Eindrapport Parkmanagement Rijnhoek

PARKMANAGEMENT RIJNHOEK

PRC Bouwcentrum B.V. 25 februari 2004 Versie 2.1 (aangepast)

INHOUDSOPGAVE

pagina

1.

INLEIDING ........................................................................................................................1

2.

VISIE OP PARKMANAGEMENT .....................................................................................2 2.1 Algemeen............................................................................................................................. 2 2.2 Samenstelling van productenpakket .................................................................................... 3 2.3 Opstarten van parkmanagement .......................................................................................... 3

3.

GEVOLGDE WERKWIJZE...............................................................................................6 3.1 Interne workshop................................................................................................................. 6 3.2 Externe toets ........................................................................................................................ 6

4.

INVULLING VAN PARKMANAGEMENT OP RIJNHOEK ...............................................7 4.1 Kritische succesfactoren...................................................................................................... 7 4.2 Verkennen parkmanagement per onderdeel ........................................................................ 7 4.2.1 Ambitieniveau (A) .................................................................................................. 9 4.2.2 Basispakket producten en diensten versus optioneel (B) ...................................... 11 4.2.3 Organisatievorm (C) ............................................................................................. 14 4.3 Overige aandachtspunten .................................................................................................. 16

5.

VERVOLGSTAPPEN......................................................................................................18

6.

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN PARKMANAGEMENT RIJNHOEK..................20

BIJLAGE 1: LITERATUURLIJST..........................................................................................22

R0269.01.01/DS

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

1.

INLEIDING De gemeente Bodegraven heeft vanaf de tweede helft van de jaren ’90 van de vorige eeuw de ontwikkeling van het bedrijvenpark Rijnhoek in voorbereiding. Dit bedrijvenpark met 12 ha. uitgeefbaar terrein wordt omsloten door de nieuwe rijksweg N11, de spoorlijn Utrecht – Leiden, de Oude Rijn en het polderlandschap rond Bodegraven. Het is de intentie van de gemeente een diversiteit in kavels aan te brengen qua ligging met doorkruising van een watercluster. De gemeente Bodegraven heeft aan PRC Bouwcentrum B.V. gevraagd om de invulling voor parkmanagement nader uit te werken in een beleidsnotitie die gepresenteerd zal worden aan de raadscommissie Wonen en Werken. In deze beleidsnotitie wordt aangegeven hoe de invulling van parkmanagement voor het nieuw te ontwikkelen bedrijvenpark Rijnhoek kan worden vormgegeven. Dit rapport vormt de basis voor de genoemde beleidsnotitie. Middels een workshop met de gemeente, diverse interviews met andere partijen en een interne brainstorm met deskundigen van PRC is een inventarisatie gedaan naar de mogelijkheden van parkmanagement. In dit rapport zijn de resultaten hiervan opgenomen. Parallel hieraan is een systematiek opgesteld waarin de hierboven genoemde resultaten op een gestructureerde wijze kunnen worden verwerkt. De uitkomsten hiervan zijn drieledig: -

-

-

er wordt een eerste invulling gegeven van de wijze waarop parkmanagement kan worden toegepast op Rijnhoek, zowel op het gebied van mogelijke producten en diensten, financiering en organisatievorm. er worden een aantal keuzes aan de gemeente voorgelegd die zullen moeten worden beantwoord voordat de volgende verdiepingsslag ten aanzien van parkmanagement kan worden gemaakt. om tot de daadwerkelijke uitvoering van parkmanagement te komen dient er een stappenplan te worden opgesteld, een aanzet hiervoor wordt gegeven in dit rapport.

Het rapport is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 wordt de visie van PRC op parkmanagement beschreven. In hoofdstuk 3 worden de aanpak en de resultaten van de workshop en de interviews beschreven. Hoofdstuk 4 gaat in op de systematiek en de invulling van parkmanagement voor Rijnhoek, waarna in hoofdstuk 5 de vervolgstappen zijn gedefinieerd. In hoofdstuk 6 worden conclusies en aanbevelingen gegeven.

R0269.01.01/DS

-1-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

2.

VISIE OP PARKMANAGEMENT In dit hoofdstuk wordt ingegaan op het begrip parkmanagement in het algemeen en specifiek hoe parkmanagement kan worden opgepakt voor het bedrijvenpark Rijnhoek.

2.1

Algemeen Definitie van parkmanagement

Parkmanagement is een middel dat door de betrokkenen kan worden ingezet om de verschillende waarden gedurende de levenscyclus van een locatie gezamenlijk te optimaliseren. De manier waarop parkmanagement wordt ingevuld is afhankelijk van het ambitieniveau voor, en de kenmerken van, de locatie.

Het begrip “waarden” kan betrekking hebben op: - Vastgoed- en economische waarde; - Belevings- of esthetische waarde; - Gebruikswaarde of functionaliteit; - Technische waarde. De “betrokkenen” zijn die partijen die op de één of andere manier invloed hebben op het ontwikkelingsproces van bedrijventerreinen. In onderstaand schema zijn hun onderlinge posities en belangrijkste belangen weergegeven. Gemeente (imago, kostenreductie)

Ontwikkelaars (verkoopwaarde)

Leveranciers

Beleggers

Parkmanagement organisatie

(vastgoedwaarde)

Ondernemers/ gebruikers (kostenreductie, uit handen nemen van secundaire processen)

Figuur 1: relaties tussen partijen in het ontwikkelingsproces. Een belangrijk onderdeel van het traject om te komen tot de invulling van parkmanagement is de economische haalbaarheid van potentiële win-win situaties. Het uiteindelijke rendement staat bij een duurzame ontwikkeling voorop. Het gaat er om of kosten kunnen worden gedekt door winst in efficiency of door te realiseren opbrengsten.

R0269.01.01/DS

-2-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Parkmanagement kan alleen slagen als het belang voor en door alle betrokken partijen wordt onderkend en hiernaar wordt gehandeld.

2.2

Samenstelling van productenpakket Het pakket van parkmanagement producten kan in 3 productgroepen worden opgesplitst. Vorm: In de ontwerpfase van de ontwikkeling van een terrein kan gekeken worden in hoeverre er eisen aan de vormgeving van een bedrijventerrein kunnen worden gesteld ten behoeve van parkmanagement producten. Het kan hierbij gaan om aanvullende eisen die in bestemmingsplannen kunnen worden opgenomen, of om fysieke aanpassingen aan de inrichting door bijvoorbeeld de aanleg van aanvullende infrastructuur. Voorzieningen: De breedste groep van producten en diensten valt onder de groep voorzieningen. Het gaat hierbij om facilitaire producten die door de gezamenlijke aanpak voordeliger geregeld kunnen worden dan door de individuele ondernemers. Afhankelijk van de aard van de voorzieningen kunnen deze verplicht of optioneel worden aangeboden. Beheer: Producten en diensten die onder de groep ‘beheer’ vallen zijn zaken die te maken hebben met het in stand houden van de waarden van het gebied. Hierbij kan gedacht worden aan zaken als: onderhoud groen, gezamenlijk gebruik van park, etc..

2.3

Opstarten van parkmanagement Het proces om tot succesvolle invoering van parkmanagement te komen laat zich het beste als volgt beschrijven: 1. Initiatief tot verkenning parkmanagement (1e fase) a. Bepalen van ambities voor de locatie: In eerste instantie dient de ambitie die de verschillende stakeholders bij de betreffende locatie in gedachten hebben, duidelijk te worden. Vervolgens dient te worden nagegaan wat de overeenkomsten, verschillen en tegenstrijdigheden van de verschillende ambities tussen de verschillende stakeholders zijn. b. Bepalen van doelstellingen met betrekking tot parkmanagement: De doelstellingen die voor parkmanagement worden geformuleerd dienen een bijdrage te leveren aan de eerder omschreven ambities. In de doelstellingen dienen de ambities van alle betrokkenen te zijn verwerkt. In een later stadium dienen, ten behoeve van de meetbaarheid, indicatoren te worden benoemd. c. Verkennen breedte van mogelijke producten + haalbaarheid op hoofdlijnen: Door het benoemen van mogelijke producten en diensten wordt een invulling gegeven aan parkmanagement. De diensten en producten dienen uiteraard bij te dragen aan de geformuleerde ambities. Er wordt een verschil gemaakt in het verplichte en optionele pakket, op welke fase (voorbereiding, uitvoering of beheer) het pro-

R0269.01.01/DS

-3-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

d.

duct of de dienst van toepassing is en of het product of de dienst is bestemd voor een bepaalde doelgroep. Tevens wordt op hoofdlijnen bepaald in hoeverre het product haalbaar geacht wordt of niet. Verkennen van organisatievormen / financieringsvorm / borging: Bij het bepalen van de organisatievorm en de financieringsvorm dient de invulling van parkmanagement met betrekking tot de betreffende producten en diensten bekend te zijn. In deze fase wordt een richting bepaald waarin de producten zich ontwikkelen en kan dus een aanzet worden gegeven voor mogelijke financierings- en organisatievormen. De definitieve keuze wordt aan het eind van de 2e fase genomen.

2. Besluit tot nadere uitwerking (2e fase) a. Invoeringsplan: Nadat het besluit ten aanzien van de haalbaarheid en nadere uitwerking is genomen en de gemeente op hoofdlijnen haar beleid helder heeft geformuleerd, moet een plan van aanpak worden opgesteld om de verkenning uit de 1e fase nader te concretiseren. In het plan van aanpak staat aangegeven op welke wijze kan worden gekomen tot de praktische toepassing van parkmanagement. b. Uitwerken parkmanagement: De mogelijke producten, diensten, organisatie- en financieringsvormen uit de 1e fase worden nu in overleg met de overige stakeholders verder geconcretiseerd en definitief bepaald. 3. Vaststellen pakket + besluit tot uitvoering (3e fase) Als besloten is het voorgestelde pakket daadwerkelijk in gebruik te nemen, kan een parkmanagement organisatie worden opgetuigd. Deze zal de contractering van de verschillende producten organiseren en verdere invulling geven aan het afgesproken pakket.

R0269.01.01/DS

-4-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

2. Besluit tot nadere uitwerking Verkennen breedte van mogelijke producten + haalbaarheid op hoofdlijnen

Opstellen Plan van Aanpak Uitwerken parkmanagement

• producten en diensten • organisatie • financiering • fasering

Beleid & besluitvorming

Bepalen ambities & doelstellingen 1. Initiatief tot verkenning Parkmanagement

Opstarten parkmanagement organisatie

3.Vaststellen pakket + besluit tot uitvoering

Revitalisering bedrijventerreinen

uitvoering & beheer / handhaving

Aanbieders en afnemers contracteren

Inventarisatie problemen

Beheren / handhaven beleid

Figuur 2: Processchema implementatie Parkmanagement

R0269.01.01/DS

-5-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

3.

GEVOLGDE WERKWIJZE In dit hoofdstuk wordt de gevolgde aanpak beschreven van de eerste stap in het proces om te komen tot een besluit over de invulling van parkmanagement voor Rijnhoek.

3.1

Interne workshop Als eerste zijn de door de gemeente aangeleverde documenten bestudeerd en geanalyseerd. In bijlage 1 is een overzicht te zien van de door ons gebruikte documenten. Vervolgens is er een interne workshop voor de gemeente gehouden, waarbij verschillende disciplines hun inbreng hebben gegeven. De workshop bestond uit 2 delen: 1. Inventariseren van de belangen en doelen; 2. Bepalen van mogelijke producten die onder parkmanagement kunnen vallen. De reacties van de deelnemers waren positief. Ter afsluiting van de workshop zijn de resultaten samengevat en daarna gemaild naar alle deelnemers. Hier zijn geen op- en / of aanmerkingen meer bij geplaatst. De resultaten zijn in een aparte bijlage opgenomen.

3.2

Externe toets Nadat de doelstelling van Rijnhoek en de mogelijke producten bepaald waren is een externe toets gehouden door de resultaten te spiegelen aan een aantal externe partijen. Om een beeld te krijgen van de wensen van mogelijke toekomstige gebruikers zijn, in overleg met de opdrachtgever, een aantal buitenstaande partijen (stedenbouwkundig bureau, adviesbureau en een aantal bedrijven uit branches die mogelijk op Rijnhoek gevestigd kunnen worden) geïnterviewd. Aan de geïnterviewden is vooraf een brief verstuurd waarin de context en het doel van het interview staat toegelicht. Tijden de interviews is gesproken over de volgende onderdelen: - Ambities, doelstellingen en belangen; - Wat hebben bedrijven (wat heeft u) er voor over om deze ambitie te bereiken; - Benodigde producten en diensten naast het primaire bedrijfsproces; - Behoefte / belang / voorwaarden om gezamenlijke producten en diensten in te kopen; - Opzet van organisatie en financiering. De hierboven genoemde personen hebben met enthousiasme meegewerkt aan de interviews. De resultaten van de interviews zijn samengevat in de apart bijgevoegde bijlage.

R0269.01.01/DS

-6-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

4.

INVULLING VAN PARKMANAGEMENT OP RIJNHOEK In het vorige hoofdstuk is omschreven op welke manier informatie over parkmanagement met betrekking tot Rijnhoek is geïnventariseerd en wat de resultaten hiervan zijn. Deze resultaten zijn verwerkt volgens een vaste systematiek van waaruit een nader invulling van parkmanagement op Rijnhoek volgt.

4.1

Kritische succesfactoren Voordat we verder ingaan op deze systematiek en de manier waarop deze voor Rijnhoek is ingevuld, worden eerst de kritische succesfactoren benoemd die van belang zijn voor de invoering en het slagen van parkmanagement op Rijnhoek. Belang:

Het belang van parkmanagement dient door alle betrokken partijen te worden onderkend, dit betekent dat alle betrokken partijen parkmanagement als noodzakelijk instrument erkennen om de verschillende waarden van het gebied te optimaliseren. Draagvlak: Er dient draagvlak en betrokkenheid te zijn onder alle betrokkenen / ondernemers. Dit betekent dat alle betrokken partijen minimaal voordeel voor zichzelf moeten kunnen halen uit de toepassing van parkmanagement. Eindbeeld: De verwachtingen over het eindbeeld van Rijnhoek (ambitie, stedenbouwkundig plan, kwaliteit), dient voor alle betrokken partijen bekend te zijn en op elkaar te kunnen worden afgestemd. Samenwerking: Alle betrokken partijen moeten bereid zijn en het vertrouwen hebben om met elkaar samen te werken. De rol van de gemeente Bodegraven als initiator van parkmanagement is hierbij van wezenlijk belang. Volledige deelname: Alle betrokken partijen dienen deel te nemen aan parkmanagement. Hiervan kan niet worden afgeweken op basis van mate van betrokkenheid (huurder, belegger, ontwikkelaar, gebruiker) of op basis van de omvang (grote versus kleine partijen).

4.2

Verkennen parkmanagement per onderdeel De systematiek om tot een invulling van parkmanagement te komen bestaat uit drie stappen. Als input worden de resultaten van de interne brainstorm, de interviews, de PRC klankbordgroep en beschikbare literatuur gebruikt. De stappen zijn: A. Verkennen van ambitieniveau (uitstraling / beeld / vorm); B. Verkennen van producten- en dienstenpakket en opsplitsing naar verplicht / optioneel; C. Verkennen van mogelijke organisatievormen. Per onderdeel is bekeken welke aspecten onder parkmanagement kunnen vallen. Daarbij is gekeken op welke wijze de verschillende betrokkenen hierover tot overeenstemming kunnen komen en welke consequenties dit heeft.

R0269.01.01/DS

-7-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Kortom, hoe kan de invulling van dit onderdeel er uit zien voor parkmanagement en wat is de te verwachten haalbaarheid hiervan. Schematisch is het proces weergegeven in onderstaand figuur. Verkenning Parkmanagement

Initiator / Gemeente

Mogelijke stakeholders

AMBITIES / UITSTRALING / VORM

Initiatief tot parkmanagement

Eisen aan vorm en inrichting

Eisen aan vorm en inrichting

Wenselijk ambitieniveau? nee

ja

nee

Financiering + uitwerking op hoofdlijnen

VERPLICHTE BASISPAKKET

Wensen vanuit de overheid

wensen vanuit de markt Aanbod producten en diensten

Mogelijk basispakket

Mogelijke optionele voorzieningen

Financiering + uitwerking op hoofdlijnen

ORGANISATIEVORM

mogelijke organisatievormen

wensen vanuit de markt Voorstel mogelijke organisatievormen

Conclusies en aanbevelingen t.a.v. Adviesnota mogelijke invulling parkmanagement

Besluit nadere uitwerking parkmanagement

Figuur 3: processchema verkenning parkmanagement

R0269.01.01/DS

-8-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

4.2.1

Ambitieniveau (A) Gelijke verwachtingen over het gewenste eindbeeld is een van de kritische succesfactoren voor parkmanagement. Dit betekent dat het eindbeeld dat de gemeente Bodegraven voor ogen heeft voor Rijnhoek uiteindelijk grotendeels overeen moet komen met de wensen van de toekomstige gebruikers. Het eindbeeld wordt bepaald door het stedenbouwkundig ontwerp en de kwaliteit van het beheer. Als deze verwachtingen te ver uit elkaar liggen is er onvoldoende draagvlak om middels parkmanagement te komen tot afspraken die de uitstraling van het gebied bepalen. Het gaat hierbij om de volgende aspecten: -

inrichting en kwaliteitsniveau van openbare ruimte; inrichting en kwaliteitsniveau van percelen (zichtbaar vanaf openbare weg); eisen ten aanzien van architectuur van gebouwen (zichtbaar vanaf openbare weg); uit te geven percelen en type bedrijven.

De 1e stap in het hiervoor weergegeven schema geeft aan welke stappen moeten worden doorlopen om te bepalen op welke manier uitstraling, beeld en vorm van het gebied kan worden ondergebracht in parkmanagement. Verkenning Parkmanagement

AMBITIES / UITSTRALING / VORM

Initiator / Gemeente

Mogelijke stakeholders

Eisen aan vorm en inrichting

Eisen aan vorm en inrichting

Wenselijk ambitieniveau? nee

ja

nee

Financiering + uitwerking op hoofdlijnen

Figuur 4: verkenning ambitieniveau

Wenselijk ambitieniveau Tijdens de interne brainstorm en het gesprek met de stedenbouwkundige is gebleken wat de gemeente voor eindbeeld in gedachten heeft voor Rijnhoek. De gemeente Bodegraven wil met het bedrijvenpark een grote regionale uitstraling bewerkstellingen met een hoog kwaliteitsniveau. Dit eindbeeld staat op hoofdlijnen verwoord in het stedenbouwkundig plan. De gemeente blijft de taken rond het beheer van het openbaar gebied behouden. Het onderhoud van de openbare ruimte wordt door de gemeente zelf ter hand genomen in gelijke cyclus als andere bedrijfsterreinen in de gemeente Bodegraven. Hiermee heeft de gemeente het ambitieniveau al bepaald en een drempel gesteld aan de ondergrens van het ambitieniveau. Als blijkt dat het ambitieniveau van de andere stakeholders beduidend hoger ligt, dan is overleg met de gemeente noodzakelijk om een eenduidig ambitieniveau te bereiken.

R0269.01.01/DS

-9-

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Aandachtpunten of nader uit te werken onderdelen voor parkmanagement zijn: Inrichting en kwaliteitsniveau van openbare ruimte - Omschrijving van onderhoudsniveau van openbare ruimte; - Handhaving op eisen aan openbare ruimte met betrekking tot parkeren en laden / lossen; - De huidige en toekomstige parkeerbehoefte; - Bewegwijzering / publicitaire uitingen. Inrichting en kwaliteitsniveau van percelen (zichtbaar vanaf openbare weg) - Handhaving van verbod op en/of eisen aan buitenopslag; - Nader omschrijving van kwaliteitsniveau van buitenruimte (afstemming met openbare ruimte); - Beheer van de percelen bij een bedrijfsverzamelgebouw. Eisen ten aanzien van architectuur van gebouwen (zichtbaar vanaf openbare weg) - Nader omschrijving van kwalitatief hoogwaardige gevels in zone 1; - Wat zijn de eisen aan de gevels voor ontwerp en beheer voor zone 2 en 3. Uit te geven percelen en type bedrijven - Kavels van gemiddeld 1.300 tot 1.700 m² grootte; - Richtlijnen met betrekking tot massa bebouwing; - Op welke manier wordt het gebruik van bedrijfsverzamelgebouwen gestimuleerd in zone 2; - Sectoren Bouw/Installatie, Groothandel en Zakelijke Dienstverlening en locale bedrijven. Het eindbeeld van de toekomstige gebruikers is minder eenduidig omdat dit afhankelijk is van het type gebruiker en de rol van de betreffende partij. Uit de gesprekken met ondernemers en uit literatuur is echter wel naar voren gekomen wat zij van belang vinden, het gaat hierbij om de volgende aspecten: - Ruime opzet met mogelijkheden voor uitbreiding; - Strakke, nette ordelijke uitstraling met veel groen; - Vrijheid met betrekking tot architectonisch eisen ten aanzien van bedrijfspand; - Voldoende parkeerruimte; - Handhaving op kwaliteit van openbare ruimte en percelen vanaf openbare weg; - Gelijkwaardige bedrijven qua grootte en uitstraling. Financiering Het keuzeproces voor het ambitieniveau is niet geheel afhankelijk van hetgeen uit de marktanalyse volgt. Het is aan de initiator om te bepalen hoeveel zijzelf willen investeren in het terrein en welk kwaliteitsniveau zij willen nastreven. De deelnemers van het parkmanagement kunnen door deelname aan het parkmanagement zorgdragen voor een grotere waardevastheid van hun objecten. Dit betekent een lagere afschrijving per jaar van een object. Hierdoor is een kleinere reservering benodigd van liquide middelen. De voorinvesteringen dienen gedekt te worden door een opslag op de gehanteerde uitgifteprijs per m2 voor de grond, al naar gelang de gemeente Bodegraven de kosten wil doorbelas-

R0269.01.01/DS

- 10 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

ten naar de gebruikers. Hier dient een goede afweging gemaakt te worden over de hoogte van de uitgifteprijs gezien het risico van concurrerende locaties. Uitwerking op hoofdlijnen Uit de interviews en de brainstorm is gebleken dat eisen met betrekking tot de kwaliteit van het openbare ruimte en de percelen die grenzen aan de openbare ruimte redelijk gelijk zijn. Het kwaliteitsniveau kan alleen worden bereikt als toekomstige bedrijven die zich willen vestigen op Rijnhoek, op hoofdlijnen hetzelfde kwaliteitsniveau voor ogen hebben als de gemeente. De eisen die worden gesteld aan de architectuur, de openbare ruimte en de percelen zullen nader moeten worden gespecificeerd voordat bedrijven hierover een uitspraak kunnen doen. Indien de verenigde bedrijven een intensiever beheer van de openbare ruimte willen dan de gemeente, zullen de verenigde bedrijven hierover in gesprek moeten gaan met de gemeente. Met betrekking tot vorm, uitstraling en ambitie zijn voor parkmanagement de volgende aspecten van belang: De gemeente dient aan het beheer en onderhoud van alle percelen en gebouwen, dezelfde minimale kwaliteitseisen te stellen, het kwaliteitsniveau moet tenminste aansluiten op dat van de openbare ruimte. De voorinvesteringen zijn voor de eigenaar van het betreffende gebied. Het beheer van de percelen dient verplicht te worden onder gebracht onder parkmanagement. De beheerkosten worden naar rato van het oppervlak verdeeld. Eisen aan inrichting en vormgeving die met name vanuit het belang van de gemeente worden gesteld, dienen te worden bekeken op welke manier die onder parkmanagement wordt ondergebracht zonder dat dit ondernemers afschrikt.

4.2.2

Basispakket producten en diensten versus optioneel (B) Uit de interviews en marktonderzoek is gebleken dat er over bepaalde producten en diensten overeenstemming bestaat over het belang en de voordelen om deze onder parkmanagement te laten vallen. Het gaat hierbij met name om beveiliging, afvalmanagement, beheer en onderhoud van de openbare en private ruimte, bewegwijzering, beleid en handhaving met betrekking tot parkeren. Daarnaast is er een breed scala aan producten en diensten waarbij het afhankelijk is van het bedrijf of dit als voordeel wordt gezien om onder parkmanagement te laten vallen. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om gemeenschappelijk personeelsvervoer, voorzieningen, winkels, informatiedesk, wasservice, catering, kinderopvang, gezondheidszorg (fysiotherapie), telecomservice, energievoorziening, vergaderruimte etc. De 2e stap in het schema geeft aan welke stappen zijn doorlopen om tot een eerste verkenning van het basispakket te komen.

R0269.01.01/DS

- 11 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Verkenning Parkmanagement

VERPLICHTE BASISPAKKET

Initiator / Gemeente

Mogelijke stakeholders

Wensen vanuit de overheid

wensen vanuit de markt Aanbod producten en diensten

Mogelijk basispakket

Mogelijke optionele voorzieningen

Financiering + uitwerking op hoofdlijnen

Figuur 5: verkenning verplichte basispakket

Eerste verkenning basispakket De keuze om een product/dienst wel of niet op te nemen in het basispakket kan worden gebaseerd op overwegingen ten aanzien van kwaliteitsverhoging, prijs en draagvlak. De initiator van parkmanagement zal de bedoelde overwegingen moeten maken op basis van een objectieve analyse van alle gegevens. Deze dienen getoetst te worden aan de vraag vanuit de markt (aanbod versus vraag). Op basis van de interviews, en de reeds eerder opgedane kennis en ervaring zijn een aantal voordelen genoemd die voor het merendeel van de stakeholders van belang zijn: - Binding van bedrijven en personeel aan een locatie; - Kostenbesparing; (besparing kan ook benut worden voor fondsvorming.) - Bedrijf kan focus richten op haar core business; - Tijdsbesparing; - Bundeling van initiatieven en kennis en ervaring levert meer op dan wat de ondernemers individueel kunnen organiseren (‘hoe een klein bedrijf groot kan zijn’); - Waardebehoud (instandhouden kost minder dan herstel van vervallen situaties. Dus liever nu investeren om straks grote ingrepen te voorkomen.); - Gegarandeerde kwaliteit. Het blijkt dat waarde van vastgoed steeds meer wordt bepaald door de waarde van de omgeving en de dienstverlening; Een “bedreiging” bij het invullen van het basispakket, voordat de werkelijke stakeholders bekend zijn, is dat er een mate van subjectiviteit van de invuller aanwezig kan zijn die zich beroept op een stuk gevoel, hetgeen voortvloeit uit voorgaande ervaringen.

R0269.01.01/DS

- 12 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Ondanks de hiervoor genoemde bedreiging is een eerste aanzet gemaakt. Basispakket (verplichte deelname)

Optioneel pakket (afhankelijk van belangstelling)

Terreingebonden - Bewegwijzering - Beveiliging

Faciliteiten - Crèche / Kinderopvang - Auto wasplaats - Vergaderfaciliteiten / conferentie - Sport voorzieningen - Catering - Arbo-dienst - Arbeidspool - Repro

Gezamenlijk afvalcontract Warmtenet (bij positief onderzoeksresultaat)

Verkeer en vervoer - Fietsservice - Carpoolfaciliteiten - Vervoersmanagement (taxi / OV) Gemeenschappelijke inkoop - Duurzame energie (stroom / water) - Telecom - Marketing en PR van locatie - Catering - Wijze van inzameling / reiniging - Gezamenlijk afvalcontract - Schoonmaak en onderhoud opstal Voorlichting - Milieu / Procedures / Veiligheid

Het beheer en onderhoud van de openbare ruimte, inclusief het groen en de handhaving van het parkeerbeleid blijven gemeentelijke taken. In het basispakket worden die producten en diensten opgenomen die alleen meerwaarde hebben als alle bedrijven op het terrein eraan mee doen. Producten en diensten die interessant kunnen zijn voor slechts een deel van de bedrijven, kunnen beter worden geïmplementeerd na oprichting van de parkmanagement organisatie. In een volgende fase zal een meer gedetailleerde uitwerking moeten worden gemaakt van de afzonderlijk producten / diensten. In de bijlage is een aantal producten /diensten die onder het basispakket vallen in concept nader uitgewerkt.

Financieel Om de exploitatiekosten van het basispakket te verrekenen met de deelnemers is het gebruikelijk en ook praktisch om een ieder te laten betalen naar rato van oppervlakte. De bedrijven betalen dan een bedrag per vierkante meter kavel of bedrijfsvloer. Als in het gehele park hetzelfde basispakket parkmanagement wordt gehanteerd, is de toeslag overal even hoog. Eventuele differentiatie in de uitgifteprijs van de kavels staat hier los van.

R0269.01.01/DS

- 13 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Voor de verdeling van de exploitatiekosten van het optionele pakket dient een goede verdeelsleutel samengesteld te worden, die afhankelijk is van de geboden service. Om kostenvoordelen van een gezamenlijke inkoop van service tot uitdrukking te brengen, zou men de verschillen tussen individuele inkoop en gezamenlijke inkoop tot uitdrukking moeten brengen. Hiervoor dient men potentiële leveranciers te benaderen om deze verschillen inzichtelijk te krijgen. Uitwerking op hoofdlijnen De producten en diensten die staan genoemd in de tabel onder “basispakket” hebben de volgende drie kenmerken: Ze zijn van belang voor alle bedrijven ongeacht type of grootte; Het zijn producten en diensten die tot de secundaire bedrijfsprocessen van bedrijven behoren waarmee kostenvoordelen kunnen worden behaald; Het beleid voor dit type producten en diensten dient voor het gehele bedrijvenpark gelijk te zijn. Daarnaast zal de gemeente een keuze moeten maken welke producten en diensten zij van belang vindt om onder te brengen in het verplichte basispakket en wat zij hier eventueel voor over heeft. De voorwaarden die aan het basispakket worden gesteld zijn: Het basispakket wordt verplicht gesteld aan alle stakeholders en dient daarom te worden meegenomen vanaf de intentieovereenkomsten in het uiteindelijke contract (gronduitgifte); Het beheer van de percelen dient verplicht te worden onder gebracht onder parkmanagement. De beheerkosten worden naar rato van het oppervlak verdeeld. In de volgende paragraaf zal nader worden ingegaan op het optionele pakket.

4.2.3

Organisatievorm (C) Bedrijven hebben aangegeven in een vroeg stadium betrokken te willen worden bij de planvorming van het bedrijvenpark, om op deze wijze hun mening te kunnen geven over ontsluiting, perceelgrootte en het kwaliteitsniveau van de locatie. Daarnaast hebben veel bedrijven de behoefte om zich binnen de locatie te organiseren in een vereniging van eigenaren o.i.d. waarbij een gemeenschappelijk aanspreekpunt wordt opgericht. Dit gemeenschappelijk aanspreekpunt kan dienen als vraagbaak en coördinator voor aspecten als handhaving, gezamenlijke inkoop en andere initiatieven. In de 3e stap van het schema staat weergegeven welke stappen moeten worden doorlopen om te komen tot een gezamenlijk gedragen slagvaardige organisatievorm voor parkmanagement.

R0269.01.01/DS

- 14 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Initiator / Gemeente

Mogelijke stakeholders

ORGANISATIEVORM

mogelijke organisatievormen

wensen vanuit de markt Voorstel mogelijke organisatievormen

Conclusies en aanbevelingen t.a.v. Adviesnota mogelijke invulling parkmanagement

Besluit nadere uitwerking parkmanagement

Figuur 6: verkenning mogelijke organisatievormen

Mogelijke organisatievormen Bij het bepalen van de organisatievorm zal de gemeente Bodegraven moeten bepalen wat haar rol dient te zijn in de parkmanagement organisatie. In de voorbereidingsfase heeft de gemeente de rol van initiator. In de uiteindelijke eindsituatie kent de parkmanagement organisatie drie verschillende niveaus, te weten: - Strategisch niveau, bepaalt de strategie en het beleid, is beslissingsbevoegd en controleert de uitvoering. Op strategisch niveau dienen alle eigenaren en gebruikers vertegenwoordigd te zijn; - Tactisch niveau, is verantwoordelijk voor de dagelijkse aansturing en leiding van de parkmanagement organisatie; - Operationeel niveau, draagt zorg voor de dagelijkse uitvoering van de producten en diensten. Strategisch niveau Op strategisch niveau wordt de parkmanagement organisatie over het algemeen bestuurd door een rechtspersoon met vertegenwoordigers van de betrokken organisaties. Het bestuur van de parkmanagement organisatie kan in verschillende rechtsvormen worden ondergebracht. De keuze voor een bepaalde juridische vorm is afhankelijk van de prioriteiten die door de participanten aan de parkmanagement organisatie worden gesteld. De volgende vormen zijn mogelijk: - Besloten Vennootschap (BV); - de Vereniging; - de Stichting; - de Coöperatieve Vereniging (coöperatie); - Commanditaire Vennootschap (CV). Bij het kiezen van een juridische vorm zijn de volgende aspecten van belang: - Moet de parkmanagement organisatie winstgericht zijn (van toepassing voor BV, coöperatie en CV); - Op welke wijze is de aansprakelijkheid geregeld; - Institutionaliseren van overleg; d.w.z. een formeel platform waarin ook de ondernemers pro-actief plannen kunnen inbrengen;

R0269.01.01/DS

- 15 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

-

Organiseer een overlegvorm met leden; dus bij voorkeur geen stichting maar een vereniging; Leg zo veel mogelijk het eigendom van voorzieningen bij de ondernemers/bedrijven (“mandelig eigendom”); Evenwichtige verdeling van zeggenschap; Organisatieontwikkeling is afgestemd op fasering van de locatieontwikkeling; Besluitvorming volgens : veto / unanimiteit, meerderheid; Zeggenschap / stemrechtverdeling op basis van perceelgrootte (eigenaar, gebruikers, huurders etc.).

De te kiezen organisatievorm is mede afhankelijk van de manier waarop (eigendom / erfpacht), en aan wie (ontwikkelaar / gebruiker) de percelen worden uitgegeven. De voorkeur gaat uit naar een verenigingsvorm waarin alle deelnemende partijen zeggenschap hebben. Tactisch niveau Voor de dagelijkse aansturing van de parkmanagement organisatie bestaan twee varianten: 1. Uitbesteding aan een bestaande externe beheerorganisatie: dit houdt in dat de beheerorganisatie risicovol participeert in parkmanagement en alle taken op het regieniveau op zich neemt. Het bestuursniveau van de parkmanagement organisatie regelt de gehele uitvoering van parkmanagement via een (prestatie)contract met de ‘parkmanager’. 2. Voeren van eigen beheer door het inhuren van een parkmanager (‘directievoering’); deze vorm onderscheidt zich van de 1e variant doordat de parkmanager nu niet risicovol participeert in parkmanagement. De verantwoordelijkheid voor contracten met aanbieders ligt op het bestuursniveau van de parkmanagement organisatie. Het voeren van eigen beheer kan ook door een eigen opgezette beheerorganisatie, vanuit het bestuur of door het opzetten van een eigen aparte juridische entiteit. Operationele niveau Het operationele niveau kan worden ingevuld nadat het strategische en tactische niveau zijn bepaald. Het betreft hier de uitvoering van parkmanagement. Van belang is wel of aan de uitvoering van parkmanagement eisen worden gesteld met betrekking tot de uitvoerende partij (gemeente, private onderneming, of een combinatie van beiden). Totstandkoming van het optionele pakket Een belangrijk onderdeel van het traject om te komen tot de invulling van het optionele pakket is de economische haalbaarheid van potentiële win-win situaties. Het uiteindelijke rendement staat bij een duurzame ontwikkeling voorop. Het gaat er uiteindelijk om of kosten kunnen worden gedekt door winst in efficiency of door te realiseren opbrengsten. Het optionele pakket zal zich daarom natuurlijk moeten ontwikkelen vanuit behoeftes van de bedrijven. De parkmanagement organisatie zal hierin initiërende, sturende en coördinerende rollen moeten vervullen waarbij zij ook als gezamenlijk verbindend element moet worden beschouwd waar ondernemers elkaar kunnen ontmoeten (vergelijkbaar met bijvoorbeeld een ondernemersvereniging). 4.3

Overige aandachtspunten Naast de aspecten die zijn genoemd onder de onderdelen A, B en C zijn er nog een aantal andere aandachtspunten die mogelijk van belang zijn voor parkmanagement op Rijnhoek.

R0269.01.01/DS

- 16 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Gemeenschappelijke horeca Naar onze mening is de exploitatie van een horecagelegenheid (al dan niet in combinatie met een jachthaven) met vergaderfaciliteiten, alleen voor Rijnhoek niet kansrijk. Een dergelijke horecagelegenheid kan door de parkmanagement organisatie worden ingehuurd voor de levering van diensten en producten, zoals bijvoorbeeld het aanbieden van cateringfaciliteiten. Fasering De implementatie van de verscheidene producten en diensten die genoemd zijn, zowel voor het basispakket als voor het optionele pakket, is afhankelijk van de fase waarin Rijnhoek zich bevindt. De volgende drie fasen die hierin te worden onderscheiden: Initiatief:

Ontwikkeling:

Exploitatie:

In deze fase zullen met name de fysieke ruimtelijke elementen definitief bepaald moeten worden om deze mee te nemen bij het ontwerp bouw- en woonrijp maken van het terrein. Zodra de 1e gebruikers zich op het terrein vestigen, moet in ieder geval het volledige basispakket en de parkmanagement organisatie aanwezig zijn. Tevens dient er tijdens deze fase extra aandacht te worden besteed aan de kwaliteit van tijdelijk situaties, bereikbaarheid en gezamenlijke promotie van Rijnhoek. Tijdens de exploitatie van het terrein kunnen langzamerhand de optionele voorzieningen worden ingevoerd. Hierbij is het met name belangrijk dat de onderlinge communicatie tussen de verschillende stakeholders op het terrein goed verloopt zodat contacten snel gelegd kunnen worden.

Vanuit de verdere uitwerking zal helder worden op welke wijze de producten en diensten te ontwikkelen en te implementeren zijn. Communicatie Als kritische succesfactoren zijn onder andere, belang, draagvlak en samenwerking benoemd. Juiste communicatie is bij deze factoren essentieel, zowel tijdens de initiatief-, de ontwikkelings- als de exploitatiefase. Een communicatieplan dient daarom onderdeel te zijn bij het opzetten en de daadwerkelijk uitvoering van parkmanagement. In het communicatieplan zijn ten minste de volgende aspecten van belang: - Stakeholders op een vroeg moment inspraak geven; - Eisen aan type en omvang bedrijven, architectuur, inrichting etc. eenduidig en transparant formuleren; - Focus op de meerwaarde, zowel direct (bijv. financieel) als indirect (bijv. imago) tegen heldere kostenopbouw; - Bundeling van initiatieven en bundeling van kennis en ervaring levert meer op dan wat de ondernemers individueel kunnen organiseren (‘hoe een klein bedrijf groot kan zijn’); - Instandhouden kost minder dan herstel van vervallen situaties (nu investeren om straks grote ingrepen te voorkomen); - Gegarandeerde kwaliteit. Het blijkt dat waarde van vastgoed steeds meer wordt bepaald door de waarde van de omgeving en de dienstverlening.

R0269.01.01/DS

- 17 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

5.

VERVOLGSTAPPEN In dit rapport is een verkenning uitgevoerd op welke manier parkmanagement voor Rijnhoek kan worden ingevuld. Op basis hiervan kan begonnen worden met de nadere uitwerking van parkmanagement (zie stap 2 in onderstaand schema.).

Verkenning Parkmanagement

Initiator / Gemeente

Mogelijke stakeholders

2. Besluit adviesnota

Opstellen Plan van Aanpak

Eisen aan vorm en inrichting

ja

Uitwerking Parkmanagement

Initiator / Gemeente

nee

Mogelijk basispakket

Mogelijke optionele voorzieningen

Financiering + uitwerking op hoofdlijnen

§ 4.2

wensen vanuit de markt Voorstel mogelijke oragnisatievormen

Beleid & besluitvorming

H. 5

AMBITIES / UITSTRALING / VORM

VERPLICHTE BASISPAKKET

wensen vanuit de markt Aanbod producten en diensten

mogelijke organisatievormen

stakeholders

Adviesnota mogelijke invulling parkmanagement

Financiering + uitwerking op hoofdlijnen

Wensen vanuit de overheid

ORGANISATIEVORM

Eisen aan vorm en inrichting

Wenselijk ambitieniveau? nee

Eisen aan vorm en inrichting

Eisen aan vorm en inrichting

gezamenlijk ambitieniveau? nee

ja

nee

Financiering + uitwerking

Haalbaar? nee

ja

Visiedocument

Aanbod pakket vanuit verkenningfase

Wensen vanuit de overheid VERPLICHTE BASISPAKKET

AMBITIES / UITSTRALING / VORM

Initiatief tot parkmanagement

wensen vanuit de markt

Financiering + uitwerking Haalbaar?

nee

nee

ja misschien Vastgesteld basispakket

Conclusies en aanbevelingen t.a.v. Adviesnota mogelijke invulling parkmanagement

Mogelijke optionele voorzieningen basispakket

mogelijke organisatievormen ORGANISATIEVORM

Besluit nadere uitwerking parkmanagement

Vaststellen notitie vestigingsbeleid 1. Initiatief tot verkenning Parkmanagement Opstarten parkmanagement organisatie

wensen vanuit de markt Wenselijke oragnisatievorm Haalbaar?

Risico nee

Ja

Businessplan

Opstarten parkmanagement organisatie

Uitvoering Parkmanagement

Uitwerking optionele pakket

3.Vaststellen pakket + besluit tot uitvoering

uitvoering & beheer / handhaving

Aanbieders en afnemers contracteren

Revitalisering bedrijventerreinen

Inventarisatie problemen

Beheren / handhaven beleid

Figuur 7: processschema implementatie parkmanagement De verkenning is gebeurd op een moment waarop de stakeholders (naast de gemeente) nog niet bekend zijn. Op basis van een interne brainstorm, gesprekken met bedrijven en bestaande kennis en ervaring staat in het vorige hoofdstuk omschreven op welke wijze wij zijn gekomen tot een inrichting van de mogelijk producten en diensten, de financiële consequenties en de wijze van organiseren. Tevens worden een aantal keuzes aan de gemeente voorgelegd op basis waarvan de gemeente een richting geeft aan de manier waarop parkmanagement voor Rijnhoek verder moet worden ingevuld. Om tot een gedetailleerder en beter onderbouwde invulling van parkmanagement te komen dient op basis van de richting die in dit rapport wordt gegeven het volgende proces te worden doorlopen. Dit proces is grotendeels analoog aan de verkenning, met dien verstande dat de uitkomsten niet meer vrijblijvend zijn, maar tot een daadwerkelijke invoering van parkmanagement zullen leiden.

R0269.01.01/DS

- 18 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Uitwerking Parkmanagement

Initiator / Gemeente

stakeholders

AMBITIES / UITSTRALING / VORM

Adviesnota mogelijke invulling parkmanagement

Eisen aan vorm en inrichting

Eisen aan vorm en inrichting

gezamenlijk ambitieniveau? nee

ja

nee

Financiering + uitwerking

Haalbaar? nee

Visiedocument

Aanbod pakket vanuit verkenningfase

Wensen vanuit de overheid VERPLICHTE BASISPAKKET

ja

wensen vanuit de markt

Financiering + uitwerking

nee

Haalbaar?

nee

ja misschien Vastgesteld basispakket

Mogelijke optionele voorzieningen basispakket

mogelijke organisatievormen

wensen vanuit de markt

ORGANISATIEVORM

Wenselijke organisatievorm Risico

Haalbaar?

nee Ja

Businessplan

Opstarten parkmanagement organisatie

Uitwerking optionele pakket

Uitvoering Parkmanagement

Figuur 8: processchema concretisering parkmanagementproducten

R0269.01.01/DS

- 19 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

6.

CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN PARKMANAGEMENT RIJNHOEK

Uitstraling / beeld / vorm Het eindbeeld van Rijnhoek met betrekking tot ambitie / uitstraling en vorm van de initiator / gemeente dient overeen te komen met dat van de toekomstige stakeholders. Actuele situatie: - Toekomstige stakeholders en de gemeente hebben grotendeels hetzelfde beeld bij de inrichting en kwaliteit van het ontwerp en beheer van de openbare ruimte en de aanliggende percelen. - Nadere uitwerking van de eisen aan de architectuur van de gebouwen en de inrichting van de percelen en de openbare ruimte wordt in het beeldkwaliteitplan en het bestemmingsplan vastgelegd. Voorwaarden:

- De gemeente dient aan het beheer en onderhoud van alle percelen en gebouwen minimaal gelijke kwaliteitseisen te stellen als aan de openbare ruimte. Het kwaliteitsniveau moet aansluiten op dat van de openbare ruimte. - De voorinvesteringen zijn voor de eigenaar van het betreffende gebied. - Het beheer van de percelen dient verplicht te worden onder gebracht in parkmanagement. De beheerkosten worden naar rato van het oppervlak verdeeld.

Keuze / vervolg: - De kwaliteit van het beheer en onderhoud van de percelen en gebouwen dient nader te worden gedefinieerd, zodat financiële consequenties zichtbaar kunnen worden gemaakt. - Indien het gewenste kwaliteitsniveau van de openbare ruimte en van de percelen substantieel van elkaar verschillen, dienen de partijen met elkaar in overleg te treden Verplicht / basispakket producten Er dient een basispakket van diensten te worden opgesteld dat het belang van alle betrokken partijen dient en een economisch voordelig is voor alle stakeholders. In dit rapport is hiervoor een eerste aanzet gemaakt. Voorwaarden:

R0269.01.01/DS

- Het basispakket wordt verplicht gesteld aan alle stakeholders en dient daarom te worden opgenomen in de realisatieovereenkomst en in de koop- en huurcontracten. - Het beheer van de percelen dient verplicht te worden onder gebracht onder parkmanagement. De beheerkosten worden naar rato van het oppervlak verdeeld. - De gemeente behoudt zelf het beheer en onderhoud van de openbare ruimte.

- 20 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

Keuze / vervolg: - De gemeente dient een besluit te nemen over het verplichte basispakket. - Als de toekomstige stakeholders bekend zijn, dient een nadere haalbaarheidtoets op het basispakket te worden uitgevoerd, waarna de kosten en voordelen van het basispakket inzichtelijk kunnen worden gemaakt. - Producten en diensten waar gemeente belang aan hecht en niet in het basispakket zitten dienen te worden geïnventariseerd, inclusief de bereidheid inzake de financiële consequenties.

Organisatievorm en ontwikkeling De organisatievorm dient op een dusdanige wijze te worden vormgegeven dat alle stakeholders een belang hebben in de parkmanagement organisatie. Daarnaast dient de parkmanagement organisatie zichzelf verder te ontwikkelen door stakeholders bij elkaar te brengen, waardoor het optionele pakket op natuurlijke wijze tot stand wordt gebracht. De gemeente heeft als initiator bepaald wat haar rol zal worden met betrekking tot de volgende aspecten: - De gemeente wil als initiator betrokken zijn en invloed uitoefenen tijdens de ontwikkelingsfase en de exploitatiefase; - Aspecten van parkmanagement waarop de gemeente zeker haar invloed uit wil blijven oefenen zijn: o Afstemming kwaliteitsniveau openbaar gebied en percelen; o Handhavingvraagstukken met betrekking tot parkeerbeleid; o Inrichting van een gezamenlijk coördinatiepunt voor de bedrijven; - Taken en verantwoordelijkheden die de gemeente niet overdragen aan een parkmanagement organisatie zijn: o Beheer en onderhoud van de openbare ruimte; o Handhaving van parkeerbeleid en andere beleidsterreinen. - De percelen worden uitgegeven en het openbaar gebied blijft eigendom van de gemeente; - De gemeente formuleert in samenspraak met de andere stakeholders randvoorwaarden voor de partijen die taken van de parkmanagement organisatie zullen gaan uitvoeren.

Vervolg Nadat de hierboven voorgelegde keuzes door de gemeente zijn uitgewerkt zal de gemeente Bodegraven moeten instemmen met de verdere uitwerking van parkmanagement op basis van de resultaten van de eerste verkenning en de daarbij behorende voorwaarden en uitgangspunten. Op basis van dit besluit kan de invulling van parkmanagement nader worden vormgegeven volgens de stappen zoals die in hoofdstuk 5 staan beschreven.

R0269.01.01/DS

- 21 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)

BIJLAGE 1: LITERATUURLIJST

Geleverde documenten door de gemeente Bodegraven -

gedetailleerd stedenbouwkundig plan bedrijventerrein Rijnhoek (BRO, 6 februari 2003) Ontwikkelingsvisie bedrijvenpark Rijnhoek (Gemeente Bodegraven, 20 april 2000) Notitie vestigingsbeleid bedrijvenpark Rijnhoek gemeente Bodegraven (J.T.C. Bodewees, 10 februari 2003) Inventarisatie ruimtebehoefte bedrijfsleven Bodegraven; Algemeen en Rijnhoek (J.T.C. Bodewees, 7 mei 2001) Duurzame ontwikkeling van Bodegraven Rijnhoek (G3 advies, 29 september 2003)

Relevante achtergrondliteratuur -

R0269.01.01/DS

Parkmanagement. Kwaliteit wint terrein (Ministerie EZ, 2002) Meer private betrokkenheid als kans bij de herstructurering van bedrijventerreinen (Ministerie EZ, 1999)

- 22 -

25 februari 2004 —Versie 2.1 (aangepast)