Fey Era Bend

Η σηµασία της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας για µας σήµερα

Paul K. Feyerabend

Ιστορία της φιλοσοφίας της επιστήµης (λήµµα στο λεξικό Oxford Companion to Philosophy)

Οι αρχαίοι Έλληνες τεχνίτες, συµπεριλαµβανοµένων των ναυτικών, αγροτών, αρχιτεκτόνων, εµπόρων, σιδηρουργών, ναυπηγών, γιατρών και χρονικογράφων, ήταν εξοικειωµένοι µε µια µεγάλη ποικιλία υλικών, φυτών, ζώων, ανθρώπων, γεγονότων. Έσκαψαν σήραγγες, βρήκαν τρόπους να µεταφέρουν και να αποθηκεύσουν ευαίσθητα αγαθά, και µπορούσαν να ταυτοποιήσουν και να ανακουφίσουν σωµατικούς και ψυχικούς πόνους. ∆ιέσχισαν εθνικά σύνορα και αφοµοίωσαν ξένες ιδέες και τεχνικές. Αρχαιολογικές ανακαλύψεις δείχνουν πόσα πολλά ήταν γνωστά, για παράδειγµα, σχετικά µε τις ιδιότητες των µετάλλων, τις ενώσεις και τα κράµατά τους, και µε πόση επιδεξιότητα χρησιµοποιείτο αυτή η γνώση. Μια τεράστια ποσότητα πληροφορίας είχε κατασταλάξει στα έθιµα, τις µεθόδους παραγωγής και την κοινή λογική της εποχής. Οι περισσότεροι Έλληνες θεωρούσαν τούτη την αφθονία δεδοµένη. ∆εν εντυπωσιάζονταν όλοι απ' αυτήν. Σκοπεύοντας σε κάτι βαθύτερο, ορισµένοι πρώιµοι στοχαστές άρχισαν το έργο της γνώσης ξανά από την αρχή, αυτή τη φορά χωρίς λεπτοµέρειες αλλά µε µεγαλύτερη σαφήνεια και ακρίβεια. Ήταν φιλόσοφοι γιατί προτιµούσαν τις λέξεις απ' τα πράγµατα, τον συλλογισµό από την εµπειρία, τις αρχές από τους πρακτικούς κανόνες και δεν τους πείραζε αν οι ιδέες τους συγκρούονταν µε παραδόσεις και φαινόµενα του προφανέστερου είδους. Ήταν επίσης θρησκευτικοί και κοινωνικοί µεταρρυθµιστές· χλεύαζαν τα λαϊκά έθιµα και δοξασίες, περιφρονούσαν τους θεούς της παράδοσης και τους αντικατέστησαν µε τέρατα (παράδειγµα: ο Θεός του Ξενοφάνη, που είναι πλήρης σκέψεως και ισχύος αλλά του λείπει η συµπόνια). Ήταν επιπλέον επιστήµονες για τα πάντα. ∆εν µίλαγαν από καθέδρας, συζητούσαν τις απόψεις τους και ορισµένες από τις ιδέες τους έχουν επιβιώσει ως σήµερα. Έτσι ο Παρµενίδης ισχυρίστηκε ότι ο κόσµος είναι ένας, ότι δεν υπάρχει αλλαγή και διαίρεση και ότι οι ζωές των ανθρωπίνων υπάρξεων που περιείχαν και τα δύο ήταν µια χίµαιρα. Η απόδειξη (που την παρουσιάζει σαν αποκάλυψη από κάποια

θεότητα) στηρίζεται σε τρεις υποθέσεις προφανείς όπως είπε: ότι το Ον υπάρχει (εστίν), ότι το µη-Ον δεν υπάρχει (ουκ εστίν) και ότι τίποτα δεν είναι πιο θεµελιώδες από το Ον. Ο συλλογισµός στη συνέχεια προχωράει ως εξής: αν υπάρχει αλλαγή και διαφορά τότε υπάρχει µια µεταβολή από το Ον στο µη-Ον (που είναι η µόνη εναλλακτική δυνατότητα)· το µη-Ον δεν υπάρχει και συνεπώς ούτε η αλλαγή και η διαφορά υπάρχουν. Εδώ έχουµε ένα πρώιµο παράδειγµα της εις άτοπον απαγωγής (reductio ad absurdum) - έναν τύπο συλλογισµού που επέκτεινε το πεδίο των αποδεικτών αληθειών και το διαχώρισε από την διαίσθηση. Η συλλογιστική βάση, εστίν, είναι ο πρώτος ρητά διατυπωµένος νόµος της διατήρησης - υποστηρίζει την διατήρηση του Όντος. ∆ιατυπωµένος στην µορφή ότι τίποτα δεν προέρχεται από το τίποτα, υπεδείκνυε κι άλλους νόµους της διατήρησης όπως την διατήρηση της ύλης (Antoine Lavoisier) ή την διατήρηση της ενέργειας (Robert von Mayer, ο οποίος άρχιζε ένα αποφασιστικό άρθρο µ' αυτήν την αρχή). Η οµοιοµορφία του Όντος επιβίωσε σαν ιδέα ότι οι βασικοί νόµοι πρέπει να είναι ανεξάρτητοι από το χώρο, το χρόνο και τις περιστάσεις. 'Για µας τους φυσικούς', έγραψε ο Αϊνστάιν, επαναλαµβάνοντας σχεδόν τον Παρµενίδη, 'η διάκριση ανάµεσα σε παρελθόν, παρόν και µέλλον δεν έχει άλλη έννοια από αυτή µιας ψευδαίσθησης, έστω και επίµονης'. Μια τρίτη οµάδα που επηρέασε την ∆υτική επιστήµη και την φιλοσοφία της ήταν οι ίδιοι οι πρώιµοι επιστήµονες. ∆ιέφεραν από τους φιλόσοφους στο ότι προτιµούσαν τα συγκεκριµένα πράγµατα και από τους τεχνίτες στην θεωρητική τους κλίση. Με εξαίρεση τους γιατρούς όπως τον Αλκµαίονα τον Κροτωνιάτη, που έγραψε ένα ιατρικό σύγγραµµα, και που έζησε, το πιθανότερο, στις αρχές του 5ου αιώνα πΧ, έγιναν επαγγελµατίες µόνο την εποχή των Σοφιστών. Κατά τα µέσα του 5ου αιώνα πΧ η αριθµητική, η γεωµετρία, η αστρονοµία και η αρµονία ήταν ήδη φοβερά αντικείµενα διδασκαλίας (Πλάτων, Πρωταγόρας 318d-f). Ήταν επίσης κέντρα πνευµατικής δραστηριότητας και δηµόσιου ενδιαφέροντος· ακόµα κι ο Αριστοφάνης περιγελούσε του µαθηµατικούς. Οι συζητήσεις µεταξύ επιστηµόνων, φιλοσόφων και αυτών των τεχνιτών που εξηγούσαν και υποστήριζαν τα εγχειρήµατά τους µε το γράψιµο, καθώς επίσης και οι πιο ειδικές συζητήσεις µεταξύ επιστηµονικών, φιλοσοφικών και πρακτικών σχολών, σχηµατίζουν µια πρώιµη, µάλλον ανοµοιογενή και όχι πάντα πλήρως τεκµηριωµένη, φιλοσοφία της επιστήµης. Έτσι µπορούµε να εικάσουµε ότι η µετάβαση από µια θεωρία της γεωµετρίας και των αριθµών που οι προτάσεις τους µπορούσαν να επαληθευθούν, µία προς µία, από διαισθητικά προφανείς διατάξεις (παραστάσεις µε βότσαλα, σχήµατα) σε

συστήµατα προτάσεων βασισµένων σε αρχές και αποδείξεις συνοδεύτηκε από ζωηρές αντιδικίες - αλλά είναι δύσκολο να προσδιορίσουµε τα στάδια και τα πρόσωπα. Σε πολλά αντικείµενα οι 'επιστηµονικές' υποθέσεις ήταν στενά αναµεµιγµένες µε µαγικές και θρησκευτικές ιδέες. Αυτό ενοχλεί τους ιστορικούς που θέλουν να περιγράψουν το παρελθόν ακριβώς όπως ήταν αλλά χωρίς να αποδώσουν τιµές σ' αυτό που οι ίδιοι θεωρούν δεισιδαίµονες ανοησίες. Αυτό δεν ενοχλούσε τον συγγραφέα του Περί της Ιερής Νούσου, που περιγελούσε την ιατρική του ναού και θεωρούσε την υγεία και την αρρώστια καθαρά φυσικά φαινόµενα ή τον συγγραφέα του Περί Αρχαίας Ιατρικής που απέρριπτε την φιλοσοφία επειδή ήταν πολύ απόµακρη για ιατρική χρήση. Οι πραγµατείες του Γαληνού για την φύση της επιστήµης σκιαγραφούν την διαµάχη µεταξύ εµπειρικών και θεωρητικών τον 2ο αιώνα µΧ. Σε αντίθεση µε αυτές τις τοπικές φιλονικίες, ο Πλάτων προσπάθησε να χτίσει µια φιλοσοφία που συνδύαζε την τεχνική υπεροχή µε την θρησκεία και µια συστηµατοποιηµένη πολιτική. Τον βοήθησαν διαπρεπείς επιστήµονες. Ξεκινώντας από τις θεϊκές ιδιότητες της κρίσης, της σύνεσης και της σοφίας (Νόµοι 892b2 κε.), ο Πλάτων πρόβαλε ως αξίωµα ότι οι βασικοί νόµοι του σύµπαντος πρέπει να είναι απλοί και διαχρονικοί. Οι κανονικότητες που παρατηρούνται, είπε, δεν αποκαλύπτουν βασικούς νόµους. Εξαρτώνται από την ύλη που είναι ένας παράγοντας αλλαγής. Ακόµα και τα πιο καλά εδραιωµένα αστρονοµικά γεγονότα δεν διαρκούν για πάντα (Πολιτεία 530a8 κε.) Συνεπώς για να βρούµε τις αρχές, ας πούµε, της κίνησης των πλανητών είναι αναγκαίο να αναπτύξουµε µαθηµατικά µοντέλα 'και να αφήσουµε τα φαινόµενα των ουρανών κατά µέρος' (Πολιτεία 530b7 κε.). Όλως παραδόξως, αυτό το απόσπασµα διασύρθηκε από επιστήµονες, οι οποίοι, έχοντας πλήρη επίγνωση των πολλών παρεκκλίσεων που κρύβουν την 'καθαρή περίπτωση' (διαταραχές, επιδράσεις της παλιρροιακής τριβής, µετάπτωση, ατµοσφαιρική διάθλαση, αστοχία οργάνων, υποκειµενικά σφάλµατα, κλπ, στη περίπτωση της κίνησης των πλανητών), συχνά ξεκινούσαν µε θεωρίες και λάβαιναν υπόψη τους τις παρατηρήσεις µόνο αργότερα. Η θεωρία είναι που µας διδάσκει τι είναι οι παρατηρήσεις και τι σηµαίνουν, είπε ο Αϊνστάιν. Σηµαντικές ανακαλύψεις (η σταθερότητα του πλανητικού συστήµατος, οι λεπτοµέρειες της κίνησης Μπράουν, ο σωµατιδιακός χαρακτήρας του φωτός, οι σχέσεις αβεβαιότητας) έγιναν προχωρώντας µε αυτόν τον τρόπο. Εντούτοις δεν ήταν αυτή η διαδικασία που πρόκρινε ο Αριστοτέλης. Παίρνοντας την εµπειρία στην ονοµαστική της αξία, προσπάθησε να συµφιλιώσει τις παρατηρήσεις, την κοινή λογική και την αφηρηµένη σκέψη. Ήταν ο πρώτος

συστηµατικός φιλόσοφος της επιστήµης στην ∆ύση. Έθεσε πολλά από τα προβλήµατα που συνθέτουν σήµερα το αντικείµενο και πρότεινε λύσεις που παραµένουν έγκυρες. Περιέγραψε τον τρόπο που τα γεγονότα µετατρέπονται σε έννοιες, και ακόµα παραπέρα, σε αρχές (Αναλυτικά ύστερα 99b35 κε.) και τον τρόπο που τα αντικείµενα προκαλούν τις αντιλήψεις (Περί Ψυχής 418a4 κε., 424a17 κε.). Για τον Αριστοτέλη αυτές ήταν φυσικές διαδικασίες που υπάκουαν στους γενικούς του νόµους για την κίνηση και εξασφάλιζαν την συνοχή του εµπειρισµού του. Η συµπερασµατική δοµή που πρότεινε για τις εξηγήσεις εξυπηρετούσε την παρουσίαση, όχι την ανακάλυψη, της γνώσης: ο Αριστοτέλης δεν είχε σαφή θεωρία για την έρευνα. Εντούτοις µας άφησε παραδείγµατα που δείχνουν τι έκανε. Άρχιζε µε τα 'φαινόµενα'. Αυτά µπορούσαν να είναι παρατηρήσεις, κοινές αντιλήψεις,

παραδοσιακές

δοξασίες,

εννοιολογικές

σχέσεις

ή

οι

απόψεις

προηγούµενων στοχαστών. Ο Αριστοτέλης χρησιµοποιούσε ειδικές οµάδες για να τα συγκεντρώνει· ίδρυσε ένα µουσείο φυσικής ιστορίας και µια βιβλιοθήκη χαρτών και χειρογράφων και έθεσε τα θεµέλια όλων των ιστοριών της Ελληνικής φιλοσοφίας, των µαθηµατικών, της αστρονοµίας, της ιατρικής και των µορφών διακυβέρνησης. Στη συνέχεια ανέλυε τα φαινόµενα σε ένα συγκεκριµένο τοµέα· έβγαζε συµπεράσµατα και αφαιρούσε τις αντιφάσεις, µένοντας πιστός στην παρατήρηση όταν ο τοµέας ήταν εµπειρικός ή στην γλωσσική χρήση όταν ήταν αφηρηµένος. Η αντίληψή του για τον χώρο, για παράδειγµα, διατηρεί την ιδέα ότι ο χώρος είναι κάτι που περιλαµβάνει είδη, αλλά µε την έννοια του 'είναι εντός' απαλλαγµένη από παράδοξα. Τελικά, σχηµάτιζε ορισµούς για να συγκεφαλαιώνει όσα είχε αποκοµίσει. Μια γενική θεωρία της αλλαγής και της αλληλεπίδρασης, οι εννοιολογικές δυνατότητες που εξετάζονται, για παράδειγµα, στα Μετά τα φυσικά του, και µια θεωρία των µαθηµατικών που εξηγούσε το πώς οι µαθηµατικές έννοιες λειτουργούσαν στο κατά µεγάλο µέρος ποιοτικό του σύµπαν έπαιξαν τον ρόλο του πλαισίου εργασίας. Ο Αριστοτέλης επίσης ξεκίνησε και προχώρησε σηµαντικά την σπουδή των κοινωνικών, βιολογικών και ψυχολογικών φαινοµένων. 'Κανείς πριν από τον ∆αρβίνο δεν είχε µεγαλύτερη συµβολή στην κατανόηση µας για τον ζώντα κόσµο από τον Αριστοτέλη', έγραψε ο E. Mayr, ένας κορυφαίος σύγχρονος βιολόγος. Η απαρχή της µοντέρνας επιστήµης υπονόµευσε σηµαντικά µέρη του Αριστοτέλειου εγχειρήµατος. Ήταν µια σύνθετη διαδικασία η οποία ακόµα δεν έχει κατανοηθεί πλήρως. Κάποιοι πρώιµοι ιστορικοί και φιλόσοφοι την έχουν περιγράψει

µε έναν απλό και µεροληπτικό τρόπο. ∆εν αποτελεί έκπληξη. Οι ίδιοι οι συµµετέχοντες τους παραπλάνησαν. Έτσι ο Νεύτωνας ισχυρίστηκε ότι οι φυσικοί νόµοι θα µπορούσαν να αποκαλυφθούν συλλέγοντας 'φαινόµενα' (τα οποία γι' αυτόν ήταν είτε επί µέρους πειραµατικά ευρήµατα είτε παρατηρήσιµες κανονικότητες σαν τους νόµους του Κέπλερ), συνάγοντας συµπεράσµατα, γενικεύοντάς τα 'εξ επαγωγής' και ελέγχοντας το αποτέλεσµα συγκρίνοντάς το µε περισσότερα γεγονότα. Πίστευε ότι η βαρύτητα, οι νόµοι της κίνησης και οι βασικές ιδιότητες του φωτός είχαν ανακαλυφθεί και θεµελιωθεί µε αυτήν ακριβώς την µέθοδο. Πρόσθεσε ότι οι γνωστοί νόµοι µπορούσαν να εξηγηθούν µε 'υποθέσεις' και πρότεινε µια ποικιλία µοντέλων για να δώσει λογική στις ιδιότητες του φωτός και της ύλης. Αυτή η εξήγηση προτείνει µια ιεραρχία που οδηγεί από παρατηρήσεις, µετρήσεις, χαµηλού επιπέδου γενικεύσεις και θεωρίες σε ολόκληρες επιστήµες και γενικευµένα θεωρητικά σχήµατα. Πράγµατι, µια τέτοια ιεραρχία για πολύ καιρό αποτελούσε το υπόβαθρο των συζητήσεων γύρω από την υποστήριξη, τις επιπτώσεις, την επεξηγηµατική (αναγωγική) δύναµη και την σηµασία των επιστηµονικών δηλώσεων. Επιστήµονες σαν τον Herschel και τον Whewell, και φιλόσοφοι σαν τον Μιλ, τον Carnap, τον Hempel, τον Ernest Nagel, τον Πόπερ, επαγωγιστές και παραγωγιστές οµοίως, χρησιµοποίησαν το σχήµα, συγκαταλέγοντας ό,τι ρωγµές αντιλήφθηκαν,

σε

'µαρτυρίες',

'αρχικές

συνθήκες',

'βοηθητικές

υποθέσεις',

'προσεγγίσεις', 'νόµους αντιστοιχίας' και σε προτάσεις 'ceteris paribus' (αν όλα τ' άλλα µείνουν σταθερά). Με έναν καθαρά φορµαλιστικό τρόπο προφύλαξαν την συνάφεια της γνώσης 'στην κορυφή' και της συνέχειάς της µε ό,τι συνέβαινε 'από κάτω'. Η κωδικοποίηση από τον Καντ της Νευτώνειας επιστήµης, η προσπάθεια των λογικών εµπειριστών να 'επανασκευάσουν' ή 'επεξηγήσουν' την επιστήµη µεταφράζοντας την σε µια οµοιόµορφη γλώσσα και η ιδέα µιας οµοιόµορφης επιστηµονικής µεθόδου µε κέντρο την φυσική αύξησαν ακόµα παραπέρα την εντύπωση του συµπαγούς. Οι εναποµείναντες ρωγµές σκεπάστηκαν κάνοντας διάκριση, κατά τον Herschel, ανάµεσα στο γενικό πλαίσιο της ανακάλυψης και το γενικό πλαίσιο τής επαλήθευσης: το να ανακαλύπτεις νέους νόµους, γεγονότα, θεωρίες µπορεί να είναι µια τελείως ανορθολογική διαδικασία - αλλά το να θεµελιώνεις και να παρουσιάζεις τι έχει ανακαλυφθεί υπόκειται σε αυστηρούς και ορθολογικούς κανόνες. Αυτή η υπέροχα αρµονική και µάλλον καταπιεστική µυθιστοριογραφία εξαρθρώθηκε βαθµηδόν από µια σειρά εξελίξεων στην φιλοσοφία,

την ιστορία και την κοινωνιολογία της επιστήµης καθώς επίσης και στις ίδιες τις φυσικές και κοινωνικές επιστήµες. Προβλήµατα συναντώνται ήδη στον Νεύτωνα. Συζητώντας την εξαγωγή του νόµου του για τη βαρύτητα, παραδέχεται ότι οι νόµοι τού Κέπλερ δεν είναι αυστηρώς ορθοί αλλά αποφασίζει να αγνοήσει 'αυτά τα µικρά και ανάξια λόγου σφάλµατα' (Principia, αγγλική µτφρ Andrew Motte (1729), 401) που σηµαίνει ότι οι εµπειρικές προκείµενές του είναι εξιδανικεύσεις. Ξεκινώντας από αυτό το σηµείο, ο Duhem υποστήριξε ότι όλες οι πειραµατικές αναφορές και οι χαµηλού επιπέδου νόµοι είναι εξιδανικεύσεις και ότι οι αντίστοιχες θεωρίες δεν περιγράφουν τίποτα, ενώ ο Cartwright έδειξε ότι τέτοιες θεωρίες είναι σχεδόν πάντα λανθασµένες. Ο Νεύτωνας επίσης έδωσε διαφορετική βαρύτητα σε διαφορετικά φαινόµενα. Όντας αντιµέτωπος µε γεγονότα που αντέφασκαν στις απόψεις του (για το φως), ξεκαθάρισε ότι τα δικά του αποτελέσµατα είχαν ήδη αποφανθεί για το πρόβληµα. Ξανά παραδέχτηκε στην πράξη ό,τι είχε αρνηθεί στην φιλοσοφία, συγκεκριµένα ότι η συγκέντρωση δεδοµένων εµπλέκει προσωπικές εκτιµήσεις. Πιο πρόσφατες έρευνες (Pickering, Galison, Rudwick και άλλοι), έχουν προσθέσει ότι τα επιστηµονικά γεγονότα συνίστανται σε αψιµαχίες και συµβιβασµούς , ότι παγιώνονται καθώς αποµακρύνονται από την αρχή προέλευσής τους, ότι κατασκευάζονται µάλλον παρά αποτελούν αναγνώσεις της φύσης, και ότι οι δραστηριότητες που τα παράγουν ή/και τα ταυτοποιούν σχηµατίζουν σύνθετες και, όσον αφορά τη θεωρία, σχετικά αυτοδύναµες κουλτούρες. Ακόµα και νόµοι και θεωρίες που ανήκουν στο ίδιο γενικό πεδίο µπορούν να διαιρεθούν σε διαφορετικά πεδία µε διαφορετικά κριτήρια. Υπάρχουν πολλές ασυνέχειες στην δήθεν ιεραρχία από το γεγονός στην θεωρία. Εν τω µεταξύ ιστορικοί και κοινωνιολόγοι ρίχνουν µια νέα µατιά στα κέντρα εξουσίας, τα ινστιτούτα και τις κοινωνικές οµάδες· επισηµαίνουν ότι οι επιστήµονες συχνά εξαρτώνται από το πατρονάρισµα και ότι διαλέγουν τα προβλήµατά τους και τις µεθόδους τους σύµφωνα µε αυτό· ερευνούν το πώς όργανα σαν το τηλεσκόπιο, το µικροσκόπιο, την αντλία αέρα, ή τα πειράµατα σταγόνας ελαίου του Millikan µπορούσαν να παράγουν γεγονότα και να αλλάξουν απόψεις πολύ πριν εξηγηθούν θεωρητικά· καταγράφουν την πορεία των µεταβαλλόµενων σχέσεων µεταξύ φιλοσόφων (που είχαν ορίσει την πραγµατικότητα), µαθηµατικών (που είχαν ταξινοµήσει τα συµβάντα σ' αυτήν) και τεχνιτών (που τους είχε αναγνωριστεί η επιδεξιότητα αλλά τους είχε απορριφθεί η κατανόηση). Σε ένα πιο θεωρητικό επίπεδο εξερευνούν τον ρόλο όρων που δεν σχετίζονται άµεσα µε την παρατήρηση και που

περιγράφουν το πώς ακόµα και σχετικά απλές ενέργειες αντίληψης (όπως το να δεις µια µύγα) βαθµηδόν διαχωρίστηκαν σε διαδικασίες (µετάδοση του φυσικού φωτός· φυσιολογική αντίδραση του µατιού και του εγκέφαλου· ‘νοητικά’ φαινόµενα) των οποίων η αµοιβαία συνοχή αποτελεί ακόµα πρόβληµα. Ο ρόλος της εµπειρίας αναδεικνύεται τεραστίως πιο σύνθετος από ότι είχαν υποθέσει οι εµπειριστές µέχρι και συµπεριλαµβανοµένων των µελών του Κύκλου της Βιέννης. Η κοινή λογική και επιστήµες σαν την βιολογία, την µετεωρολογία, τη γεωλογία, την ιατρική παρέχουν άφθονες µαρτυρίες για κανονικότητες και εξαιρέσεις. Φύση είναι ό,τι συµβαίνει πάντα, ή σχεδόν πάντα, είπε ο Αριστοτέλης (Περί ζώων µορίων [De partibus animalium] 663b27 κε.). Έτσι η πίστη σε άκαµπτους νόµους της φύσης που ενέπνευσε τον Γαλιλαίο, τον Ντεκάρτ και τους συνεχιστές τους, που έδωσε αφορµή σε σπουδαίες θεωρητικές αναπτύξεις και έγινε αποφασιστικό συστατικό τής µοντέρνας φυσικής, όχι µόνο δεν βασίστηκε στην εµπειρία αλλά συγκρούστηκε µαζί της σε πολλά πεδία. Αυτό διεύρυνε ακόµα περισσότερο το χάσµα µεταξύ κοινής λογικής, ποιοτικής γνώσης και το βαθµιαίως αναδυόµενο οικοδόµηµα της µοντέρνας επιστήµης. Το οικοδόµηµα άρχισε να καταρρέει στον εικοστό αιώνα. Τα Μαθηµατικά, φαινοµενικά η πιο ασφαλής και καλά θεµελιωµένη επιστήµη, χωρίστηκε σε σχολές µε διαφορετικές φιλοσοφίες και διαφορετικές συνθήκες για τα αποδεκτά αποτελέσµατα. Οι λογικοί υποστήριζαν ότι τα µαθηµατικά ήταν µέρος της λογικής και συνεπώς τόσο αναµφισβήτητα και ακαταµάχητα όσο κι αυτός ο κλάδος. Οι ενορατιστές ερµήνευσαν τα µαθηµατικά σαν ανθρώπινο εγχείρηµα και συµπέραναν, για παράδειγµα, ότι ορισµένα θεωρήµατα και µέθοδοι του Cantor δεν µπορούσαν να γίνουν αποδεκτά. Προσπαθώντας να σώσει αυτόν αλλά και άλλους τοµείς των κλασσικών µαθηµατικών, ο Χίλµπερτ και οι συνεργάτες του τυποποίησαν τις σχετικές αποδείξεις και εξέτασαν τις προκύπτουσες δοµές µε έναν τρόπο που ικανοποιούσε τα κριτήρια των ενορατιστών. Το πρόγραµµα κατάρρευσε όταν ο Γκαίντελ έδειξε ότι η ιδέα των µαθηµατικών σαν περιεκτικό και αποδεικτικά συνεπές σύστηµα ήταν ασυµβίβαστη. Ακολουθώντας τον Αϊνστάιν οι Reichenbach, Grünbaum, και Michael Friedmann ανέπτυξαν νέες φιλοσοφίες πάνω στον χώρο, το χρόνο και την επιβεβαίωση, ενώ η κβαντοµηχανική άνοιξε µια άβυσσο µεταξύ του χωροχρόνου και της ύλης και έκλεισε την παραδοσιακή άβυσσο µεταξύ παρατηρητή και πραγµατικότητας µε τρόπο που προβληµατίζει τους επιστήµονες και προκαλεί στους φιλόσοφους ταραχή. Ο Wittgenstein και ο Quine αποκάλυψαν τους ευσεβείς πόθους που είναι συνυφασµένοι

στον λογικό εµπειρισµό· βιολόγοι, χηµικοί, ιστορικοί, κοινωνικοί επιστήµονες µε την βοήθεια φιλοσόφων επαναξίωσαν µια ανεξαρτησία που κατείχαν κατά τον 19ο αιώνα, ενώ η 'Νέα Ιστορία' κατέκτησε επίπεδα συµπαγότητας που πριν ήταν αδιανόητα. Περιστοιχισµένος από τα ερείπια άλλοτε καλών θεµελιωµένων προτύπων γνώσης, ο Kuhn, στα 1962, πρότεινε µια νέα και, για τους περισσότερους φιλοσόφους, µάλλον ανατρεπτική αφήγηση της επιστηµονικής αλλαγής. Σαν τον Αριστοτέλη, ο Kuhn έδωσε έµφαση στον συνεργατικό χαρακτήρα της επιστήµης και τον ρόλο των από κοινού χρησιµοποιούµενων γεγονότων, εννοιών, διαδικασιών. Αλλά υποστήριξε επίσης ότι η αλλαγή (η 'εξέλιξη' στις παλαιότερες φιλοσοφικές εκδοχές) θα µπορούσε να διαρρήξει όλους τους λογικούς δεσµούς µε το παρελθόν. Υιοθετώντας τις απόψεις του, κάποιος δεν θα µπορούσε πλέον να υποθέτει ότι η επιστήµη επισωρεύει γεγονότα ή ότι οι θεωρίες µπορούν να αναχθούν, κατά προσέγγιση, στις πιο ακριβόλογες και πιο περιεκτικές διάδοχές τους. Το βιβλίο του Kuhn, Η ∆οµή των Επιστηµονικών Επαναστάσεων, ήταν η τελευταία µεγάλη απόπειρα µέχρι τώρα να υποταχθεί µια περίπλοκη πρακτική, η επιστήµη, στην αφηρηµένη σκέψη. Συγκρούστηκε µε σηµαντικά συστατικά του ρασιοναλισµού. Μετά το 1962 οι φιλόσοφοι προσπάθησαν ή να ενισχύσουν αυτά τα συστατικά είτε να αποδείξουν ότι δεν βρίσκονταν σε κίνδυνο, ή εισήγαγαν λιγότερο δεσµευτικούς κανόνες ή διαφορετικά εστιάστηκαν σε προβλήµατα φαινοµενικά ανέγγιχτα από τον Kuhn. Παλαιότερες προσεγγίσεις παράγουν ακόµα ενδιαφέροντα αποτελέσµατα (παράδειγµα η κατά Bayes αναβίωση από τον Achinstein των συζητήσεων του 19ου αιώνα για το φως και την ύλη, που φαινόταν να απαιτεί µια λιγότερο συστηµατική αφήγηση). Η συζήτηση µεταξύ ρεαλισµού και εµπειρισµού, που άλλαξε µε την άφιξη της κβαντοµηχανικής και οξύνθηκε µε τις παρεµβάσεις των G. Maxwell, Richard Boyd, Ernan McMullin, Putnam, van Fraassen, Cartwright και άλλων, είναι ζωντανή όσο ποτέ. Ήδη πριν τον Kuhn ορισµένοι συγγραφείς είχαν επιλέξει γνωστικά µοντέλα επιστηµονικής γνώσης που είναι νατουραλιστικά - δεν κάνουν διαχωρισµό ανάµεσα σε λογικούς και εµπειρικούς 'νόµους της σκέψης' - και βασίζονται σε επιµέρους µόνο ορθολογικά πρότυπα προσαρµογής. Άλλοι είχαν δώσει έµφαση σε λεπτοµέρειες και εναντιώθηκαν σε πρόωρες γενικεύσεις. Αυτοί οι ερευνητές εκτιµούν όσα έκανε ο Kuhn αλλά πιστεύουν ότι η προσέγγισή του είναι ακόµα πάρα πολύ αφηρηµένη. Μελετούν συγκεκριµένα γεγονότα, παίρνουν συνεντεύξεις, εισβάλουν σε εργαστήρια, προκαλούν επιστήµονες, εξετάζουν τις τεχνολογίες τους, την εικόνα τους προς τα έξω, τις αντιλήψεις τους και εξερευνούν

τους συχνά άγριους ανταγωνισµούς µεταξύ απόψεων, σχολών και µεµονωµένων ερευνητικών οµάδων. Ανακεφαλαιώνοντας τα συµπεράσµατά τους µπορούµε να πούµε ότι το πρόβληµα δεν είναι πλέον πώς να αρθρωθεί ο µονόλιθος της επιστήµης αλλά τι να γίνει µε την διασπαρµένη συλλογή από προσπάθειες που την έχουν αντικαταστήσει. Ένα ζήτηµα που συχνά έχει αγνοηθεί ή έχει αντιµετωπιστεί µε έναν δογµατικό τρόπο είναι η αυθεντία της επιστήµης. Είναι η επιστήµη η καλύτερη µορφή γνώσης που κατέχουµε ή είναι απλώς αυτή που έχει την µεγαλύτερη επιρροή; Αυτός ο τρόπος να τίθεται το ερώτηµα έχει καταντήσει τώρα απηρχαιωµένος. Η επιστήµη δεν είναι ένα πράγµα, είναι πολλά· δεν είναι κλειστή αλλά ανοιχτή σε νέες προσεγγίσεις. Αντιρρήσεις στην καινοτοµία και στις εναλλακτικές λύσεις προέρχονται από συγκεκριµένες οµάδες µε κατοχυρωµένα συµφέροντα κι όχι από την επιστήµη σαν σύνολο. Είναι συνεπώς δυνατό να κερδηθεί η κατανόηση και να λυθούν προβλήµατα συνδυάζοντας κοµµάτια και θρύψαλα της 'επιστήµης' µε εκ πρώτης όψεως 'µη επιστηµονικές' γνώµες και διαδικασίες. Η αρχιτεκτονική, η τεχνολογία, η δουλειά στην τεχνητή νοηµοσύνη, την επιστήµη της διοίκησης, την οικολογία, τη δηµόσια υγεία και την κοινωνική ανάπτυξη αποτελούν τέτοια παραδείγµατα. Καθαρά θεωρητικά αντικείµενα έχουν επωφεληθεί από ξένες επεµβάσεις. Κάποιος µπορεί να πετύχει ακόµα και µένοντας τελείως εκτός 'επιστήµης'. Πολλοί µη επιστηµονικοί πολιτισµοί υποστήριξαν τα µέλη τους υλικά και πνευµατικά. Βέβαια αντιµετώπισαν δυσκολίες - αλλά το ίδιο έπαθε και ο βασισµένος στην επιστήµη ∆υτικός πολιτισµός µας. Ο παλιός ανταγωνισµός ανάµεσα σε πρακτική και θεωρία και ο σχετιζόµενος ανταγωνισµός ανάµεσα σε 'επιστηµονικές' και 'µη επιστηµονικές' προσεγγίσεις µπορεί να επιβιώνει ακόµα στην πράξη, ή σύµφωνα ,µε κάποια αρχαϊκά σλόγκαν· εντούτοις έχει χάσει την περισσότερη από την φιλοσοφική του δηκτικότητα.

Μιχαήλ Μπακαούκας 1

Η σηµασία της Προσωκρατικής Φιλοσοφίας για µας σήµερα 2

Ο ∆ρ Κων/νος Ι Βαµβακάς µε το άρθρο του “Προσωκρατικοί: Οι Θεµελιωτές της Φυσικής Επιστήµης” (Χηµικά Χρονικά Τεύχος 10, Οκτώβριος, 2001, 279-282) τεκµηριώνει άψογα την επιστηµονικότητα της προσωκρατικής φιλοσοφίας από την άποψη

των

θετικών

επιστηµών.

Το

παρόν

άρθρο

πραγµατεύεται

την

επιστηµονικότητα της προσωκρατικής φιλοσοφίας από την άποψη των µελετητών της αρχαίας φιλοσοφίας, η οποία, όπως θα δούµε, αν και µε διαφορετικό τρόπο, συµπίπτει µε την άποψη των θετικών επιστηµών (και ιδιαίτερα της χηµείας). Η διεπιστηµονικότητα αποκτά νόηµα στη µελέτη της προσωκρατικής φιλοσοφίας. Ανακεφαλαιώνοντας τα συµπεράσµατα της σύγχρονης έρευνας για τους προσωκρατικούς δεν θα ήταν άτοπο να ισχυρισθούµε ότι η ιστορία της προσωκρατικής φιλοσοφίας, όπως τη διασώζουν οι πηγές, είναι µια διαλεκτική, φιλοσοφική διαµάχη. Mία φιλοσοφική διαµάχη µεταξύ των θεωρητικών της ενότητας (Ελεάτες) και των θεωρητικών της πολλαπλότητας του σύµπαντος (Ίωνες, Πυθαγόρειοι, Εµπεδοκλής, Αναξαγόρας, Ατοµικοί). Συνοπτικώς, η προσωκρατική φιλοσοφική διαµάχη έχει ως εξής. Πρώτος ο µονιστής Παρµενίδης χρησιµοποίησε τα πυθαγόρεια σηµεία, για να ασκήσει κριτική στην ιωνική, πυθαγόρεια και ηρακλείτεια υλική µονάδα. Έπειτα, οι µαθητές του Παρµενίδη Ζήνων και Μέλισσος χρησιµοποίησαν την υλική µονάδα των συγχρόνων τους πλουραλιστών Εµπεδοκλή και Αναξαγόρα, για να δείξουν ότι, αφού είναι απείρως διαιρετή, δεν ικανοποιεί την ελεατική λογική. Τέλος, οι πλουραλιστές Ατοµικοί, αφού, κατά τον Αριστοτέλη ενέδωσαν στην ελεατική λογική και χρησιµοποίησαν "ατοµικά µεγέθη" (Φυσ. Α 3, 187a1-3), τελικώς επιχείρησαν να ανασκευάσουν την ελεατική θεωρία. Αυτή είναι η επικρατέστερη ερµηνεία όσον αφορά την εξέλιξη των προσωκρατικών φιλοσοφικών συστηµάτων. Η ιστορία λοιπόν της προσωκρατικής φιλοσοφίας δεν είναι παρά η ιστορία µιας φιλοσοφικής διαµάχης. Από τον πλατωνικό Σοφιστή (246a) και εξής αυτή η αρχαία φιλοσοφική διαµάχη στη σύγχρονη βιβλιογραφία και εν γένει στην ιστορία των ιδεών είναι γνωστή ως διαµάχη µεταξύ των πλουραλιστών και των µονιστών 3. Eίναι επίσης γνωστή ως διαµάχη µεταξύ των αρχαίων υλιστών και ιδεαλιστών ή αλλιώς ως σύγκρουση του κόσµου του Ηρακλείτου µε τον κόσµο του Παρµενίδη, ήτοι του κόσµου του γίγνεσθαι (της συνεχούς µεταβολής, εναλλαγής, γένεσης και φθοράς) και του κόσµου του είναι, ήτοι της ενιαίας αδιαφοροποίητης πραγµατικότητας. 4.

Ποια είναι η αξία αυτής της φιλοσοφικής διαµάχης; Μήπως οδήγησε τους αρχαίους Έλληνες, λ.χ., στην ανακάλυψη των ηλεκτρονίων ή στην εύρεση της αιτίας των σεισµών; Όχι βέβαια, µια και η προσωκρατική φιλοσοφία είναι εµφανώς “αντιβακώνεια”. ∆ηλαδή, δεν στηρίζει τα συµπεράσµατά της σε εµπειρική, ακριβή “µικροκοπική” ή “τηλεσκοπική” γνώση, την οποία άλλωστε οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν τα µέσα να την αποκτήσουν 5. Ένα βασικό ερώτηµα που ετέθη από σύγχρονους ερµηνευτές είναι “κατά πόσον η προσωκρατική έρευνα για τη φύση των πραγµάτων είναι επιστηµονική”. O µη επιστηµονικός χαρακτήρας της προσωκρατικής φιλοσοφίας έχει υποστηριχθεί από τον Cornford 6. Aυτή η θέση όµως στη σύγχρονη έρευνα θεωρείται ακραία 7. Το παράδειγµα των σεισµών θα µάς βοηθήσει να κατανοήσουµε ποια τελικώς είναι η συνεισφορά των “αντιβακώνειων” Προσωκρατικών στη φιλοσοφία και στην επιστήµη του ∆υτικού πολιτισµού. Σύµφωνα µε την αρχαία ελληνική µυθολογική παράδοση, οι σεισµοί οφείλονται στην “µήνιν” του Ποσειδώνος 8. Οι Προσωκρατικοί, όµως, επιχείρησαν να δώσουν µία επιστηµονική (για τα µέτρα της εποχής τους) εξήγηση των σεισµών. Οι πρώτες θεωρίες σεισµογένεσης διατυπώθηκαν από τους Προσωκρατικούς. Ειδικότερα, ο ∆ηµόκριτος θεωρούσε ότι το νερό της βροχής µε την ανακατανοµή του στα κοιλώµατα της γης προκαλεί σεισµούς. Κατά τον Αναξιµένη, οι σεισµοί προκαλούνται από την υγρασία και τη ξηρασία που προκαλούν ρήγµατα στη γη. Ο δε Αναξαγόρας πίστευε ότι το θερµό “πυρώδες” στοιχείο εισχωρεί στα κοιλώµατα της γης και τη συγκλονίζει. Κατά τον Αριστοτέλη, αυτές οι προσωκρατικές θεωρίες δεν συµφωνούν µε τα εµπειρικά σεισµικά γεγονότα 9. Ωστοσο, η αριστοτελική παράδοση ακολουθεί εµφανώς τα βήµατα των Προσωκρατικών, όταν εξηγεί τον σεισµό ως ένα φυσικό φαινόµενο, το οποιο “αλλάζει” τη µορφή της γης (Περι κόσµου 397α5, 19-24). Ήτοι, οι Αριστοτελικοί συνδέουν τους σεισµούς µε το πρόβληµα που απασχολούσε τους Προσωκρατικούς, το πρόβληµα της µεταβολής που παρατηρείται στη φύση. Όπως το θέτει ο Popper: “αυτό το γενικό πρόβληµα είναι φιλοσοφικό. Όντως, στον Παρµενίδη και στον Ζήνωνα σχεδόν γίνεται λογικό πρόβληµα. Πως είναι (λογικώς) δυνατή η µεταβολή; Πως ένα πράγµα µπορεί να αλλάξει χωρίς να χάσει την ταυτότητά του; Εάν παραµένει το ίδιο, δεν αλλάζει. Όµως, εάν χάνει την ταυτότητά του, τότε δεν είναι το πράγµα που ήταν πριν αλλάξει” (Popper, Back to the Presocratics, 14). Το πρόβληµα της µεταβολής δεν είναι αντι-επιστηµονικό, µια και, τηρουµένων των αναλογιών, η σύγχρονη χηµεία ασχολείται µε τα φαινόµενα µεταβολής της ύλης (φυσικά, χηµικά και πυρηνικά). Έχοντας ως κριτήριο τη γνώση της σύγχρονης

χηµείας, θα µπορούσαµε ενδεχοµένως να εξετάσουµε κριτικώς τα προσωκρατικά αποσπάσµατα, για να αποσαφηνίσουµε “ποιο είδος µεταβολής είχαν στο νου τους οι Προσωκρατικοί, τη φυσική, τη χηµική ή την πυρηνική µεταστοιχείωση” (πρόταση έρευνας).10 Θα πρέπει να αναφέρουµε ότι κατά την προσωκρατική περίοδο ήταν γνωστή µόνο η ποσοτική ή µηχανική µείξη συστατικών στοιχείων (πχ. νερό+χώµα=λάσπη), ενώ η χηµική µείξη ήταν άγνωστη. Γι' αυτό και, όπως επισηµαίνει ο Αpelt, ο Μέλισσος δεν µπορούσε να δεχθεί ότι µε την ποσοτική αναδιάταξη και µείξη στοιχείων, όπως την θέτουν οι πλουραλιστές κοσµολόγοι, προκύπτει ένα ενιαίο, οµογενές µείγµα (εν εκ πλειόνων MXG 974a24). Η χηµική µείξη παρουσιάζεται για πρώτη φορά στον Αριστοτέλη (Περί γεν. 327 Ι. 10).11 Επιπλέον, όπως είδαµε, το πρόβληµα της µεταβολής στους Προσωκρατικούς έγινε αντικείµενο κριτικού διαλόγου και ορθολογικής συζήτησης. ∆εν πρέπει να κρίνουµε τους Προσωκρατικούς µε βάση τα εµπειρικά στοιχεία που δεν είχαν λόγω έλλειψης τεχνολογίας. Κατά τον Popper, το σηµαντικό στοιχείο είναι ότι οι Προσωκρατικοί είχαν αναπτύξει µεταξύ τους έναν “κριτικό διάλογο”, µία “λογική συζήτηση” πέρα από δόγµατα και προκαταλήψεις (Popper, Back to the Presocratics, 8 κε.) Οι Προσωκρατικοί αρέσκονται σε σωρεία επαγωγικών και παραγωγικών συλλογισµών µόνο και µόνο, για να υποστηρίξουν το πλουραλιστικό ή µονιστικό επιχείρηµά τους. Και εκεί ακριβώς , κατά τον Popper, εντοπίζεται το µεγαλείο τους. Ήτοι, οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι είναι “αντιβακώνειοι” και αντιδογµατικοί. Χρησιµοποιούν την παραγωγική σκέψη, η οποια "µάς βοηθεί να υπερβούµε τα χάσµατα και την αβεβαιότητα της επαγωγής"12. Οι φιλοσοφικές διαµάχες τους και ο κριτικός διάλογος των θεωρίων τους δηµιούργησαν τη ∆υτική αντιδογµατική παράδοση των “υποθέσεων” και της ελεύθερης κριτικής (Popper, Back to the Presocratics, 23) Σε αυτό, λοιπόν, το αντιδογµατικό πλαίσιο, όλοι οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, σύµφωνα µε σύγχρονη έρευνα, επιχείρησαν να προσδιορίσουν το έσχατο συστατικό "στοιχείο" της υλικής πραγµατικότητας - επιδιώκοντας να βρουν την ουσία και τη φύση των πραγµάτων, ήτοι το ον. Κατ' ουσίαν, όλοι οι αρχαίοι Έλληνες φιλοσοφοι, από τους Προσωκρατικούς έως το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, θέτουν το εξής ερώτηµα: "τίνος είδους πράγµατα ερευνούµε, όταν αναζητούµε επιστηµονικούς ορισµούς αντικειµένων" (τί έστι το ον;) [Αριστ. Μετά τα Φυσικά Ζ Ι 1028b2- 4); Πρόκειται για πράγµατα διαφορετικού είδους από την

πληθώρα των καθηµερινών πραγµάτων; Kατά τον Πλάτωνα, αφενός, υπάρχουν τα πολλά, αισθητά πράγµατα, όπως λχ. υπάρχουν πολλά διαφορετικά όµορφα αντικείµενα. Αφετέρου, υπάρχει η οντότητα (ή ιδέα) του 'όµορφου' που είναι µόνο µία. Η πολλαπλότητα και πληθώρα των διαφορετικών όµορφων πραγµάτων δεν µας απαντά το ερώτηµα 'τι είναι το όµορφο', ήτοι, 'ποια είναι η φύση του όµορφου'. Με την ίδια λογική, οι Ελεάτες θεωρούν ότι στον φαινοµενικό κόσµο της δόξας (των φυσιολόγων και των κοινών θνητών) ένα υλικό συστατικό στοιχείον, όπως είναι το ηρακλείτειο πυρ, µεταστοιχειώνεται και παίρνει πολλές διαφορετικές µορφές, οι οποίες όµως δεν µας εξηγούν τη φύση των πραγµάτων. Τη φύση ενός συστατικού στοιχείου ή ενός αντικειµένου µάς την εξηγούν οντότητες, τις οποίες οι Ελεάτες ονοµάζουν εν ον, ο Πλάτων ιδέα, ο Αριστοτέλης ουσία, ενώ οι µεταγενέστεροι φιλόσοφοι αποκαλούν 'universals'. Όλοι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι επιχείρησαν να βρουν "εκέινο το συστατικό που κάνει ένα αντικείµενο αυτό που είναι στην πραγµατικότητα", ήτοι την ουσία ενός αντικειµένου13. Υπ' αυτήν την έννοια, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι εντάσσονται οργανικώς στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας αποτελώντας µε αυτήν µια ενότητα. Πρώτοι οι Προσωκρατικοί στην ιστορία των ιδεών έθεσαν το εννοιολογικό πλαίσιο όλης της αρχαίας ελληνικής, αλλά και γενικότερα της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας και επιστήµης. Σ' αυτό το εννοιολογικό πλαίσιο, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι επιχείρησαν να βρουν τη φύση των πραγµάτων. Αυτή η µέθοδος -κατά τον Παρµενίδη- είναι η µοναδική επιστηµονική µέθοδος έρευνας (µόνη οδός διζήσιος απ. 2.2). Πέραν, λοιπόν, των εύλογων διαφορών τους, βασικός στόχος όλων των προσωκρατικών φιλοσόφων ήταν ο προσδιορισµός της φύσης των πραγµάτων (rerum natura) σε όλους τους (τότε γνωστούς) τοµείς του επιστητού. Ο επιστηµονικός και φιλοσοφικός διάλογος για την εύρεση της φύσης των πραγµάτων άρχισε µε τις φιλοσοφικές διαµάχες των Προσωκρατικώνν και έκτοτε συνεχίζεται σε παλαιές και "Νέες Εποχές".

1. Ο ∆ρ Μιχαήλ Μπακαούκας διδάσκει φιλοσοφία στο Τµήµα Στατιστικής και Ασφαλιστικής Επιστήµης, του Παν. Πειραιώς και στη ΣΕΛΕΤΕ. 2. Επαυξηµένο απόσπασµα από το βιβλίο: του Μιχαήλ Μπακαούκα, Οι Προσωκρατικοί

Φιλόσοφοι.

Συνοπτική

Κριτική

Ιστορία της

Προσωκρατικής

Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Ηλίας Ι. Μπαρτζουλιάνος, Αθήνα, 2002. Το παρόν άρθρο δηµοσιεύθηκε και στα Χηµικά Χρονικά, Τεύχος 12, ∆εκ. 2002, 406-407

3. D. Furley- R.E. Αllen, The Eleatics and the Pluralists, ΙΙ, Routledge, London, 1975 4. F.M. Cornford, Plato’s Theory of Knowledge, Routledge, 1970, 5th ed., σελ. 220-248 – A. P. D. Μοurelatos, The Route of Parmenides, London, σελ. 133 5. James Jeans, Physics and Philosophy, New York 1981, 18 [1st ed. 1943] 6. F.M. Cornford, “Was the Ionian Philosophy Scientific?”, The Journal of Hellenic Studies 62 (1942), 1-7 – [του ιδίου], The Unwritten Philosophy, Cambridge, 1950 και [του ιδίου], Principium Sapientiae, Cambridge, 1952 7. Βλ. σχετικώς Gr. Vlastos, "Zeno of Elea", Encyclopaedia of Philosophy, Paul Edwards (ed.), New York, vol. 8, σελ. 369-79 – Karl Popper, "Back to the Presocratics", in M. - J. Petersen (ed.), Karl Popper. The World of Parmenides, Routledge, UK, 1998 - J. Barnes, The Presocratic Philosophers, Routledge, London and New York, 1993, σελ. 653 [3η εκδ. αναθεωρηµένη, 1η εκδ. 1979] – I. Γ. ∆ελλής, Η Συµβολή της Αρχαίας Ατοµικής Θεωρίας στην πρόοδο της φυσικής τον 17ο αι., Εκδόσεις Παν/µίου Πατρών, 1998, σελ. 12-13 – Μ. Planck, The Philosophy of Physics, London, 1936, σελ. 68-69 – Erwin Schrődinger H Φύση και οι Έλληνες, µτφρ. δρ Θ. Γραµµένος, Τραυλός-Κωσταράκη, 1995, 9-115 [1η εκδ. Cambridge Univ. Press, 1954). 8. Β Φάκλαρης, “Οι σεισµοί στην αρχαιότητα”, Βήµα Νέες Εποχές, 12 ∆εκ. 1999 9. Βλ. Η. Cherniss, Aristotle's Criticism of Presocratic Philosophy, Octagon Books, New Yorκ, 1983 [4η εκδ.- 1η εκδ. 1935], σ. 207-209, 332 – Μ. Μπακαούκας, "ΟΙ ΑΡΧΑΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΕΙΣΜΟΓΕΝΕΣΗ", Αντί 704 (2000), 47 – [του ιδίου], "ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ", Ιστορία Εικονογραφηµένη 380 (2000), 121. 10. Σε αυτό το σηµείο θα ήθελα να ευχαριστήσω το χηµικό Γ. Λεµπέση, ο οποίος µε βοήθησε να κατανοήσω την επιστηµονική αποστολή της Χηµείας. Βλ. και Στέλιος Λιοδάκης, Χηµεία, ΟΕ∆Β, Αθήνα, 2000, 17. 11. Βλ. σχετικώς Ο. Αpelt, "Melissus bei pseudo-Aristoteles", Jahrbűcher fűr classische Philologie, 1886, σελ. 739 κε. - H.H. Joachim, "Aristotle's Conception of Chemical Combination", Journal of Philology 29 (1904), σελ. 72-86 – W. Guthrie, A History of Greek Philosophy, II, Cambridge University Press, 1965 σελ. 116, υποσ. 2 - J. E. Bolzan, "Chemical Combination according to Aristotle", Ambix 23 (1976), σελ. 134-144 - R. A. Horne, "Aristotelian Chemistry", Chymia 11 (1966), σελ. 21-27 -

Cherniss, Aristotle's Criticism, σελ. 367-370 - James Bogen, "Fire in the Belly: Aristotelian Elements, Organisms, and Chemical Compounds", στο F. A. Lewis- R. Bolton, Form Matter and Mixture in Aristotle, Blackwell, 1996, σελ. 183-216 - Μιχ. Μπακαούκας, Η "π ε ρ ί τ ο υ µ ή όν τ ο ς ή π ε ρ ί φ ύ σ ε ως" πραγµατεία του Γοργία. Μία επιστηµολογική ανάλυση. Η οντολογική διαµάχη Ελεατών-Ατοµικών και η παρέµβαση του Γοργία, ∆ιατριβή επί ∆ιδακτορία, ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ∆ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, ΤΜΗΜΑ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑΣ, ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ, ΑΘΗΝΑ 2001, 25-26, υποσ. 35 [Εθνικό αρχείο διδακτοροκών διατριβών: jasmin.ekt.gr και Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 18 (2001), 314-318]. 12. Karl Popper, “Introduction”, in M. - J. Petersen (ed.), Karl Popper. The World of Parmenides, Routledge, UK, 1998, σελ. 3 – S. Stebbing, Logic in Practice, Great Britain, 1934, σελ. 184-185 – N. A. Whitehead, Adventures of Ideas, Mentor Books, USA, 1962 (6η εκδ), σελ. 220-4 13. Hilary Staniland, Universals, Anchor Books, New York, 1972, 2-3 - A. Nehamas, "Self-Predication and Plato's Theory of Forms", American Philosophical Quarterly , 16 (1979), 98 κε. - Ρ. Curd, The Legacy of Parmenides. Eleatic Monism and Later Presocratic Thought, Princeton, 1998 228-242