फेबुवारीपयगत ं च उपलबध असते .िाणयासाठी लागणारा वेळ : साधारण २ तास गावापासून. साधारण ३ तास िखंडीतलया वाटेने मोरागड ििललयाची उंची : ४४५० ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सेलबारी-डोलबारी ििला : नाििि शेणी : सोपी भौगोिलि दष ृ या पाििले तर मोरागड िा मुलेर ििललयाचाच एि भाग आिे . मोरागड मिणिे मुलेर ििललयाचा दस ु रा बालेििललाच िोय. ं असा उललेख िरणरे एििी िागदपत उपलबध नािी.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडमाथयावर िाताना दस इितिास : इितिासात या गडाचा सवतत ् ा दरवािाचयािवळ एि गुिा आिे. गडमाथा ु र‍य मिणिे एि पठारच िोय.माथयावर दोन ते तीन पाणयाची टािी आिेत.एि सुंदर बाधीव तलाव आिे. दोन तीन वाडाचे अविेष आपले अिसततव िटिवून आिेत. बािी गडावर िािी नािी. गडावरन मुलेरचे पठार व माची,िरगड,मागी-तुंगी,निावीगड,ताबोळया,िनुमान टेिडी याचे िविगंम दशृय िदसतेगडावर िाणयाचया वाटा : मोरागडावर िाणारी एिच वाट आिे. ती मुलेरगडाचया बालेििललयावरन िाते .मुलेरमाचीवर असणार‍य ् ा सोमेशरवर मंिदरापासून वर िाणारी वाटसुदा मोरागडावर िाते.पुढे या दोनिी वाटा एिमेिाना िमळतात. मुलेरगडाचया बालेििललयावर भडग ं नाथाचया मंिदरािडे तोड िरन उभे राििलयावर उिवीिडे वर िाणारी वाट पिडावी. या वाटेन थ े ोडेवर गेलयावर समोरच खाली मोरागडािडे िाणारी वाट िदसते . येथून मोरागडावर िाणयास अधा तास पुरतो. गडावर िाताना तीन दरवािे लागतात. रािणयाची सोय : मोरागडावर रािणयाची सोय नािी मात मुलेर ििललयावर आपण रािू िितो. िेवणाची सोय : आपणं सवतः िरावी.पाणयाची सोय : िपणयाचया पाणयाची टािी आिेत,मात गडावर उनहाळयात पाणी नािी.िाणयासाठी लागणारा वेळ :४५ िमिनटे मुलेर पासून . िरगड ििललयाची उंची : ४४५० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सेलबारी-डोलबारी ििला : नाििि शेणी : मधयम इितिास : इितिासात फारसा या गडाचा उललेख नािी िारण येथे िोणती मोठी लढाई झाली नािी. मुलेर गावात गेलयावर िरगडचे दिगन िोते . समोर िदसणारा मुलेर,डावीिडे मोरागड आिण उिवीिडचा िरगड. या गडाची उंची मुलेरपेका थोडी िासत आिेगडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडमाथा तसा िवसतीणग आिे. गडमाथा मिणिे एि पठारच िोय. या पठारावर िािी तटबदंीचे अविेष आिेत. पाणयाची े दोन टािी आढळतात. एि पडिे मंिदर आिे . वाडाचे िािी अविेष आढळतात. पाणयाचया टाकयामधील पाणी िपणयासारखे नसलयान प ा ण ीिवळअसणे . गडफेरी आ मारताना वशयिआिे पुढे सपाटीवर एि े गुिा आढळते यात िपार भवानीचं मंिदर आिे . बािी गडावर पािणयासारखे िािी नसलयान आ ल य ा म ा ग ानिेखंडगाठूनएितरमुलेरगडावरिावेनािीतर मुलेर गावात िावे . गडफेरीस १ तास पुरतो .गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी सधया एिच वाट अिसततवात आिे. गडावर िाणारी वाट मुलेर गावातून िाते . मुलेर गावातून पुढे आलयावर एि े डाबरी रसता लागतो. या रसतयान व ी स ि म िनटेपुढ.ेगेलएि यावरदोनफाटे डावीिडे िातो फुटतात तर दस ् ा धनगर-वाडीपािी पोिोचते. येथून उिवीिडे वळावे ु रा वडाचया झाडापासून पुढे िातो. िी वाट छोटािा टेिडीवर असणार‍य

आिण थेट मुलेर व िरगड यामधील िखंड गाठावी. येथपयगत ं पोिचणयास दीड तास पुरतो. िखंडीत डावीिडे िाणारी वाट आपलयाला मुलेरगडािडे तर उिवीिडे िाणारी वाट िरगडािडे घेऊन िाते . वाट फारिी मळलेली नसलयामुळे असपष झालेली आिे . या िखंडीपासून गडमाथा गाठणयास एि तास पुरतो. रािणयाची सोय : गडावर रािणयाची सोय नािी.िेवणाची सोय : नािी.पाणयाची सोय : नािी.िाणयासाठी लागणारा वेळ : मधयम निावीगड ििललयाची उंची : ४१०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः बागलाण ििला : नाििि शेणी : मधयम सहादी पवगताचया उतर-दिकण रागेची सुरवात नाििि ििलहातील बागलाणातून िोते. उतरेिडून सुर िोणा -या या सहािदचया रागेला सेलबारी ििंवा डोलबारी राग असे मिणतात. सेलबारी रागेवर मागी-तुंगी सुळिे, निावीगड, असे गड आिेत तर दस ु -या डोलबारी रागेवर मुलेर, मोरागड, सालेर, िरगड, सालोटा िे गडििलले आिेत. पििमेिडील गुिरात मधील घनदाट िगंल असलेला डागचा पदेि आिण मिाराषटातील बागलाण िवभाग याचया सीमेवर िे ििलले वसलेले आिेत. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे या ििललयाला रतनगड असे देखील मिणतात.गडावर िाणयाचया वाटेवर िपणयाचया पाणयाची टािी आिण देवीचे एि मंिदर लागते .गडावर िाताना आपलयाला पाय-या तर लागतात पण दरवाजयाचा मात मागमूसिी नािी. ििललयाचा माथा तसा िनमुळताच आिे.गडावर पाणयाची तीन ते चार टािी आिेत.घराचे िािी अविेष सापडतात.गडाचा सवोध माथा मिणिे एि सुळिाच आिे . तो चढू न िाणयासाठी पसतरारोिण आवशयि आिे .गडमाथा िफरणयास अधा तास पुरतो.गडावरन मागीतुंगी, मुलेर,मोरागड,सालेर आिण िरगड िा पिरसर िदसतो. गडावर िाणयाचया वाटा : १. वडाखेल मागे े निावीगडावर िाणयासाठी तािाराबाद मागेमागीतुंगी गाव गाठावे.मागीतुंगी गावातून १ तासाचया चालीन व डाखे .वडाखे लगावातयावे लपयगत ं डाबरी रसता नािी.तयामुळे पायीच तेधाितरपीट िरावी लागते . वडाखेलमधून पाताळवाडीिडे िूच िरावे .पाताळवाडी िे पायथयाचे गाव आिे. वडाखेल ते पाताळवाडी िे अंतर अधया तासाचे आिे .पाताळवाडीतून एि सरळ वाट ििललयाचया पठारावर गेलेली आिे.या पठारावरन दोन वाटा :फुटतात .एि वाट समोर नािाडावरन वर चढते.िी वाट थोडी िठीण आिे. वाटेन व े र च ढ तानासोपे . वाटे पसतरारोिणिरावे नव े लागते र चढलयावरआपणपाय -यापािी पोिोचतो.दस ु री वाट पठारावरन डावीिडे वळसा घालून पाययापािी िाते . या वाटेला पाणयाची दोन-तीन टािी लागतात.गडावर िाणा-या पाय-या मात िपूनच चढावया लागतात. पाय-यावर माती साचलयाने घसरणयाची िकयता फार आिे.पाताळवाडीपासून गडावर दीड तासात पोिोचता येते. रािणयाची सोय : गडावर रािणयाची सोय नािी.िेवणाची सोय : नािी.पाणयाची सोय : ििललयावर िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : िाणयासाठी लागणारा वेळ पाताळवाडी गावातून दीड तास.िाणयासाठी उतम िालावधी : आकटोबर ते एिपल पयगत ं . मागी - तुंगी ििललयाची उंची : ४००० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः सेलबारी-डोलबारी ििला : नाििि शेणी : सोपी बागलाण सुपीि,सधन आिण संपन असा मुलूख. सहादीचया उतर दिकणेची सुरवात िोते ती या बागुलगेड (बागलाण) िवभागातूनच िोते. येथे असणार‍य ् ा दिुेरी पूवग -पििम रागेला सेलबारी-डोलबारी असे संबोधणयात येते. तािराबादला पोिोचले िी मागी-तुंगीचे दोन सुळिे

आपले लकय वेधून घेतात. मागी-तुंगी िी िैन लोिाची तीथगकेते. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे :गडावर िाणयाचया वाटा : मागी-तुंगीला िायचे असलयास नाििि वरन सटाणामागेतािराबाद गाठावे. गुिरात मधून यायचे झालयास नीलमोरा रेलवेसथानिावरन अिआ ु मागेतािराबाद गाठावे. तािराबाद वरन िभलवाडी पयगत ं येणयासाठी एस.टी. ििंवा बससेवा उपलबध आिे. िभलवाडी िे मागीतुंगीचया पायथयाचे गाव.िभलवाडीमधयेच िैनाची आिदनाथ,पाशरवगनाथ याची मंिदरे आिेत. याला सुदा मागी-तुंगीच मिणतात. मागी-तुंगी सुळकयावर िाणयासाठी गावातूनच रसता आिे. वीस िमिनटे रसतयावरन चालत गेलयावर पुढे पायर‍य ् ा लागतात. सुमारे २००० पायर‍य ् ाचा चढ चढू न गेलयावर आपण एिा िमानीपािी पोिोचतो . येथून डावीिडे गेलो तर मागी आिण उिवीिडे गेलो िी तुंगी.रािणयाची सोय : गावात धमगिाळा आिे. येथे १० ते १५िणाची रािणयाची सोय िोते.िेवणाची सोय : िभलवाडी गावात िेवणाची सोय िोते.पाणयाची सोय : गावातूनच पाणी घेणे आवशयि िारण गडावर पाणी नािी.िाणयासाठी लागणारा वेळ : ३ तास पायथयापासून अचला ििललयाची उंची : ४०४० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः -सातमाळ ििला : नाििि शेणी : मधयम अचला ििलला िा अिठंा सातमाळ िवभागात येतो.तयामुळे नािििमागेअथवा मनमाडमागेिी या ििललयावर िाता येते .गुिरातिून सापूतारा मागेदेखील िाता येते. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ं अरं द आिे तयामुळे गडावर फारसे पािणयासारखेिी िािी अविेष नािीत.गडावर पाणयाची एि दोन पाणयाची टािी आिेत.याििवाय भगावसथेत असणारे छोटेसे मंिदर आिे . गडमाथा गडमाथा अतयत िफरणयास साधारण २० िमिनटे पुरतात. गडावर िाणयाचया वाटा : १. नािििमागे नािििमागेवणी गाठावे.वणीिून एस.टी न िेपपंरी-अचलािडे िायचं .िे अंतर साधारण १२ िि.मी चे आिे.अचला गावात उतरन िपपंरीपाडा गावािडे सरळ चालत िनघावे .िे अंतर अधा तासाचे आिे.िपपंरीपाडा िे अचला ििललयाचया पायथयाचे गाव आ ं िे.गावातून समोरचया डोगरसोडेवरील िखंडीत एि छोटेसे देऊळ िदसते तयाचया िदिेन व े रचढतिावे .देवळापासून डावयाबािूला िदसणारा ििलला े अचला तर उिवीिडे धावत िाणारी सोड थेट अििवंतला िाऊन िमळते .डावया बािून ि ि ल ल याचयानािाडावरनअं .पुढे िी वाट िडा गावरये डावीिडे णारीवाटपिडावी ठेवून तयाला िचटिून वर िाते .पुढे िातळात खोदलेलया पाय-या लागतात.िखंडीतून माथा गाठणयास दीड तास पुरतो. २. बेलवाडी दस ं ििललयाचया पायथयािी असणारे गाव आिे .िी वाट िपपंरीअचला गावामधून येणा-या वाटेला देवळापािी येऊन िमळते. रािणयाची सोय : ु री वाट बेलवाडी गावातून ििललयावर येते.बेलवाडी िे अििवत ििललयावर नािी. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : फेबुवारीपयगत ं िाणयासाठी लागणारा वेळ : िपपंरी अचलामागेअडीच तास. अििवत ं ििललयाची उंची : ४००० ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः -सातमाळ ििला : नाििि शेणी : मधयम अििवत ं ििलला अिठंा सातमाळ िवभागात येतो.तयामुळे नािििमागेअथवा मनमाडमागेया ििललयावर िाता येते .गुिरातिून सापूतारा मागेदेखील िाता येते. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : अििवत ं गडाचा माथा फार मोठा आिे.संपण ू ग माथा िफरणयास १ िदवस लागतो.ििललयाचया सोडा पूवग, पििम ,वायवय आिण ईिानय िडे मोठा पमाणात पसरलेलया आिेत .ििललयाचया इिानय बािूस एि गुिा आिे.पण ती रािणयास अयोगय आिे.दिकण बािूला असणा-या िडामधये एि गुिा आिे.ती रािणयास योगय आिे.गुिेपासून १० िमिनटावरच िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .दरेगावचया बािून िेिललयावर े मोठया पडकया वाडाचे अविेष पडलेले आिेत.यावरन ििलला एि मोठे लषिरीय ठाणे असावे असे वाटते .अनि े िठिाणी पोिचलयावर आपलयाला दोन पडकया दरवािाचे अविेष िदसतात.आिुबािुला अनि े े गुिािोरले ं ीपण आढळतात.याबािूचया वाटेन ि मिादेवाचया िपड ि ल ल यावरयेत.ानाअनि सिसथितला याचा उपयोग लयाआढळतात मात गोठासाठी िोतो.ििललयावर िफरताना दोन ते तीन पाणयाची तळी आढळात.एिा मोठातळयापािी देवीची एि मोठी मूती आिे.िी मूती सपतशुंगी देवीचया मूतीिी सामय असलयासारखी िदसते. गडावर िाणयाचया वाटा : १. नािििमागे नािििमागेवणी गाठावे.वणीिून नादरुी रसतयावरनच ििललयाचे दिगन िोते.वणी नादरुी रसतयाचया अिलिडे १ िि.मी अंतरावर एि ठळि वाट डावीिडे असणा-या डोगरसोडे पयगत ं िाते .डाबरी रसतयापासून येथपयगत ं येणयास १ तास पुरतो.डोगरसोडेवर चढू न गेलयावर आपण एिा िखंडीत पोिचतो . िखंडीतून पिलिडे िाणारी वाट दरेगावात िाते तर समोर िगंलात ििरणारी वाट थेट गडाचया पाय-यापािीघेऊन िाते.िखंडीपासून गडावर िाणयास १ तास पुरतो.

२. िपपंरीअचला मागे दस ं िावे .येथून डावीिडे िाणारी वाट अचला ििललयािडे तर उिवीिडे िाणारी ु री वाट िरा लाबची आिे.वणीिून िपपंरीअचला मागेिपपंरीपाडात पोिचावे.िपपंरीपाडातून समोरचया डोगरसोडेवरील मंिदरापयगत े वाट बेलवाडीत उतरते.येथून बेलवाडी गाठणयास अधा तास लागतो.बेलवाडीतून गडावर िाणयास ठळि वाट आिे.या वाटेन ि ि ल लयावरपोिचणयास२तासलागतात . िाणयासाठी लागणारा वेळ : दरेगावमागेअडीच तास,बेलवाडीमागे२ तास. इदंाई ििललयाची उंची : ४४९० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः -सातमाळ ििला : नाििि शेणी : सोपी नाििि ििलहात सहादीची एि राग सुरगणा पासून चालू िोते आिण चादवडपयगत ं येऊन संपते .पुढे तीच मनमाडचया िवळ असणा-या अंिाईचया पयगत ं िाते.याच रागेला अिठंा - सातमाळ राग मिणतात.चादवड तालुकयात ४ ििलले येतात.रािधोर,िोळधेर,इदंाई आिण चादवड. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडाचया पाय-या चढू न गेलयावर पवेिदाराचया अिलिडेच डावया बािूचया िातळावर एि फारसीतील ििलालेख िोरलेला आिे .पवेिदाराचे अविेष िेवळ आििमितस ििललि आिेत .गडमाथा पिसत आिे. गडमाथयावर गेलयावर डावीिडे वळावे .थोडे पुढे गेलयावर तीन वाटा लागतात.पथम उिवीिडची वाट पिडावी थोडाच अंतरावर िातळात खोदलेलया गुिाची राग ची राग िदसते.या सवग पािून परत मागे िफरावे. नतंर वर िाणारी वाट पिडावी थोडे अंतर चढू न गेलयावर मिादेवाचे मंिदर लागते येथून पुढे िाणारी वाट समोरचया डोगरावर घेऊन िाते .मिादेवाचे दिगन घेऊन परत मागे िफरावे आिण आता डावीिडची वाट पिडावी.थोडे पुढे गेलयावर िातळात खोदलेलया १८ ते २० गुिा लागतात.यापैिी िािी गुिा रािणयासाठी योगय आिेत.िेवटचया गुिेत िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .इदंाई ििललयावरन चादवड,रािधेर,िोळधेर ,धोडप ईखारा िा सवग पिरसर िदसतो. गडावर िाणयाचया वाटा : १. वडबारे मागे चादवडिून रािधेरवाडी िडे िाणारी बस पिडावी.चादवड पासून ६ ििंमी अंतरावर असणा-या वडबारे गावात उतरावे .वडबारे गावातून ििललयावर िाणयासाठी एि ठळि पायवाट आिे .या वाटेने ििललयावर िाताना एि झाप लागतो.िी वाट ििललयाचया िातळिडापािी रािधेरवाडीतून येणा-या वाटेला येऊन िमळते .गावातून ििललयावर पोिचणयास ३ तास पुरतात. २. रािधेरवाडी मागे चादवडिून रािधेरवाडी िडे िाणारी बस पिडावी आिण रािधेरवाडीत उतरावे . वडबारे गावाचया पुढे रािधेरवाडी आिे .रािधेरवाडीतू सुधदा ििललयावर िाणयास पायवाट आिे. िी वाट ििललयाचया े िातळिडापािी वडबारे गावातून येणा-या वाटेला येऊन िमळते .या वाटेन ि ि ल लागाठणयास२तासपु .या िातळिडापािी रतात िातळात खोदलेलया २ गुिा आिेत.यापैिी एिा गुिेत िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे.िडातूनच गडावर िाणयासाठी एि पाय-याची वाट खोदलेली आिे.सुमारे १५० पाय-या चढू न गेलयावर आपलयाला गडमाथा गाठता येतो. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयासाठी गुिा आिेत. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचे पाणयाचे टािे आिे . िाणयासाठी लागणारा वेळ : वडबारे गावातून ३ तास. रािधेर ििललयाची उंची : ३५५५ फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः -सातमाळ ििला : नाििि शेणी : िठीण नाििि ििलहात सहादीची एि राग सुरगणा पासून चालू िोते आिण चादवडपयगत ं येऊन संपते .पुढे तीच मनमाडचया िवळ असणा-या अंिाईचया पयगत ं िाते.याच रागेला अिठंा - सातमाळ राग मिणतात.चादवड तालुकयात ४ ििलले येतात.रािधोर,िोळधेर,इदंाई आिण चादवड. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : रािधेर ििललयावर पवेि िरताना पििलया पवेिदाराचया डावीिडचया िमानीवर एि फारसीतील ििलालेख आिे.येथून गडमाथयावर िाणयासाठी िातळात खोदलेलया पाय-या लागतात.गडमाथयावर पोिचलयावर

समोरच दोन वाटा फुटतात एि डावीिडे िाणारी तर दस ु री उिवीिडे िाणारी .आपण उिवीिडची वाट पिडायची , थोडे पुढे गेलयावर एि वाडा लागतो.आििी वाडा चागलया िसथितत उभा आिे.या वाडाििवाय येथे बघणसासारखे िािी नािी.परत िफरन आता डावीिडची वाट पिडायची .या वाटेवरन थोडे पुढे गेलयावर एि िातळात खोदलेली गुिा लागते .या गुिेत उतरणयासाठी एि ििडी लावलेली आिे.येथे सधया एिा बाबाचे वासतवय असते.गुिेचया वरचया भागावर एि घुमटािार िमान असलेली िविीर आिे.येथून परत थोडे पुढे गेलयावर आणखी एि गुिा लागते.या गुिे समोरन पुढे िाणारी वाट तलावापािी घेऊन िाते .तलावाचया े ाणा-या वाटेन आ े े भुयारी टािी आढळतात.गडाचया सवोध माथयावर एि तलावआिे.गडमाथयावरन िाठावर एिा गुिेत मिादेवाचे मंिदर आिे .तलावाचया िडेिडेन ि पणडोगरमाथयावरपोिचतो .वाटेत अनि मागीतुंगी, निावीगड ,िोळधेर ,इदंाई,धोडप असा सवग पिरसर िदसतो.गडमाथा िफरणयास २ तास पुरतात.उतरणयासाठी एि ििडी लावलेली आिे.येथे सधया एिा बाबाचे वासतवय असते.गुिेचया वरचया भागावर एि घुमटािार िमान असलेली िविीर आिे.येथून परत थोडे पुढे गेलयावर आणखी एि गुिा लागते .या गुिे समोरन पुढे िाणारी वाट तलावापािी घेऊन िाते .तलावाचया िाठावर एिा गुिेत मिादेवाचे मंिदर े ाणा-या वाटेन आ े े भुयारी टािी आढळतात.गडाचया सवोध माथयावर एि तलाव आिे.गडमाथयावरन मागी तुंगी ,निावीगड ,िोळधेर आिे.तलावाचया िडेिडेन ि पणडोगरमाथयावरपोिचतो .वाटेत अनि ,इदंाई,धोडप असा सवग पिरसर िदसतो.गडमाथा िफरणयास २ तास पुरतात. गडावर िाणयाचया वाटा : १. रािधेरवाडी मागे रािधेरवर िाणयासाठी एिच मागग आिे.नाििि ििंवा मनमाड मागेचादवड गाठावे.नाििि पासून चादवड ६४ िि.मी वर आिे तर मनमाड पासून चादवड २४ िि.मी वर आिे.चादवड मधून एस टी ने रािधेरवाडी गाठावी.रािधेरवाडी िे पाययथयाचे गाव आिे .रािधेरवाडीतून गडावर िाणयास ठळि वाट आिे.गावातून ििललयावर िाताना आपण एिा िातळिडापािी पोिचतो.येथून वर िाणयाचया पाय-या तुटलेलया आिेत.पण सधया ितथे एि ििडी लावली असलयामुळे आपण गडाचया पवेिदारात पोिचू िितो.अनयथा पवेिदारा पयगत ं पोिचणयासाठी पसतरारोिण िरावे लागते .रािधेरवाडीतून इथपयगत ं पोिचणयास दीड तास लागतो. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयासाठी गुिा आिे. यात १० लोिाची रािणयाची सोय िोते. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचे पाणयाचे टािे आिे . िाणयासाठी लागणारा वेळ : गावातून दीड तास. सपतशुंगी ििललयाची उंची : ४६०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग े ळखला डोगररागः -अिठंा सातमाळ ििला : नाििि शेणी : मधयम नाििि ििलहातील सातमाळ डोगररागेमधये येणारा 'सपतशुंगी गड' िा वणीचा डोगर या नावान ओ िातो.सपतशुंगी िे िगदबंेचे देवसथान आिे .मिाराषटातील साडेतीन िकतीपीठापैिी असलेली िी देवी सात आिदमातामधील थोरली माता आिे . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििललयावर िगदबंा मातेचे अथातच वणीचया देवीचे मंिदर आिे.मंिदरापयगत ं िाणयासाठी पाय-या आिेत. गडावर िाणयाचया वाटा : े ििललयावर िाणयासाठी नादरुी गावातून गाडीरसता गेलेला आिे.वणी नादरुी दर अधयातासाला बसेस चालू असतात.नािििवरन थेट नादरुी गाठून िीपन ि ि. रािणयाची ललयावरिाताये सोय त: े ििललयावर रािणयासाठी धमगिाळा आिेत. िेवणाची सोय : ििललयावर िॉटेलस आिण भोिनालये आिेत . पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचे पाणयाचे टािे आिे . िाणयासाठी लागणारा वेळ : नादरुी गावातून अधातास. िातगड ििललयाची उंची : ३५०० फूटििललयाचा पिार : िगरीदगुगडोगररागः अिठंा सातमाळििला : नािििशेणी : मधयमसुरगणा नाििि मधील एि तालुिा.सहादीचया पूवग भागातीलएिा रागेची सुरवात याच तालुकयापासून िोते.यालाच सातमाळ राग असे मिणतात.या सातमाळ रागेतील ििलले मिणिे िणु िाय एि तटबदंीच.याच रागेचया उपिाखेवर एि छोटासा ििलला आिे तयाचे नाव िातगङ या भागातील िनिीवन मात सामानयच.थोडा फार आधुिनि सुिवधा इथपयगत ं देखील पोिचलया आिेत. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडावर पवेि िरणयापूवी चार दरवािे लागतात.पििलया दरवाजयाचया अगोदरच उिवीिडे िातळात वरचया भागात िोरलेले पाणयाचे टािे लागते .येथेच िातळात िोरलेली िनुमानाची मूती आिे.गडाचया पििलया दरवाजयाचे फकत खाब ििललि आिेत.या दरवाजयािवळच दोन ििलालेख िोरलेले आिेत.या दरवाजयातून थोडे वर चढलयावर आपण दस ू ग िातळातून ु -या संपण खोदलेलया बोगा सारखया दरवाजयातून आत ििरतो.या दरवाजयाला पािून िरीिर ििललयाची आठवण येते.या दरवाजयाचया बािूला एि गुिासुधदा िोरलेली आिे यात पाणयाची तीन टािी आिेत.या दरवाजयातून थोडे वर गेलयावर गडाचा ितसरा आिण चौथा दरवािा लागतो.गडमाथा खूप िवसतीणग आिे.संपूणग गडमाथा िफरणयास १ तास लागतो.दरवाजयातून वर आलयावर पाय-याची एि वाट डावीिडे खाली उतरते .येथे मोठा पमाणावर तटबदंी आिे.ती आििी ब-यापैिी िाबूत आिे .समोरच एि पीर सुधदा आिे.उिवयाबािूचया तटात एि िमान िोरलेली आिे ,पाणयाचे एि टािे सुधदा आिे .िे सवग पािून आलया वाटेने

परतावे.आता दरावाजयाचया उिवीिडची वाट धरावी.येथून थोडे वर गेलयावर पाणयाचे टािे लागते थोडे अिून वर गेलयावर पडकया इमारतीचे अविेष लागतात .येथे एि बुरि विा इमारतिी आिे. थोडे खाली उरलयावर पाणयाचा एि तलाव सुधदा आिे.यामधील पाणी िपणयास अयोगय आिे.तलावाचया समोरच ििललयाचे मोठे पठार देखील आिे .ििललयाचया या भागाची तटबदंी अिूनिी िाबूत आिे.तलावाचया े टािी लागात. गडाचया दस ं आिे.धविसतभ ं ाचया पुढे एि वाट गडाचया दस वरचया बािूस एि धविसतभ ु -या टोिाला िाते.वाटेत पाणयाची अनि ु -या टोिाला एि बुरि आिे.संपूणग गडफेरीस एि तास पुरतो.असा िा िातगड नाििि पासून १०० िि.मी वर आिे .नािििवरन एिा िदवसात सिि पािून िोतो.ििललयाचे मोठे पठार देखील आिे .ििललयाचया या भागाची तटबदंी अिूनिी िाबूत आिे.तलावाचया े टािी लागात. गडाचया दस ं आिे.धविसतभ ं ाचया पुढे एि वाट गडाचया दस वरचया बािूस एि धविसतभ ु -या टोिाला िाते.वाटेत पाणयाची अनि ु -या टोिाला एि बुरि आिे.संपूणग गडफेरीस एि तास पुरतो.असा िा िातगड नाििि पासून १०० िि.मी वर आिे .नािििवरन एिा िदवसात सिि पािून िोतो. गडावर िाणयाचया वाटा : १. िातगडवाडी मागे िातगडाला िाणयासाठी नाििि गाठावे.नाििि सापुतारा मागावर बोरगाव नावाचा फाटा आिे.येथून एि रसता सुरगणयाला िातो तर दस ु रा सापुता-याला िातो.सापुता-याला िाणा-या रसतयावर बोरगावपासून ४ िि.मी अंतरावर िातगडवाडी नावाचे गाव आिे िेच गडाचया पायथयाचे गाव आिे .गावातन एि डाबरी सडि िळवणला िाते या सडिेवरन पुढे िायचे ,िातगडवाडी डावया िाताला ठेवायची.पुढे डावीिडे एि बुिलेली िविीर लागते.या िविीरी नतंर ५ िमिनटानी डाबरी सडि सोडायची आिण डावीिडची डोगरधारेवर चढत िाणारी वाट धरायची.या वाटेन १५ िमिनटात आपण एिा आंबयाचया छाडाखाली पोिचतो.िागदावर ििी आपण ितरिी रेघ मारतो तिी या झाडापासून डोगराचया माथयापयगत ं ितरघी रेघ मारावी िी ितरिी रेघ मिणिे गडावर िाणारी वाट.पायथयापासून गडमाथा गाठणयास पाऊण तास लागतो. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचे पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : िातगडवाडी मागेपाऊण तास. अंिनरेी ििललयाची उंची : ४२०० फूट . ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः तयबंिेशरवर ििला : नाििि शेणी : सोपी अंिनरेी ििलला इितिासात पिरिचत आिे तो िनुमान िनमसथानामुळे. वायुपुत िनुमानाचा िनम याच डोगरावर झाला मिणूनच या ििललयाला अंिनरेी मिणिेच अंिनी पुताचे नाव देणयात आले आिे . नाििि तयबंिेशरवर रागेतील अंिनरेी िा देखील एि मिततवाचा ििलला आिे . नाििि तयबंिेशरवर रसतयावर नाििि पासून २० िि . मी. अंतरावर अंिनरेी नावाचा फाटा आिे. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : अंिनरेी गावातून ििललयावर येताना वाटेतच पायर‍य ् ाचया िठिाणी गुिेत लेणी आढळतात . िी लेणी िैनधमीय असलयाचे िदसून येते. पठारावर पोिोचलयावर १० िमिनटातच अंिनी मातेचे मंिदर लागते . मंिदर बर‍य ् ापैिी पिसत आिे . मुकाम िरणयासाठी योगय आिे. येथून थोडे पुढे गेलयावर दोन वाटा लागतात. एि डावीिडे वळते तर दस ु री समोरचया बालेििललयावर चढते . े ळ े ििलपे िोरलेली आिे .समोर ं ीवर अनि डावीिडचया वाटेन व ल य ा व र१०िमिनटातचआपणसीतागु . गुिा दोन खोलयाचीिेपआिे ािीये . यात ऊनपोिोचतो १० ते १२ िणाना रािता येते. गुिेचया िभत े असणार‍य ् ा वाटेन ब ा ल े ि ि ल लयावरगे. लिेयावर२०िमिनटातआपणदस मंिदर सुदा पिसत आिेु . र‍ििललयाचा य ् ाअंिनीमाते घेरचायामं फारिदरातपोिोचतो मोठा आिे . ििललयाचया पठारावर बािी िािी पािणयासारखे नािी. गडावर िाणयाचया वाटा : ििललयावर िाणयासाठीची मुखय वाट अंिनरेी गावातून वर िातेनाििि तयबंिेशरवर रसतयावर नाििि पासून २० िि . मी. अंतरावरील अंिनरेी फाटायावर उतरावे. या फाटापासून १० िमिनटे अंतरावरील अंिनरेी गावात पोिोचावे . गावातून नवरा- नवरीचे दोन सुळिे निरेस भरतात . गावातूनच एि पिसत वाट ििललयावर िाते. पुढे पायर‍य ् ा लागतात. े े ीचयापठारावरपोिोचताये पायर‍य ् ाचया साहान अ ं िनर . अं िनरेी गावापासून येथपयग ते त ं येणयासाठी दीड तास पुरतो. रािणयाची सोय : १. पठारावरील अंिनीमातेचया मंिदरात १० ते १२ िणाची रािणयाची सोय िोते. २. सीता गुंफेत सुदा १० ते १२ िणाची रािणयाची सोय िोते .िेवणाची सोय : आपण िरावी.पाणयाची सोय : मंिदरािवळच बारामािी िपणयाचया पाणयाचा तलाव आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : अंिनरेी गावातून २ तास. िणिेरगड ििललयाची उंची : ३५८२ फूट . ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः अिठंा सातमाळ ििला : नाििि शेणी : मधयम अिठंा सातमाळ राग मिणिे नाििि आिण गुिराथचया सीमेवरील तटबदंीच िोय.याच रागेत आडवाटेवर एि ििलला आिे तयाचे नाव ि ं णिेरगड.इितिास पिसधद असा िा िणिेरगड आििमितस बराच े ं िदसते .नढ े ाचया समोरन िाणारी वाट थेट गडमाथयावर घेऊन दल ु गिकत आिे. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडावर पोिचलयावर खडिात खोदलेला बुरि िदसतो.येथून थोडे पुढे गेलयावर एि नढ

ं आिे .धोडप ििललयाचया समोर तोड येईल अिी गुिा एिा िडात िाते.गडमाथा बराच पिसत आिे.संपण ू ग गडमाथा िफरणयास १ तास लागतो. गडमाथयावर पाणयाची ६ ते ७ टािी आिेत मिादेवाची िपड ं ा अिी संपण खोदलेली आिे.गडावर वाडाचे िािी अविेष आढळतात.गडाचे दस ू ग सातमाळ ं ा ,रवळया िवळया , धोडप िंचना ,िड ु रे टोि िे धोडपचया माची सारखेच आिे .गडावरन पििमेला सपतशुंगी,मािगड राग िदसते. गडावर िाणयाचया वाटा : िणिेरगडावर िाणयाचे दोन मागग आिेत.िे दोनिी मागग िणिेरगड आिण समोरचा डोगर याचया िखंडीत एित येऊन ितथूनच वर िातात. १. नाििि - नादरुी मागे नािििवरन नादरुी गाव गाठावे.नादरुीतून िळवणला िाणा-या रसतयावरच नादरुी गाव आिे.नादरुी पासून ६ िि.मी अंतरावर आठंबा गाव आिे.या गावातून २ िि.मी अंतरावर असणा-या 'सादडिविीर' या गावात यावे. सादडिविीर गावातून ििललयावर िाणयास ठळि वाट आिे.या गावातून िखंड गाठणयास अधा तास लागतो. २. नाििि िळवण मागे नाििि िळवण मागेओतूर गाठावे.ओतूर मधून अधया तासाचया अंतरावर असणारे िणिेरवाडी गावात यावे .िणिेरवाडी गावातून वर सागितलेली िखंड गाठणयास १ तास लागतो.या दोनिी वाटा वर सािगतलेलया िखंडीत येऊन िमळतात. गडावरन येणारी एि सोड सुधदा याच िखंडीत उतरते.ती सोड पिडू न एि तासाचया खडा चढणी नतंर आपण गडमाथयावर पोिचतो .वाट िनसरडी आिे तयामुळे िरा िपूनच चढावे लागते. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयासाठी गुिा आिे यात ५ लोिाची रािणयाची सोय िोते .िेवणाची सोय : आपण िरावी.पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचे पाणयाचे टािे आिे .िाणयासाठी लागणारा वेळ : सादडिविीर गावातून दीड तास.िणिेरवाडीतून २ तासिाणयासाठी उतम िालावधी : सवग ऋतुम ं धये अलंग ििललयाची उंची : ४५०० फूट . ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः िळसूबाई ििला : नाििि ं अवघड शेणी : अतयत ं ारद-याला िाताना िळसूबाई नाििि ििलहातील इगतपुरी िवभागातील सवात िठीण अिा ििललयाची िी भटिंती. घोटीवरन भड िििराचया रागेत अलंग,मदन आिण िुलंग असे तीन ििलले लक वेधून घेतात . घनदाट िगंल आिण िवरळ वसती यामुळे िा पिरसरातील भटिंती तिी तासदायिच आिे. गडावर िाणयाचया अवघड वाटा ,भरपूर पाऊस यामुळे िे दगुगितिुट तसे उपेिकतच आिे . गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििललयाचा माथा मिणिे एि पिसत पठारच आिे. ििललयावर रािणयासाठी दोन गुिा आिेत. पाणयाची ११ टािी आिेत. ििललयावर इमारतीचे िािी अविेष आिेत. एि छोटेसे मंिदर आिे . ििललयावरन आिुबािूचा खूप मोठा पिरसर िदसतो. पूवेला िळसूबाई, औंढचा ििलला,पटा ,िबतनगड,उतरेला ििरिर ,तयबंिगड,अंिनरेी तर दिकणेला ििरिंदगड,आिोबाचा गड, खुटा सुळिा ,रतनगड,िाताबाई चा डोगर िा पिरसर िदसतो. ििललयाचा माथा िफरणयास ४ तास पुरतात. गडावर िाणयाचया वाटा : आंबेवाडी माग : अलंग ििललयावर िाणयासाठी इगतपुरी ििंवा िसारा गाठावे. इगतपुरी/िसारा - घोटी -िपपंळनरेमोर या मागेआंबेवाडी गाठावी. घोटी ते आंबेवाडी अिी एस टी सेवा देखील उपलबध आिे . घोटी ते आंबेवाडी िे साधारण ३२ िि.मी चे अंतर आिे. घोटीवरन पिाटे आंबेवाडी ला ६.०० वािताची बस आिे. आंबेवाडीतून समोरच अलंग,मदन आिण िुलंग िे तीन ििलले िदसतात . गावातूनच अलंग आिण मदन चया िखंडी पयगत ं िाणयासाठी वाट आिे. वाट फारच दमछाि िरणारी आिे. िखंड गाठणयास ३ तास लागतात. िखंडीत पोिचलयावर डावीिडचा अलंग ििलला तर उिवीिडचा े ालीउतरते मदन ििलला. येथून अलंगवर िाणयासाठी दोन वाटा आिेत. अ.) एि वाट िखंडीतून समोरचया िदिेन ख . १ तासात आपण खालचया पठारावर पोिचतो. येथून अलंग चा िडा डावी िडे ठेवत १ तासात आपण ििललयावरन येणा-या तीस-या घळी पािी पोिचतो. या घळतीच एि लािडी बेचिा ठेवला आिे . या बेचकयातून वर गेलयावर थोडे सोपे पसतरारोिण िरावे लागते . पुढे थोडीिी सपाटी लागते.येथून डावीिडे िडालगत िाणारी वाट पिडावी. १० ते १५ िमिनटात आपण ििललयावरील गुिेत पोिचतो. आंबेवाडीतून येथपयगत ं

पोिचणयास ८ ते ९ तास उलटून गेलेले असतात. ब.) िखंडीतून डावीिडचया वाटेन थ े ो ड े प ुढेगेलयावरसोपेपसतरारोिणिेलयावरिािी पाय-या लागतात. या पाय-या चढू न गेलयावर एि ८० ते ९० फूटाचा सरळसोट तुटलेला िडा लागतो . या िडावर पसतरारोिणाचे े ं अवगत असलया ििवाय या वाटेन ि सािितय वापरन ििललयावर पवेि िरता येतो. पसतरारोिणाचे तत ा णयाचे . यावाटे धाडसिरनये ने ििलला गाठणयास ६ तास लागतात. ं ारदरा मागेघाटघर गाठावे. घाटघरिून अडीच तासात घाटघर मागेः ििललयावर िाणयासाठीची दस ु री वाट घाटघर वरन आिे.घोटी - भड ििललयाचया तीस-या घळीत ठेवलेलया लािडी बेचकयापािी पोिचतो. ं ारदरा मागेउदडवणे गावातून पठारावर येते. पुढे कं २ चया उदडवणे गावातून : ििललयावर िाणयासाठी आणखी एि वाट आिे. ती भड वाटेला येऊन िमळते. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयासाठी २ गुिा आिेत.यात ३० ते ४० िणाची रािणयाची सोय िोते .िेवणाची सोय : आपण सवतःच िरावी.पाणयाची सोय : बारामिी िपणयाचया पाणयाची टािी ं अवगत असणे आवशयि आिे . आिेत.िाणयासाठी लागणारा वेळ : आंबेवाडीतून ७ ते ८ तास लागतात.सूचना : ििललयावर िाणयाचया वाटा अवघड असलयामुळे पसतरारोणाचे तत मदनगड ििललयाची उंची : ४९०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः िळसूबाई ििला : नाििि ं िठीण शेणी : अतयत सहादी मधील िठीण अिा गडििललयामधये एि गड मिणिे मदनगड. ििलला तसा बराच पाचीन आिे आिण तेवढाच दगुगम सुदा. या पिरसरातील भटिंती िरायाची असेल तर सवात योगय असा िालावधी मिणिे िडसेबर आिण िानवेारी. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गडमाथा तसा लिानच आिे.गडावर पाणयाची दोन टािी आिेत मात यात फकत फेबुवारी मििनयापयगत ं च पाणी असते .गडावर २० ते ३० िणाना रािता येईल एवढी गुिा सुदा आिे.गडावरन सभोवतालचा पिरसर फारच छान िदसतो. अलंग,िुलंग ,छोटा िुलंग रतनगड ,आिोबा गड,िाताबाई ,डागया सुळिा ,ििरिर,ितबि ं गड िे िि िदसतात. गडफेरीस अधातास पुरतो . गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी दोन मागग आिेत. दोनिी मागग अलंग आिण मदनचया िखंडीतूनच िातात.आंबेवाडी मागेः मदनगडावर िाणयासाठी इगतपुरी ििंवा िसारा गाठावे. इगतपुरी/िसारा घोटी - िपपंळनरेमोर या मागेआंबेवाडी गाठावी.घोटी ते आंबेवाडी अिी एस टी सेवा देखील उपलबध आिे . घोटी ते आंबेवाडी िे साधारण ३२ िि.मी चे अंतर आिे. घोटीवरन पिाटे आंबेवाडी ला ६.०० वािताची बस आिे. आंबेवाडीतून समोरच अलंग,मदन आिण िुलंग िे तीन ििलले िदसतात . गावातूनच अलंग आिण मदन चया िखडी पयगत ं िाणयासाठी वाट आिे. वाट फार दमछाि िरणारी आिे. िखंड गाठणयास ३ तास लागतात. िखंडीत पोिचलयावर डावीिडचा अलंग ििलला तर उिवीिडचा मदन ििलला. येथून मदन वर िाणयासाठी दोन वाटा आिेत. उिवीिडे वळलयावर थोडाच वेळात पाय-या लागतात. पाय-या चढू न गेलयावर एि सरळसोट ५०फूट उंचीचा िडा लागतो ं ारदरा मागेघाटघर : ििललयावर येणयासाठी दस ं ारदरा मागेघाटघर गाठावे.घाटघरिन घोटी - भड ु री वाट घाटघर वरन आिे . घोटी - भड ू चार तासात आपण अलंग आिण मदन याचया िखंडीपािी पोिचतो. रािणयाची सोय : गडावर एि गुिा आिे यात साधारण ३० िण रािू िितात.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : ििललयावर फकत फेबुवारी पयगत ं िपणयासाठी पाणी उपलबध ं अवगत असणे आवशयि आिे . असते.िाणयासाठी लागणारा वेळ : आंबेवाडीतून ७ ते ८ तास लागतात.सूचना : ििललयावर िाणयाची वाट अितिठीण असलयामुळे पसतरारोणाचे तत औंढ ििललयाची उंची : ४४०० फूट

डोगररागः िळसूबाई ििललयाचा पिार : िगरीदगुग ििला : नाििि ं िठीण शेणी : अतयत सहादीची उतर दिकण राग इगतपूरी पिरसरातून थळघाटाचया पूवेिडे िाते याच रागेला िळसूबाई राग मिणतात. या रागेचे दोन भाग पडतात. एि मिणिे अलंग,मदन,िुलंग आिण िळसूबाई तर पूवेिडील औंढ , पटा, िबतनगड, आड, मिसोबाचा डोगर. वृकतोडी मुळे िा सवग पिरसर उिाड झालेला आिे. मात एस.टी. ची सोय आिण भरपूर पाऊस यामुळे गामीण िीवन बरेच सुखी झालेले आिे . ििललयावरचा ै तयेस आिण देवळालीचया दिकणेस १० मैलावर भाग मिणिे एि सुळिाच आिे. औंढा ििलला नाििि ििलहातील िसनर तालुकयाचया नऋ आिे. ं ून घेतला . येथे मोगलाचा सरदार शयामिसंग याची ििललेदार मिणून नमेणूि झालीगडावरील पिाणयासारखी िठिाणे इितिास : इ.स.१६८८ पयगत ं िा ििलला मराठाचया राजयात िोता. यानतंर तो मोगलानी ििि : औंढचा ििलला मिणिे एि सुळिाच आिे. यामुळे ििललयाचा माथा तसा लिानच. याचा उपयोग टेिळणीसाठी िोत असे . गडावर पाणयाचया चार-पाच टाकया आिे. एिा गुिेत पाणी आिेखडिात खोदलेला दरवािा आिे. समोरच पटा ििलला, िबतनगड, अलंग,मदन आिण िुलंग , िळसूबाई असा सवग पिरसर िदसतो. गड पािणयास अधा तास पुरतो.गडावर िाणयाचया वाटा : औंढा ििललयाला िाणयासाठी दोन मागग आिेत.िननावी मागेः मुबं ई मागेइगतपुरी गाठावी. इगतपुरी बस सथानिा वरन सिाळी ७.०० वािता भगूर िडे िाणारी एस.टी पिडू न साधारणतः दीड तासाचया अंतरावरील िडवा िॉलनी नाकयावर ं ीवरन पुढे गेलयावर साधारण नाकया पासून ४५ िमिनटात आपण िननावी गावात पोिचतो. उतरावे. या िॉलनी पासूनच आपली पायपीट चालू िोते. िॉलनीतून पुढे गेलयावर िडवा धरण लागते . धरणाचया िभत िननावी गावातून औंढा ििललयावर िाणयासाठी दोन मागग आिेत. पििली वाट गावातून समोरच िदसणा-या उभया िडाचया घळी मधून िाते. िी वाट मात मसत दमछाि िरणारी आिे. दस ु री वाट िननावी े गावातील दस ि ल ल य ाचेपििले . यापठारगाठणयासपाऊणतासलागतो पठारावरच ु -या िनुमान मंिदरािवळून िाते . िी वाट िमी दमछाि िरणारी पण पििलया वाटेपेका िासत वेळ लावणारी आिे . यावाटेन ि औंढाििलला ठेवलया सारखा िदसतो. येथून ििललयाचया पाय-या पयगत ं िाणयास अधा तास लागतो. समोरच िातळात िोरलेलया पाय-या लागतात. े िण औंढ-पटा-िबतनगड असा टेि सुदा िरतात. येथून पटा पाय-या चढू न गेलयावर िडा उिव ंीिडे ठेवून पुढे िावे . वर थोडे पसतरारोिण िेलयावर गडमाथा गाठता येतो .पटा ििलला मागेः अनि े ि-या ििललयाला िाणयासाठी वरील मागान ि ललयाचयापाय असणा-या पठारावर परतावे. पठारावरन समोरच एि भगवाझेडा फडिताना िदसतो. येथून पुढे िाणारी वाट थे ट पटा ििललयावर िाते . रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयाची सोय नािी, औंढावाडीत रािता येते.िेवणाची सोय : नािी.पाणयाची सोय : बारामिी िपणयाचे पाणी उपलबध आिेिाणयासाठी लागणारा वेळ : २ तास िननावी मागेआिण २ तास पटा ििलला मागे.सूचना : पावसाळयात अितििठण पटागड ििललयाची उंची : ४५६२ फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः िळसूबाई ििला : नाििि शेणी : सोपी सहादीचया उतर दिकण रागेची सुरवात इगतपुरी पिरसरातून थळघाटाचया पूवेिडे िाते याच रागेला िळसूबाई राग मिणतात. याच रागेचया पििमेिडे अलंग, मदन, िळसूबाई तर पूवेिडे औंढ, पटा, िबतनगड, आड िे ििलले आिेत. अलंग, मदन, िुलंग येथे असणारे घनदाट िगंल , दगुगमवाटा यामुळे येथील ििललयाची भटिंती फारच अवघड आिे तर औंढ , पटा, या पिरसरातील भमंती फारच सोपी आिे. पट ंाििललयाचेच दस ु रे नाव िवशामगड असे देखील आिे . इितिास : पटागड ििवािी मिारािानी इ.स.१६७१ मधये िििूंन घेतला. पटा ििललयाचा माथा मिणिे एि मोठे पठारच आिे . येथून अलंग, मदन, िुलंग , िळसूबाई, ितंबिगड िा सवग पिरसर निरेत भरतो. या सवग पिरसरावर निर ठेवणयासाठी या ििललयाचा उपयोग िोत ं ला आिण याचे नामिरण 'िवशामगड' असे िेले . िालानापूरची लूट िेलयानतंर ििवािी मिारािानी िािी असे. ििवरायानी िा ििलला ििि िाळ या ििललयावर घालवला. पुढे इ.स.१६८६ पयगत ं िा सवग पिरसर मराठाचया ताबयात िोता. १६८२ साली औरगंिेबान मेिाराषटात े े गडघेणयाससुरवात पदापगण िेले आिण मराठी मुलूख ताबयात घेणयास सुरवात िेली . १६८८ साली मातबरखानान ब ा ग लाणातीलअनि े िेली िोती . पटागडा संबध ं ी मातबरखान औरगंिेबािडे अिग पाठवतो तयात तो मिणतो सेविान ि ा िीिदवसापासू , िभलल,न१०००िोळी व मावळे याचे पथि सैनयात घेतले आिे . मराठाचया ताबयात असलेले पटा व इतर ििललयालगतचया िमीनदाराना रिमा पुरवणयात े आलया आिेत. ११ िानवेारी १६८८ ला खानान ि ा ि ी पथिेििललाघे . मधयरातीचया णयाचयामागावरधाडली सुमारास ििललयाचया तटाला ं ून घेतला . भगूरचा ठाणेदार गोिवदंिसंग याची ििललयावर नमेणूि िरणयात आली. मोगलानी १६८८ ते ८९ या दोर लावून ििलला ििि े े ं ूनघयावा िालावधीत मराठाचे औंढा, ितंबिगड, िवनी, ितंगलवाडी, मदनगड, मोरदत ं ििलले िफतुरीन घ त ल ेमातपटागडतयानाििि गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पटा ििललयाचा माथा मिणिे एि पिसत पठारच आिे . औंढा ििललयािडून येणा -या वाटेन िेिललावर पोिोचलयावर (वाट२) समोरच पाणयाचे एि टािे लागते . पाणयाचया टाकयापासून दोन वाटा िनघतात. एि डावीिडे तर दस ु री उिवीिडे . े उिवीिडचया वाटेन प े ु ढ ग ेलयावरथोडाचअं . उिवीिडचया तरावरपाणयाचे माथयावर टआता ािेआिेिािीच ििललि नािी मिणून आता ं ी डावीिडचया माथयावर वळावे. पाऊण तास पुढे गेलयावर दोन पाणयाची टािी आढळतात. समोरच एि मोठी इमारत आिे. इमारतीचया िभत

आिण छपपर अिूनिी ििललि आिे. समोरच ििललयाची आडवी तटबदंी आिे. तटबदंीचया वरचया भागावर दोन मोठा गुिा आिेत. समोरच सात पाणयाची टािी आिेत. गुिा रिाणयासाठी उतम आिेत. तटबदंीचया खालचया बािूला गेलयावर अषभुिा देवीचे मंिदर लागते. या मंिदराचा अलीिडेच िीणोदार िेला आिे . मंिदराचया समोरच उतरमुखी दरवािा िदसतो. तयाची िमान आििी िाबूत आिे. दरवािाचया उिवया बािूला बुरि आिे. मंिदर आिण बुरिाचया खालचया बािूस उतरलं िी दोन गुिा लागतात. एिा गुिेमधये साधूचे वासतवय आिे तर दस ू ग गडमाथा िफरणयास ४ तास ु -या गुिेत अलीिडेच गावाचा दवाखाना आिे . येथून खाली िाणारी वाट पटावाडीत िाते. संपण पुरतात. गडावर िाणयाचया वाटा : इगतपुरी - घोटी मागेटािेद : इगतपुरी - घोटी मागेटािेद गाव गाठावे . टािेद पयगत ं पोिचणयास १ तास लागतो . टािेद वरन िोिणवाडी या वाडी पयगत ं िीपसेवा उपलबध आिे. टािेद ते िोिणवाडी िे अंतर पाऊण तासाचे आिे . िोिणवाडीला येणयासाठी दस ु री वाट एिदरा गावातून सुदा िाते. टािेदचया पुढेच िे एिदरा गाव आिे . िोिणवाडी ते पटावाडी अंतर अधया तासाचे आिे . पटावाडी िे ििललयाचया पायथयाचे गाव. पटावाडी िे गाव मुळातच डोगराचया पठारावर बसलेले आिे. गावातूनच ििललयावर िाणयास वाट आिे. गावातून ििललयाचा माथा गाठणयास अधा तास पुरतो. े डवािॉलनी े इगतपुरी-भगूर बसन ि : दस डवािॉलनीगाठावी . िडवा िॉलनी ु री वाट औंढ ििललयािडून येते . इगतपुरी-भगूर बसन ि पासून िननावी गावात यावे. िननावी गावात औंढ ििललयाची डोगसोड खाली उतरलेली आिे. यावरन वर चढू न गेलयावर आपण एिा े पठारावर पोिोचतो. पठारावरन उिवीिडची वाट पिडावी. या वाटेन थ े ो ड प ुढेगेलयावरआपणऔं . या ढाचयापायथयािीपोिोचतो ििललयाचया पायथयािी वाट दभ ु ागते. उिवीिडची वाट औंढ ििललयावर िाते तर, सरळवाट पटा ििललयािडे िाते . या वाटेन पेुढे गेलयावर एि िखंड लागते. या िखंडीतून पुढे गेलयावर समोरच पठार लागते . पठारावर देवीचे एि मंिदर आिे. मंिदराचया मागून िाणारी वाट पुढे दभ ं पोिचते . ु ागते .डावीिडची वाट पटावाडीत िाते तर सरळ डोगरसोडेवर चढणारी वाट वीस िमिनटात एिा िातळिडा पयगत िातळिडाचया डावीिडची वाट िडाला िचिटूनच पुढे िाते . सुमारे २० िमिनटात आपण दोन डोगराचया मधये िाते . समोरच पटाची तटबदंी आिे. वाटेतच एि पाणयाचे टािे लागते . रािणयाची सोय : १) ििललयावर दोन मोठा गुिा आिेत. गुिेमधये ५० िणाची रािणयाची सोय िोते . २) पटावाडीत सुदा रािणयाची सोय िोते.िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचया पाणयाची टािी आिेत. िाणयासाठी लागणारा वेळ : पटावाडीतून अधा तास लागतो. ितंगलवाडी ििललयाची उंची : ३२३८ फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः िळसूबाई ििला : नाििि शेणी : सोपी इगतपुरी पिरसरातून सहादीची एि राग पििमेिडे पसरली आिे . याच रागेत ितंगलवाडी बळवत ं गड आिण िावनई िे ििलले आिेत. या मागात लागणारी गावं, डोगरमाथयापयगत ं आलेले रसते, माणसाची वदगळ यामुळे येथील भटिंती िी िमी िषाची आिे इितिास : ििललयाचया पायथयािी असणा-या िैन लेणयावरन या ििललयाची िनिमगती साधारण १०वया ितिात झाली असावी. िा ििलला मराठानी िधी घेतला िे जात नािी. मात १६८८ चयािेवटी मुघलानी ं ूनघेतला िठिाणे : ितंगलवाडी गावातून गडावर िाताना पायथयािी पाडवलेणी नावाची गुिा आिे. या लेणी ३ भागात आिेत. ओसरी, आत िफतुरीन ि े ा ि ि ललामराठािडूनििि . गडावरील पिाणयासारखी िविार आिण िविारात िोरलेले िोनाडे. पवेिदारावर सुंदर िोरीव िाम आढळते . िविाराचया आत असलेलया िोनाडात गौतमबुदाची धयानसथ मूती आिे. तया मूतीचया खाली एि ििलालेख आिे. िविाराचया ४ खाबापैिी ३ खाबाची पडझड झाली आिे . येथून वर ििललयावर िात असताना वाटेतच पाय-याचया अगोदर गुिा लागते. पाय-यानी गडावर पोिचलयावर समोरच पडकया े सुिलेली पाणयाची टािी आढळतात. ५-१० िमिनटे पुढे गेलयावर डावीिडे असणा -या वाडाचे अविेष लागतात. वाडाचे अविेष पािून परत पाय-यािडे वळायचे . पाय-यापासून उिवीिडे वळलयावर अनि डोगराचया पायथयािी एि मोठी गुिा आिे. या गुिेत २०२५ िणाना रािता येते. येथून पुढे चालत गेलयावर िपणयाचया पाणयाचे भुयारी टािे लागते .टाकयाचया खाबावर सुदं र नकीिाम आढळते.या टाकयापासून े रतपाय पुढे गेलयावर िंिराचे मंिदर लागते . या मंिदरासमोरचया िडावरन दिकणेस तळेगड, इगतपुरी पूवेला िळसुबाई, उतरेला तयबंिराग, ििरिर, बसगड असा पिरसर िदसतो. आलया मागान प -यापािी े यावे. पाय-याचया समोरच वाडाचे अविेष आिे. ते मागे टािून सरळ पुढे वाटेन ख ा ल ीउतरावे .आ िी िणउिवीिडे वाट गडाचयावळावे गुपत दरवािापािी घेऊन िाते . पाय-यानी खाली उतरलयावर आपण अखंड िातळात िोरलेलया दरवािापािी पोिचतो. दरवािाचया उिवीिडे ६-७ फूट उंच िनुमानाची मूती िोरली आिे . समोरच िातळात िोरलेलया पाय-या ििललयाचया मधलया पठारावर घेऊ िफरणयास साधारण १ तास पुरतो. े गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी ३ मागग आिेत. िचंचोली मागेः या मागान ग ड ावरिाणयासाठीिसारागाठावे . िसा-यावरन िविार, मोखाडा ििंवा खोडाळा यापैिी िाणारी िुठलीिी बस पिडावी आिण 'िविीगाव' फाटावर उतरावे.या फाटाचया समोरच एि देऊळ आिे. या देवळाचया मागे मिणिेच रसतयाचया उिवीिडे िाणारी वाट पिडावी. पाऊण तासानतंर िचंचोली नावाचे गाव लागते. या

े े गावाचयामागून िगंलातून िाणा-या रसतयान ि ि ललयाचयामधयभागीअसणा -या पठारावर पोिचावे.येथून क. २ मधये सािगतलयापमाणे २ वाटा िगंलावर िातात. िोणतयािी वाटेन द ग डावरपोिचावेिीवाट े फारच लाबची असलयान य े ा न ग े डगाठणयास४तासलागतात . वाट चुिणयाचा देखील संभव आिे. ितंगलवाडी मागेः गाडीन ि ि ं वारे . इगतपु लवेनइेरगतपु ीचया रपूीगाठावे वेिडे मिणिेच एस.टी सटँडचया े ं रािमिनटे बािूला बािेर पडायचे. एसटी सथानिाचया अलीिडे आंबेडिर चौि लागतो. या चौिातून एि वाट वर िाते. या वाटेन प े ु ढ प ध . अधया चालतगे तासात लयावरउिवीिडे आपण वाघोलीवळावे नावाचया िखंडीत पोिचतो. िखंडीतून खाली उतरलयावर आपण ितंगलवाडी नाकयावर पोिचतो. येथून डावीिडे (ितंगलवाडी गावािडे ) वळावे.अधया तासात आपण ितंगलवाडी गावात पोिचतो. ितंगलवाडी ं ीवर चढू न डावीिडे वळावे .िभत ं संपलयानतंर उिवीिडची वाट पिडावी. या वाटेने गावापयगत ं इगतपुरी-घोटीितंगलवाडी अिी िीपसेवा देखील उपलबध आिे.गावाचया मागे ितंगलवाडी धरण आिे. धरणाचया िभत अधया तासात आपण ििललयाचया पायथयािी पोिचतो. पायथयािीच पाडवलेणी नावाची गुिा आिे. या गुिेचयावरन गडा वर िाणयास िवपशयना िवंापीठामागेः इगतपुरी सथानिावरन उतर िदिेला मिणिेच 'िवपशयना िवंापीठा'िडे उतरावे . िवंािपठाचे पवेिदार आलयावर तेथून समोर असणारी डोगराची सोड चढावी. ती वाट आपलयाला पचंड िडाखाली आणून सोडते. तो पचंडिडा उिवीिडे ठेवत दोन तासात ििललयाचया पायथयािी पोिचतो. येथून वर चढणयास आपलयाला अधा तास पुरतो.िा मागग पुढे दोन मागामधये िवभागलेला आिे . पूवेिडून वर चढणारा मागग िा वर सािगतलेलया क . १ चया वाटेला िाऊन िमळतो, तर पििमेिडे िाणारी वाट ििललयाला उिवीिडे ठेवत एिा घळीपािी पोिचते . या घळीतून वर चढलयावर पुढे िातळात िोरलेलया पाय-या लागतात. या पाय-यानी वर चढलयावर ििललयाचा दरवािा लागतो. रािणयाची सोय : ििललयावर १५ िणाना रािता येईल एवढी मोठी गुिा आिे. िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. पाणयाची सोय : गडावर बारामािी िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे . िाणयासाठी लागणारा वेळ : १ तास ितंगलवाडी गावापासून, ३ तास िचंचोली गावापासून, २ तास िवपशयना मागे सूचना :िचंचोली गावातून िाणारी वाट - मधयम,िनसरडी. िावनई ििललयाची उंची : २५०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः इगतपुरी-पििम ििला : नाििि शेणी : मधयम इगतपुरी पिरसरात असणारी सहादीची राग दोन िदिाना िवभागली िाते एि पूवेिडे तर दस ं ु री पििमेिडे पूवेिडे असणा-या सहादीचया रागेला िळसूबाई राग मिणतात.यात िळसूबाई ,अलंग,िुलंग ,अवढ - पटा िे ििलले येतात तर पििमेिडे असणा-या रागेत ितंगलवाडी,िावनई ,िरीिर,बमििगरी,अंिनरेी िे ििलले येतात.या पिरसरात भमंती िरायची असलयास इगतपुरी ििंवा घोटीला यावे. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििललयाचा दरवािा आििी ब-यापैिी िाबूत आिे .दरवाजयातून आत ििरलयावर उिवया िातालाच गुिा आिे.गुिेत ४ ते ५ िणाना रािता येईल एवढी वाट आिे .येथूनच े अविेष आिेत .गडाचया पििम भागात एि बुरि आिे.बुरिाचया िवळच पाणयाचे टािे माथयावर िाणयास िागा आिे.गडमाथयावर पोिचलयावर दिकणभागात एि तलाव आिे आिुबािुला पडकया वाडाचे अनि आिे.गडमाथा तसा लिानच तयामुळे िफरणयास अधा तास पुरतो.ििललयावरन िळसूबाई राग,तयबंि राग,ितंगलवाडी असा सवग पिरसर िदसतो.गडावर िाणयाचया वाटा : १. िावनई मागे िावनई ला िायचे असलयास इगतपुरीला ििंवा घोटीला यावे.येथून िावनई गावािडे िाणारी बस पिडावी.िावनई गाव िे ििललयाचया पायथयाचे गाव आिे.इगतपुरीिून अपपर वैतरणा ला िाणारी बस पिडून वािी फाटावर उतरावे. वैतरणा िडे िाणारा रसता सोडून उिविडची वाट पिडावी .या फाटयापासून १ तासाचया चाली नतंर आपण िावनई गावात पोिचतो.गावात ििपलाधारातीथगचा नावाचा आशम आिे.गावात ििरलयावर उिवया िातालाच ििलला िदसतो.ििललयाची एि सोड गावात उतरलेली आिे.या सोडेवरन चढत िायचे अधया तासाचया चालीनतंर वाट उिवीिडे वळते आिण िचमणीपािी येऊन थाबते.पुढचा चढाई िचमणीतूनच आिे.येथे सोपे पसतरारोिण िरन आपण ििललयाचया दरवािापािी येऊन पोिचतो.गावापासून इथपयगत ं पोिचणयास १ तास पुरतो. रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयासाठी गुिा आिे यात ४ ते ५ लोिाची रािणयाची सोय िोते .िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : ििललयावर िपणयाचया पाणयाचे टािे आिे .यात एिपल पयगत ं पाणी असते.िाणयासाठी लागणारा वेळ : िावनई गावातून अधा तास.

रतािगरी ििला रतदगुग ( भगवतीचा ििलला ) ं सोपी रतािगरी ििरापासून अवघया २ - ३ िि.मी. वर असणारा रतदगुग िा पयगटिासाठी मुखय आिषगणाचा ििललयाची उंची : ० ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः िोिण ििला : रतािगरी शेणी : अतयत ं सुंदर भगवती मंिदरामुळे, येथून िदसणार‍य ं िवळ िवषय ठरला आिे तो तयावरील अतयत ् ा समुदाचया िविगंम दशृयामुळे आिण समुदापयगत ् ा ििललयातील भुयारी मागामुळे . रतदगुग रतािगरी ििराचया अतयत ं िाणार‍य

े े असून अरबी समुदाचया िाठावरील डोगरावर बाधणयात आला आिे. ििललयाचा आिार घोडाचया नालासारखा असून केतफळ १२० एिर आिे. रतदगुग तीनिी बािूंनी समुदान व ढलेलाअसूनयाचयाआगेय िदिेला िमीन आिे. ििललयाचया पायथयािीच िमरिरवाडा िे बदंर आिे. ं ू न घेतला . धोडू भासिर पितिनधी यानी १७९० साली ििललयाची डागडुिी इितिास : रतदगुाची बाधणी फार पूवी बिमनी िाळात झाली. १६७० साली ििवािी मिारािानी िा ििलला अिदलििािडुन ििि िरन याला अिधि मिबुती आणली.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििललयाचया पवेिदारातून आत ििरलयावर समोरच सुबि बाधणीचे शी भगवतीचे ििविालीन मंिदर आिे . भगवती देवीचे दिगन घेऊन ं ीनी संरिकत िेलेली एि िागा आपलयाला िदसते . िाच तो तीन तोडाचा भुयारी मागग. आि िा भुयारी मागग वापरात नसला तरी दीपगृिािडू न ििललयाचया पुढे गेलयावर एिा िठिाणी चारिी बािूंनी िभत ं ीनी संरिकत िेलेलया तीन तोडाचया भुयारी पवेिदारािडे येताना लागणार‍य ् ा तटबदंीवरन या भुयाराचा िेवट खाली समुदििनार‍य ् ावर जयािठिाणी िोतो तेथे असलेली एि पचंड गुिा सपष िदसते . या िभत ं िी उभारला आिे . ििललयाचया एिा बािूला दीपगृि असून या मागापासून थोडे पुढे चालत गेले असता समुदाचे मनोरम दिगन घडवणारा एि बुरि लागतो. या बुरिाचे नाव रेडे बुरि असून यावर एि सतभ ं सुंदर दशृय िदसते. ििललयात एि लिान तळे व एि खोल िविीर आिे . रतािगरी ििरातून ििललयािडे िाणयासाठी िरका सोईची असून रतािगरी दीपगृिावरन संपण ू ग रतािगरी ििराचे तसेच समुदाचे अतयत ििराचा निारा दीपगृिावरन बघणयासाठी संधयािाळी ५.०० चया सुमारास गेलयास तिी परवानगी िमळू ििते .गडावर िाणयाचया वाटा : ििललयावर िाणयासाठी वरपयगत ं डाबरी रसता असून ििललयाचया पायथयािीच िंिराचे शी भागेशरवर मंिदर आिे. या मंिदराचया खाबावर पिुपकयाची सुदं र सुंदर िचते िेरलेली असून मंिदराचया सभोवती नारळी , पोफळी व फुलझाडानी बिरलेली बाग आिे.रािणयाची सोय : नािी.िेवणाची सोय : नािी.पाणयाची सोय : मंिदरािवळ िपणयाचे पाणी िमळू ििते . मििपतगड ििललयाची उंची : ३०९० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर िोयना ििला : रतािगरी शेणी : मधयम खेड तालुकयाचया पूवेस १२ मैलावर रसाळगड-सुमारगड आिण मििपतगड िी डोगरराग उभी आिे. या मधये उतरेिडचा मििपतगड िा सवात उंच आिण िवसतारान स े ुदापचं . ििललयाचे डआिे केतफळ १२० एिर आिे.िे तीन ििलले एिमेिाचया िवळिवळ असलयामुळे े टेिसग मििपतगड-सुमारगड-रसाळगड असा टेि देखील िरतात. अनि गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : मििपतगड िा नावापमाणेच मििपत आिे. ििलला तसा आिारान फ े ारमोठाआिे . चिबुािूंचे िडे तुटलेले असलयामुळे पतयेि िठिाणी तटबदंीची गरि भासत नािी . िािी िठिाणी ििथे िडा चढणयास सोपा आिे ितथे तटबदंी उभारली आिे. सधया मात िी तटबदंी पडून गेलेली आिे . ििललयाला एिूण सिा दरवािे आिेत . ईिानयेिडे लालदेवडी दरवािा, पूवेस पुसाटी दरवािा, दिकणेिडे खेड दरवािा, पििमेस ििवगंगा दरवािा, उतरेिडे िोतवाल दरवािा, आगेयेस यिवत ं दरवािा. सःिसथतीला िे दरवािे नाममात उरलेले आिेत . िे सवग दरवािे िोते याचया खुणा फकत उरलेलया आिेत. ििवगंगा दरवािा ं आिे. पुसाटी दरवािा िवळ एि ििडी आिे. िोतवाल दरवािा िवळ मारतीचे एि छोटेसे मंिदर आिे . िवळ एि ििवाची िपड पारेशरवराचे एि मोठे मंिदर ििललयावर आिे . या मंिदरात रािणयाची सोय िोते. मंिदराचया समोरच िपणयाचया पाणयाची िविीर आिे. या े पिारचे अविेष या झाडीत लपलेले आिेत. या सवाचा अभयास िोणे फार वयितिरकत ििललयाचे पठार मिणिे एि िगंलच आिे. अनि आवशयि आिे. या ििललयावर एि आगळावेगळा पिार िदसतो. तो मिणिे न वापरलेलया चुनयाचे अविेष येथे पडलेले िदसतात. गड िफरणयास दोन ते तीन तास पुरतात. गडावर िाणयाचया वाटा : खेड वरन पिाटेच दििवली गावाला िाणारी बस पिडावी. खेड ते दििवली १ तासाचे अंतर आिे . दििवली गावातून ििललयावर िाणयासाठी मळलेली वाट आिे. िी वाट लाबची े असलयान ग ड म ाथागाठणयास४तासलागतात . या वाटेने े िाताना आपलयाला दोन िखंडी पार िरावया लागतात.२) : खेडवरन वाडीिैतापूरला िाणारी गाडी पिडावी. वाडीिैतापूरास उतरलयावर मळलेलया वाटेन व ा डीबे.लवाडीिै दारगावातयावे तापूर ते े वाडीबेलदार िे अंत दोन ते अडीच तासाचे आिे . वाडीबेलदारिून गडमाथा गाठणयास १ तास पुरतो. वाट चागली मळलेली असलयान च ुिणयाचासं .३) : रसाळगडवरन भवनािी सुमारगड मागेसुदा मििपतगड गाठता येतो. िे अंतर साधारणतः: ७ तासाचे आिे. िगंल दाट असलयान व े ा ट चुि.रािणयाची णयाचाफारसं सोय भवआिे : पारेशरवर मंिदरात २० ते ३० िणाची रािणयाची सोय िोते . िेवणाची सोय : आपण सवतः: िरावी.पाणयाची सोय : बारामिी उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : १) दििवली गावातून - ४ तास

सुमारगड ििललयाची उंची : २००० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः मिाबळेशरवर िोयना ििला : रतािगरी शेणी : िठीण सुमारगड िा नावापमाणेच सुमार आिे. 'उगवतीचया िडावर एिा झाडाला धरन वर येगाव लागतं' असा गोनीदानी या ििललयाबदलचया वणगनात मिटलेले आिे. रसाळगड आिण मििपतगड याचया बरोबर मधये िा ििलला येतो. आिुबािूला असणारे िगंल आिण ििललयावर िाणयासाठी असणारी अवघड वाट यामुळे ििलला फारच दल ु गिकत झालेला आिे ं आिण देवीची मूती आिे. पाणयाचया टाकयाचया उिवया गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििललयावर वर पोिचलयावर समोरच पाणयाची दोन टािी आिेत. टाकयाचया पोटातच एि गुिा आिे. यात ििवाची िपड अंगास थोडे वर गेलयावर एिखाबी पाणयाचे टािे लागते . एि वाट समोरचया टेिाडावर िाते तर एि टेिाडाला वळसा घालून पुनिा टाकयापािी येते . समोरचया टेिडीला वळसा मारताना एिा िठिाणी े दगडमातीन ब ुिलेल. ीगु यािािदसते गुिेत दोन खोलया आिेत. मात यात बर‍य ् ाच मोठा पमाणावर माती िमा झालेली आिे. गडमाथा फारच लिान असलयामुळे गडफेरीस अधा तास पुरतो . गडावर िाणयाचया वाटा : सुमारगडावर िाणयासाठी एिच वाट आिे. िी वाट एिा िखंडीमधूनच वर िाते. या दोनिी वाटा एिा िखंडीतच येऊन िमळतात. मििपत गडावरन वाडीबेलदार या गावात न उतरता े ालीउतरावे उलटा िदिेन ख . वाटेत धनगराची दोन तीन घर लागतात. येथून थोडे खाली उतरलयावर एि ओढा लागतो तो पार िरन समोरचा डोगर चढावा. पुढे अधया तासातच आपण एिा े िखंडीपािी पोिचतो. िखंडीतून डावीिडे वर चढणारी वाट थेट सुमारगडावर घेऊन िाते . या वाटेन प े ु ढ ग े लयावरथोडाचवे . िडालाळातआपणएिािडापािीपोिचतो लागूनच वाट पुढे िाते . पुढची वाट अवघड आिे. िवळ रोप असलयास फारच उतम. िखंडीपासून ििललयावर िाणयास पाऊण तास पुरतो. रसाळगडावरन सुमारगडािडे यायचे झालयास वाटेत एि राया धनगराचा झाप लागतो. मात रसाळगड ते सुमारगड िे अंतर साडेचार तासा चे आिे . रािणयाची सोय : नािीिेवणाची सोय : आपण सवतः: िरावी.पाणयाची सोय : बारामिी उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : मििपतगडामागेअडीच तास रसाळगड ििललयाची उंची : १७७० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः खेड े रागा पाच पच ं वीस मैल लाबवर पसरलेलया आिेत. पोलादपूर सोडून खेडवरन िचपळूणिडे ििला : रतािगरी शेणी : सोपी सहादीची राग उतरदिकण पसरलेली आिे. मुखय रागेपासून सुटावलेलया अनि िाताना रसाळगड, सुमारगड, मििपतगड िे तीन दगुग आपले लक वेधून घेतात. िे सवग ििलले िावळीचया खोर‍य ् ातच येतात. पतापगड, मधुमिरदंगड, रसाळगड, सुमारगड आिण मििपतगड िा टेििी खूप े ेरीसएितेदीडतासपु पिसद आिे. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : रसाळगडाचा घेरा लिानच असलयान स ं पू ण ग गडफ . रसाळवाडीतू न ििललयावर रतो ििरतानाच वाटेत दोन दरवािे लागतात. पििले पवेिदारातून आत गेलयावर समोरच तटातील मारतीचे दिगन िोते . वळसा मारन आपण ििललयाचया दस ् ा दरवािात पोिचतो. या दरवािातून ििललयात पवेि िेलयावर समोरच तटावर एि भली मोठी तोफ ु र‍य िदसते. तोफा िे या ििललयाचे मोठे वैििषच आिे. ििललयावर लिानमोठा िमळू न सुमारे १६ तोफा आिेत .संपूणग ििललयाचा माथा मिणिे एि पठारच िोय. समोरच झोलाई देवीचे मंिदर आिे. मंिदराचा िीणोदार े सापडलेलया मूतया ठेवलया आिेत . मंिदराचया समोर दीपमाळ आिण तुळिी वृंदावन आिे. समोरच एि तोफ सुदा ठेवलेली आिे . मंिदराचया बािूला पाणयाचा मोठा तलाव आिे. िे िेलेला आिे . िोनाडात अनि पाणी िपणयासाठी योगय आिे. मंिदराचया मागचया बािूला ििवाचे छोटेसे मंिदर आिे . पाणयाचया टाकयाचया वरचया भागाला थोडासा उंचवटा आिे , यालाच बालेििलला मिणतात. यात वाडाचे मोठा पमाणावर अविेष आिेत. बुरिाव तोफा आढळतात. येथून समोरच एि दगडी बाधिाम असलेली खोली आढळते. िे धानय िोठार असावे असे वाटते . बालेििललयाचया िवळच आणखी एि पाणयाचा तलाव आिे. या ै तय भागात एि नदंी आिे. मात येथे ििवाची िपड ं आढळत नािी. ििललयावर पाणयाची टािी मोठा पमाणावर आिेत. मिणिे िा ििलला पूवी मोठा पमाणावर दोनिी तलावात बारामिी पाणी असते. ििललयाचया नऋ नादता असावा. गडावर िाणयाचया वाटा : १. खेड वरन वडगाव िबरमणी िडे िाणारी बस पिडायची आिण वाटेत असणार‍य ् ा िंबुरी फाटावर उतरायचे . िंबुरी फाटापासून थेट बीड गावात िाणारी वाट पिडायची. साधारणतः बीड गावात पोिचणयास े एि तास लागतो. वाडीबीड गावातून गडावर िाणयास मळलेली वाट आिे. या मागान ि ि ल लयावरपोिचणयासदीडतासलागतो . २. ं सोपी आिे. खेड वरन िनमनी गावात िाणयासाठी बसेस सुटतात. िनमनी गावात उतरन एिा तासात रसाळवाडी मागेििलला गाठता येतो. वाट अतयत ३. ं सोपी आिे. खेड वरन मौिे िैतापूर गावात िाणारी एस. टी. पिडावी. मौिे िैतापूरिून - रसाळवाडी मागेदोन तासात रसाळगड गाठावा. वाट अतयत रािणयाची सोय : झोलाई देवीचे मंिदर (३० ते ४० माणसे रािू िितात.)

िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी.पाणयाची सोय : बारामिी उपलबध आिे. िाणयासाठी लागणारा वेळ : रसाळवाडीतून (१५ िमिनटे ) ठाणे ििला मािल ु ी

ं ारगड आिण पळसगड िमळू न िे ििललयाची उंची : फूट . ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः ििापूर ििला : ठाणे शेणी : सोपी ठाणे ििलहात ििापूर-आसनगावािवळ एि दगुगितिुट आिे . मािल ु ी-भड े सुळिे असलेला लाबलचि असा िा डोगर मािल बळिट ठाणे तयार झाले आिे. मुदाम िाऊन पिावे असे िे िठिाण िोणािी िनसगगपेमी माणसाला आपलया िनसगगसौदयान व े ेडलावते . अनि ु ी नावाने े े ं ओळखला िातो. मािल ीचे दोन खोिगरामु ळ तीन भाग पडले आिे त . उतरे च ा पळसगड, मधला मािल ीगड आिण दिकणे च ा भड ारगड. इितिास : इतर अनि ििललयापमाणे यािी ििललयाची मू ळ उभारणी िोणी ु ु िेली , िे जात नािी. पण १४८५ चया सुमारास िे िठिाण नगरचया िनिाम िािीचया संसथापि असलेलया मिलि अिमद याचयािडे आले . पुढे ििािीरािे िनिामिािीचे संचालि बनलयावर िदललीचया मोगल फौिा व आिदलिािी सेना संयुकतपणे िनिामिािी बुडवणयासाठी पयत िर लागलया. १६३५-३६ चया सुमारास ििािीनी िठीण पिरिसथतीत बळिट आशयसथान मिणून िुनर - ििवनरेीिून े िििाबाई व बाळ ििवािीसि मािल ािल ििािीरािानी ढािदला पोतुगगीिािडे मदत मािगतली. पण तयानी निार िदला असता ििािीनी ु ीला मुकाम िलवला. खानिमान मिणिे मिाबतखानाचया मुलान म ु .ीलावे ं ू न घेतला गेला . १६६५ िरणागती पतिरली. पुढे १६५८ मधये ८ िानवेारी रोिी ििवरायानी िा ििलला मोगलािडून परत िमळवला . पण १६६१ मधये तो मोगलाना परत ंावा लागला. लगेसच तो परत ििि े ेबुवारी चया पुरदंरचया तिात िे दगुगितिुट परत गमवावे लागले . तयानतंर मोगलाचा मनोिरदास गौड िा धोरणी ितगबदार सरदार मािल ड ा वरबरे.चफबाधिामिरनघे तले ु ीवर िारभार पािू लागला. तयान ग े ृततवाखाली मािल १६७० मधये खुद ििवािीरािाचया नत ु ीवर िेलेला िलला अयिसवी ठरला . दीड ििार मराठी मावळयापैिी तबबल ििार मावळे मोगलानी िापून िाढले . मराठाचा दणदणीत पराभव झाला. या े ि लले. दतयाचया यिानतंरिी मनोिरदास गौडन ि ारीसोडली िागी अलािवदी बेग िा नवा ििललेदार रिू झाला. नतंर १६ िून १६७० रोिी दोन मििनयाचया वेढा नतंर दोनिे मोगल सैिनिाचे रकत साडले. ं िपगंळयानी मािल ं ारगड िे ितिूट सवराजयात सामील िरन घेतले . मोरोपत ु ी, पळसगड व भड े गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : आसनगावमागेमािल ि ल लयावरआलयावरसमोरचपाणयाचीदोन ु ी गावातून ििडीचया वाटेन ि टािी आिेत. पाच िमिनटावर आणखी एि पाणयाचे टािे आिे . उिवीिडे गेलयावर खाली पिारेिर‍य ् ाचया देवडा आिेत . समोरच ढासळलेलया अवसथेतला मिादरवािा आिे. इथून भातसा रािी, अलंग, मदन, िुलंग व िळसूबाई पवगतराग िदसते . तर पूवेला ििरिंदगड, आिोबा, दिकणपूवेला माथेरान राग, दिकणपििमेला तानसा खोरे, तुंगारेशरवर राग असलेला पचंड मुलूख िदसतो.ििडीचया ेगेलयावरडावीिडे वाटेन द े ो न ि म ि न टेप.ुढवाटे तच छपपरविािअसणारे गंलातएिवाटिाते मिादेवाचे मंिदर आिे . पुढे वाडाचे िािी अविेष आढळतात. समोरच पाणयाचा फार मोठा तलाव आिे. पुढे ं ारगड दरमयानची िखंड आिे . िखंडीचया थोडे वर गेलयावर उिवया बािूस ५०० ते ६०० फूट खाली गेलयावर िाभळाचे रान लागते. िी वाट िखंडीत िाऊन पोिोचते. िी िखंड मिणिे मािल ु ी आिण भड उतरलयावर िडालगतच िलयाण दरवािा आिे. या दरवाजयातून गडावर यायचे झालयास पसतरारोिणाची गरि पडते. िखंडीतून वाटेन व े र च ढ त ग े लयावरझाडीमधये . येथून बारमिीपाणयाचंभ ं ारगडावर घेऊन िाते . भड ं ारगडावरन समोरच उभे असणारे भटोबा, नवरा व नवरीचे सुळिे िदसतात . समोरच उिवीिडे असणार‍य पुढे िाणारी वाट गडाचया दिकण टोिापािी मिणिेच भड ् ा डोगररागेवर विीरचा सुळिा िदसतो. सभोवतालचया पिरसराचे दशृय अितिय रमणीय असते. े ाताये गडावर िाणयाचया वाटा :१)आसनगावमाग : मुंबई-नाििि लोिमागावरील आसनगाव गाठावे. इथून ५ िि.मी. अंतरावरील गडाचया पायथयािी असणार‍य ् ा मािल . ते ु ी या गावी पायी अथवा िरकान ि गडाचया पायथयािी मिादेवाचे सुदं र मंिदर आिे. राती तेथे रािणयाची सोय िोते . इथून उिवीिडे एि ओढा पार िरन ३ िि.मी. चा खडा चढ चढू न िावे . वाटेत एि लोखंडी ििडी आिे . ती पार िरन वर े े िं.टी. े ाििंदलाउतरावे गेलयावर समोरच पाणयाची दोन टािी िदसतात.या वाटेन ग डा वरिाणयास२तासपु .२)वाििंदमागेरतात ः लोिलन ि ‌ वाएस् नव . उतरेला दिागाव आिण पुढे चापयाचा पाडा गाठावा. चंदेरीचा डोगर उिवीिडे ठेवून मािल ु ीचया दिकण टोिापासून िनघालेलया व पििमेला पसरलेलया सोडेवर चढावे . सोडेवरन नवरा-नवरी सुळिे उिवीिडे ठेवत अवघड शेणीचा िातळटपपा चढू न िलयाण े े ं ारगडावरपवे ं ारगडावर दरवािान भ ड . िलयाणििरावा दरवािावर एि ििलालेख आढळतो. िी वाट खूप अवघड असलयान प स त र ारोिणाचे .रािणयाची सािितयिवळअसणे सोय : भड आवशयिआिे रिाणयाची िोणतीिी सोय नािी. ििलले मािल ीवर रिाणयासाठी पिारे ि र‍ य ् ाचया दे व डा आिे त , पण िकयतो िा टे ि एि िदवसाचाच िरावा. िेवणाची सोय : ििललयावर िेवणाची सोय आपणच िरावी.पाणयाची ु ं ारगडावर िपणयाचया पाणयाची सोय नािी. तयामुळे तेथे असताना पाणयाचा साठा िवळ सोय : ििलले मािल ् ाचयादेवडासमोर पाणयाचे टािे आिे . येथील पाणी िपणयासाठी उपयुकत आिे. भड ु ीवर पिारेिर‍य ठेवावा.िाणयासाठी लागणारा वेळ : आसनगाव मागेदोन तास.िलयाण दरवािा मागे६ ते ८ तास.सूचना : वाट - आसनगाव मागेसोपी.िलयाण दरवािा मागेअवघड . मलंगगड ििललयाची उंची : ३२०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः माथेरान ििला : ठाणे

शेणी : मधयम ै तयेस व मुंबई आिण मलंगगड िलयाणपासून दिकणेस १६ िि.मी. अंतरावर एिा उंच डोगरावर बाधलेला आिे. बदलापूरचया नऋ ै तयेस आिण बोरघाट,भीमािंिर व माळिेि घाट पूवेस असा िा भाग लढाईचया ं ा व उरण नऋ साषीचया पूवेस िा ििलला आिे. िरि े दष ितियमिततवाचाआिे . ृ ीन अ

े इितिास : ऍिबगंडन हा इगंिी अिधिार‍य ् ान १ ७ ८ ०मधये.मल ं पावसाळयात गगडालावेढमराठे ाघातला युद टाळतात. िे लकात घेऊन बेसावध मराठावर भर पावसातच िलला िरणयाचे तयान ठेरवले . लढाई ै तय व उतरेिडचया वाटा बदं िरन टािलया. तयान प े सुर िोताच नऋ थ मपीरमाचीघे . तेथे णपाडु याचेरठगंरवले िेतिर यास ३०० माणसािनिी नमेलेले िाते . अचानि िलला झालयामुळे मराठानी पितिार े ाचीिडे े िेला नािी . १२५ िण सोन म . तर धावले बािी गडावर िागा नविती मिणून िलयाणचया मामलेदारािडे धावले . ऍिबगंडनन ग ड ा व र प ोिचणयासाठीगडाचयापायथय े ेलापणतोयिसवीझालानािी िाढली. नाना फडणिवसान व े ढ ा उ ठ व णयाचापयति . ऍिबगंडनन प े ी र म ा ची च य ा पठारावरतीनतोफाचढवलयावसोनम . पण पवेिदार मोठा खुबीने े ाचीवरगोळीबारचालूि े चोरवाटा मािीत असलयामुळे तयाचा बािेरचया िगािी संपिग तुटणयाचा संभव नविता . ििललेदारान आ े ं बाधले असलयामुळे तेथवर गोळे पोिचेनात . मराठाना िगंलातलया अनि न दंरावधुळपविािीपत े याचयािडे मदत मािगतली पण तयानी पतयक न येता ७०० ििपाई पाठवले िे तेथवर पोिचू ििले नािीत. िॅपटन ऍिबगंडनन ि ि ड ा ल ावून२५०माणसे . पण मराठानी सोनमेाचीवरचढवली गडावरन दगडधोडाचा वषाव िरन तयाना परत पाठवले. ऍिबगडनन प े ीरमाचीवरन े तोफा िाढू न घेतलया . गंगाधररावानन स ं धी स ाधूनदाणापाणीवदारगोळाभरनधे . नाना फडणीसानी बाळािीतिवशर ला वनाथ पाठि व राधोिवशरवनाथ गोडबोले याना सैनय देऊन वेढा उठवणयास पाठवले. तयाचया फौिा ििरवळ या मलंगचया उतरेला असलेलया गावी पोिचलया. मराठाची फौि तीन ििारावर िोती. तयानी ितूला िस ु िावून लावणयाचे पयत िेले . पण ते अयिसवी झाले. १६ े ोफािाढू न सपटेबरला गाराची एि पलटण पीर माचीवर चाल िरन गेली. तयानी तोफावर िलले िेलयामुळे िबिटिानी घाईघाईन त े े मिधाडली घेतलया. मेिर वेसटफॉलन ऍ ि ब गंडनचयामदतीसाठीिादािु . या सेनने र स द घेऊनयेणार‍य ् ामराठाचयातुिडीला उधवसत िेले . तयामुळे मलंगगडावर अनधानयाचा तुटवडा भासू लागला. िािी धानय पावसान नेासले, खििना संपत आला. मराठानी इगंिाचेिी दळणवळण तोडून टािले िोते . तेविा िनगल िाटगलेन बेेलापूर,पनवेल,तळोिे मागग सुरिकत िेला . ििरवळचया मराठाचया तळावर िलला िरन तयाना िस ु रा िलला चढवला . ु िावून लावले. आता िबिटिानी िॅपटन िारपेटरचया िि ु मतीत मलंगगडावर दस तोफाचा गोळीबार सुर िेला . तटाला भगदाड पडले िी आत घुसायला ३५० सैिनि तयार ठेवले िोते पण िेतिरानी ििलला िौयाने लढवेला.इगंिाचे बरेच सैिनि िामी आले. तेविा इगंिानी िलले थाबवले. पण वेढा मात उठवला नािी.पीर माचीवरन तोफा िाढू न घेतलया. मराठाची नािेबदंी िरन तयाची उपासमार िेली . तयाना िरण यायला लावावे असे इगंिानी ठरवले. ऑकटोबर नतंर े ािी ििललयावर उपासमार िोऊ लागली. बािेरन गंगाधर िालेिर िािी मदत पाठवू ििले नािीत. िेवटी नाना फडणिवसान ि ं फडिे दिा ििार फौिेसि सरदाराना िातािी घेऊन मोठी फौि िमा िेली आिण मलंगगड व वसई वर धाडली . सवतः नाना व िरीपत खाडाळयाला आले व तयानी रािमाची घाट उतरन िलयाणिडे िायचे ठरवले. तयामुळे िाटगलेला पितिि िदला िाणार िोता. े ताबडतोब िाटगलेन म ल ं गग ड ा व र नस ै नयिाढू नघेतलेवलगेसचमराठानीमलंगगडािडेिादािुमिवरसदधाडलीअिापिारे े ढवला. मराठानी अखेरपयगत ं मलंगगड िथीन ल े गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : माचीवरन सरळ पुढे िात पलीिडचे टोि गाठायच. तेथून एिा चोर वाटेन ख ा ल ी उ त र लेिीगडाचयािनममयाउं . ितथून गडाचया चीवरएिआशमलागतो दिकण व उतर े ळसाघे टोिाचया िदिेन व -यातिाणा वाटा िनघतात. पििली वाट खाली वावि ं े गावात िाते . तेथून पनवेलला िायला एस टी िमळते . उतर िदिेचया वाटेन ग े े ल ेिीदोनवाटाफु . सरळ टतात िाणारी वाट गडाला वळसा घालून पालखीसारखया आिाराचया खडिाखालून ििललयावर िाते. उिवीिडे खाली उतरणारी वाट मलंगगड व गणेि िाितगि सुळकयाचा डोगर याचयामधील िखंडीत पोिचते . माचीवरन बालेििलयािडे िाणयासाठी िडाला उिवीिडे ठेवत वळसा घालून गेले िी खोदीव पाय-या िदसतात. पाय-यापुढे एि गुिा व पाणयाचे टािे आिे . येथून पुढे िाणे िठीण आिे . पनास साठ पाय-या नतंरचया पाय-या तुटलेलया आिेत. तो भाग चढणयासाठी दिा बारा फूटाचा एि पाइप आडवा टािलेला आिे आिण िाताचया आधारासाठी दोर लावला आिे . िा अवघड टपपा पार िरन दिा िमिनटात गड माथयावर ं ी िाबूत असलेला एि वाडा िदसतो. तयाचया मागे खोदलेली सात टािी आिेत. बालेििलयाचया मधयभागी औदंबुराच झाड आिे. आिण िािी पोिचता येते. ििरोभाग तसा लिान आिे. छपपर उडालेले पण िभत िठिाणी तटबदंीिी आिे. बालेििलयाचया समोरच देवणीचा सुळिा आिे. येथे येणारे भािवि या समोरचया देवणीवर एि दगड फेिून मारणयाचा सोपसिार िरतात . दगड िर देवणीवर पोिोचला तर मनातली ै तयेिडे गोरखगड ,रािमाची,माथेरान,पेब,इिाळ,पबळ वगैरे िा पिरसर िदसतात.गडावर िाणयाचया वाटा : िलयाणिून सिाळी अधया तासात बसन गेडाचया गोष साधय िोते असे मिणतात. पूवेिडून नऋ े िेत . एि देवीचं मोठे मंिदर आिण िंिराच लिान देऊळ आिे . वरचया या पायथयािी पोिचता येते. गडाचया िनममया उंचीवर तेथील सुपिसधद िािीमलंग दगा आिे . ितथपयगत ं पाय-या आिेत.वाटेत दि ु ान आ दगयापयगत ं भिविाची भरपूर वदगळ असते.दगयाचया अलीिडे दि ु ानाचया रागेतून एि बोळ उिवीिडे िातो. तेथे घरे आिेत आिण िविीरिी आिे . वाट समोरचया डोगराला लागून उिवीिडून वर चढायला लागते. पधरंा वीस िमिनटात पििला चढ पार िरन वरचया उभया िडयापािी पोिचता येते.रािणयाची सोय : नािी े िटिाणी पाणयाची टािी आिेत. यातील पाणी िपणयासाठी वापरता येऊ ििते.िाणयासाठी लागणारा वेळ : पायथयापासून २ तास. िेवणाची सोय : नािीपाणयाची सोय : गडावर अनि

तािल ु ी

ििललयाची उंची : ३४८७ फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः माथेरान ििला : ठाणे शेणी : मधयम िलयाण, ििगत व पनवेल या िवभागात िा ििलला आिे . तािल ु ीला ििलला ििंवा गड मिणणे तसे अयोगयच. िा तयाचया तीन सुळकयामुळे पिसद आिे . उंच बेलाग िडे , िाणयाचया अनगड वाटा यामुळे तािल ु गिकतिी आिे .गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे तािल ु ी वैििषपूणग आिे आिण िदािचत यामुळेच दल ु ीचया पठारावर संत गाडगेबाबा मिारािाचा मठ आिे. या वाटेत आणखी दोन आशम लागतात. पठाराचया सवात वरचया भागाला 'दादीमा तािल ड े प ु ढेगेलयावरदोनतासातआपणतािल ु ी' मिणतात. येथे ५ पीर आिेत. समोरच एि छोटेसे घर देखील आिे . याच वाटेन थ े ो ु ीचया पोिोचतो. एिा सुळकयाचे नाव 'दाऊद' तर दस ् ाचे नाव 'बामण' आिे. ु र‍य गडावर िाणयाचया वाटा : तािल ु ीवर िाणयासाठी दोन मागग आिेत. १. अंबरनाथ वरन दस ु री वाट अंबरनाथ वरन िाते. अंबरनाथवरन बािेर पडू न बदलापुरचा रसता ओलाडावा . थोडाच वेळात िािुली नावाचा तलाव लागतो . या िािुली तलावापासून थोडाच अंतरावर एि डोगराची सोड वर े तािल ा ि ल ु ीपठारगाठणयास४तासलागतात . ु ीचया तीन सुळकयापािी पोिोचते. या वाटेन त २. िुिीवली वरन िलयाण मलंगगड रोडवर िुिीवली गावाचया सटॉपवर उतरणे . गावाचया बािेरनच थेट बैलगाडी िाईल एवढी मोठी वाट तािल ु ीला गेली आिे . िी वाट दोन डोगराचया बेचकयामधून वर चढते. िुिीवली गावापासून वर पठारावर िाणयास अडीच तास लागतात . रािणयाची सोय : नािी िेवणाची सोय : नािी पाणयाची सोय : नािीिाणयासाठी लागणारा वेळ : अडीच तास िुिीवली मागे , चार तास िािुली लेि मागे वसई

ं सोपी ििललयाची उंची : ० फूट . ििललयाचा पिार : सागर ििना-यावरील ििललेडोगररागः उतर िोिण ििला : ठाणे शेणी : अतयत े ििलले बाधले. तयापैिी पमुख मिणिे वसईचा िसंधुसागर ििनार‍य ् ाचे पादेििि िवभागणी नुसार दोन भाग पडतात. उतर िोिण व िोिण. उतर िोिणातील पमुख बेट मुंबई, याचया संरकणासाठी अनि ििलला. वसई बदंर िातात असले मिणिे मुंबई बेट, ठाणे, साषी िा सवग पिरसर समुदििनारा ताबयात ठेवता येत असे . भौगोिलि दष ृ ा वसईचा ििलला फार मितवाचा ठरतो. पोतुगिगिाची सता नष े ृतवाखाली मराठी सैनयान १ े ७ े िरणयासाठी िचमािी आपपा याचया नत ३ ७ त १ ७ ३ ९ मधये. ििेेलसागरी ेलयापराकमाचीआठवणिापिरसरिफरतानाआििीये ििलले पावसाळया ििवाय इतर सवग ऋतुतते िफरता येतात. इितिास : े याचयािडूनघे स.न. १४१४ मधये भडारी-भेगाळे नावाचया सरदारान ि े ाउभारला . १५३० मधये गुिराताचया सुलतानान त . पुढे १५३४ तला मधये पोतुगिगिानी याचे मिततव िाणून पुनगबाधणीसाठी घेतला. वसईचा ििलला िेविा पोतुगिगिानी बाधायला सुरवात िेली , तेविा या िामाला दिा वषग लागली. ििलला दििोनी आिे व पतयेि िोपर‍य ् ावर एि बुरि आिे . तयाची लाबी रं दी एि एि िि.मी. आिे. तटबदंी फार मिबूत असून तीस पसतीस फूट उंच व पाच फूट रं द आिे . या बुरिाची बािरी बुिग, िलयाण बुिग, फते बुिग, िैलास बुिग आिण दया बुिग अिी नावे आिेत . तटबदंीचया मधोमध बािरी गढी आिे. ििललयाला एि समुदािडून व एि भूभागािडून पवेिदार आिे . ििवाय चोर दरवािेिी आिेत. ििललयावर पाणी मुबलि पमाणात आिे. िा ििलला िलदगुग व भुदगुग या दोनिी पिारात मोडतो. एिा बािूस े यापतआिे अथाग सागर व बािी ितनिी बािु दलदलीन व . सोपर त व गोखरावा येथे पूल आिेत, असे या ििललयाचे वणगन िेलेले आिे . मुंबई िवळील साषी मिणिे सिासषी नावाचा पदेि िोता. तयावर लक ठेवणयासाठी वसईचा ििलला मिततवाचा िोता. इ.स. १७३७ साली मराठानी वसईचा ििलला घेणयाचा पयत िेला . मात ते वयथग गेले. े े ोििमआखली े तयानतंर बािीरावान व स ई च ी म ोििमिचमािीआपपाचयािातातसोपवलीआिणइ .स. १७३८ मधये िचमािी आपपान म . िचमािी आपपान ि ि ल ल यावरदलदलीचयाबािु . निेललाि े मराठानी लढू न तटाचया उतर भागाला िखंडार पाडले व सारे सैनय 'िर िर मिादेवाचया' गिगना िरत आत घुसले. ददुेवान स ुरंगउििराउडाले . तयामुळे भरपूर मनुषय िानी झाली. तुंबळ िातघाईची लढाई झाली. २ मे १७३९ रोिी सुर झालेली लढाई दोन िदवस चालली. लढाईत पोतुगिगिाची ८०० माणसे मारली गेली. दारगोळा संपला आिण पोतुगिगि िरण आले. मराठानी ििलला सर िेला . ििललयातील बायिामुलाना सुखरप िाऊ िदले. पुढे १७८० मधये िबिटिानी ििललयाचा ताबा िमळवणयासाठी बेत आखणयास सुरवात िेली . तयावेळी िवसािी िृषण लेले ििललयाचा ििललेदार िोता . सुरतेचा िनगल गोडाडगला वसईचया मोििमेचा सेनापमुख े मिणून िनयुकत िरणयात आले. समुदमागग आिण भुमागग या दोनिी बािुंनी ििललयावर िलला िरायचे िसधद झाले. िनगल िाटगले िलयाणवरन िलला िरणार िोता तर गोडाडग समुदमागान ि ललािरणारिोता . वसईला वेढा देणयाचे िाम गोडाडग िरणार िोता. पुणयािून ितुला िुमि पोिचू नये याची िाळिी सुधदा घेणयात आली िोती . नाना फडिणसानी आनदंराव रासते यास वसईचया ८ िि.मी. गोखरावा या गावी धाडले. २३ ऑकटोबर रोिी िचमािी पानसे, भवानी ििवराम याची फौि तोफखाना घेऊन तळेगाव मागेवसईला िनघाले . वसईचया ििललयावर आता अनधानयाची टंचाई भासू लागली. खििना पण िरता झाला े ेलािोता िोता. लोि गावे सोडून गेले िोते . गोडाडगन त ो फ ाचामारासजिि . २८ तारखे ला तोफाची गोळीबारी सुर झाली. मराठानी सुधदा बुरिावरन गोळीबारी सुर िेली . इगंिानी गोखरावा व सोपार पूल

ं र सफोट झाला. तयामुळे सगळे िण घाबरन गेले . ९१० िडसेबरला तोफखानयाचा मारा चालू ठेवला. १० िडसेबरला २०० मराठाचया एिा उडवले. ७ िडसेबरला ििललयात दारगोळा पडला आिण भयि े ेला बरला ििलला इगिाचया ताबयात गेला. तुिडीन ग ो ख र ावाखाडीपारिरणयाचापयति . मात तो फसला. १२ िडसे गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : गावापासून ििललयाचया तटापयगत ् ा आिेत. ं पोिचणयास १५ िमनीटे लागतात. उिवीिडे पवेिदार आिे . तयातून आत ििरलयावर समोरच तटावर चढणयासाठी पायर‍य तयावरन सवग ििललयाची रचना लकात येते. तटाची उंची ३० ते ३५ फूट आिे . ििललयाला दिा बुरि आिेत. तयाची नावे नोससा िसिोरा दोरेमेिदया, रैस मागो, सेट गोसोले चौथा मादद दीय. चौथया बुरिाचया अलीिडे तटात चोर वाटा आिेत . पाचवा सेट िॉन, या बुरिानतंर दया दरवािा आिे. येथून बदंरावर िाणारा रसता आिे. सिावा एिलफात, सातवा सेट पेदु , आठवा सेट पॉलस, नववा सेट सेबिसतयन आिण दिावा सेट सेबिसतयन िाविलरो बुरि.येथून नतंर आपण बालेििललयािडे िातो. बालेििललयािडे िाताना वाटेत तीन चचग लागतात. बालेििललयाचया िवळ गेलयावर डावीिडे वळावे . समोरच नयायालयाची इमारत िदसते आिण पिलिडे एि िॉिसपटल आिे . ितथून दोन िमानी असलेला टाऊन िॉल आिे. तयाचया पुढे िारागृि आिण वजेशरवरी मंिदर आिे . पुढे िचमािी आपपाची िविय िमळवलयाबदलचे पतीि उभारलेले आिे . िे सवग पािून मागे िफरायचे आिण बालेििललयात े पवेि िरायचा बालेििललयात दार िोठार, सैिनिाची वसितसथान आ ि ण वाडाचे . एिाअदगडावर विेषआिेिोरले त ला ििलालेख सुधदा आिे. बालेििललयाचया बािेरील पटागणावर एि िवििर आिे.पवेिदाराचया अलीिडे रसतयाचया िडेला मिादेवाचे व वजेशरवरीचे मंिदर आिे .दोन तासात सवग गड पािन ू िोतो. े सईगाठावे गडावर िाणयाचया वाटा : ििललयावर िाणयासाठी िुन व . नवी वसई ते िुना वसई अिी एस् . टी. ‌ सेवा आिे ििंवा नवी वसई ते ििललयापयगत ् ा बसेस िी उपलबध आिेत . वसई सटेिनिन ं िाणार‍य ू े चागली िॉटेलस आिेत . पाणयाची सोय ििललयात टमटम िरका अथवा साधया िरकेनिेी िाता येते.सटेिनपासुन ििलला ६ िि.िम.वर आिे. रािणयाची सोय : ििललयात नािी. िेवणाची सोय : वसई गावात अनि : िािी िविीरी ििललयात आिेत. िाणयासाठी लागणारा वेळ : १५ िमिनटे गावापासून . अनाळा ििललयाची उंची : ० फूट . ििललयाचा पिार : सागर ििना-यावरील ििलले डोगररागः उतर िोिण ििला : ठाणे शेणी : िासत सोपी अनाळा नावाचया लिानिा बेटाचया वायवय िदिेस िा िलदगुग ििलला बाधला आिे .उतर िोिणातील वैतरणा नदी या ििललयािवळ समुदाला िमळत असलयामुळे खाडीचया स वगच पदेिावर या पाणिोटावरन निर ठेवता येत असे . े े ढ े ं ाधला े नवीन बाधिामे इितिास : चारिी बािूंनी पाणयान व ल े ल ा अ न ा ळािािलदग . पोतुु गगंग१ीिानी ५१६मधये १५३० गुिरातचासु साली िालििलला तानमिमूििि दबें गला डायानब व नत र यावर अनि िेली . सुमारे २०० वषाचया पोतुगगंीि सतेनतंर िा ििलला १७३७ मधये मराठाचया ताबयात आला. पोतुगगंीिापमाणेच पििलया बािीरावानिेी या ििललयाची पुनबाधणी िेली . िेवटी १८१७ मधये इतर ििललयापमाणेच िा ििलला देखील इगंिाचया ताबयात गेला.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : अनाळा ििलला चौिोनी असून दिा मीटर उंचीची अखंड व मिबूत तटबदंी याचे संरकण िरते. तटबदंीमधये असलेले बुरि आििी ताठपणे उभे आिेत. ििललयाला एिूण तीन दरवािे ं सुंदर नकीिाम असून दोनिी बािूला िती व वाघाची पितमा िोरलेली असले तरी मुखय पवेिदार उतरेिडे आिे . या पवेिदाराचया दोनिी बािूला दोन बुलंद बुरि उभे आिेत . या दरवािाचया िमानीवर अतयत आिे. दरवािावरच एि ििलालेख िोरलेला आिे. या ििलालेखामधील बािीराव अमातय मुखय सुमती आजािपले िंिर! पािातयािस वधूिन िसंधु उदरी बाधा तवरे ििंिरा!! या ओळीवरन या ििललयाची े े पुनबाधणी बािीराव पेिवयान ि लीिे .ििललयाचया लकातयेते आत तयबंिेशरवराचे व भवानी मातेचे मंिदर आिे . तयबंिेशरवर मिादेवाचया मंिदरासमोरच सुबि बाधणीचे एि अषिोनी तळ आिे . या ििवाय ििललयात गोडापाणयाचया िवििरीिी आिेत. ििललयाचया सभोवार लोिाची वसती असून तयाची िेतीिी आिे. ििललयाचया मुखय दरवािािडे िाताना बािेरचया बािूला िािलिामातेचे मंिदर आिे . समुदििनार‍य ् ावरन ििललयािडे पाििले असता डावया बािूला असणारा ििललयापासून संपूणग सुटा असा एि गोल बुरि आपले लक वेधून घेतो. याचया आत िाणयास एि लिानसा दरवािा आिे. संपूणग ििलला बघणयास अधा ते पाऊण तास लागतो. ििललयाचया मिबूत तटबदंीवरन ििललयाचे समोवार दिगन घेत गोल फेरी मारता येते . मुखय पवेिदाराचया वर असणार‍य ् ा उंचवटावर बसले असता पूणग ििललयाचा आवािा निरेस पडतो. े गडावर िाणयाचया वाटा : पििम रेलवेवरचया िवरार पासून अनाळा अंदािे १० िि.मी. वर असून तेथे िायला एस् . टी. ‌ बस व िरका याची सुिवधा आिे. अनाळा गावातून समुदििनार‍य ् ापयगत ं गेलयावर बोटीनच ििललयावर िाता येते. िी बोट सिाळी ६.०० ते दपुारी १२.३० व संधयािाळी ४.०० ते ७.०० या वेळेतच आपलयाला

ििललयावर घेऊन िाते . समुदििनार‍य ् ावरन समोरच िदसणार‍य ् ा अनाळा ििललयावर बोटी िायला ५-१० िमनीटे े लागतात.रािणयाची सोय : गडावर रािणयाची सोय नसली तरी संपूणग गड अधा-पाऊण तासात बघून बोटीन ि ि न ा िेवणाची सोय : गडावर िेवणाची सोय नािी.पाणयाची सोय : गडावर गोडापाणयाचया िवििरी आिेत.िाणयासाठी लागणारा वेळ : १ तास िवरार पासून.

र

‍य ् ावरपरतताये . तअसलयानरेािणयाचीगरिनािी

ििरगावचा ििलला ं सोपी ििललयाची उंची : ० ििललयाचा पिार : सागर ििना-यावरील ििलले डोगररागः िोिण ििला : ठाणे शेणी : अतयत ं एिंरगावचा ििलला पालघर तालुकयात मािीमचया उतरेला ५ िि.मी. अंतरावर आिे. ििरगावचा ििललयापाठचा समुदििनारा अतयत े ं ून घेतला . मराठाचया आधी या सुदं र असून ििलला तसा दल मुदििनारािीिनमग . इितिास न: ुष१७३९ यअसतोसाली मराठानी िा ििलला डिाणू, िेळवे , तारापूर या ििललयाबरोबर ििि ु गिकत असलयान स ििललयाचा ताबा पोतुगिगिािडे िोता. नतंर १८१८ मधये इतर ििललयापमाणेच िा ििललािी इगंिाचया ताबयात गेला. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : ििरगावचा ििलला साधारण २०० फूट लाब व १५० फूट रं द इतकयाच आिाराचा आिे . मात ििललयाची तटबदंी ३५ फूट उंच व १० फूट रं द आिे . ििललयाला चार ं सुबि बाधणीचा चबुतरा आिे. िा चबुतरा आपलयला रायगडावरील मिारािाचया समाधीची आठवण िरन देतो. िोपर‍य ् ात चार बुरि असून पवेिदारािवळिी एि बुरि आिे . पवेिदाराचया वर एि अतयत येथील तटबदंीवर, बुरिावर िाणयासाठी ििललयाचया आत असणार‍य ् ा तटबदंीचया बािेरन पायर‍य ् ा असलया तरी बुरिावर िायला तटबदंीचया अंतभागातूनिी पायर‍य ् ा िेलेलया आिेत . अथात आतून िाणार‍य ् ा पायर‍य ् ा सधया वापरात नसलया तरी बुरिाला असलेलया िखडकयामधून आपलयाला या पायर‍य ् ा िदसतात. ििललयाचया पििमेिडील तटबदंीत आणखी एि दरवािा आिे. मात आता तो पूणगपणे बदं िेलेला आिे . ििललयाचया तटबदंीवरन पििमेिडे असणार‍य ् ा समुदििनार‍य ् ाचे सुंदर दशृय िदसते . गडावर िाणयाचया वाटा : पििम रेलवेवरील िेवटचे सटेिन मिणिे िवरार . िवरारचया पुढे िाणयासाठी मेल अथवा िटल े िेत. या बस पिडावी व पालघरला उतरावे. पालघरला पोिोचलयावर तेथून सातपाटी मागावर धावणार‍य ् ा बस अधा-अधा तासान आ पिडून आपलयाला 'मिीद सटॉपवर' उतरावे लागते . िे अंतर बसन १ े ५िमिनटाचे . याििवाय आिे पालघरिून या सटॉपवर यायला िरकासुदा आिेत.मिीद सटॉपवरन १० िमिनटे चाललयावर आपण ििललयापािी येतो. ििललयाला लागूनच एि िाळा आिे. रािणयाची सोय : संपण ू ग ििलला अधा-पाऊण तासातच बघून िोतो. तयामुळे रािणयाची गरि नािी. मात तिी गरि भासलयास ििललयाला लागूनच असलेलया िाळेमधये रािणयाची सोय िोऊ िि ते . े चागली िॉटेलस आिेत . पाणयाची सोय : गडावर िपणयाचया पाणयाची िािीच सोय नािी. िेवणाची सोय : पालघरला अनि गोरखगड

ििललयाची उंची : २१३७ फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः ििगत ििला : ठाणे शेणी : मधयम गोरखगड िा मुंबईिरासाठी आिण पुणेिरासाठी एिा िदवसात िरता येणयािोगा ििलला आिे. गोरखगड आिण मिचछदगडाला तसा ऐितिािसि वारसा नसला तरी तयाचया सुळकयामुळे पसतरारोििासाठी ते निेमीच एि आिषगण ठरले आिे . गोरखगड आिण मिचछदगड याचया आिुबािूचा पिरसर पिसद आिे तो मिणिे येथील घनदाट अभयारणयामुळे . गोरखगडाचा िवसतारिी तसा मयािदतच आिे. ििािी रािाचया िाळात या गडाला मिततव िोते. मात येथे िोणतयािी पिारचया लढाईचा उललेख नािी. ििविालात गडाचा उपयोग िेवळ आसपासचया पदेिवर निर ठेवणयासाठी िोत असे .पूवी नाणेघाट मागेिुनरला िाताना या गडाचा िनवाससथान मिणून वापर िरत असत. मयािदत िवसतार असूनिी मुबलि े े िे िठिाण मिणूनच याचे नाव 'गोरखगड'. पाणी, िनवा-याची योगय िागा मात या गडावर उपलबध आिे. गोरकनाथाचया साधनच गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : दरवाजयातून वर चढू न गेलयावर वर दोन तीन पाणयाची टािे लागतात . समोरची वाट पुनिा े थोडयाशया चढणीवर घेऊन िाते . पुढे पाय-याचया मदतीन थ े ो ड ख ा ल ी उ तरलयावरआपणगोरखगडाचयासु . समोरच पागणाखाली भयाण ळकयातखोदले दरीत लयाअितिविालगुिेसमोरय झुिलेले दोन चाफयाचे डेरेदार वृक आिण समोरच असणारा 'मिचछदगड' िनसगाचया भवय अदािािरचे असीम दिगन घडवतो. गुिेचया आिुबािूला पाणयाची तीन टािी आिेत. गोरखगडाचया पठारावर एिूण चौदा पाणयाची टािे आिेत पण तयापैिी गुिे िवळील पाणयाचया टाकयातील पाणी िपणयायोगय आिे . गोरखगडाचा टेि े ाणा-या वाटेन प े ुढेय.ावे िा तयाचया माथयावर गेलयाििवाय पूणग िोतच नािी. गुिेसमोर तोड िरन उभे राििलयावर उिवया बािून ि थोडे अंतर चालून गेलयावर सुळकयावर चढणयासाठी डावया बािूला िातळात ५० पाय-या खोदलेलया आिेत. ५० पाय-याचया या मागावरन िरा िपूनच चालावे लागते . गडाचा माथा फारच लिान आिे.वर एि मिादेवाचे मंिदर आिे आिण समोरच एि नदंी आिे . माथयावरन समोर मिचछदगड, िसधदगड, नाणेघाटािवळील िीवधन, आिपुेघाट असा सवग रमणीय पिरसर नयािाळता येतो. गडावर िाणयाचया वाटा : १ : गोरखगडावर येणयासाठी मुंबईिरानी िलयाणमागेमुरबाडला तर पुणेिरानी ििगत मागेमुरबाडला यावे. मुरबाडिून 'मिसा' फाटया मागे'धसई' गावात यावे. येथून 'दिेरी' पयगत ं खािगी िीप अथवा एस.टी. ची सेवा उपलबध आिे. दिेरी गावातून समोरच दोन सुळिे दिृषकेपात येतात . लिान सुळिा मिचछदगडाचा तर मोठा सुळिा गोरखगडाचा आिे. गावातील िवठलाचया मंिदरात मुकाम िरता येतो. मंिदराचया े े ं मागचया बािून ि ग ला त ि ा ण ा र ीपायवाटएिते . या वाटेन दगीडतासातगोरखगडाचयािातळातखोदले ड ग ाठणयासदोनतासपु . लयादरवाजयापािीघे रतात ऊनिाते २ : मुरबाड - िमले मागान द

े

िेरीगावीयावे . या गावातून अितिय सोपया वाटेन ग

े

डावरिाताये . ते

े टेिसग िसधदगड ते गोरखगड असा टेि िरताना या वाटेचा उपयोग िरतात . या वाटेवर एि घनदाट िगंल लागते . िसधदगडावर ३ : गोरखगडावर येणयासाठी िसधदगडावरनिी एि वाट आिे. अनि े ावे. नािरवली िे पायथयाचे गाव आिे . िसधदगडावर एि रात मुकाम िरन पिाटेच िसधदगड उतरावा. वाटेत असलेलया ओढाबरोबर एि वाट िगंलात ििरते . या वाटेने िाणयासाठी मुरबाड - नािरवली मागान य थोडे उिवीिडे गेलयावर आपण धबधबयाचया वाटेला िाऊन िमळतो . या वाटेन व े र आ ल य ा वरआपणएिाछोटयाशयापठारावरये . पठारावर मिादेवाचं छोटे ऊ मंिनपोिचतो दर आिे आिण दोन समाधया देखील े ेिपाऊलिपू आिेत. येथून पुढे गेलयावर लागणारी वाट िी उभया िातळातील असलयान प त य . आपणनिातळात टािावेलागते खोदलेलया दरवाजयापािी येऊन पोिचतो. या मागान ग े ड गाठणयासतीनतास पुरतात. रािणयाची सोय : गडावर असलेलया एिा गुिेत २०-२५ िणाना आरामात रािता येते. िेवणाची सोय : िेवणाची सोय आपण सवतःच िरावी. पाणयाची सोय : गडावर बारमािी पाणयाची टािे आिेत . िाणयासाठी लागणारा वेळ : दोन तास दिेरी मागे. अिेरीगड ििललयाची उंची : १६८० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पालघर ििला : ठाणे शेणी : मधयम

े लिानमोठे ििलले आिेत , तयाचयात 'दादा' वाटावा असा िा अिेरीगड. आिार पचंड असलयान िेा पालघर िवभागात िे अनि े गड बुलंद वाट तो.इितिास : अिेरीगड ििलािारवि ं ीय भोिरािान ब ा धलाअसाउलले .तयामुळे या ख गडाचे आिे आयुमान साधारणतः ८०० वषेआिे असे अनुमान िनघते . पुढे पोतुगगीिानी िा गड ताबयात ं ून घेतला व १८१८ नतंर तो इगंिाचया िाती गेला . घेऊन तयाची पुनबाधणी िेली . पेिवयानी १७३७ चया िोिणमोििमेत िा गड ििि े चौथरे येथे आढळतात. बिदुा पावसाळयात पावसाचे पाणी ििंवा साडपाणी वािून गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : पठारावर व उिवीिडे पडकया वाडाचे अविेष आढळतात. तसेच चर असलेले अनि े ं ु ती खडिात अिा खुबीन ख नणेयासाठी तयाची योिना िेलेली असावी . गडावरची गुिा मधयम आिाराची व रंद तोडाची आिे. परत ो द ल े ल ी आ ि ेिीभणाणणार‍ . य ् ावार‍य ् ाल गुिेचा पृषभाग अितिय खडबडीत आिे . मात इथे आत व बािेर पिारेिर‍य ् ाना झोपणयासाठी 'बथग' िेलेले आिेत . गाविर‍य ् ािडून येथे िधीतरी पूिा िोत असावी असे वाटणारी व एरवी सिसा न आढळणारी दोन िासवदंीची झाडे गुिेचया तोडािी आिेत . गुिेचया वरचया अंगाला एि चौिोनी बाधीव तळे आिे . या तळयात एि अधगवट बुडालेली तोफिी िदसते. याििवाय आणखी दोन पण अधगवट बाधलेली तळी आिेत. वरचया पठारावरन आगेय िदिेिडे पाििलयास िोिोिगड सपष िदसतो. े दिुबगणीन त य ा व र ीलिनसगग . याचिनिमग िदिेतनमानवीपु प े तळािीसिििनरखताये ु ढ े तो ग े ल य ासिडंालागेलेलीमोठीभेगवपुढेएि बाधीव बुरि िदसतो.

े ि गडावर िाणयाचया वाटा : गडावर िाणयासाठी एिच वाट आिे. पालघरिून िासा या ििरािडे िाणार‍य ् ा एस. टी. बसन ि ं व ा यामिामागावरनधावणार‍ 'मसतान नािा' या य ् ाखािगीवािनानिेनघून िठिाणापासून सुमारे १० - ११ ििमी वर असणार‍य ् ा 'खोडिोना' गावाचया सटॉपला उतरायचे. पतयक गाव मिामागापासून थोडे आत आिे . गावात िाणयासाठी रसतयाचया डावीिडे बैलगाडीची वाट आिे . मिामागावरनच पालघरिडे पाठ िरन उभे राििलयास उिवीिडे अडसूळ व डावीिडे पचंड असा अिेरीगड िदसतो. बैलगाडीची वाट एिा िसमेटचया पुलावरन गावात ििरते . इथे वेिीवरच वाघदेवाचे े ं ु टुमदार मंिदर आिे . आत गेलयावर िवसतीणग पसरलेले आमवृक, िेते व तयातून डोिावणारी घरे पवासाचा िीण घालवतात. िवििरीचया थंड पाणयान आ छोटेसे परत प ल याबाटलयाभरनगाविर‍य ् ानीदाख े खं डीिडे े वाटेन ि . वाट िनघायचं िगंलातून िात असलयान उ न िाळयातिीतासिोतनािी . साधारणतः िखंडीत पोिोचणयास एि ते दीड तास लागतात. वाट इथपयगत ं सोपी पण चढणीची आिे. िखंडीत थोडा वरचया बािूला वाघदेवाचे छोटे उघडे देऊळ आिे . िखंडीतून उिवीिडे वळू न गडमाथयािडे िनघायचं . इथे एिा मोठा खडिाला वळसा घातला िी आपण दरवािाचया खाली येतो. इथे दगडावर िोरलेली एि े ोडले े े ढाईिरणेयोगय छोटी गणेिमूती आिे. दरवािा सुरंगान फ . इथे लाआिे मात वर चढताना िाळिी घेणे आवशयि आिे . पसतर वेडेवािडे असलयान अ न ु भ वीवयकतीचयासिाययानच . िकयतो पाठीवरचे सामान उतरवूनच चढावे. इथून पसतरारोिणाची िौस भागवून वर चढले िी उिवीिडे वर िाणयासाठी िातळात पायर‍य ् ा खोदलेलया आिेत . वाटेत खराब पाणयाचे टािे लागते . या टाकयावरनच दत ु फा े खांापयगत ा त ा न ा ड ा व यािातालाथोडे . यापैिी ख एिा ालीखडिातपाचपाणयाचीटािीखोदले टाकयाचे पाणी िपणयायोगय आिे . पुलनिा ीआिेत ं उंच झुडूपातून गडाचया मधयापयगत ं िाणारी वाट आिे . या वाटेन ि े े रानड े ावीिडे सरळ वाटेन प े ु ढ च ा ल ल यावर५िमिनटाचयाअं . ितन ख त ा अिूल नएिवाटफु ी टतेग ेलयावरपाणयाचीतीनआणखीटािीआिे . या टाकयातील अितिय सुंदरतआिे. िवळच खडिात एि गुिा देखील आिे.

ं ु उंदरापासून सामानाची िाळिी घयावी.िेवणाची सोय : आपण सवतः िरावी. रािणयाची सोय : १० ते १२ माणसे गुिेत व बािेरचया बाधीव िटावर रािू िितात. परत पाणयाची सोय : बारामिी िपणयाचे पाणी उपलबध आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : ३ ताससूचना : पावसाळयात पसतरारोिण धोकयाचे ठर ििते. िोिोिगड ििललयाची उंची : ३२०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पालघर ििला : ठाणे शेणी : मधयम े लिान मोठे गडििलले अिूनिी आपले अिसततव िटिवून आिेत . यापैिी वाडा पालघर रसतयावरचा मुंबईचया उतरेस गुिरातिडे िाताना ठाणे ििलहाचा पालघर िा िवभाग लागतो. या पिरसरात अनि 'िोिोि ' िा पमुख ििलला. वाडापासून अवघया १० -११ ििमी वर वसलेला इितिास : या ििललयाचा फारसा इितिास उपलबध नािी. गडावरचया खोदीव टाकयावरन िा गड बर‍य ् ापैिी िुना, भोििालीन असावा असे वाटते. पण यास पुरावा नािी. १६ वया ितिाचया सुरवातीला ं ून घेतला पोतुगगीिानी गुिरातचया रािािडून िा पदेि ििि ं ला. िेवटी तो इगंिािडे गेला.गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे :माचीवरचे िवसतीणग पठार व या गडावर तट - बुरि चढवले. पुढे पेिवयानी १८ वया ितिात (१७३७) िाढलेलया मोििमेत िा पदेि ििि े े त वाटेन य ा न ा अििबातनिोखताआलयानआ . माचीवर समोरच िंिे राचे ियगििणोदारीत चिितविायलािोते मंिदर आिे. तयाचया समोरच दोन टािी आिेत, पण ती खराब झालेली आिेत. मंिदरािडे तोड िरन उभे राििलयास डावया िाताला थोडे खाली उतरन गेलयावर एिमेिाना लागून खोदलेली सात टािी आिेत . यापैिी एिा टाकयाचे पाणी अितिय सुंदर आिे . दोन टािी खराब झाली असून बािी बुिलेली आिेत.मंिदराचया उिवीिडे िािी उदधवसत अविेष आढळतात. िािी िठिाणी िुिबी तटबदंी ििललि आिे. मंिदर डावया िाताला ठेवून पुढे गेले िी उिवीिडे वर िाणारी वाट िदसते. इथून वर चढताना उिवया बािूला पाणयाची ३ पिसत टािी लागतात. यापैिी १ बुिलेले असून बािी पाणी िेवाळयुकत असले तरी िपणयायोगय आिे. इथेच िोपर‍य ् ात मारतीची एि उघडी मूती आिे. इथून तीच वाट घेऊन पुढे िनघालं िी आपण पडकया बुरिािवळ येतो. डावीिडे छोटे मारती मंिदर आिे . पायर‍य ् ानी वर गडमाथयावर िायचं. इतिी चाल सुमारे १५ े िमिनटात आटोपते. माथयावर वार‍य ् ान त य ारझाले. लयातील ेसुळिेआ िनसगग िेत िनिमगत माणसाचया आिाराचा िदसणारा पुतळा िी िनसगाची िेवळ अवणगनीय िलािृती . िी िोिोिवरची सवात पेकणीय गोष. िविवध िदिातून िविवध आिार व भास दाखवणारी िी िृती पािून आपण अचंिबत िोतो . इथून थोडे पुढे डोळयाना सुखावणारे िृषणाचे छोटे देऊळ आिे . वरन खालचा (वाडा - मनोर) रसता छान िदसतो. या सगळयात एि गोष मात मनाला खंतावून िाते, िमळेल तया िठिाणी मंिदरावर, पसतरावर, इतिेच िाय पण पुतळयावरिी लोिानी आपली नावे बदनाम िरन ठेवलेली आिेत . गडावर िाणयाचया वाटा :रािणयाची सोय : गडावर िनवारा असा नािी. िंिराचया मंिदरात िेवळ २ माणसे रािू िितात .िेवणाची सोय : खाणयाची सोय आपणच िरावी, िपणयाचे पाणी गडावर आिे.पाणयाची सोय : बारमािी पाणयाची सोय आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : २ तास. िाळदगुग ििललयाची उंची : १५०० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः पालघर ििला : ठाणे शेणी : मधयम

े डोगरी ििलले आिेत. ििरी भागापासून फारसे लाब नसलयामुळे मुंबईिराना एिा िदवसात आरामात पािता येतात.िे सवग ििलले ठाणे आिण िविारचया सीमेवर ठाणे ििलहातील पालघर िवभागात अनि े आिेत.िगंल खूप असलयान य े थ े आ िदवासीलोिाचीसं . सवग पिरसर ख आििी यामोठापमाणावरआिे मागासलेलया अवसथेत आिे. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : खरे पाििले तर िाळदगुगला गड मिणणे योगय नािी.गड असलयाची िोणतीिी खूण यावर नािी. िे एि टेिेळणीचे सथान असावे असे वाटते .गडमाथा मिणिे चौिोनी आिाराचा िातळिडाच िोय.या िातळामुळे िा गड लाबूनिी निरेत येतो.गडाचे केतफळ साधारण अधा एिर असावे.गडमाथयाचया खालचया पठारावर पाणयाचे मोठे टािे आिे .एि िु ंडदेखील आढळते.(ििलला दोन सतरात िवभागला आिे.) (एि गडमाथा आिण खालचे पठार )पठारावरन गडमाथयावर िाणयास २ ते ३ पाय-या आिेत.पठारावर पाणयाचे एि टािे आिे .ििललयावरन संपण ू ग घाटमाथयावर निर ठेवता येते .गडावर िाणयाचया वाटा : १. वाघोबा िखंड मागे े ालघरलािावे मुंबईिून िवरारमागेपालघर गाठावे.अथवा िलयाणिून एस.टी.न प .पालघरिून मनोरे ला िाणारी बस पिडावी.'वाघोबा'नावाचया देवळाचया थाबयावर उतरावे. येथूनच गडावर िाणयाची वाट े फुटते .या देवळाचया उिवीिडे िाणा-या वाटेन आ प णगडावरपोिोचू . 'िातपपंि' ितो िी खूण लकात ठेवणे .िातपपंचया समोरन वर िाणारी वाट पिडावी.िी वाट पुढे तीन भागात िवभागली िाते . डावया व े उिवया बािूची वाट सोडून ंावी . सरळ वर िाणा-या वाटेन ि ाळदग . ु गगाठतायेतो रािणयाची सोय : गडावर िनवारा असा नािी. िेवणाची सोय : खाणयाची सोय आपणच िरावी, िपणयाचे पाणी गडावर आिे.पाणयाची सोय : बारमािी पाणयाची सोय आिे.िाणयासाठी लागणारा वेळ : वाघोबा िखंडीतून दोन तास लागतात.िाणयासाठी उतम िालावधी : सवग ऋतुत िाता येते. आिोबागड ििललयाची उंची : ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः ििला : ठाणे शेणी : मधयम बालाघाटाचया रागेत रतनगड आिण ििरिंदगड याचया मधोमध अगदी िडेला असलेला 'अिापवगत' उफग 'आिोबाचा डोगर' एखांा पुराण पुरषापमाणे भासतो. घनदाट झाडाझुडुपानी नटलेला िा आिोबाचा गड िगयारोििासाठी एि आगळे वेगळे लकयच ठरला आिे . ं िी पसतरारोििासाठी एि मोठे आविानच आिे . या गडाची ३००० फूटाची उभी िभत इितिास : गडाचे नाव आिोबा िसे पडले यावर एि पुराणिथा पिसद आिे. याच गडावर बसून वािलमिी ऋषीनी 'रामायण' िा धमगगंथ िलििला. याच गडावर सीतामाईन ल े व आ ि ण िु.िलव यानािनमिदला आिण िुि वािलमिी ऋषीना 'आिोबा' मिणत असत. मिणूनच या गडाचे नाव आिोबाचा गड असे पडले अिी िथा सािगतली िाते. येथे गडावर वािलमिी ऋषीचा आशम व तयाची समाधीसुदा आिे.गडावरील े पलयाला पिाणयासारखी िठिाणे : पििली वाट पिडू न वािलमिी ऋषीचया आशमापािी साधारणतः अधया तासात पोिचावे . वािलमिी ऋषीचया आशमािवळून गडाचया माथयावर िाणयासाठी वाट नसलयान आ मुकाम आशमातच िरावा लागतो. येथे गडावर रिाणयासाठी एि िुटी आिे .िवळच पाणयाचा झरा आिे. िर मुकामाचा िायगकम असेल तर िेवणाची सोय आपलयाला घरनच िरन आणावी लागते. े ं रवरएिगु आशमािवळू न पुढे धबधबयाचया वाटेन च ढ त गे ल य ा स सुमारेए. िते येथदे लविु ीडतासानत िाचया पादि िालागते िोरलेलया आिेत . येथे डावीिडे एि पाणयाचे टािे सुदा आिे . या ु ा खडिात े शमातपरतावे गुिेपयगत . अिा पिारे मुंबईिून येणा-यासाठी आिोबाचा गड एि िनसगगरमय अिी दगुगयाताच ठरते. गडाचया माथयावर दोन ते ं िाणयासाठी लोखंडी ििडा देखील लावलया आिेत . याच मागान आ तीन पाणयाची टािी सोडलयास पिाणयािोगे िविेष असे िािीच े दगुगवीर रतनगड - आिोबाचा गड - ििरिंदगड असा ४ ते ५ िदवसाचा टेि िरतात. नािी. अनि गडावर िाणयाचया वाटा : मुंबईिन ू आसनगाव रेलवे सथानिावर : गडावर िाणयाचा सरळ आिण सोपा मागग मिणिे मुंबईिून आसनगाव रेलवे सथानिावर यावे . े थवाएस े ावे.येथून पिाटेच एस.टी न अ े े ोळखाब येथून ििापूर या गावी िरकेन अ .टी. न य थवािीपनड -साि ुली मागे 'डेणे' या गावी यावे. 'डेणे' गावातून िाताना मधये एि पठार लागते . पठारावर तीन वाटा एित येतात. यातील एि बैलगाडीची वाट सरळ वािलमिी ऋषीचया आशमापािी घेऊन िाते . दस ु री वाट िाताबाईचया डोगरात िाते आिण पुढे 'िुमिेत ' या गावास िाऊन िमळते. ितसरी वाट मात िगंलात िाते. या वाटेन न े िाणेश चेयसिर. िलयाण - मुरबाड - माळिेि - डोळखाब या मागाने : िलयाण - मुरबाड - माळिेि - डोळखाब या मागान स े ुदाडेणेगावी पोिचता येते. िसारा - घोटी - रािूर - िुमिेत माग : गडावरचा माथा पिाणयासाठी िसारा - घोटी - रािूर - िुमिेत मागेिाता येते .

रािणयाची सोय : गडावरती रिाणयासाठी आशम आिे. यात २० िणाना रिाता येते.िेवणाची सोय : येथे िेवणाची सोय नसलयान ि े ो पाणयाचा झरा सतत वाित असतो.िाणयासाठी लागणारा वेळ : एि ताससूचना : गडावर सापाचे फार वासतवय असलयान य

े

े ग

य

व ण ाचेस .पाणयाची ािितयआपणसवतःचघे सोय : येथे बारामािी ऊनयावे तीिाळिीघे . णेआवशयिआिे

िोलापूर ििला पनिाळगड. ििललयाची उंची : ४०४० फूट ििललयाचा पिार : िगरीदगुग डोगररागः िोलापूर ििला : िोलापूर शेणी : सोपी मिाराषटाचया इितिासात ििवरायाना अननया साधारण मितव आिे.तयाचया िारििदीतील खरे सोबती मिणिे अििकंय आिण बेलाग ििलले .ििवरायाचया िीवातील नाटपूणग घटनाचा साकीदार मिणिे ििलले पनिाळगड. इितिास : िा ििलला पथम ििलािार भोि रािा नृिसंि याचया िारििदीत बाधणयात आला.िा ििलला पूवी नाग िमातीतील लोिािडे िोता.याचे पििले नाव 'पनगालय' .अफिलवधानरं १८ िदवसातच ििवरायानी िा ििलला २८-११-१६५९ ला घेतला.ििलला िविापुरराचया ताबयात पडला पण रािानी तो पुनिा घेतला.२ माचग १६६० मधये ििलयास िसधदी िौिरचा वेढा पडला. १६७३ मधये िोडािी फिगदं या बरोबर सैनय पाठवून भेदिनितचा उपयोग िरन ििलला ताबयात घेतला.पुढे १७१० मधये पनिाळा िोलापूरची रािधानी झाली नतंर १८४४ धये ििलला इगंिाचया ताबयात गेला. गडावरील पिाणयासारखी िठिाणे : १. रािवाडा िा ताराबाईचा वाडा िोय.वाडा पेकणीय असून यातील देवघर बघणयासारखे आिे.आि यात नगरपािलिा िायालय ,पनिाळा िायसिूल व िमलटरी बाईि िोसटेल आिे . २. सजिािोठी रािवाडावरन पुढे गेलयावर िी िोठीविा इमारत िदसते .याच इमारतीस संभािी रािाना ििवरायानी या पाताचा िारभार पािाणयास ठेवले िोते .ििवरायाची गुपत खलबते येथेच चालत. ३. राििदड ं ी िी दगुगम वाट गडाखाली उतरते.याच वाटेचा उपयोग िरन ििवराय िसधदी िौिरचा वेढातून िनसटले .िीच िविाळगडावर िाणारी एिमेव वाट आिे.याच दरवािातून ४५ मैलाचे अंतर िापून मिाराि िविाळगडावर पोिचले. ४. अंबारखाना अंबारखाना िा पूवीचा बालेििलला.याचया सभोवती खंदि आिे येथेच गंगा ,यमुना आिण सरसवती अिी तीन धानयिोठारे आिेत .यात वरी,नागली आण भात असे सुमारे २५ ििार खंडी धानय मावत असे.याििवाय सरिारी िचे-या ,दारगोळा अिण टािंसळ वैगरे िोती. ५. चार दरवािा ं मोकयाचा व मितवाचा दरवािा िोय.इ.स १८४४ मधये िा इगंानी पाडून टािला .थोडे भगाविेष आि ििललि आिेत .येथेच 'ििवा िािीद' याचा पुतळा आिे. िा पूवेिडील अतयत ६. सोमाळे तलाव गडाचया पेठेलगत िे एि मोठे तळे आिे .तळयाचया िाठावर सोमेशरवर मंिदर आिे.हा मंिदराला मिारािानी व तयाचया सिसत मावळयानी लकय चाफयाची फुले वाििली िोती . ं अमातय याची समाधी ७. रामचंदपत ं अमातय व बािूची तयाचया पतीची. सोमेशरवर तलावापासून थोडे पुढे गेलयावर दोन समाधया िदसतात.तयातील उिवीिडची रामचंदपत ८. रेडे मिाल याचयाच बािूला एि आडवी इमारत िदसते तयास रेडे मिाल मिणतात.वसतुतः िी पागा आिे मात तयात नतंर िनावरे बाधत मिणून तयाला रेडे मिाल मिणत. ९. संभािी मंिदर तयाचयापुढे िी एि छोटी गढी व दरवािा आिे िे संभािी मंिदर आिे. १०. धमगिोठी संभािी मंिदरापुढे गेलयावर िी एि झोिदार इमारत िदसते ती धमगिोठी .सरिारातून धानय आणून येथे यथायोगय दानधमग िरत.

११. अंदरबाव तीन दरवाजयाचया वरचया बािूला माळावर एि तीन िमानीची ,िाळया दगडाची वासतू िदसते.िी वासतू तीन मिली आिे.सवात तळाला खोल पाणयाची िविीर आिे ,तर मधला मिला रा पेस आिे तयातून तटाबािेर िाणयासाठी िखडिीविा चोर दरवािा िदसतो. १२. मिालकमी मंिदर रािवाडातून बािेर पडलयावर निेर उंानाचया खालचया बािूस मिालकमी मंिदर आिे .िे गडावरील सवात पाचीन मंिदर आिे.हाचया बाधणीवरन ते साधारण १००० वषापूवीचे असावे .रािा गंडािरतय भोि याचे िे िुलदैवत िोय . १३. तीन दरवािा े े थ ं ला िा पििमेिडील सवात मितवाचा दरवािा .दरवाजया वरील नकीिाम पेकणीय आिे.इ.स १६७६ मधये िोडािी फिगदंन य ू नचअवघया६०मावळयािनिीििललाििि . १४. बािीपभुंचा पुतळा एस टी थाबयावरन थोडे खाली आलयावर एिा ऐसपैस चौिात वीररत बािीपभुं देिपाडे हाचा आवेिपूणग पुतळा आिे . गडावर िाणयाचया वाटा : १. चार दरवािा मागे िोलापूर ििरातून 'एस टी' बसन ि

े

ि

ं

व

ा

े ेटििलयावरिाताये खािगीवािनानथ .िी वाट चार दरवािा मागेगडात पवे तेि िरते.

२. तीन दरवािा मागे गडावर िाणयासाठीचा दस ु रा मागग तीन दरवािातून िातो.िा दरवािा तीन मिली असून याचे बाधिाम ििसे ओतून िेलेले आिे रािणयाची सोय : ििललयावर रािणयासाठी िनवससथाने ,िॉटेलस आिेत . िेवणाची सोय : िनवाससथानामधये िोते. पाणयाची सोय : ििललयावर बारामिी िपणयाचया पाणयाची सोय आिे. िाणयासाठी लागणारा वेळ : िोलापूर मागेगाडी रसतयान १ े तास . िाणयासाठी उतम िालावधी : सवग ऋतुत.