Econ 12

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

МОНГОЛ УЛСЫН СТАТИСТИКИЙН АЛБАНЫ ХӨГЖИЛ, ХЭТИЙН ТӨЛӨВ

Х.Бажийхүү Ìàíàé îðíû õóâüä ñòàòèñòèê íü өíө ýðòíèé óëàìæëàëòàé. Áèäíèé өâөã Õүííү íàð õүí, ìàëàà òîîëæ, ìîä õýð÷èí òýìäýãëýæ áàéñàí òóõàé áîëîí 13 äóãààð çóóíä õү÷èðõýã òөð óëñûã áàéãóóëñàí ìîíãîë÷óóä áàéëäàí äàãóóëñàí óëñ îðíûõîî õүí àìûã òîîëæ, òүүíýý үíäýñëýí àëáàí òàòâàð íîãäóóëæ áàéñàí òóõàé òүүõèéí áàðèìò áè÷ãүүäýä òýìäýãëýãäñýí áàéäàã. 1918 îíä Ãàäààä ìîíãîë õүí àì, ìàëûí òîîëëîãî ÿâóóëæ áàéñàí áà 1922 îíä áүõ àéìàã òàðèàíû ãàçðûã áүðòãýæ, òàðèà òàðèõ, өâñ õàäàõ ãàçðûã ãàäààäûí õүìүүñò ÿìàð æóðìààð òүðýýñëýæ áàéñíûã ñóäàëæ áàéâ. 1921 îíä àðäûí õóâüñãàë ÿëñíû àíõíû өäðүүäýýñ ýõëýí òөð, çàñãààñ áүðòãýë ñòàòèñòèêèéí àëáûã çîõèîí áàéãóóëàõûã íýí ÷óõàë çîðèëò áîëãîí õүí àì, ýä õөðөíãө, ìàë òîîëëîãî ÿâóóëàõ, óëñûí áүðòãýë ìýäýýëýë áîëîâñðóóëæ íýâòðүүëýõ òàëààð óäàà äàðàà øèéäâýð ãàðãàæ èðæýý. ÌÀÕÍ-ûí III èõ õóðëààñ òîî áүðòãýë ýðõëýõ àïïàðàò áàéãóóëàí òóñãàé äàãàæ ìөðäөõ äүðýìòýé áîëãîõûã çààñíû äàãóó Óëñûí àíõäóãààð èõ õóðàë 1924 îíû 11 äүãýýð ñàðûí 10-íä ãàðãàñàí òîãòîîëäîî “…òóñ óëñûí áүõ òîî áүðòãýõ ÿâäàë ìàø íàðèéí ÷óõàë áîëîõ òóë îäîî òîî áүðòãýõ õýëòýñ áàéãóóëæ óã õýðãèéã ýðõëýí ÿâóóëáàë çîõèíî” ãýæ çààãààä òóñ õóðëààð áàòëàãäñàí Óëñûí àíõäóãààð үíäñýí õóóëüä “Óëñûí àëèâàà òîî áүðòãýõ ÿâäëûã òîãòîîõ”-ûã õóóëü÷ëàí çààñàí òүүõýí ýõëýëòýé áèëýý. Äýýðõè øèéäâýðèéí äàãóó 1924 îíû 11 äүãýýð ñàðûí 11íèé өäөð òýð үåèéí äîòîîä ÿàìíû áүòöýä òîî áүðòãýëèéí õýëòñèéã 6 õүíèé îðîí òîîòîéãîîð àíõ áàéãóóëñíààð ñòàòèñòèêèéí àëáàíû ñóóðü òàâèãäæýý. Çàñãèéí ãàçðûí 1926 îíû øèéäâýðýýð áүðòãýëèéí àæëûã Çàñãèéí ãàçðûí äýðãýäýõ ýäèéí çàñãèéí çөâëөëä õàðüÿàëóóëàí òóñãàé õýëòýñ áàéãóóëñíààð òîî áүðòãýëèéí àæèë íýëýýä òîãòâîðæèæ, óëñ äàÿàð ÿâóóëàõ òîîëëîãûí õөòөëáөðèéí àñóóëò îëøèð÷, õүí àì, ìàëûí òîîíîîñ ãàäíà àæèë ýðõëýëò, ýðäýì áîëîâñðîë, өâ÷ëөëò, үéëäâýð, ãàçàð òàðèàëàí, үë õөäëөõ õөðөíãө çýðýã òөðөë çүéëýýð тооллого явуулдаг болсон байна. Ìàíàé îðîíä áүðòãýë òîîöîîã íýâòðүүëýõ àæèë èõýýõýí íàðèéí òөâөãòýé áàéñàí áîëîâ÷ òөð, çàñãèéí áàéíãûí àíõààðàë, ãàäààä îðíóóäûí áàÿëàã 5

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

òóðøëàãàä òóëãóóðëàí àëõàì àëõàìààð àìæèëòûã îëæ, õөãæëèéíõөө ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëæ, ÿëàíãóÿà ÇÕÓ (õóó÷èí íýðýýð)-ûí ñýòãýë õàðàìãүé òóñëàìæ äýìæëýã, òóñ ñàëáàðûí õàìò îëíû íөð õè÷ýýíãүé õөäөëìөðèéí үðýýð ìàíàé îðíû áүðòãýë ñòàòèñòèêèéí àëáà íü òүүíèé өìíө äýâøèãäýí òàâèãäñàí çîðèëò, óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õөãæèë, өñөëòèéí äàãóó áүõèé ë òàëààðàà òîðíèí өñ÷, òүүíèé нийгэмд үçүүëýõ үð íөëөө äýýøèëæ, òөð, çàñãèéí өäөð òóòìûí òóñëàã÷ нь байсаар èðæýý. Ñòàòèñòèêèéí áàéãóóëëàãын үíäñýí àæèë õүí àì, ìàëын òîîëëîãî, áүðòãýëèéã îðîí äàÿàð çîõèîí áàéãóóëæ, òөâëөðүүëýí ÿâóóëàõààñ àæëàà ýõýëñýí òүүõòýé. Ìàë õөðөíãèéí òîîëëîãûã үíýí çөâ ÿâóóëàõ íü òүүíä íîãäîõ àëáàí òàòâàðûí õýìæýýã òîãòîîæ, òîîöîõîîñ ýõëýí óëñûí ýäèéí çàñàãò íýí òýðãүүíий à÷ õîëáîãäîë áүõèé ìàë àæ àõóéí õөãæèëä íөëөөëөõ нөхцөл øàëòãààíóóäûã òîäîðõîéëîõ, òөð, çàñãààñ õóâüñãàëûí ýõíèé æèëүүäýä àâ÷ ÿâóóëàõ îëîí àðãà õýìæýýã áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë үүðýã ãүéöýòãýæ áàéëàà. Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õөãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã òîäîðõîéëîõîä ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí үүðýã óëàì áүð íýìýãäýõèéí õèðýýð òүүíèé áүòýö çîõèîí áàéãóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâ÷ áàéâ. 1941 îíä òîî áүðòãýëèéí õýëòñèéã өðãөòãөí Ñàéä íàðûí Çөâëөëèéí äýðãýä Òөëөâëөãөө, òîî áүðòãýë õÿíàí øàëãàõ ãàçàð áàéãóóëñíààð áүðòãýë, ñòàòèñòèê óëñûí õÿíàëò øàëãàëò, òөëөâëөëòèéí àæèëòàé óëàì íÿãò õîëáîîòîé áîëñîí þì. Ýíý үåýñ ìàíàé îðíû áүðòãýë, ñòàòèñòèêèéí àëáàíû өìíө óëñûí òөëөâëөãөөíèé áèåëýëòèéí ÿâöàä áàéíãûí õÿíàëò òàâèõ үíäñýí íýã үүðýã øèíýýð íýìýãäýæ, óëñ àðäûí àæ àõóé, ñî¸ëûã òөëөâëөãөөòýéãөөð óäèðäàí õөòëөõ ÷óõàë õýðýãëүүð áîëñîí áàéíà. Áүðòãýë, ñòàòèñòèêèéí àæиë õýëáýð, àãóóëãын хувьд õөãæèí ãүíçãèéð÷, òөâëөðñөí óäèðäëàãà, íýãäñýí ïðîãðàììòàé ÿâàãäàõ áîëæ, çîõèîí áàéãóóëàëò, àðãà÷ëàë, арга зүй нь íàðèéñàí áîëîâñðîíãóé áîëîõûí õèðýýð óëñ àðäûí àæ àõóéí áүðòãýëèéí íýãäñýí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ íөõöөëèéã óëàì áүð áүðäүүëñýí þì. 1948 îíîîñ ìàíàé îðîí õýòèéí òөëөâëөãөөòýéãөөð õөãæèõ áîëñîí íü óëñûí òөëөâëөãөөíèé áèåëýëòèéã äүãíýõ, òүүíä òóëãóóðëàí õèéõ òîîöîî ñóäàëãààíû àæëûí ÷àíàðûã óëàì äýýøëүүëñýí þì. Ýíý áүõýíòýé óÿëäàí áүðòãýë, ñòàòèñòèêèéí àëáàíû өìíө øèíý çîðèëòóóä äýâøèãäýí, òүүíèéã çîõèîí áàéãóóëàëòûí áîëîí áóñàä áүõ òàëààð ñàéæðóóëàõ øààðäëàãà ãàð÷ èðжээ. 1960 îíîîñ ìîíãîëûí ñòàòèñòèêèéí õөãæëèéí òүүõýíä нэгэн шиíý үå ýõýëñýí гэж үзэж болно. Ñòàòèñòèê áүðòãýëèéí àæëûã íýãäìýë çàð÷èì, àðãà÷ëàë çîõèîí áàéãóóëàëòûí үíäñýí äýýð òөâëөðñөí óäèðäëàãààð õàíãàõ óëñûí òөâ áàéãóóëëàãà áîëîõ ÁÍÌÀÓ-ûí Ñàéä íàðûí Çөâëөëèéí äýðãýäýõ Òîî áүðòãýëèéí òөâ ãàçðûã 1960 îíû 4 äүãýýð ñàðä Àðäûí Èõ Õóðëûí Òýðãүүëýã÷äèéí çàðëèãààð áàéãóóëæ óëìààð àéìàã, õîòîä òîâ÷îîä, ñóìàíä áүðòãýëèéí àæèë õàðèóöñàí îðëîã÷ äàðãà íàðûã áèé áîëãîñîí áèëýý.

6

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí àìüäðàëä ãàðñàí өөð÷ëөëòүүäèéã íýãòãýí äүãíýæ, áүðòãýë òàéëàíãèéí íýãäñýí ñèñòåìèéã íýâòðүүëýõ, ýäèéí çàñàã, ñòàòèñòèêèéí àæèëä èíäåêñ, áàëàíñûí àðãûã өðãөíөөð õýðýãëýõ çîðèëò дэвшигдэн тавигдсан нь тухайн үедээ цоо шинэ ажил байлаа. Ñòàòèñòèêèéí áàéãóóëëàãàас 1960-ààä îíîîñ эхлэн õөäөө àæ àõóé, үéëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäûí àíõàí øàòíû áîëîí íÿãòëàí áîäîõ áүðòãýëèéí ìàÿãò, àðãà÷ëàëûã øèíý÷ëýí íýã ìөð áîëãîæ ìөðäүүëñýí íü үéëäâýðëýëèéí үéë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõ ÷óõàë çýâñýã áîëñîí þì. Мàíàé îðíû áүðòãýë òàéëàí, ìýäýýëëèéí өнөөгийн тогтолцоо нь íýã õýâèéí áîëîí ñàëáàðóóäûí îíöëîãèéã òóñãàñàí àíõàí øàòíû áүðòãýë, íÿãòëàí áîäîõ áүðòãýëèéí òàéëàí òýíöýë, óëñûí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí 100 гаруй íýðèéí ìýäýý, ÿàìäûí äîòîîä ìýäýýëýë, æèë áүð áîëîí òîäîðõîé õóãàöààòàé ÿâàãääàã õүí àì, ìàëûí òîîëëîãî, өðõèéí àæ àõóéí çýðýã áàéíãûí áà öàã үåèéí òүүâýð ñóäàëãààíóóä, íýã óäààãèéí áүðòãýë çýðãýýñ áүðäýæ áàéíà. Ýäãýýðò үíäýñëýí äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí, үíäýñíèé òîîöîî, óëñ àðäûí àæ àõóéí үíäñýí ôîíä, íèéãìèéí íөõөí үéëäâýðëýëèéí ÿâö, ñàëáàð õîîðîíäûí òýíöýë, õүí àìûí íөõөí үéëäâýðëýëèéí õýòèéí òîîöîî, õýðýãëýýíèé áàðàà, үéë÷èëãýýíèé үíý, òàðèôûí өөð÷ëөëò, өрхийн орлого, зарлага, õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèíã òîäîðõîéëîõ çýðýã òîìîîõîí àæëóóäûã õèéæ áàéíà. Àðä òүìíèé àæ àìüäàðëûí áàéäëûã ñóäëàõ, ÿëàíãóÿà õүí àìûí õýðýãëýý, òүүíèé áүòöèéã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ, æèæèãëýí õóäàëäààëàõ үíèéã òîãòâîðòîé áàéëãàõ íөõöөë áîëîìæèéã áүðäүүëýõ, íèéãìèéí ÿíç áүðèéí äàâõðàãà, õîò õөäөөãèéí õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèíã ñóäëàõ ÿâäàë 1960-ààä îíîîñ õóðöààð òàâèãäñàíòàé õîëáîãäîæ Ñòàòèñòèêèéí òөâ ãàçàðò өðõèéí òөñâèéí ñóäàëãààíû òàñãèéã íýýæ 11 àéìàãò 1000 өðõèéã ñóäàëãààíä õàìðóóëæ áàéñàí íü эдүгээ óëàì өðãөæèí 2000 өðõ áîëæ óëèðàë òóòàì äүíã íýãòãýí ãàðãàæ áàéãàà íü íèéãìèéí îëîí үçүүëýëòèéã òîîöîõ ñóóðü судалгаа áîëæ áàéíà. Ñòàòèñòèêèéí àëáûã áýõæүүëýõ íýã үíäñýí íөõöөë íü áîëîâñîí õү÷íèéã áýëòãýõ àñóóäàë áилээ. 1960-ààä îíîîñ ýíý ÷èãëýëä òөð, çàñãààñ îíöãîé àíõààð÷ áàéñíû íýã ãýð÷ íü òýð үåèéí ÇÕÓ-ûí èõ, äýýä ñóðãóóëèóäàä ñòàòèñòèêèéí ìýðãýæëýýð îëîí îþóòíûã ñóðãàæ ýõýëñэн бөгөөд 1960 îíä ÌÓÈÑ-ä øèíýýð ñòàòèñòèêèéí àíãèéã íýýæ үндэсний статистикийн мэргэжилтнүүдийг ñóðãàæ ýõýëñýí ÿâäàë þì. Ñòàòèñòèêèéí òîìîîõîí òîîëëîãî, ñóäàëãààíû áîëîí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàéäëûí òóõàé өäөð òóòìûí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõàä àñàð èõ õөäөëìөð çàðöóóëàëò øààðääàã íүñýð àæèë ó÷èð үүíèéã õөíãөâ÷ëөõ òàëààð äýñ äàðààòàé àðãà õýìæýýã àâ÷, òîìîîõîí õөðөíãө îðóóëàëòûã ýíý ÷èãëýëä õóâààðèëæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, Ñàéä íàðûí Çөâëөëèéí òîãòîîëîîð 1961 îíä Ñòàòèñòèêèéí òөâ ãàçðûí äýðãýä àíõíû áүðòãýëèéí ìàøèíò òîâ÷îîã áàéãóóëæ, ñòàòèñòèêèéí øóóðõàé ìýäýýã øèðýýíèé òîâ÷ëóóðò ìàøèíààð íýãòãýæ ýõýëñýí íü áүðòãýë òîîöîîíû õүíä õү÷èð àæëûã ìåõàíèêæóóëàõ ñóóðü áîëæ өãñөí þì. 1963 îíä áүðòãýëèéí ìàøèíò òîâ÷îîã ñòàíö áîëãîí òîîöîîëîõ øèâүүðò ìàøèíààð òîíîãëîж улмаар 1963 îíû õүí àìûí òóðøèëòûí òîîëëîãî, 1969 îíû õүí àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãî çýðýã òîìîîõîí òîîöîîíóóäûã áîëîâñðóóëñàí þì. Мàíàé óëñûí àíõíû òîîöîîëîí áîäîõ òөâèéã 1974 îíä Ñòàòèñòèêèéí òөâ ãàçàðò 7

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

áàéãóóëæ Ìèíñê-32 ìàøèíààð òîíîãëîí óëìààð ÅÑ-1040, ÅÑ-1045 ìàøèíààð өðãөòãөí áүõ àéìàã, íèéñëýëèéã òåëåõîëáîîíû øóãàìààð õîëáîæ ñòàòèñòèêèéí áүõ ìýäýý òàéëàíã түүгээр äàìæóóëàí àâ÷ áîëîâñðóóë даг болов. Мàíàé îðîí 1990-ýýä îíîîñ ýäèéí çàñãèéí øèíý õàðèëöààíä øèëæñýíýýð өì÷ õóâü÷ëàë ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ, өì÷èéí îëîí õýëáýðèéí àæ àõóéí íýãæ áèé áîëñíîîñ íýëýíõүé àæèãëàëòààð ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ áàéñàí өìíөõ àðãûã õýðýãëýõ áîëîìæãүé áîëæ, èõýâ÷ëýí òүүâýð ñóäàëãàà, íýã óäààãèéí òîîëëîãî ÿâóóëàõ, òөëөөëөã÷ íýãæèéã ñîíãîæ ìýäýýëýëä õàìðóóëàõ çýðýã ñòàòèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû áóñàä îëîí àðãóóäûã õýðýãëýõ øààðäëàãàòàé áîëñîí þì. Ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýã÷ íàðûí үүðýã õàðèóöëàãà, àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýëä òөð, çàñãèéí áàéãóóëëàãûí îðîëöîîã òîäîðõîéëîõ, óëñ òөðèéí øèíý òîãòîëöîîíû үåä ñòàòèñòèêèéí àëáàíû áèå äààñàí áàéäëûã õàíãàõ, áүõýëäýý ñòàòèñòèêèéí үéë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ýðõèéí àêò õýðýãòýé áîëñîí. 1994 îíä “Ñòàòèñòèêèéí òóõàé” õóóëèéã àíõ óäàà Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ áàòàëæ, 1997 îíä óã õóóëèéã øèíý÷ëýí íàéðóóëæ ãàðãàñàí íü òүүõýí à÷ õîëáîãäîëòîé àðãà õýìæýý áîëëîî. “Ñòàòèñòèêèéí òóõàé” õóóëèíä äýýðõ øààðäëàãûã áүðýí òóñãàñíû çýðýãöýý, ñòàòèñòèêèéí үéë àæèëëàãààíä áàðèìòëàõ çàð÷èì, ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí áîëîí áàéãóóëëàãûí òîãòîëöîî, òөðèéí ãүéöýòãýõ áàéãóóëëàãûí áүðýí ýðõèéã òîäîðõîéëîâ. Còàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, òүүíä ñóäàëãàà äүãíýëò õèéõ, àðãà÷ëàë, àíãèëàëûã îëîí óëñûí íèéòëýã æèøèãò òîõèðóóëàí áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð 1990 îíîîñ èõýýõýí àæèë õèéæ áàãàãүé àìæèëò îëæ áàéíà. Äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí, үíäýñíèé íèéò áүòýýãäýõүүíèéã îíû áîëîí çýðýãöүүëýõ үíýýð îëîí óëñûí íèéòëýã àíãèëàë, àðãà÷ëàëûí äàãóó òîîöîõ, үíäýñíèé òîîöîîíû äàíñóóäûã áàéãóóëàõ àæèë õèéãäëýý Мөн салбар хоорондын болон нөөц ашиглалтын тэнцэл (хүснэгт)-ийг зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны нөхцөлөөр Олон улсын аргачлалын дагуу боловсруулан гаргаж бодлого, үйл ажиллагаанд хэрэглэх нөхцөлийг бүрдүүлж байна. Ìàíàé îðîí 1992 îíîîñ Îëîí óëñûí âàëþòûí ñàí, Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õөãæëèéí áàíê зэрэг олон улсын санхүү, банкны байгууллагын ãèøүүí áîëñîí íü ñòàòèñòèêèéí ñàëáàðò îëîí óëñûí òүâøèíä õàìòðàí àæèëëàõ òààòàé íөõöөëèéã бий болголоо. Олон улсын эдгээр байгууллагын тусламжтайгаар “Аìüæèðãààíû òүâøиí”, “Хүí àìûí íөõөí үðæèõүéí ýðүүë ìýíä”, “Цаг ашиглалт”, “Ажил эрхлэлт” çýðýã äýëõèéí òөäèé ë îëîí îðîíä õèéãäýæ ÷àäààãүé òîìîîõîí òүүâýð ñóäàëãààíóóäûã Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí ìýðãýæèëòíүүä îðîí íóòãèéí ñòàòèñòèê÷äûí îðîëöîîòîéãîîð тодорхой хугацааны давтамжтайгаар õèéдэг болж байна. Мàíàé îðîí 1993 îíä Îëîí óëñûí ñòàòèñòèêèéí èíñòèòóòûí ãèøүүíýýð ýëñ÷, æèë áүð 2-3 õүíèé ìýðãýæëèéã äýýøëүүëýõ, өíäөð ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã èðүүëæ хамтарсан ñóðãàëòûã æèë áүð çîõèîí áàéãóóëäàã óëàìæëàë òîãòëîî. Ñүүëèéí æèëүүäýä Åâðîïûí õîëáîîíû óëñûí ñòàòèñòèêèéí áàéãóóëëàãà, ÎÕÓ, Òóðê, Ãåðìàí, БНСУ-ын ñòàòèñòèêèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòûí àæèëëàãàà òîãòîîí, ÒÀÑÈÑ-ûí øóãàìààð áèçíåñ ñòàòèñòèê, áèçíåñ ðåãèñòð, ãàäààä õóäàëäààíû ñòàòèñòèê, ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéã õýâëýí íèéòëýõ, òàðõààõ ÷èãëýëýýð òөñëүүäèéã àìæèëòòàé õýðýãæүүëэв. 8

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ÍҮÁ-ûí õөãæëèéí ïðîãðàìì, Õүí àìûí ñàí, Õүíñ, õөäөө àæ àõóéí áàéãóóëëàãà, Àæ үéëäâýðèéí õөãæëèéí ãàçàð çýðýã òөðөëæñөí áàéãóóëëàãóóäòàé áàéíãûí õàìòûí àæèëëàãààòàé áàéíà. Ñòàòèñòèêèéí àëáàíû өìíө îéðûí æèëүүäýä äàðààõü үíäñýí çîðèëòûã õýðýãæүүëýõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. Сòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, үçүүëýëò, àðãà÷ëàëûã îëîí óëñûí íèéòëýã ñòàíäàðòàä íèéöүүëýõ àæëûã óëàì ýð÷èìæүүëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ýíý àæèëä îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ãàäààä îðíóóäòàé áàéãóóëñàí õàìòûí àæèëëàãààã ÷èãëүүëэн çîõèîí áàéãóóëàõ áîëíî. Үндэсний тооцооны системийг нэвтрүүлэх ажлын хүрээнд эдийн засгийн дансуудыг байгуулах, өөрийн орны онцлогт тохирсон ангилалуудыг боловсронгуй болгох, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тооцоонд далд эдийн засгийн хүрээнд бий болсон нэмэгдэл өртгийг аль болох бүрэн тусгаж оруулах, энэ чиглэлээр судалгаа явуулах зэрэг томоохон зорилтыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай юм. Òөðөëæñөí ñóäàëãààíààñ ãàäíà èæ áүðýí ñóäàëãààíóóäûã õèéõ, ñàð, óëèðëûí áþëëåòåíü, òàíèëöóóëãà çýðýã áàéíãà ãàðäàã ìýäýýëëèéí ñóäàëãàà òàéëáàðûã èëүү äүãíýëòòýé áîëãîõ, îëîí óëñûí áîëîí äîòîîäûí áàéãóóëàãóóäòàé õàìòàðñàí ñóäàëãààã өðãөæүүëýõýä àíõààðч байна. Судалгаа, тооцооны ажилд орчин үеийн техник хэрэгсэл, программ хангамжийг нэвтрүүлж ашиглах ажиллагааг байнга хийж, олон улсын энэ талын ололт амжилтаас хоцрохгүй байх нь чухал юм. Ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí áîäèò үíýí çөâ áàéäëûã õàíãàõ íü íýã ãîë àñóóäàë ó÷èð ñòàòèñòèêèéí òөâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà, àæèëòàí íýã áүðèéí àæëûí õàðèóöëàãà îíöãîé үүðýãòýé áèëýý. Ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýã÷ íàð íü ýðãýýä ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷ áîëäîã õàðèëöàí óÿëäààã ìýäýýëýã÷ íàðò íàðèéí îéëãóóëàõ çàìààð èòãýë үíýìøëèéã áèé áîëãîõ íü ìýäýýíèé үíýí çөâ, øóóðõàé áàéäëûã õàíãàõàä ÷óõàë íөëөөòýé ó÷èð ñóðòàë÷èëãààã өðãөí õүðýýòýé ÿâóóëах нь чухал болно. Орон нутгийн статистикийн албаны чадавхийг дээшлүүлэх асуудалд онцгой анхаарч байна. Энэ нь боловсон хүчний мэдлэгийг дээшлүүлж, томоохон судалгаа, тооллогыг тухайн орон нутагтаа зохион байгуулж, тэдгээрийн үр дүнд шинжилгээ хийх, техник тоног төхөөрөмжийн хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх асуудал хамрагдах юм. 2003 онд ñóìäûí ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýë õàðèóöñàí õүìүүñèéí áүñ÷èëñýí ñåìèíàð, ñóðãàëòыг тусгай хөтөлбөрөөр зохион байгуулсан нь зохих үр дүнгээ өгөх бөгөөд цаашид ийм сургалтыг системтэйгээр явуулахад анõààðàõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. ҮÑÃ-ûí үéë àæèëëàãààíû ìөí ÷àíàð ýðõýì çîðèëò íü óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàéäëûã ñòàòèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû àðãà çүéã үíäýñ áîëãîí áîäèòîéãîîð äүãíýõ, Çàñãèéí ãàçðààñ ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã õөãæүүëýõ òàëààð àâ÷ õýðýãæүүëæ áàéãàà àðãà õýìæýýíèé үр дүнг, òүүíýýñ øàëòãààëàõãүéãýýð õàðààò áóñ áèå äààñàí áàéäëààð ãàðãàæ, òөð, çàñàã, áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, èðãýäýä үéë÷ëýõýä îðøèíî. Хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээг судалсны үндсэн дээр статистикийн мэдээллээр хангах, мэдээллийг хэрэглэгчдэд хүргэх орчин үеийн арга хэрэгслийг ашиглах, мэдээллийн ил тод байдлыг хангах болно. 9

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Үéë àæèëëàãààíû ýíý çîðèëò íü àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí үéë àæèëëàãààã óëñûí õýìæýýíä äàâõàðäàëãүé, íýãäñýí àðãà çүéãýýð, үð àøèãòàé ÿâóóëàõàä ÷èãëýíý. Ýíý íü ñòàòèñòèêèéí òөâ, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãûã ìýðãýæëèéí óäèðäëàãà, áîëîâñîí õү÷íýýð õàíãàõ, òýäãýýðèéã äàâòàí ñóðãàõ, ñòàòèñòèêèéí øèíæëýõ óõààíû үíäýñëýëòýé íýãäñýí àðãà çүéã áîëîâñðóóëàí ìөðäүүëýõ, òîîëëîãî, òүүâýð ñóäàëãààã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëàõ, ìýäýý òàéëàíãèéí ìàÿãò, àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàí ìөðäүүëýõ çàìààð õýðýãæèíý. 2003 оноос төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн хуульхэрэгжсэнээр “Статистикийн тухай” хуулийг түүнтэй нийцрүүлэх, НҮБ-аас статистикийн талаар баримтлах 10 зарчмыг хуульд бүрэн тусгах арга хэмжээ авахаар ажиллаж байна. Мөн статистикийн албыг дунд болон урт хугацаанд хөгжүүлэх эрхэм зорилт, зорилго, бодлого, чиглэлийг тодорхойлсон стратеги төлөвлөгөөг төв, аймаг, нийслэл, сумын түвшинг хамруулан боловсруулах ажил хийгдэж байна. Энэ төлөвлөгөөг ойрын үед гаргаж холбогдох газраар батлуулж мөрдөх болно.

10

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ДАЛД ЭДИЙН ЗАСГИЙН МӨН ЧАНАР, ТҮҮНИЙГ СУДЛАХ ШААРДЛАГА, АРГА ЗҮЙН АСУУДАЛ

Ï. Бÿìáàöýðýí I. Äàëä ýäèéí çàñãèéí òóõàé îéëãîëò Ýäèéí çàñãèéí äàëä үéë àæèëëàãàà гэдэгт Íóóãäìàë, Õóóëü áóñ, Àëáàí áóñ õýâøëийн хүрээнд явагддаг бүх төрлийн үйл ажиллагаа, тэрчлэн ªðõèéí өөðèéí ýöñèéí õýðýãëýýíèé үéëäâýðëýëèéг хамруулан ойлгодог. Үүний зэрэгцээ үíäñýí ìýäýýëýë öóãëóóëàõ тогтолцоо нь боловсронгуй бус, анхан шатны бүртгэл мэдээллийн ажил õàíãàëòãүйн улмаас албан ёсны статистик мэдээлэлд бүрэн тусгагдаж чадахгүй îðõèãäîæ áàéãàà эдийн засгийн үéë àæèëëàãàà ч мөн хамаарна. Íóóãäìàë áóþó ñүүäðèéí үéë àæèëëàãàà, Эäèéí çàñãèéí àãóóëãà, чиглэл, үéë ажиллагааны дэг горим журмын хувьд хууль ёсны боловч төрийн зохицуулалтын арга механизм, түүний үйлчлэлийн байдлаас шалтгаалж тухайн аж ахуй эрхлэгчдийн зүгээс бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээнийхээ зохих хэсгийг зориудаар нуун дарагдуулдаг áàéíà. Энэ нь оðëîãî, íýìýãäñýí өðòөã болон ашгийн òàòâàð, нèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë зэргийг аль болох бага òөëөõ, çàéëñõèéõ, зорилгоор мөрдвөл зохих õөäөëìөðèéí õөëñíèé äîîä õýìæýý, àæëûí öàãèéí äýýä õÿçãààð, үéëäâýðëýëèéí àþóëãүé болон ýðүүë àõóéí ñòàíäàðòыг зөрчсөн ажиллагаа явуулах, эрхэлж буй үйл ажиллагааныõàà эцсийн үр дүнг үнэн бодитой бүртгэж, мэдээлэх үүргээ умартах байдлаар илэрч байдаг үéë ажиллагаа юм. Хууль бус үйл ажиллагаа, бизнес эрхлэгчдийн үйлдвэрлýсэн áүòýýãäýõүүí, àæèë үéë÷èëãýý болоí тэдгээрийн эзэмшилд байгаа өмч хөрөнгө нь хуулиар хориглогдсон ангилалд хамаарагдаж байвал уг үйл ажиллагааг хууль бус үйл ажиллагаа гэдэг. Мөн түүнчлэн эрхэлж буй үéëäâýðëýë, үйлчилгээний àæèëëàãàà íü õóóëü ¸ñíû áîëîâ÷ òýäãýýðèéã ýðõëýõ албан ёсны эрх олгогдоогүй сóбúектóóд ýðõëýí ãүéöýòãýæ байвал мөн адил энэ бүлэглэлд хамруулдаг áàéõ æèøýýòýé. Õóóëü áóñ үéëäâýðëýëèéí òóõàéä óëñ îðíóóäàä өөð өөð áàéх тохиолдол бий. Òóõàéí íýã óëñ îðîíä õóóëü áóñ ãýæ òîîöîãääîã үéë àæèëëàãàà íü нөгөө óëñ 11

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

орны хэмжээнд õóóëü ¸ñíûõ áàéæ áîëîх тал гардаг. НҮБ-аас 1993 онд батлан гаргасан Үндэсний тооцооны системийн талаарх зөвлөмжид зааснаар бол хууль бус үйл ажиллагаа гэдэг ерөнхий тодорхойлолтод хамаарагдаж байгаа хэдий ч тодорхой сóбъектóóдûн хооронд ямар нэг байдлаар òîõèðîëöñîí гэрээ хэлцлийн дагуу уг ажиллагаа нь зохицуулагдаж байвал тэр хэсгийг хууль ёсны эдийн засгийн ажиллагаа гэж үзэн Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний дүнд îðóóëäàã ¸ñòîé. Àëáàí áóñ õýâøëèéí үéëäâýðëýë, Энэ ухагдахуунд хамрах үйл ажиллагаа íü ÿëàíãóÿà õөãæèæ áóé îðíóóäûí õóâüä ýäèéí çàñàã, õөäөëìөðèéí çàõ çýýëä ÷óõàë áàéð ýçýëäýã. Òèéì ó÷ðààñ àëáàí áóñ õýâøëèéí àæèë үéë÷èëãýý íü òóõàéí óëñ îðíû õóâüä ÄÍÁ-íèé òîîöîîã áүðýí гаргахад ÷óõàë нөлөөтэй. Õөäөëìөðèéí Ñòàòèñòèê÷äèéí Îëîí Óëñûí 1993 оны 15-ð Áàãà Õóðëûí Òîãòîîëûí 5 дугаар çүéëèéí 1-ä "Àëáàí áóñ õýâøèë íü õөäөëìөð ýðõëýëòèéã íýìýãäүүëýõ, îðëîãûí ýõ үүñâýðèéã áèé áîëãîõ çîðèëãîîð áүòýýãäýõүүí, àæèë үéë÷èëãýýг эрхлэн гүйцэтгэдэг íýãæүүäýýñ áүðääýã ãýæ өðãөí óòãààð íü, îíöëîã øèíæ ÷àíàðûã íü òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýð íýãæүүä íü åðөíõèéäөө хамгийн доод түвшний явцуу үéë àæèëëàãàà байдаг áөãөөä үéëäâýðëýëèéí õү÷èí çүéë áîëîõ õөäөëìөð áîëîí êàïèòàëûí õîîðîíäûí õóâààðèëàëò туйлын áàãà, îãò áàéõãүé шахам түвшинд явагддагаараа онцлогтой. Õөäөëìөðèéí õàðèëöààны талаас нь авч үзвэл албан ¸ñîîð áàòàëãààæèãäñàí ãýðýýíèé үíäñýí äýýð зохицуулагдах бус ихэнх òîõèîëдолд “óðàã òөðëèéí холбоо, танил талын харилцаанд үíäýñëýãääýã" ãýæ çààжээ. Аëáàí áóñ õýâøëèéí үéë àæèëëàãààíû үéëäâýðëýëò, õóâààðèëàëò íü ерөнхийдөө õóóëü ¸ñíû шинжийг агуулах тал áàéäàã. Òүүí÷ëýí àëáàí áóñ õýâøèë áîëîí äàëä үéë àæèëëàãààíû õîîðîíä õýäèéãýýð ÿëãàæ ñàëãàõàä õүíäðýëòýé áîëîâ÷ бас онцлог гэж үзэх ÿëãàа бèй. Àëáàí áóñ õýâøëèéí үéë àæèëëàãàà íü òàòâàð, íèéãìèéí äààòãàëûí øèìòãýë òөëөõөөñ çàéëñõèéõ, ýñâýë õөäөëìөðèéí áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæèéã ñàíààòàéãààð çөð÷èõ çîðèëãûã òýð áүð àãóóëäàããүé. Ãýхдээ үéëäâýðëýëèéí ажиллагааны орлого, çàðлагыг тэр бүр нарийн бүртгэхгүй, энэ талын õóóëü æóðìûã ìөðäөõөөñ çàéëñõèéõ çîðèëãîîð ëèöåíö çөâøөөðөë ч àâäàããүé өөрсдийн сайн дурын үндсэн дээр үзэмжээрээ үйл ажиллагаа явуулдаг шинж байдал нь давамгайлсан байõ жишээтэй. ªðõèéí өөðèéí ýöñèéí õýðýãëýýíèé үéëäâýðëýë, Õөäөëìөðèéí Ñòàòèñòèê÷äèéí Îëîí Óëñûí Áàãà Õóðëûí шийдвэр ёсоор үйлдвэрлэсэн áүòýýãäýõүүí íü тухайн өðõèéí хүрээнд õèéãäýæ, өðõèéí ýçäèéí өөðсдийн ýöñèéí õýðýãëýýíä зориулагдан çàðöóóëàãäàæ áàéãàà áîë òүүíèéã àëáàí áóñ õýâøëèéí нэг õýñýã ãýæ үçдэг байна. Үүíä, хувийн эзэмшлийн ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóéí áà áóñàä үéëäâýðëýëèéí өөðèéí ýöñèéí õýðýãëýý, өөðèéí õөðөíãөөð үíäñýí õөðөíãèéí õóðèìòëàë áèé áîëãîõ, өөрийн хэрэгцээнд орон байшин барих, хувийн ýçýìøëèéí îðîí áàéðаа бусдад ашиглуулан òүðýýñ, орлого олох, òөëáөðòýé ãýðèéí үéë÷èëãýý явуулах зэрэг хэлбэрийн үйл ажиллагаа хамрагддаг. Албан ёсны статистик мýäýýëýëд бүрэн тусгагдахгүй îðõèãäñîí үéëäâýðëýë, Ýíý íü ñòàòèñòèê ìýäýýëýë öóãëóóëàõ тогтолцооны 12

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

äóòàãäàëòàé áàéäëààñ õàìààðàí бүрэн мэдээлэгдэхгүй хууль ёсны үéë àæèëëàãààíààñ áүðääýã. Үүíèéã çàðèìäàà ýäèéí çàñãèéí øàëòãààíààñ õàìààðàí áүòýýãäýõүүí үéëäâýðëýã÷ íýãæүүäýýñ үéë àæèëëàãààãàà íóóí äàðàãäóóëäàã äàëä ýäèéí çàñãèéí îéëãîëòòîé äүéöүүëýí äàëä ñòàòèñòèê ãýæ íýðëýх явдал ч байдаг. ÄÍÁ-èéã үéëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöîõ арга зүйн талаас нь ийм хэлбэрийн далд үйл ажиллагааг 3 áүëýãò àíãèëæ áîëîõ þì. Үүíä: Нэг, Àæ àõóéí íýãæèéã бүхèé ë ìýäýýëýëä õàìðóóëàõгүй орхигдуулах, Àæ àõóéí íýãæүүä, ýñâýë òýäãýýðèéí ñàëáàð íýãæ íü õýäèéãýýð ìýäýýëýëä õàìðàãäàõ ¸ñòîé áîëîâ÷ тодорхой шалтгаанаар мэдээллээс гадуур îðõèãääîã явдал амьдрал дээр тохиолддог. Тухайлбал, àæ àõóéí íýãæ øèíýýð áàéãóóëàãäñàí ó÷ðààñ ñóäàëãààíд îðæ àìæààãүé, ñóäàëãàà ÿâóóëàõ õүðýýíä áàãòààãүé үлдэх, ýñâýë үéëäâýðëýëèéí үéë àæèëëàãààíû ÷èãëýëèéã тухайн îðîí íóòàã, áүñ нутгийн түвшинд çîõèõ ¸ñîîð àíãèëæ ÷àäààãүé ó÷ðààñ завсардан орхигдох тохиолдол áàéæ áîëíî. Хоёр, Àæ àõóéí íýãæ ìýäýýëýë өãөхгүé байх. Àæ àõóéí íýãæүүä íü òүүâýðò õàìðàãäñàí áîëîâ÷ ÿìàð íýãýí ìýäýýëýë ãàðãàæ өãөөãүéгээс үйл ажиллагаа нь мэдээлэгдэхгүй хоцрох. Гурав, Àæ àõóéí íýãæýýñ äóòóó ìýäýýëýõ. Àæ àõóéí íýãæ нь зохих ìýäýýëëýý ãàðãàæ өгсөн áîëîâ÷ ìýäýýëýã÷ийн зүгээс санаатай болон санамсаргүй тохиолдлоор үйл ажиллагааныõàà хэмжээг дутуу, буруу ìýäýýëýõ тохиолдол байдаг байна. II. Äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîîöîõ àðãóóä Äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã тодорхойлох хэд хэдэн аргыг хэрэглэдэг. À. Øóóä àðãà Øóóä àðãà íü ìèêðî òүâøíèé үндсэн нэгж байгууллага дээр тодорхой чиглэлээр тайлан судалгаа, асуулга явуулах байдлаар, эсвэл øèìòãýë, тàòâàðûí гэх мэтийн төрөлжсөн õÿíàëò øàëãàëò явуулñíû äàãóó үндсэн мэдээллийг нь тодотгох замаар харьцуулñан судалгаа õèéæ, äóòóó ìýäýýëýãäñýí àæèëëàãààã èëðүүëýõýä îðøèíî. Энэ àðãûí ãîë äàâóó òàë íü äàëä ýäèéí çàñãèéí нөлөөллийн хэр хэмжээг төдийгүй тэдгээрийн чиглэл, áүòöèéí òàëààð íàðèéâ÷èëñàí ìýäýýëýë îëæ àâàõ áîëîìæèéã îëãîдог ÿâäàë þì. Гэвч энэ арга нь зөвхөн сонгон авсан судалгааны түүвэрлэлтийн хүрээнд л õýðýãëýãääýã учраас äàëä ýäèéí çàñãèéí áүõ үéë àæèëëàãààã бүрэн хэмжээгээр тодорхойлох боломжгүй òóë áàñ ó÷èð äóòàãäàëòàé. Á. Øóóä áèø àðãà Øóóä áèø àðãûã "үçүүëýëò"-èéí àðãà ãýæ íýðëýх тал ч бий. Үүний мөн чанар нь ìàêðî ýäèéí çàñãèéí үçүүëýëòүүä áîëîõ äàëä ýäèéí çàñãèéí õөãæëèéí òàëààðõè ìýäýýëëèéã ямар нэг хэмжээгээр өөртөө àãóóëäàã ýäèéí çàñãèéí áîëîí áóñàä үçүүëýëòүүäèéã ашиглан харьцуулан жиших, харилцан уялдаа, хамаарлын талаас тооцооны аргаар нөлөөллийг гаргадагт оршино. Äàëä ýäèéí

13

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

çàñãèéí талаарх нөлөөллийг агуулж байдаг эдийн засгийн хэд хэдэн үзүүлэлт байдаг. 1. Үíäýñíèé õýìæýýíèé орлого, çàðëàãын òîîöîîíû çөðөө, Үíäýñíèé òîîöîîíы системийн арга зүйн дагуу îðëîãûí àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ íü çàðëàãûí àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ-íий хэмжээтэй òýíöүү áàéõ ¸ñòîé. Òèéìýýñ çàðäëûí áîëîí îðëîãûí òîîöîîíû çөðөө гарсан нөхцөлд уг үçүүëýëò нь далд эдийн засгийн нөлөөллийн хэмжээг харуулах үндэслэл болох учиртай. Үүнийг салбар хоорондын баланс, үндэсний хэмжээний нөөц ашиглалтын баланс зэрэг улс орны эдийн засгийн хөгжлийн тэнцвэрт харьцаа нөөц боломж, чадавхи, тэдгээрийн ашиглалтын үр ашгийг илтгэн харуулах томоохон судалгааны үр дүнг ашиглан тодорхойлдог. 2..Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêò мэдээлэгдсэн áîëîí áîäèò àæèëëàõ õү÷íèé ашиглалтын тоон үзүүлэлтийн зөрөө, Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêò õàìðàãäсанаар ýäèéí çàñàã äàõü àæèëëàõ õү÷íèé îðîëöîî áóóðíà ãýäýã íü äàëä ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãàà íýìýãäýæ áàéãààã ямар нэг хэмжýýãýýр илэрхийлэн харуулах үçүүëýëò áîëäîã. Иймээс àæèëëàõ õү÷íèé íèéò îðîëöîî òîãòìîë áàéíà ãýñýí òîîöîîíû íөõöөë өãөãäñөí үåä àæèëëàõ õү÷íèé îðîëöîîíû òүâøèí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêààð áóóð÷ áàéâàë ýíý íü äàëä ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààны цар хүрээ íýìýãäýæ áàéãààã èëòãýõ үçүүëýëò болох тул энэхүү дохиоллыг ашиглан нийгэм дэх далд эдийн засгийн хэмжээг тодорхойлох боломжтой. Ãýõäýý àæèëëàõ õү÷íèé îðîëöîîíû òүâøèíãèéí өөð÷ëөëò íü ìàãàäãүé өөð øàëòãààíòàé áàéæ áîëîõ талтайг харгалзан нухацтай хандах шаардлага гарна. 3. Ãүéëãýýíèé àðãà, Ýíý àðãûã анх АНУ-ын иргэн судлаач Ôåéæ (Feige) áîëîâñðóóëñàí гэдэг. Ýíэ арга нь òîäîðõîé öàã õóãàöààíû ãүéëãýýíèé õýìæýý, àëáàí ёсны òîîöîîãîîð ãàðñàí ÄÍÁ-íèé õîîðîíäûí харилцан хамаарлыг ажиглах зарчимд тулгууðëàñан Ôèøåðèéí òýãøèòãýëä үíäýñëýãääýã. M*V=P*T M-ìөíãө P-үíý V-ìөíãөíèé õóðä T-íèéò ãүéëãýý Ýíä ìөíãөíèé õóðä, íèéò ìөíãөíèé ãүéëãýý (P*T) áîëîí íýðëýñýí ÄÍÁ-íèé äүí (=àëáàí + àëáàí áóñ) õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîíä òîîöîîíû íөõöөë өãөãäөõ ¸ñòîé. Íýðëýñýí ÄÍÁ-èé äүí áîëîí íèéò ãүéëãýýíèé õóâüä äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîöîõäîî íýðëýñýí ÄÍÁ-ýýñ àëáàí ёсны мэдээлэгдсэн ÄÍÁèéã õàñах замаар òîîöîæ áîëíî. Ãýõäýý äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîöîõûí òóëä Ôåéæ íü ñóóðü îíä ñүүäðийн ýäèéí çàñàã огт áàéãààãүé ãýñýí íөõöөëд үндэслэдэг учир P*T áà íýðëýñýí ÄÍÁ-èé õàðüöàà íü "åðäèéí" áóþó äàëä ýäèéí çàñàã áàéõãүé ìýòýýð òîäîðõîé õóãàöààíä òîãòìîë áàéõ íөõöëèéã áүðäүүëäýã. Тиймээс энэ àðãà íü îíîëûí õóâüä нэн ñîíèðõîëòîé áîëîâ÷ ïðàêòèê амьдрал дээр áîäèò áàéäëûã õàíãàõóéö òîîöîî ãàðãàõàä õүíäðýë учруулж, эргэлцээ төрүүлдэг сул талтай болно. 4. Ìөíãөíèé ýðýëòèéí àðãа. Àíõ 1958 îíä эрдэмтэн судлаач Êàãàí ìөíãөíèé ýðýëòèéí àðãûã, ÀÍÓ-ûí 1919-1955 îíóóäûí ìөíãөíèé ýðýëò áîëîí òàòâàðûí äàðàìò (ýíý íü äàëä ýäèéí çàñãèéí íýã øàëòãààí áîëäîã)-ûí õîîðîíäîõ õàìààðëûã êîððåëÿöèéí àðãààð ñóäëàõàä àøèãëàñàí áàéíà. Үүíýýñ 14

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

õîéø 20 æèëèéí äàðàà 1977 îíä эрдэмтэн Ãóòìàí ýíý àðãûã àøèãëàí ìөíãө áîëîí õàäãàëàìæèéí õýðýãöýýíèé õîîðîíäîõ õàðüöààã 1937-1976 îíóóäààð àâ÷ үçñýí áàéäàã. Мөн түүнчлэн эрдэмтэн судлаач Òàíçè 1980, 1983 îíóóäàä ñүүäðèéí ýäèéí çàñãèéã òîîöîõûí òóëä ÀÍÓ-ûí 1929-1980 îíóóäûí ìөíãөíèé ýðýëòèéí ôóíêöèéã ýêîíîìåòðèêèéí àðãààð òîîöîõäîî Êàãàíû àðãûã үðãýëæëүүëýí õөãæүүëñýí áàéíà. Òүүíèé àðãà íü ñүүäðèéí (äàëä) үéë àæèëëàãàà íü áýëýí ìөíãөíèé õýëáýðýýð ÿâàãääàã áөãөөä ýíý íü çàñàã çàõèðãààíû çүãýýñ õÿíàëò òàâèõ óë ìөð үëäýýäýããүé. Èéìýýñ ñүүäðèéí ýäèéí çàñãèéí өñөëò íü ìөíãөíèé ýðýëòèéã íýìýãäүүëæ áàéäàã гэсэн дүгнэлтийг хийж, улмаар мөíãөíèé "èëүүäýë" ýðýëòèéí үð äүíã òóñàä íü àâ÷ үçýõèéí òóëä ýíý õóãàöààíû ìөíãөíèé ýðýëòèéí òîìú¸îã ýêîíîìåòðèêèéí àðãààð òîîöжээ. Îðëîãûí áàéäàë, òөëáөð, õүүãèéí õóâü çýðýã áîëîìæиò бүх õү÷èí çүéëүүä õÿíàëòàíä áàéñàí. Үүíýýñ ãàäíà øóóä áîëîí øóóä áóñ òàòâàðûí à÷ààëàë, òàòâàðûí ñèñòåì áîëîí Çàñãèéí ãàçðûí çîõèöóóëàëò çýðýã õүìүүñèéã äàëä ýäèéí çàñàãò àæèëëàõàä íөëөөëäөã ãîë õү÷èí çүéëүүäийг ýíýõүү òîìú¸îíä áàãòааж, харилцан хамаарлыг нь судалсан байдаг. Ìөíãөíèé ýðýëòèéí òàëààðõ Òàíçèãèéí (1983) ãàðãàñàí ðåãðåññèéí үíäñýí òîìú¸î íü: ln (C/M2)t = β0+ β1 ln (1+TW) t + β2 ln (WS/Y)t+ β3 ln R t + β4 ln (Y/N) t +u t β1>0, β2>0, β3<0, β4<0 ln - íàòóðàë ëîãаðèôì; C/M2 - áýëýí ìөíãө ýçýìøèã÷äèéí òîî áîëîí õàäãàëàìæèéí äàíñíû õàðüöàà; TW - òàòâàðûí æèãíýñýí äóíäàæ õóâü (ñүүäðèéí ýäèéí çàñãèéí õýìæýýíèé өөð÷ëөëòèéã òîäîðõîéëîõ); WS/Y - үíäýñíèé îðëîãîд öàëèí, õөëñíèé эзлэх õóâü хэмжээ (òөëáөð áîëîí ìөíãө ýçýìøèã÷äèéí өөð÷ëөëòèéã õàìðàõ үүäíýýñ); R - õàäãàëàìæèéí õүү (áýëýí ìөíãө ýçýìøèã÷äèéí áîëîìæèéã õàìðàõ үүäíýýñ); Y/N - íýã õүíä íîãäîõ îðëîãî. Äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã íýãäүãýýðò, øóóä áîëîí øóóä áóñ òàòâàðûí à÷ààëàë (çàñãèéí ãàçðûí çîõèöóóëàëò) õàìãèéí áàãà áàéõ үåèéí ìөíãөíèé óðñãàëûí õýìæýý áîëîí øóóä áа øóóä áóñ òàòâàðûí à÷ààëàë õàìãèéí èõ áàéõ үåèéí ìөíãөíèé óðñãàëûí õýìæýýíèé õàðüöóóëàëòààð тодорхойлно. Õî¸ðäóãààðò, äàëä ýäèéí çàñàãò áàéãàà ìөíãөíèé äàâòàìæ íü àëáàí ¸ñíû ýäèéí çàñãèéí Ì1-èéí äàâòàìæòàé èæèë áàéíà ãýæ үçýýä äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîöîæ àëáàí ¸ñíû ÄÍÁ-ä õàðüöóóëàí тэдгээрийн хэлбэлзлэл өөрчлөлтийн зөрүүг тодорхойлно. Ýäãýýð òîîöîîëîëòûí үð äүíä çàõ çýýë äýýðõ ìөíãөíèé áîäèò õýðýãöýýòýé óÿëäààòàéãààð èëүүäýë ýðýëòèéí õýìæýýã òîäîðõîéëîõ çàìààð äàëä ýäèéí çàñãèéí íөëөөëëèéí öàð õýìæýýã òîîöîõ áîëîìæòîé. Ìөíãөíèé ýðýëòèéí àðãà íü нэлээд өðãөí õýðýãëýãääýã àðãà þì. Ýíý àðãà íü Åâðîïûí Ýäèéí Çàñãèéí Õөãæëèéí Íèéãýìëýãèéí ãèøүүí îëîí îðíóóäàä õýðýãëýãääýã ÷ çàðèì òàëààð øүүìæëýëä өðòөæ áàéäàã. Èõýíõ ñóäàëãààíä ýíý àðãûí äàëä áîëîí àëáàí ¸ñíû ýäèéí çàñàãò ìөíãөíèé õóðä, äàâòàìæ íü àäèë 15

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

áàéíà ãýсэн нөхцлөөр холбогдох тооцоо хийгддэг тул учир дутагдалтай гэж үçýх нь бий. 5. Áèåò îðöûí (öàõèëãààí ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýý) àðãà, Энэ аргыг Êàóôìàí, Êàëèáåðäàãèéí àðãà гэж нэрлэх тохиолдол бий. Ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààã áүõýëä íü (àëáàí áà àëáàí áóñ) õýìæèõýä ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýý ãýñýí áèåò үçүүëýëòýýð òîîöîõ îðîëäëîãûã Êàóôìàí Êàëèáåðäà íàð õèéñýí áàéäàã. Íèéò ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãàà áîëîí ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýý 2-ûã ïðàêòèê äýýð ñóäëàõàä òýäãýýðèéí ìýäðýìæ èõýíõäýý òóí îéðîëöîî áàéæýý. Êàóôìàí, Êàëèáåðäà íàð íèéò ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýýíèé өñөëò íü àëáàí áà àëáàí áóñ ÄÍÁ-íèé өñөëòèéã õàðóóëàã÷ үçүүëýëò áîëæ ÷àäíà ãýæ үçñýí байдаг. ªөðөөð õýëáýë, àëáàí ¸ñíû ÄÍÁ-íèé өñөëòèéí õóâü, ýð÷èì õү÷íèé íèéò õýðýãëýýíèé өñөëòèéí õóâü 2-ûí çөðүүãýýð äàëä ýäèéí çàñãèéí өñөëòèéã òîîöäîã áàéíà. Ýíý àðãà èõ ýíãèéí õýäèé ÷ çàðèì талаар øүүìæëýгддэг ажээ. Үүíä: áүõ òөðëèéí ñүүäðийн ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãàà íü çөâõөí ãàíö öàõèëãààí õýðýãëýäýããүé, áóñàä ýõ үүñâýðèéã (õèé, òîñ, íүүðñ ã.ì) àøèãëàäàã áàéæ áîëíî. Èéíõүү түүхийн тодорхой үåä öàõèëãààí ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýýã, íèéãìèéí íèéò үéëäâýðëýëòòýé óÿëäóóëàí àâ÷ үçýõ íü òîõèðîìæòîé áàéñàí òàë áàéâ ÷ öàã ямагт òåõíèêèéí äýâøèë, технологийн өөð÷ëөëòүүä ÿâàãäàæ áàéãàà өíөөãèéí нөхцөлд өрөөсгөл гэж үзýãäýõ áîëæýý. Ëàêîãèéí àðãà, Ëàêî íü ñүүäðèéí ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé õýñãèéã өðõèéí öàõèëãààíû õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé ãýæ үçýí òîîöîî õèéñýí áàéäàã. ªөðөөð õýëáýë, өðõèéí öàõèëãààíû õýðýãëýýíèé òîäîðõîé õýñýã өðõèéí õóâèéí үéëäâýðëýëä õýðýãëýãääýã ãýñýí үã. Үүíèéã äàðààõü òîìú¸îãîîð èëýðõèéëíý: ln Ei = α1lnCi + α2lnPRi + α3lnGe + α4 lnQi + α5lnHi + Ui Ýíä: α1>0, α2<0, α3>0, α4 <0, α5>0 Hi= β1Ti + β2(Si-Ti )+ β3Di Ýíä: β1>0, β2 <0, β3>0 Ei - i îðíû 1 õүíä íîãäîõ өðõèéí öàõèëãààí ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýý Ci- 1 õүíä íîãäîõ өðõèéí áîäèò õýðýãëýý (ýíä öàõèëãààí ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýý îðîõãүé) худалдан авах чадвараар тооцсоноор PRi- 1 êâò ýð÷èì õү÷íèé õýðýãëýýíèé áîäèò үíý (худалдан авах чадвараар тооцсоноор, ам.доллàрààр) Gi- i îðíû îðîí ñóóöàíä äóëààí øààðäëàãàòàé ñàðûí òîî Qi- öàõèëãààíààñ áóñàä ýð÷èì õү÷íèé ýõ үүñâýðèéí íèéò өðõèéí õýðýãëýýíä ýçëýõ õóâü Hi- äàëä ýäèéí çàñãèéí 1 õүíä íîãäîõ íèéò үéëäâýðëýëò Ti- õóâèéí îðëîãî, êîðïîðàöèéí àøèã, áàðàà үéë÷èëãýýíèé òàòâàðûí íèéëáýðèéã ÄÍÁ-ä õàðüöóóëñàí õàðüöàà Si- Òөðèéí íèéãìèéí õàëàìæ, õàìãààëëûí çàðäëûã ÄÍÁ-íä õàðüöóóëñàí õàðüöàà Di- 14 íàñíààñ äýýø, èäýâõèãүé òýæýýëãýã÷ õүí àìûí 100 èäýâõèòýé àæèëлàãñäàä íîãäîõ õýìæýý Äýýðõ òîîöîîíîîñ äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã íýãæ öàõèëãààíû õýìæýýãýýð ãàðãàíà. Hi- áóþó äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã ýíý òàëààð õèéãäñýí áóñàä ñóäàëãààíû ìàòåðèàëààñ àâ÷ çîõèîã÷ òîîöîîíäîî àøèãëàñàí áàéíà. Ýíý 16

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

àðãûí äóòàãäàëòàé òàë íü äàëä ýäèéí çàñãèéí áүõèé ë үéë àæèëëàãààã äàí ãàíö öàõèëãààí ýð÷èì õү÷ áîëîí өðõèéí үéëäâýðëýë ãýæ îéëãîæ áîëîõãүéд оршино. Â. Çàãâàðûí àðãà Äýýð äóðäñàí àðãóóä íü çөâõөí íýã òîäîðõîé үçүүëýëòèéã àøèãëàí äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîäîðõîéëæ áàéíà. Ãýòýë äàëä ýäèéí çàñãèéí íөëөөëëèéã үéëäâýðëýë, õөäөëìөð, ìөíãөíèé çàõ çýýëä èëүү õàðæ áîëíî. Èéìä ìөíãөíèé àðãóóäûã õýðýãëýí ýäèéí çàñàã äàõü òàòâàðûí äàðàìòûã ãîë ñóäëàõ õү÷èí çүéëýý áîëãîõ àðãà ãýæ áàéäàã áàéíà. Çàãâàðûí àðãàä äàëä ýäèéí çàñãèéí îëîí òàëò íөëөөëëèéã õàðóóëäàã. DYMIMIC çàãâàð íü үíäñýí 2 õýñýãòýé, àæèãëàãäààãүé õóâüñàã÷äûã àæèãëàãäñàí õóâüñàã÷èäòàé õîëáîîòîé àâ÷ үçýí õýìæäýã. Çàãâàðûí áүòöèéí òîìú¸î íü àæèãëàãäààãүé õóâüñàã÷äûí харилцан õàìààðëûã õàðóóëäàã. Ýíý òîõèîëäîëä, 1 àæèãëàãäààãүé õóâüñàã÷ áàéíà ãýõýä òýð íü äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýý áîëíî. Õóâüñàã÷äûí õýìæýý, õөäөëãөөíөөñ äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýý èðýýäүéä ÿìàð áàéõ òàëààð óðüä÷èëñàí òààìàãëàë õèéæ áîëíî. Òóõàéí õóãàöààíä Zit- øàëòãààí, Xt - äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýý, Yjtүçүүëýëòүүä áîëíî. Çóðàã 1. Øàëòãààí Z1t Z2t … Zkt

Xt-1 Äàëä ýäèéí çàñãèéí õөãæèë Xt

Үçүүëýëò Y1t Y2t Ypt

Øàëòãààí: - Øóóä áà øóóä áóñ òàòâàðûí äàðàìò, - Óëñûí ÷àíàðòàé үéë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûí äàðàìò - “Òàòâàðûí ¸ñ ñóðòàõóóí” äîðîéòîõ òóñàì õóâü õүìүүñ àëáàí ¸ñíû àæëàà îðõèí äàëä ýäèéí çàñàã ðóó øèëæèæ, òүүíèé õýìæýýã íýìýãäүүëäýã үçýãäýë ãýõ ìýò. Үçүүëýëò: - Ìөíãөíèé үçүүëýëòүүä: Õýðýâ ñүүäðийн ýäèéí çàñãèéí õýìæýý өñ÷ áàéâàë íýìýëò ìөíãөíèé нийлүүлэлт øààðäагддаг - Õөäөëìөðèéí çàõ çýýë: Äàëä ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðò àæèëëàã÷äûí õөäөëìөð îðîëöîî íýìýãäýæ áàéâàë àëáàí ¸ñíû àæèë ýðõëýã÷äèéí õөäөëìөð îðîëöîî áóóð÷ áàéäàã. Ìөí àëáàí àæëûí öàã áàãà áàéãààòàé õîëáîæ áîëíî. - Үéëäâýðëýëèéí çàõ çýýë: Äàëä ýäèéí çàñàã өñ÷ áàéíà ãýäýã íü àëáàí ¸ñíû ýäèéí çàñãààñ òýð õýìæýýãýýð øèëæèæ áàéíà ãýñýí үã. Ýíý àðãûã Êàíàä, Øèíý Çåëàíäàä òóðøñàí áàéíà. DYMIMIC çàãâàðò өìíө íü äóíäàæ áà àõèó òàòâàðûí õóâü, èíôëÿöè, áîäèò îðëîãî, ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëòûí òүâøèí çýðýã үçүүëýëòèéã õýðýãëýñýí áàéíà. Ñүүëèéí үåä àæèëëàõ õү÷íèé îðîëöîîíû òүâøèí (ÿëàíãóÿà ýðýãòýé õүíèé), áýëýí áà íèéò ìөíãөíèé õàðüöààã мөн хэрэглэх болжээ. Эндээс үзэхэд далд эдийн засгийн нөлөөллийг судалж тодорхойлох асуудал нь аль ч улс орны хувьд байнгын

17

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

анхаарал татсан асуудал байдаг байна. Үүнийг тооцох арга зүйн хувьд янз бүрийн судалгааны аргууд хэрэглэгдсээр ирсэн нь ч тодорхой байна. III. Àëáàí áóñ ñåêòîðûí ñóäàëãàà Манай орны тухайд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн аргаас зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд шилжиж нийгмийн үйлдвэрлэл, бүтээгдэж буй үндэсний баялгийг тооцох нэлэнхүй ажиглалтын аргыг халж түүвэр судалгааны аргад тулгуурлах болсноос хойш далд эдийн засгийн үйл ажиллагаа мэдэгдэхүйц ажиглагдах болсон юм. Тиймээс îëîí óëñûí туршлагыг судлан далд эдийн засаг, албан бус секторын үйл ажиллагааны цар хүрээг бодитой тогтоох оролдлогыг хийж ирсэн бîëíî. Аëáàí áóñ ñåêòîðûí òàëààðõ àíõíû ñóäàëãààã 1996 îíû ñүүë÷, 1997 îíû ýõýýð Äýëõèéí áàíêíû òåõíèêèéí òóñëàëöààòàéãààð Олон улсын зөвлөх Æåéìñ Àíäåðñîíû óäèðäëàãàí äîð ÿâóóëæýý. Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí òîî áàðèìò, Óëààíáààòàð хотûí àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàäàã 770 õүíèéã õàìðóóëñàí òүүâýð ñóäàëãàà явуулж, àëáàí áóñ ñåêòîðûí òàëààð òîäîðõîé ìýäýýëýë, îéëãîëò áүõèé ãîë ãîë õүìүүñòýé óóëçàæ ÿðèëöàõ çýðãээр ìýäýýëëèéí боломжит бүх ýõ үүñâýðèéã àøèãëàí уг ñóäàëãààã õèéñýí áàéдаг. Ноён Àíäåðñîí òàêñèíû 308 æîëîî÷, òүðãýí үéë÷èëãýýíèé 245 öýã, çàäãàé çàõ äýýð õóäàëäàà õèéäýã (ãóòàë òîñëîã÷, ãóòàë çàñâàð, ãóäàìæíû áèлëüÿðä, ã.ì.) 217 õүíèéã ìөí òүүâýð ñóäàëãààндаа хамруулñàí áàéíà. Àëáàí áóñ ñåêòîðûí õýìæýýã òîäîðõîéëîõûí òóëä (өөðөөð õýëáýë, íýìýãäñýí өðòөã áîëîí àæèë ýðõëýëòèéã òîäîðõîéëîõ) òөðөë áүðèéí àðãà õýðýãëýсэн. Ýäãýýð àðãóóäàä àæèëãүéäýëòýé õîëáîîòîé òîî áàðèìòûã ñóäëàõ, àéë өðõèéí îðëîãûí áүòöèéí үçүүëýëò (өөðөөð õýëáýë, öàëèí õөëñòýé õàðüöóóëàõàä õóâèàðàà õөäөëìөðëөæ îëñîí îðëîãûí ýçëýõ æèíã òóñãàéëàí үçýõ), ìөíãөíèé õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð çýðýã үçүүëýëòèéã óÿëäóóëàí авч үзсэн байна. Ýíý ñóäàëãààãààð Óëààíáààòàð äàõü ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû 2328 хувь íü àëáàí áóñ ñåêòîðûí õүðýýíä ÿâàãääàã ãýñýí үð äүí ãàð÷ýý. Ìөí èõýíõ õүìүүñ ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë áà àæèëãүéäëèéí óëìààñ àëáàí áóñ ñåêòîð луу шилждэг. Òýä ÿìàð íýãýí õөíãөëөëòòýé çýýë áóñ õàðèí өөðèéí áîëîîä ãýð áүëèéí õóðèìòëàë áóþó íàéç íөõäөөñөө çýýë àâñíààð áèçíåñýý ýрõýëäýã þì áàéíà. Мөн тýä өðñөëäөөí багатай òөðèéí çîõèöóóëàëò áàðàã õèéãääýããүé тийм төрлийн áèçíåñèéí ажлыг илүү чухалчилдаг. Ихэнхдээ байнгûí тогтвортой ажлын байргүй, зөвхөн өөрсдийн бор зүрх, уйгагүй õөäөëìөðëөñíèé үð äүíä ë багахан хэмжээний îðëîãî îëäîã, эрсдэл ихтэй áèçíåñ ýðõýëäýã. Ãýõäýý ó÷èð÷ áóé áүõ õүíäðýë áýðõøýýëèéã үë õàðãàëçàí, Óëààíáààòàð õîòûí àëáàí áóñ ñåêòîðûíõîí муугүй àæèëëàæ áàéãààã ноён Àíäåðñîí ñóäàëãààíäàà äóðäæýý. "Àëáàí áóñ ñåêòîð íü 1990-ýýä îíû ýõýí áà äóíä үåýð óëàìæëàëò àæèë îëãîã÷ íàðààñ õàëàãäñàí àæèëëàõ õү÷íèé èõýíõèéã өөðòөө øèíãýýñýí байна. Óëààíáààòàð õîòûí хэмжээнд хөдөлмөрийн íàñíû õүí àìûí 30 îð÷èì õóâü íü àëáàí áóñ ñåêòîðò îðîëöäîã áөãөөä õîòûí àéë өðõèéí òýí õàãàñûí îðëîãîä õóâü íýìýð îðóóëäàã гэсэн дүгнэлтийг мөн хийсэн байдаг. Óëààíáààòàðûí ìèêðî áèçíåñ ýðõëýã÷äээс харахад ÿäóó÷óóä өөðñäèéãөө àâ÷ 18

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ÿâàõ ÷àäâàðòàéã нотолж байна. Àëáàí áóñ үéë àæèëëàãàà íü àëáàí ¸ñíû ÿäóóðëûí òүâøèíãýýñ äýýãүүð îðëîãîòîé áàéõ áîëîìæèéã Óëààíáààòàð õîòûí нийт àéë өðõèéí 15 хувь îð÷èìä îëãîæ áàéíà гэсэн дүгнэлтүүд анхны энэхүү судалгааны үр дүнгээр хийгдсэн байдаг. Үүний дараа АНУ-ын хөгжлийн хөтөлбөрийн Ýäèéí Çàñãèéí Áîäëîãûã Äýìæèõ Òөñөë, Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçартай õàìòðàí 1999 îíû ñүүëýýð Монгол дахь албан бус секторын үйл ажиллагааны талаар хоёр дахь судалгааг яâóóëжээ. Ýíý ñóäàëãààíä òîîëîã÷, õÿíàã÷, ñóäëàà÷ çýðýã íèéò 44 õүí îðîëöñîíы дээр сóäàëãààíû õүðýý íü æèæèãëýí õóäàëäàà, үéë÷èëãýý, ñàíõүүãèéí үéë÷èëãýý, òýýâýð, үéëäâýðëýë ãýñýí үíäñýí 5 ñàëáàðын 17-í àæ àõóéí нэгжийн төлөөлөлтэйгээр хийгдсэн. 1997 îíû Àíäåðñîíû ñóäàëãààíä õýðýãëýãäñýí àñóóëãûí ìàÿãòûã åðөíõèé çàãâàð áîëãîí àâ÷, ÿëàíãóÿà íýìýãäñýí өðòãèéí òîîöîîã íýìæ áàÿæóóëàõ çàìààð òүүíèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîñíы дагуу òóðøèëòûí ñóäàëãàà ÿâóóëñíû үíäñýí äýýð àñóóëãûí ìàÿãòàíä íýìýëò өөð÷ëөëò îðóóëæ áîëîâñðîíãóé áîëãîí ашигласан байдаг. Òүүâýðëýëòèéã Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàðòàé õàìòðàí ãóðâàí үå øàòòàé áүëýãëýëèéí àðãаар хийсэн ажээ. Òүүâðèéí àíõàí øàòíû íýãæ íü Óëààíáààòàð áà àéìãóóä, õî¸ð äàõü øàòíû íýãæ íü Óëààíáààòàð õîòûí äүүðýã áà àéìãèéí òөâүүä, ãóðàâ äàõü øàòíû íýãæ íü òóõàéí үéë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé áèçíåñүүä þì. 6 àéìãèéã òүүâðèéí àíõàí øàòíû íýãæ áîëãîí ñîíãîí àâсан байна. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí үéë àæèëëàãààãààð 1999 îíä áèé áîëñîí íýìýãäñýí өðòãèéí õýìæýý 117.3 òýðáóì òөãðөãò õүðñýí òîîöîî ãàð÷ýý. Тэр үед 1 àì. äîëëàð 1022 òөãðөãòýé òýíöýæ áàéñàí 1999 îíû âàëþòûí äóíäàæ õàíøààð òîîöîæ үçâýë, àëáàí áóñ ñåêòîðûí íýìýãäñýí өðòãèéí õýìæýý 114.7 ãàðóé ñàÿ àì. äîëëàð áàéæýý гэсэн үр дүн гарсан байна. Ýíýõүү үçүүëýëò íü 1999 îíû ÄÍÁ-íèé àëáàí ¸ñíû үçүүëýëòèéí 13.3 хувüтай тэнцэж байв. Óëààíáààòàð õîòûí àëáàí áóñ ñåêòîðûíõîí 94.1 òýðáóì òөãðөãèéí íýìýãäñýí өðòөã áèé áîëãîñîí íü àéìãèéí òөâүүäèéí үçүүëýëòýýñ 4 äàõèí илүү гарчээ. ÝÇÁÄÒ-èéí хийсэн албан бус секторын ñóäàëãàà íü ноён Àíäåðñîíû õèéñýí ñóäàëãààíààñ арай өðãөí õүðýýòýé áàéâ. Ãýâ÷ äàëä ýäèéí çàñãèéí áүðýëäýõүүíä îðäîã áóñàä үéë àæèëëàãààã ñóäëàõ уг судалгааг өìíө ÿâóóëñàíààñ илүү өðãөí öàð õүðýýíä õèéõ øààðäëàãà манай орны хувьд тулгамдсан асуудал хэвээр байгаа юм. Øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé бусад орнуудын туршлагаас харахад янз бүрийн аргыг хэрэглýсэн байна. Тóõàéëáàë, ÎÕÓ, Àðìåí, Áåëàðóñü, Êàçàêñòàí çýðýã îðíóóäàä сàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ (ÑÕÁ), àæèëëàõ õү÷íèé ñóäàëãààíû тоон материалä түлхүү ач холбогдол өгч, тэдгээрийг ашиглан далд эдийн засгийн нөлөөллийг тооцож байгаа тал ажиглагдаж áàéíà. Зах зээлийн эдийн засгийí õàðèëöàà төлөвшñөí хөгжингүй статистиктàй орнуудад доголдож буй салбар, аж ахуйн чиглэлийг тогтоож, бодит байдлыг илүү илэрхийлж чадахуйц төлөөлөл бүхий нэгжүүдэд санамсаргүй түүвэрлэлтийн аргад тулгуурлан тодорхой давтамжтайгаар уг судалгааг явуулдаг байна. Харин уг судалгааны үр дүнг тал бүрээс íü нарийн дүн шинжилгээ хийж, хүчин зүйлийн нөлөөллийг мэргэжлийн өндөр түвшинд боловсруулж гаргадаг байх юм. Ийнхүү үр дүнгийн нарийвчилсан дүн шинжилгээг хийхдээ Үндэсний тооцооны системийн арга

19

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

зүйн дагуу боловсруулсан салбар хоорондын баланс, бараа, үйлчилгээний нөөц ашиглалтын баланс зэргийг өргөн ашигладаг ажээ. Манай орны хувьд дээрх аргуудын боломжит хувилбаруудыг хослуулан ашиглах нь зохимжтой гэж үзэж болîхоор байна. Энэ онд 2000 оны гүйцэтгэлийн үзүүлэлтүүдэд тулгуурлан СХБ, Íөөö àøèãëàëòûí áàëàíñ (НАБ) çýðãèéã îëîí óëñûí àðãà÷ëàëûí äàãóó зохиогоод байгаа юм. ÑÕÁ-ыг зохиох явцад äàëä ýäèéí çàñãèéí цар õýìæýýã òîäîðõîéëîõ боломжийг Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð íýëýýä àíõààðñàí áолно. ÑÕÁ íü улс орны íèéò ýäèéí çàñãèéí òүâøíèé áүõ ñàëáàðóóäûã îëîí óëñûí àíãèëëûí äàãóó òýäãýýðò õàìààðàõ áүòýýãäýõүүíèé çàäàðãààòàé íü õàìò áүëýãëýæ, үéëäâýðëýë, àøèãëàëòûí øàòàð áàëàíñ çîõèîñíû үíäñýí äýýð ñàëáàð, áүòýýãäýõүүí ажил үйлчилгээний үéëäâýðëýë, õýðýãëýýã нэг тодорхой цаг хугàцааны дотор óÿëäóóëàн авч үздэгт îðøèíî. ÑÕÁ-ûí үíäñýíä òîîöîãäñîí үéëäâýðëýëòýýñ äàâñàí àøèãëàëòûã îëîí óëñûí ïðàêòèêò áүðòãýãäýýãүé õýëáýðèéí äàëä ýäèéí çàñàã ãýæ үçäýã. Ýíý õýëáýðèéí äàëä ýäèéí çàñàã áèé áîëîõîä янз бүрийн ñóáüåêòèâ øàëòãààíóóä нөлөөлдөг, òóõàéëáàë, òàòâàð áàãà òөëөõèéí òóëä çàðèì àæ àõóéí íýãæ óëñûí ìýäýý, òàéëàíäàà үéëäâýðëýë, áîðëóóëàëò, үð äүíãèéí үçүүëýëòүүäýý äóòóó òóñãàõ, ýñâýë õîëáîãäîõ õóóëü, òîãòîîìæèéã үë õýðýãñýí óëñûí ìýäýý, òàéëàíä õàìðàãäàõãүé áàéõ çýðýã үçýãäëүүä íөëөөëäөã. 2000 îíû ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñààð àæ үéëäâýðèéí 10 ãàðóé äýä ñàëáàð, òүүí÷ëýí õóäàëäàà, äààòãàë, үë õөäëөõ õөðөíãө, àõóéí үéë÷èëãýý çýðýã ñàëáàðóóäààð äýýðõ õýëáýðèéí äàëä ýäèéí çàñãèéí òîîöîîг ãàðгасан. Үг судалгаа балансаар 2000 îíû ÄÍÁ-íèé 17 îð÷èì õóâüòàé òýíöýх хэмжээний далд эдийн засгийн нөлөөлөл байж болох үр дүн гарсан болно. Мөн нийгмийн статистикийг боловсронгуй болгох төслийн хүрээнд явагдаж байгаа ажиллах хүчний судалгаанд үндэслэн тооцоо хийхээр төлөвлөөд байíà. (ажиллах хүчний судалгааны эцсийн үр дүн гараагүй байгаа). Ìөн ìөíгөний эргэлтийн арга болон эрчим хүчний эргэлтийн аргаар холбогдох газруудтай хамтран төсөл хэрэгжсэн үед тооцоо хийæ үçýæ áîëîõ òàëòàé. Òүүнчлэн ÍÀÁ-ын тооцооны үр дүн ч далд эдийн засгийн нөлөөлөл нэлээд хэмжээтэй байна гэсэн дүгнэлт хийж болохуйц үр дүнг харуулсан юм. Харин нэг онцлох зүйл бол СХБ-аар гарсан үр дүн нь НАБ-ынхаас арай өндөр гарсан явдал þì. Энэ бүхэн бол улс орныхоо эдийн засгийн чадавх, нөөц боломж, бүтээгдэж буй баялгийг үнэн зөв тооцож, далд болон сүүдрийн эдийн засгийн нөлөөллийг бодитой тодорхойлдог áàéõ нь зайлшгүй чухал болохыг илтгэн харуулж буй хэрэг юм. Монгол улсын Засгийн газар 2004 онд шинжлэх ухаан технологийн сангийн хөрөнгөөр хийгдэх суурь судалгааны сэдвийн жагсаалтад “Далд эдийн засгийн цар хэмжээг тодорхойлох” асуудлыг тусган тендерийн шалгаруулалт явуулахаар зарласан нь цаг үеэ олсон асуудал þì. Хөрөнгө санхүүгийн нөөц, боломж тааруу манай орны хувьд эдийн засгийн бүх салбарыг хамруулан өргөн хүрээнд ийм төрлийн судалгааг хийгээд байх тэр тусмаа ойр ойрхон хугацаанд хийх үндэслэл муутай юм.

20

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Харин тодорхой давтамжтай хийгддэг бусад төрлийн томоохон баланс, судалгаа, тооллогын үр дүнгийн статистик мэдээлэлд тулгуурлан цаг үеэ олж, нэлээд ул суурьтай шинжлэн судалдаг, ìýðãýæëèéí өíäөð òүâøèíä óã ñóäàëãààã өðòөã áàãàòàéãààð õèéäýã áàéõ áîëîâñðîíãóé àðãà çүé, çàãâàð÷ëàëûã áèé áîëãîõ ÿâäàë èõ ÷óõàë ãýæ үçíý. Íýãýíò çàðëàãäñàí øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí ñàíãààð 2004 îíä õèéãäýõ “Далд эдийн засгийн цар хэмжээг тодорхойлох” судалгааг явуулахад урьд өмнөхөөс илүү бодитой үр дүнг илрүүлэх тохироо бүрдэж байна гэж болох çàðèì үндэслэл байгаа болно. Тухайлбал, ҮСГ энэ онд áîëîâñðóóëàí ãàðãàñàí ÑÕÁ болон ÍÀÁ-ын статистик тоон мэдээллийг илүү нарийн судалж, дүн шинжилгээ хийх замаар дээрх судалгаанд ашиглах боломжтой. Мөн түүнчлэн Азèéí хөгжлийн банкны техникийн туслалцаатайгаар хэрэгжиж буй “Ажиллах хүчний судалгаа” болон Дэлхийн банкны техникийн туслалцаатайгаар хэрэгжиж буй “Амüжиргааны түвшний түүвэр судалгаа” ирэх оны ýхýýр дуусаж, үр дүнгээ гаргана. Эдгээр нь далд эдийн засгийн нөлөөллийг тооцоход тодорхой хэмжээний мэдээлэл, судалгааны бааз, суурь болдог талаар дээр нэгэнт дурьдсан. Иймд цаг хугацааны хувьд харилцан уялдаатай эдгээр судалгаа, балансын мэдээлэлд тулгуурлан тэдгээрийг харилцан уялдаатайгаар ашиглах үндсэн дээр далд эдийн засгийн цар хүрээг тодîрхойлох судалгаа хийхэд маш нааштай бодитой үр дүн гараõ áîëîìæòîé. Тэрчлэн мөнгөний эргэлтийн арга болон эрчим хүчний хэрэглээний аргыг ч уг судалгаанд ашиглаæ үçýõýä èëүүäýõãүé áàéõ. Äàëä ñүүäðèéí ýäèéí çàñãèéí үçýãäëèéã õóóëü áóñ, òàòâàðààñ çàéëñõèéñýí ãýõ ìýòýýð àäëàõ áóñ õàðèí òýð íü үíäýñíèé ýäèéí çàñãèéí õөãæëèéí òîìîîõîí íөөö áîëîìæ ãýäýã òàëààñ õàíäàæ, ó÷èð øàëòãààíûã íü òîäðóóëàí, ó÷èð÷ áóé áýðõøýýëèéã íü îéëãîæ òөðèéí çүãýýñ õөíãөëæ, èòãýë, óó÷ëàë үçүүëýõ õүðòýë óÿí õàòàí àðãà ìåõàíèçìûã íýâòðүүëýõ òàëààð áîäîæ үçүүøòýé ñàíàãäàíà. Энэ хэрэгт эрдэмтэд судлаачид, бодлого боловсруулагчид бүх шатандаа анхаарал тавьж, үнэтэй санал, санаачлага гарган үзэл бодлоо íýìýðëýíý ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.

21

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ҮНДЭСНИЙ ТООЦООНЫ СИСТЕМИЙГ ҮЕ ШАТТАЙГААР НЭВТРҮҮЛЭХ АЖЛЫН ЯВЦ,ТУЛГАМДСАН ЗАРИМ АСУУДАЛ

Б.Бадамцэцэг, Б.Оросоо 1. Үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéã íýâòðүүëýõ òàëààð õүðñýí үð äүí Õóó÷èí ñîöèàëèñò ñèñòåìèéí óëñ îðíóóäûí ñòàòèñòèêèéí àðãà çүéí ãîë öөì íü óëñ àðäûí àæ àõóéí áàëàíñûí ñèñòåì áàéñàí áèëýý. Ýíýõүү ñèñòåì íü òөâëөðñөí òөëөâëөãөөò ýäèéí çàñãèéí íөõöөëä òîõèðñîí, çàõ çýýë õөãæñөí îðíóóäàä çîíõèëæ áàéñàí үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìýýñ (ҮÒÑ) çàð÷ìûí ÿëãààòàé áàéñàí. Ñòàòèñòèêèéí үçүүëýëò òîîöîõ àðãà÷ëàëûã ÝÇÕÒÇ-èéí ãèøүүí îðíóóäûí Ñòàòèñòèêèéí Áàéíãûí Êîìèññîîñ áàòëàí ãàðãàäàã áàéëàà. Èéìýýñ òөâëөðñөí òөëөâëөãөөò ýäèéí çàñàãòàé îðíóóä àðãà çүéí õóâüä íýãäñýí, çîõèöóóëñàí, òүүíèéã íýãäñýí æóðìààð áîëîâñðóóëæ áýëýí õàíãàäàã òîãòîëöîîòîé áàéñàí. Ìîíãîë Óëñ 1990 îíîîñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèëò õèéæ, 1992 îíîîñ îëîí óëñûí áàíê, ñàíõүүãèéí áàéãóóëëàãóóäûí ãèøүүí áîëñíîîð өөðèéí îðíû òàëààðõè ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã îëîí óëñûí áàéãóóëàãóóäàä íèéòëýã æèøèã àðãà÷ëàëààð áýëòãýæ өã÷ áàéõ øààðäëàãà çүé ¸ñîîð òàâèãäñàí. Äîòîîääîî ÷ îëîí óëñûí ñòàòèñòèêèéí ñòàíäàðòûã íýâòðүүëæ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí íөõöөëä òîõèðñîí ñòàòèñòèêèéí àðãà çүéã õýðýãëýõ, îëîí óëñûí òүâøèíä өөðèéí îðíû үçүүëýëòүүäèéã çýðýãöүүëýõ øààðäëàãà ãàðñàí. Ýë áàéäëûã õàðãàëçàí Ìîíãîë Óëñûí çàñãèéí ãàçàð 1991 îíû 3-ð ñàðûí 2-íû өäөð 71-ð òîãòîîëîîðîî үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìä øèëæèõ áýëòãýë õàíãàõ øèéäâýðèéã ãàðãàñàí. 1994 îíä “ Ñòàòèñòèêèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéã ïàðëàìåíò áàòëàæ, óã õóóëèéã õýðýãæүүëýõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 94-ð òîãòîîë 1994 îíû 5 –ð ñàðä ãàðñàí áөãөөä ýíýõүү òîãòîîëîîð îëîí óëñûí ñòàòèñòèêèéí ñòàíäàðòàä øèëæèõ õөòөëáөðèéã áàòàëñàí. Ýíýõүү õөòөëáөðèéí íýã ãîë õýñýã íü үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéã ìàíàé îðíû ñòàòèñòèêèéí ïðàêòèêò íýâòðүүëýõ àæëûã үå øàòòàéãààð õýðýãæүүëýõ ÿâäàë áàéëàà. 22

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Ìàíàé îðíû ñòàòèñòèêèéí ïðàêòèêò ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëæ èðñýí àæëûã äàðààõü 3 ãîë үå øàòàíä õóâààí àâ÷ үçýõ íü çүéòýé. Үүíä: 1 үå øàò: 1989- 1995 îí 2 үå øàò : 1996- 1998 îí 3 үå øàò : 1999 îíîîñ õîéøõè Äîòîîäûí áîëîí үíäýñíèé íèéò áүòýýãäýõүүíèéã ҮÒÑ-èéí àðãà÷ëàëààð òîîöîõ àíõíû òîîöîî áүð 1989 îíä õèéãäñýí. Òýð үåèéí ýäèéí çàñãèéí ãîë үçүүëýëò áîëñîí íèéãìèéí íèéò áүòýýãäýõүүí, үíäýñíèé îðëîãûã äîòîîäûí áîëîí үíäýñíèé íèéò áүòýýãäýõүүí áîëãîí øèëæүүëýõ òóñãàé òîîöîîíû àðãûã õýðýãëýæ áàéâ. Ýíý àðãûã òóõàéí үåäýý õóó÷èí ÝÇÕÒÇ-èéí ãèøүүí îðíóóä õýðýãëýæ áàéñàí ýíýõүү àðãà÷ëàëûã àøèãëàæ áàéëàà. Ýíý àðãààð òîîöîõ òîîöîîã ñàéæðóóëæ, õàìðàõ õүðýýã өðãөæүүëýí 1995 îí õүðòýë øèëæүүëýí òîîöîõ ýíýõүү àðãûã àøèãëàæ èðñýí. Ýíý үå øàòàíä ҮÒÑ-èéí îíîë àðãà çүéã ñóäëàõ, îð÷óóëàõ, ìàíàé îðíû íөõöөëä äîòîîäûí áîëîí үíäýñíèé íèéò áүòýýãäýõүүíèéã òîîöîõ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëàõ, ýäãýýð үçүүëýëòèéã үéëäâýðëýëèéí àðãààð îíû áîëîí çýðýãöүүëýõ үíýýð òîîöîõ òîîöîîã 1980-îíîîñ õîéø õèéõ çýðýã àæëóóäûã ãүéöýòãýñýí. 1993 îíä ÄÍÁ-èéã ýöñèéí àøèãëàëòûí àðãààð, 1994 îíä õү÷èí çүéëèéí îðëîãûí íèéëáýð áàéäëààð àíõ òîîöñîí. Ýíý áîë ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëýõ àæëûí àíõäàã÷ ìàø ÷óõàë үå áàéñàí. Õî¸ðäîã÷ øàò 1996 îíîîñ ýõýëñýí. Ó÷èð íü 1995 îíû ãүéöýòãýëýýð 1996 îíä ÄÍÁ - èéã óëñûí òàéëàí ìýäýýã үíäýñëýí øóóä òîîöîõ àðãûã õýðýãëýæ ýõýëñýí. 1995 îí õүðòýë àøèãëàæ áàéñàí øèëæүүëýí òîîöîõ òîîöîîíû àðãûã үéëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäààñ öóãëóóëñàí ìýäýý òàéëàíã үíäýñëýí øóóä òîîöîõ àðãààð ñîëèñîí íü ýíý àæëûí øèíý үå øàò ãýæ үçýæ áîëîõîîð çàð÷ìûí àõèö ãàðñàí үå áàéëàà. Äýýð äóðäñàí ñòàòèñòèêèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä øèëæèõ õөòөëáөðèéí õүðýýíä ҮÒÑèéã íýâòðүүëýõ àæëûã ýíý үå øàòàíä óëàì ýð÷èìòýé õýðýãæүүëæ èðñýí. Ýíý үåä ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû îëîí óëñûí ñàëáàðûí ñòàíäàðò àíãèëàëä òóëãóóðëàñàí үíäýñíèé àíãèëàë áîëîâñðóóëàõ àæëûã 1995-1997 îíóóäàä, ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñûã ҮÒÑ-èéí àðãà÷ëàëààð áîëîâñðóóëàõ зорилгоор ìàÿãò çààâаð áîëîâñðóóëàõ, òүүâýð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ зэрэг бэлтгэл ажлуудыг 1998 îíä õèéæ, уг балансыг 1999 онд 1997 оны гүйцэтгэлээр туршилтын журмаар зохиосон. ÄÍÁ-èéã ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðîîð òîîöîõ, àéìãóóäàä ÄÍÁ- òîîöîõ àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ àæëûã 1997--1998 îíä òóñ òóñ õèéæ ãүéöýòãýñýí íü ҮÒÑ-èéã үå øàòòàéãààð íýâòðүүëýõýä ÷óõàë àëõàì áîëñîí. Õî¸ðäàõ үå øàòàíä ÄÍÁ-èéã ñàëáàðààð òîîöîõ àðãà÷ëàëûã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, õàìðàõ õүðýýã íü ñàéæðóóëàõ, òүүíèéã óëèðëààð òîîöîõ, íýëýýä àéìãóóä өөðñäөө ÄÍÁ-èéã àéìãèйíõàà õýìæýýíä òîîöäîã áîëñîí çýðýã àæëóóä õèéãäñýí áîëíî. ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëýõ àæëûã õàðèóöñàí áèå äààñàí íýãæ áîëîõ Үíäýñíèé òîîöîîíû õýëòñèéã 1997 îíû 11-ð ñàðä õóó÷èí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õýëòñèéí ñóóðèí äýýð áàéãóóëæ, үүðýã , õàðèóöàõ àæëûã

23

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

íü өөð÷èëñөí íü ýíý àæëûã öààøèä äàãíàí ãүéöýòãýõýä ÷óõàë àðãà õýìæýý áîëñîí. Ãóðàâ äàõü үå øàò 1999 îíîîñ ýõýëñýí ãýæ үçýæ áîëîõ áөãөөä ýíý үåд гол анхаарсан асуудал бол ҮТС-ийн нэвтрэлтийг цаашид эрчимжүүлэх, ялангуяа олон улсын нэгдмэл аргачлал болох НҮБ-ийн ҮТС-93-д нийцүүлэн өөрийн орны онцлогийг тусгасан аргачлал боловсруулан мөрдүүлэх, ҮТСийн гол дансуудыг байгуулах явдал байв. Энэ үед хийсэн нэг гол ажил нь ДНБ-ийг үйлдвэрлэлт, хувиарлалт, эцсийн ашиглалтын аргаар тооцох аргачлал боловсруулж, 2000 онд Сангийн яамтай хамтран баталсан явдал юм. 2001 оноос ҮÒÑ-ûí ãîë áүðýëäýõүүí õýñýã áîëñîí үíäýñíèé тооцооны гол дансыг сектороор, мөн бараа, үйлчилгээний данс байгуулж нэвтрүүлэв. ҮÒÑ- èéí ãîëëîõ äàíñóóäèéã дурьдвал: - үéëäâýðëýëèéí - îðëîãî áүðäýëòèéí - îðëîãûí àíõíû õóâààðèëàëòûí - îðëîãûí äàõèí õóâààðèëàëòûí - îðëîãî àøèãëàëòûí - õөðөíãèéí - áàðàà, үéë÷èëãýýíèé ãýñýí 7 ãîë äàíñíóóäûã 1995-2000 îíîîð áàéãóóëñàíû äîòîð ÕÀÀ –13 ãîë íýðèéí áүòýýãäýõүүíýýýð áîëîí àæ үéëäâýðèéí 60 äýä ñàëáàðààð áàðàà, үéë÷èëãýýíèé 73 äàíñóóäûã áàéãóóëñàí. 2000 îíä 1999 îíû ãүéöýòãýëýýð ÄÍÁ-èéã àéìãààð òîîöäîã áîëñîí íü óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò áүñ íóòãèéí áîëîí àéìãóóäûí îðóóëàõ õóâü íýìðèéã òîäîðõîéëîõ ÷óõàë ìýäýýëýëòýé áîëîâ. Íөөö àøèãëàëòûí áàëàíñûã òóðøèëòûí æóðìààð áàéãóóëæ, áàðàà, үéë÷èëãýýíèé äàíñíóóäûã áèé áîëãîñîí íü ÄÍÁ-íèé òîîöîîíû үíäýñëýëèéã ñàéæðóóëæ, үéëäâýðëýëèéí áîëîí ýöñèéí àøèãëàëòûí òîîöîîã óÿëäóóëàõ çýðýã à÷ õîëáîãäîë áүõèé àæèë áîëñîí þì. Ãóðàâäàõü үå øàòàíä ÄÍÁ-íä õóâèéí õýâøëèéí ýçëýõ õóâü õýìæýýã ñàëáàðààð òîîöäîã áîñîí íü ýäèéí çàñàã äàõü õóâèéí ñåêòîðûí ýçëýõ áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëñîí ÷óõàë үçүүëýëò áîëîâ. Ãóðàâäàã÷ үå øàò өíөөã õүðòýë үðãýëæèëæ áàéãàà áөãөөä ҮÒÑèéí үëäñýí ãîë äàíñíóóäûã áүðýí áàéãóóëæ дуусгах асуудал цаашдын гол зорилт гэж бид үзэж байна. ªíãөðñөí õóãàöààíä ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëýõ àæëûã õàðèóöñàí íýãæèéã áýõæүүëñíèé çýðýãöýý áîëîâñîí õү÷íèé ÷àäàâõèéã ñàéæðóóлàõàä нилээд àíõààðñàí. Ýäãýýð үå øàòíû àæëóóäûã õýðýãæүүëñýíèé äүíä áèä îäîî äàðààõü ãîë үð äүíä õүðýýä áàéíà. Үүíä: ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëýõ òóëãóóð áàðèìò áè÷èã áîëîõ ÍҮÁ-ûí 1993 îíû ҮÒÑèéí àðãà çүéä òóëãóóðëàí ÄÍÁ-èéã óëñûí äүí áîëîí àéìãààð, óëèðëààð òîîöîõ àðãà÷ëàë, ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû ñàëáàðûí, áүòýýãäýõүүí, үéë÷èëãýýíèé, ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðûí àíãèëàë, үíäýñíèé òîîöîîíû

24

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

äàíñóóäûã áàéãóóëàõ, ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ çîõèîõ, äàëä ýäèéí çàñãèéí õýìæýýã òîîöîõ àðãà÷èëñàí çөâëөìæ çýðýã íèéò 12 àðãà÷ëàë, çөâëөìæèéã 1998-2002 îíä áîëîâñðóóëæ, өìíөõèéã øèíý÷ëýí ñàéæðóóëàí áàòëóóëæ , òýäãýýðèéã ìөðäөí àæèëëàæ áàéíà. ҮÒÑ-èéí õүðýýíä үíäñýí 3 àíãèëëûã íýâòðүүëýýä áàéíà.Үүíä: а) Ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû îëîí óëñûí ñòàíäàðò àíãèëëûã үíäýñëýñýí үíäýñíèé àíãèëàëûã áîëîâñðóóëæ, òүүíèé äàãóó ÄÍÁ-èéã 1995-2002 îíîîð òîîöñîí. б) Ýäèéí çàñãèéí ñåêòîðûí àíãèëëûí åðөíõèé àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëæ ,1995-2000 îíû ãүéöýòãýëýýð Үíäýñíèé òîîöîîíû ýõíèé 6 äàíñûã ñåêòîðûí àíãèëëààð òîîöëîî. в) Áүòýýãäýõүүíèé íýãäñýí àíãèëëûí àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëæ, 2001 îíîîñ òóðøèëòûí æóðìààð ìөðäөæ ýõëýýä áàéíà. 1998 îíä ÿâóóëñàí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí òîîëëîãûã үíäýñëýí áèçíåñ ðåãèñòðèéí ñàíã àíõ óäàà áèé áîëãîâ. Áèçíåñ ðåãèñòðèéí ñàíã óëèðàë òóòàì øèíý÷èëæ áàéãàà áөãөөä ýíýõүү ðåãèñòð íü äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèé õàìðàëòûí õүðýýã òîãòîîõ òóëãóóð ìýäýýëýë áîëäîã þì. ÄÍÁ-èé òîîöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëýýð íýëýýä àæëóóä õèéãäýâ. Үүíä: - Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéí ìàÿãòóóäûí 84.2 õóâèéã 1996 îíîîñ õîéø øèíý÷ëýí áàòàëæ ìөðäүүëýâ. - ÄÍÁ-èé ýöñèéí àøèãëàëòûí үíäñýí õөðөíãèéí õóðèìòëàëûã үíäñýíäýý õөðөíãө îðóóëàëòààð àâ÷ òîîöîæ áàéñíûã өөð÷èëæ, ДНБ-ий эцсийн ашиглалтын шинэчилсэн àðãà÷ëàëûí äàãóó 1995-2002 îíû òîîöîîã õèéñýí. - Àéìàã îðîí íóòàãò ÄÍÁ-èé òîîöîîã 1999-2001 îíîîð õèéæ, óã àæëûã òîãòìîëæóóëëàà. - Óëèðëûí ÄÍÁ-èé òîîöîîã 1995 îíû çýðýãöүүëýõ үíýýð 1995-2002 îíîîð òóðøèëòûí æóðìààð õèéñýí. - Àëáàí áóñ ñåêòîðûí ñóäàëãààã àíõ óäààãàà 1997 îíä, õî¸ð äàõü óäààãàà 1999 îíä ÿâóóëæ ñóäàëãààíû äүíã ÄÍÁ-èé 1997-2002 îíû ãүéöýòãýëä íýìæ òóñãàñàí. Үíäýñíèé òîîöîîíû äàíñ, балансуудын òîîöîîã íýâòðүүëýõ àæèë íýëýýä ýð÷èìòýé õýðýãæèæ áàéíà. Үүнä: - ҮÒÑ-èéí үíäñýí äàíñóóä áîëîõ үéëäâýðëýëèéí, îðëîãî áүðäýëòèéí, îðëîãûí àíõíû áîëîí äàõèí õóâààðèëàëòûí, îðëîãî àøèãëàëòûí, õөðөíãèéí áîëîí áàðàà үéë÷èëãýýíèé äàíñûã óëñûí òүâøèíä 19952001 îíîîð áàéãóóëñíû çýðýãöýý үéëäâýðëýëèéí áîëîí îðëîãî áүðäýëòèéí, îðëîãûí àíõíû áîëîí äàõèí õóâààðèëàëò, îðëîãо àøèãëàëò, õөðөíãèéí äàíñûã эдийн засгийн ñåêòîðîîð áàéãóóëàâ. Ìөí áàðàà үéë÷èëãýýíèé äàíñûã óëñûí òүâøèíä 1995-2001 îíîîð áàéãóóëàâ. - Үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéí àðãà çүéä íèéöүүëñýí сàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñûã 1997, 2000 îíû ãүéöýòãýëýýð áîëîâñðóóëñàí. - Íөөö àøèãëàëòûí áàëàíñûã 1997 îíû ãүéöýòãýëýýð òóðøèëòààð áàéãóóëñíû çýðýãöýý, 1999, 2000 îíû ãүéöýòãýëýýð äàõèí áàéãóóëëàà. 25

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Òүүí÷ëýí 1999, 2000 îíû ãүéöýòãýëýýð áàðàà, үéë÷èëãýýíèé äàíñûã õөäөө àæ àõóéí 20, àæ үéëäâýðèéí 100 ãàðóé ãîë íýð òөðëèéí áүòýýãäýõүүíýýð áàéãóóëñàí. 2. Õүðñýí үð äүíã îëîí óëñûí õýìæýýíä çýðýãöүүëñýí áàéäàë ҮÒÑ íýâòðүүëýõ òàëààð ìàíàé îðîíä õèéñýí àæëûã îëîí óëñûí òүâøèíä çîõèõ ¸ñîîð үíýëñýí. 1999 îíû 3 ñàðä Íüþ-Éîðê õîòíîî õóðàëäñàí ÍҮÁ-ûí Ñòàòèñòèêèéí Êîìèññûí 30 -ð õóðàëäààí äýýð ҮÒÑ-ûí 1993 îíû àðãà÷ëàëûã óëñ îðíóóä õýðõýí íýâтðүүëñýíèéã äүãíýñýí áàéäëààñ үçýõýä Ìîíãîë Óëñ 1990-1995 îíû үçүүëýëòýýðýý òýã òүâøèíä áàéñàí áîë 1992-1997 îíû үçүүëýëòýýðýý íýãäүãýýð òүâøèíä äýâøèí îðñîí ãýæ äүãíýãäñýí áîëíî. Äýëõèéí 185 îðíûã õàìðóóëñàí ýíýõүү үíýëãýýãýýð òýäíèé 35.7 õóâü íü áóþó 66 îðîí òýã òүâøèíä, 20 õóâü íü áóþó 37 óëñ 1-ð òүâøèíä, 29.2 õóâü íü áóþó íèéò 54 îðîí 2-ð òүâøèíä îðñîí îðíóóä áàéëàà. Õàìãèéí äýýä òүâøèíä ÀÍÓ, Êàíàä óëñóóäûã îðóóëñàí áàéâ. Ýíäýýñ үçýõýä ìàíàé îðîíä ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëýõ òàëààð õèéñýí àæèëä àõèö өөð÷ëөëò ãàðñàíûã үíýëæ үçñýí áàéãàà þì. Ãýõäýý áèäýíä öààøäàà òүâøèíãýý àõèóëàõûí òóëä õèéõ àæèë èõ áàéíà. ÍҮÁ-ûí àæëûí òóñãàé õýñýã äýëõèéí óëñ îðíóóäàä ҮÒÑ-èéí 1993 îíû øèíý àðãà÷ëàëûí íýâòðýëòèéã 7 үíäñýí үе шатаар òîäîðõîéëñîí. Òүâøèí òóñ áүðä ÿìàð àæëóóä õèéãäñýí áàéõûã äîîð õàðóóëàâ.* ҮТС-ийн өмнөх үе шат: ҮÒÑ- èéã íýâòðүүëýõ ýõíèé øàòàíäàà ÿâàà, 1-ð түвшний àæëûã áүðýí õèéãýýãүé îðíóóä 1-ð үе: ÄÍÁ –ий òîîöîî, ñàëáàðаар, îíû áà çýðýãöүүлэх үíýýð, ýöñèéí àðãààð òîîöîх 2-ð үе: Äýýðõýýñ ãàäíà ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãîë үçүүëýëòèéã òîîöñîí,ýäèéí çàñãèéí ãàäààä äàíñûã áүðýí áàéãóóëñàí áàéõ 3-ð үе (секторын дансны 1-р шат): Үйлдвэрийн данс 5 сектороор, орлого, хөрөнгө санхүүгийн дансуудыг улсын байгууллагын сектороор байгуулах 4-ð үе (секторын дансны дунд шат): Îðëîãо, хөрөнгө, санхүүгийн дансуудыг үлдсэн бүх секторээр байгуулах 5-ð үе (секторын дансны сүүлчийн шат): Санхүүгийн дансыг улсын байгууллагын бусад секторээр байгуулах 6-ð үе: Бусад урсгал дансууд болон аêòèâ, ïàññèâûí áàëàíñûã çîõèîñîí áàéõ *Үíýëãýýã ÍҮÁ-ûí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà íàðûí ãàçàðò æèë áүð íөõөæ õүðãүүëäýã àñóóëãûí íөõөëò, áүðýí áàéäëûã õàðãàëçàí äүãíýäýã.

26

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ҮÒÑ-èéí 1993 îíû àðãà÷ëàëûí íýâòðýëòèéã áүñ íóòàã, óëñ îðíîîð õàðóóëáàë 0,86

Àôðèê

1

Ìîíãîë

1,12

Õóó÷èí ÇÕÓ

1,58

Ç¿¿í Åâðîï

1,72

Áàðóóí Àçè

1,86

Ç¿¿í, Ç¿¿í ºìíºä Àçè

2,1

Ëàòèí Àìåðèê áà Êàðèá. Á é

3,59

Äàëàéí îðíóóä

4,17

Áàðóóí Åâðîï

6

Õîéä Àìåðèê 0

1

2

3

4

5

6

7

Á¿ñèéí èíäåêñ

1997 îíîîñ õîéø ҮÑà íü үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéã íýâòðүүëýõ òàëààð îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ Äýëõèéí áàíê áîëîí ÍҮÁ-ûí ÕÀÀ-í áàéãóóëëàãóóäûí òóñëàìæòàéãààð 3 óäààãèéí òîìîîõîí òөñëèéã õàìòðàí õýðýãæүүëýýä áàéíà. Òөñëүүäèéã òóñ áүðä íü àâ÷ үçâýë. 1. Äýëõèéí Áàíêíû òóñëàìæòàéãààð õýðýãæñýí “ҮÑÃ-ûí õү÷èí ÷àäëûã өðãөæүүëýõ" òөñөë Ýíý òөñëèéí õүðýýíä ҮÑÃ-ò õèéãäýõ ãîë àæèë íü 1997, 1998 îíû Äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèé (ÄÍÁ) òîîöîîí äýýð үíäýñëýí “Íөөö Àøèãëàëòûí Áàëàíñ” (ÍÀÁ) áàéãóóëàõ ÿâäàë áàéñàí þì. “ÍÀÁ”-èéã áàéãóóëàõ íü ҮÑÃ-ò õèéãäýæ áóé ÄÍÁ-èé òîîöîî, òүүíòýé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéí ýõ үүñâýð, ìýäýýëëèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, çàéëøãүé àâàõ øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéí æàãñààëòûã ãàðãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ. ҮÑà íü Ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñûã çàõ çýýëèéí øèíý ñèñòåìèéí үåä àíõ óäàà 1997 îíû áàéäëààð õèéñýí. Ýíý òîîöîîã õèéõýä àøèãëàñàí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã “ÍÀÁ”-èéã áàéãóóëàõ ÿâöàä àøèãëàñàí áөãөөä ìàêðî òүâøíèé áàëàíñóóäûã çîõèîõîä ìýäýýëëèéã õýðõýí àøèãëàõ, ìýäýýëëèéí ýõ үүñâýðèéã õýðõýí ñîíãîõ, ìýäýýëëèéí ìàÿãòûã õýðõýí áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëýëä äүí øèíæèëãýý õýðõýí õèéõ òàëààð өðãөí ìýäëýã îëãîñíîîðîî à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.

27

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

2. ÍҮÁ-ûí ÕÕÀÀ-í áàéãóóëëàãûí òóñëàìæòàéãààð õýðýãæñýí “Õөäөө àæ àõóéí, ýäèéí çàñãèéí äàíñíû ñóðãàëò” òөñөë Ìàíàé óëñàä ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëýõ àæëûí õүðýýíä ýäèéí çàñàãò ãîëëîõ үүðýã ãүéöýòãýäýã ÕÀÀ-í ñàëáàðò ýäèéí çàñãèéí äàíñ áàéãóóëàõ àæëûã òóðøèëòûí æóðìààð õèéõ øààðäëàãà òàâèãäñàí þì. Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ÍҮÁ-ûí Õүíñ, ÕÀÀ-í áàéãóóëëàãûí (ÕÕÀÀÁ) ñàíõүүãèéí äýìæëýãòýéãýýð ÕÀÀ-í òүүâýð ñóäàëãààã 1994 îíä àíõ óäàà, 1998-1999 îíä 2 äàõü óäààãàà ÿâóóëñàí. Ýäãýýð ñóäàëãàà íü ÕÀÀ-í ñàëáàðûí íýìýãäñýí өðòãèéã îëîí óëñûí ñòàíäàðò àðãà÷ëàëä íèéöүүëýí òîîöîõ, óëìààð ýäèéí çàñãèéí äàíñûã áàéãóóëàõàä øààðäëàãàòàé ñóóðü ìýäýýëëèéã áèé áîëãîñíîîðîî à÷ õîëáîãäîëòîé áàéëàà. 3. Äýëõèéí áàíêíû òóñëàìæòàéãààð õýðýãæүүëñýí “Íөөö àøèãëàëòûí õүñíýãò çîõèîõ “ äýä òөñөë Äýëõèéí áàíêíû ñàíõүүãèéí äýìæëýãòýéãýýð ìàíàé ãàçàðò õýðýãæèæ áàéãàà “Ñòàòèñòèêèéí ñèñòåìèéã áýõæүүëýõ” òөñëèéí áүðýëäýõүүí õýñýã áîëîõ “Íөөö àøèãëàëòûí õүñíýãò, Ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ áàéãóóëàõ” òөñөë 2002 îíîîñ õýðýãæèæ äóóñëàà. Ýíý òөñëèéí õүðýýíä ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ, íөөö àøèãëàëòûí õүñíýãòèéã 2000 îíû áàéäëààð çîõèîæ, äүíã ãàðãàõ зорилт тавьсан. Ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ, Íөөö àøèãëàëòûí áàëàíñ íü ҮÒÑ-èéí áàëàíñ, òîîöîîíû äýä ñèñòåìä áàãòäàã õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé áèåý äààñàí áàëàíñóóä þì. Íөөö àøèãëàëòûí áàëàíñ íü òîäîðõîé áүòýýãäýõүүíèé үéëäâýðëýëò, èìïîðòûí õýìæýý, ìөí òүүíèéã ÿìàð çîðèóëàëòààð (çàâñðûí õýðýãëýý, ýöñèéí õýðýãëýý, õóðèìòëàë, ýêñïîðò) àøèãëàâ ãýäãèéã õàðóóëäàã. ÍÀÁ, ÑÕÁ-ûã çîõèîñíîîð ÄÍÁíèé үéëäâýðëýëò, ýöñèéí àøèãëàëòûí өíөөãèéí òîîöîîíû óÿëäààã õàíãàõ, óëìààð ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîíä үíýëãýý өã÷, ìýäýýëëèéí õàìðàëòûã ñàéæðóóëàõ íөõöөë áүðäýæ áàéíà. 3. ҮÒÑ-èéã íýâòðүүëýõ òàëààð öààøèä õèéãäýõ àæëûí ÷èãëýë 1. ҮÒÑ-èéí áүðýí íýâòðүүëýõ ýíýõүү өðãөí öàð õүðýýòýé àæëûã õýðýãæүүëýõýä îíîë, ïðàêòèêèéí өðãөí ìýäëýãòýé äàäëàãà òóðøëàãàòàé, òîäîðõîé ñýäâүүäýýð òóõàéëáàë ìàêðî ýäèéí çàñãèéí çàãâàð, ïðîãíîç, ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ çîõèîõ, ñóäàëãàà õèéõ, ýäèéí çàñãèéí àíãèëëóóäûã áîëîâñðóóëàõ, ìàêðî òүâøíèé ñóäàëãàà õèéõ, үíäýñíèé òîîöîîíû äàíñóóä áàéãóóëàõ ÷èãëýëýýð ãàäààäàä íàðèéí ìýðãýøүүëñýí àæèëòàí, íýìýëò îðîí òîî, õүí õү÷ çүé ¸ñîîð øààðäàãäàæ áàéíà. 2. Үíäýñíèé òîîöîîíû äàíñóóäûã áàéãóóëàõ òóëãóóð ìýäýýëýë áîëñîí ÄÍÁ-èé òîîöîîíû үíýí áîäèò áàéäàë, ÷àíàðûã äýýøëүүëýõ òàëààð ҮÑÃ-ààñ èõýýõýí àíõààð÷ èðñýí. Ãýâ÷ çàðèì àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, ÿëàíãóÿà õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóä îëñîí îðëîãî, àøãàà òàòâàðààñ çàéëñõèéæ íóóí äàðàãäóóëàõ çîðèëãîîð äóòóó ìýäýýëýõ ÿâäàë òүãýýìýë áàéíà. Íÿãòëàí áîëîõ áүðòãýëèéí õóóëü çөð÷èæ 2-3 өөð òîîòîé òàéëàí òýíöýë ãàðãàäàã áàéãóóëëàãóóä ÷ öөөíãүé áàéíà. Òàéëàí òýíöëèéã ñàíààòàéãààð áóðóó ãàðãàõ íü äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèé òîîöîîíä øóóä íөëөөëæ, òүүíèéã ÷àíàðãүé үíäýñëýë ìóóòàé 28

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

áîëãîæ áàéãàà þì. Èéìýýñ áүðòãýë, ñàíõүүãèéí ñàõèëãûã áýõæүүëýõ òàëààð ÑÝÇß, ñàíõүүãèéí óëñûí õÿíàëòûí àëáà, òàòâàðûí àëáàäûí àæëûí óÿëäààã ñàéæðóóëæ, õÿíàëò øàëãàëòûã óëàì õү÷òýé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Ýíý үçýãäýë íü äàëä ýäèéí çàñãèéí íýã èëðýë áîëäîãèéí õóâüä òүүíèéã áүõ òàëààñ ñóäàëæ, óëñ îðíû ýäèéí çàñàãò òүүíèé ýçëýõ öàð õýìæýýã áîäèòîé ñóäëàí òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéíà. 3. ҮÑÃ-ààñ îëîí óëñûí ñòàòèñòèêèéí ñòàíäàðò, àðãà÷ëàëä øèëæèõ ãîë ÷èãëýë áîëñîí үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåìèéã өөðèéí îðíû îíöëîãò íýâòðүүëýõ àæëûã үðãýëæëүүëýõ, ҮÒÑ-ûí 1993 îíû àðãà÷ëàëûí íýâòðýëòýýð Ìîíãîë Óëñûã 2-ð òүâøèíä îðóóëàõàä äàðààõü ãîë àæëûã îéðûí æèëүүäýä õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Үүíä: - үíäýñíèé òîîöîîíû äàíñíóóäûã áүðýí õýìæýýãýýð áàéãóóëàõ, үүíèé äîòîð ýäèéí çàñãèéí ãàäààä õàðèëöààíû áîëîí ñàíõүүãèéí äàíñûã èæ áүðýí áàéãóóëàõ, - äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèéã óëèðëààð òîãòìîë òîîöäîã áîëîõ, - ÄÍÁ-èé çýðýãöүүëýõ үíèéí òîîöîîã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, îëîí óëñûí æèøãýýð äàâõàð äåôëÿòîðûí àðãûã íýâòðүүëýõ, ÿëàíãóÿà ýöñèéí àøèãëàëòûí àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ-èé áүðýëäýõүүí õýñãүүäèéã çýðýãöүүëýõ үíýýð үíýëýõ, - үíäñýí áà ýðãýëòèéí õөðөíãèéí õóðèìòëàë, үéë÷èëãýýíèé ýêñïîðò, èìïîðòûí òîîöîîíû õàìðàëòûã ñàéæðóóëàõ, - áàðàà ãүéëãýýíèé ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõ - öààøäàà үíäýñíèé áàÿëãèéí òîîöîîã áèé áîëãîõ, àêòèâ, ïàññèâûí òýíöýë çîõèîõ áýëòãýë õàíãàõ çýðýã àñóóäëóóä îéðûí æèëүүäèéí íýí òóëãàìäñàí çîðèëòóóä áîëæ áàéíà.

29

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ДНБ-ий ТООЦООНЫ ЗӨРҮҮГ БАГАСГАХ

Ö.Öýðýíäîðæ, Ë.Ìÿíãàíæàðãàë 1. Ñóäëàõ øààðäëàãà Ìàíàé óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä øèëæèæ áóé өíãөðñөí àðàâ ãàðóé æèëèéí õóãàöààíä ñòàòèñòèê áүðòãýë, ìýäýýëëèéí òîãòîëöîî, òүүíèé үçүүëýëòүүäèéí ñèñòåì, àðãà çүéä áàãàãүé өөð÷ëөëò îðëîî. ßëàíãóÿà ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òүâøíèé үçүүëýëòүүä, òýäãýýðèéã òîîöîõ àðãà÷ëàë òóõàéëáàë, òөâëөðñөí òөëөâëөãөөò ýäèéí çàñãèéí үíäýñíèé îðëîãîîð ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õөãæëèéí өñөëò, өөð÷ëөëòèéí õàíäëàãûã òîîöäîã áàéñàí áîë ýäүãýý үíäýñíèé îðëîãîîñ áүòöèéí áîëîí õàìðàõ õүðýýíèé õóâüä íýëýýä өðãөí äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèéã òîîöîæ áàéíà. Äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí íü àëèâàà óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õөãæëèéí áîëîí õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèíã èëýðõèéëýõ ãîë үçүүëýëò þì. Òèéìýýñ ÷ ÍҮÁ-ààñ äýëõèéí íèéò óëñ îðíóóäàä ÄÍÁ-èéã íýãýí æèøãýýð òîîöîõ çөâëөìæ ãàðãàñàí áөãөөä õàìãèéí ñүүëèéí áàðèìò áè÷èã íü 1993 îíä ÍҮÁ áîëîí äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû 5 òîì áàéãóóëëàãûí õàìòðàí áàòàëñàí “Үíäýñíèé äàíñóóäûã ñèñòåì 93” àðãà÷ëàë þì. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèéã íýãýí æèøãýýð òîîöñíîîð óëñ îðíóóäûã õîîðîíä íü æèøèõ, õөãæëèéí òүâøèíãýýð íü çýðýãöүүëæ үíýëãýý өãөõ çýðýãò à÷ õîëáîãäîëòîé þì. ÄÍÁ-èéã үéëäâýðëýëèéí, õóâààðèëàëòûí, ýöñèéí àøèãëàëòûí òàëààñ íü 3 àðãààð òîîöäîã áà èíãýæ 3 òàëààñ íü òîîöîõîä ýöñèéí äүíäýý îéðîëöîî үð äүíä õүð÷ áàéõ ¸ñòîé. Ãýòýë үéëäâýðëýëèéí áîëîí ýöñèéí àøèãëàëòûí àðãààð òîîöîõîä çөðүүòýé áàéäàë ãàðäàã. Ýíýõүү òîîöîîíû çөðүүòýé áàéäàë íü ýäèéí çàñàãò äàëä ýäèéí çàñãèéí íөëөөëөë áàéíà ãýõ үíäýñëýëèéã áèé áîëãîæ áàéäàã.

30

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Ìàíàé óëñ ÄÍÁ-íèé òîîöîîíû àðãà çүéí õóâüä “Үíäýñíèé Òîîöîîíû Ñèñòåì93” (ҮÒÑ-93) àðãà÷ëàëûí äàãóó òîîöäîã áөãөөä ïðàêòèêò үéëäâýðëýëèéí áîëîí ýöñèéí àøèãëàëòûí àðãààð òîîöîîã õèéæ áàéíà. Èéíõүү íèéò îðëîãî áîëîí íèéò çàðëàãûí òàëààñ íü òîîöñîí òîîöîîíîîñ үçâýë òîîöîîíû õóâüä çөðүүòýé ãàð÷ áàéãàà þì. Òýãýõýýð ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò äàëä ýäèéí çàñàã íýëýýäãүé õóâèéã ýçýëæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Òèéìýýñ òîîöîîíû çөðүүòýé áàéãààãèéí ó÷èð øàëòãààíûã ñóäëàõ, çөðүүã áàãàñãàõ õýðýãòýé áàéíà. 2. ÄÍÁ-íèé òóõàé, ÄÍÁ-íèé үéëäâýðëýëèéí áîëîí ýöñèéí àøèãëàëòûí òîîöîîíû çөðүүòýé áàéäàë Äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí íü Үíäýñíèé Òîîöîîíû Ñèñòåìèéí õүðýýíä ÷óõàë áàéð ýçýëäýã ýäèéí çàñãèéí үð äүíã èëýðõèéëýõ íýãäìýë үçүүëýëò áèëýý. Îëîí óëñûí íèéòëýã îéëãîëòîîð áүòýýãäýõүүí үéëäâýðëýõ, үéë÷èëãýý үçүүëýõýä ÷èãëýñýí íèéãìèéí áүõèé ë үéë àæèëëàãààã çàõ çýýëèéí áà çàõ çýýëèéí áóñ ãýæ àíãèëæ үçäýã áөãөөä ýäãýýð õүðýýíä àøèã îëîõ ýñ îëîõîîñ íü үë õàìààð÷ ñàëáàðûí òүâøèíä íýìýãäýë өðòөã, ìàêðî òүâøèíä ÄÍÁ-èéã òîîöîæ, үéë àæèëëàãààíûõ íü үð äүíã òîîöäîã. Ýíý óòãààðàà ÄÍÁ íü áүòýýãäýõүүí, үéë÷èëãýýíèé çàõ çýýëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãîîñ çàâñðûí õýðýãëýý ãýæ íýðëýãääýã òүүõèé ýä, үíäñýí òóñëàõ ìàòåðèàë, áóñàä áèåò áîëîí үéë÷èëãýýíèé çàðäëóóäûí өðòãèéã õàññаíû äàðàà үëäýõ өðòãèéí õýìæýý þì. Îíîëûí õóâüä ÄÍÁ-èéã үéëäâýðëýëèéí, õóâààðèëàëòûí, ýöñèéí àøèãëàëòûí ãýñýí 3 àðãààð òîîöäîã áөãөөä үéëäâýðëýëèéí áîëîí õóâààðèëàëòûí àðãààð òîîöñíîîð òóõàéí æèëä çàõ çýýëèéí áîëîí çàõ çýýëèéí áóñ áүõ үéëäâýðëýã÷èä ÿìàð õýìæýýíèé çàðäàë ãàðãàæ, õýäèé õèð îðëîãî îëîâ ãýäãèéã õàðàõ áîëîìæòîé áîëäîã. Õàðèí ýöñèéí àøèãëàëò íü үéëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöñîí íýìýãäýë өðòãèéã çàõ çýýëèéí àðèëæàà ñîëèëöîîíû ýöýñò íèéãìèéí õýðýãöýýíä õààíà, ÿìàð õýëáýðèéí өðòөã áîëãîæ àøèãëàâ ãýäãèéã õàðóóëäàã. Ýíý ãóðâàí àðãûí àëèíààð íü ÷ òîîöñîí îéðîëöîî үð äүíä õүðýõ ¸ñòîé. Ýíýõүү àðãóóä íü àëü íýã àðãààð òîîöñîí äүíã äàâõàð íîòëîõ, øàëãàõ үүðýãòýéí çýðýãöýý ñóäàëãààíû ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ýíý óòãààðàà ÄÍÁ ýöñèéí àøèãëàëòòàéãàà òýíöýõ ¸ñòîé þì. Ãýòýë ñүүëèéí 8 æèëèéí òîîöîîíîîñ õàðàõàä óã õî¸ð òîîöîî çөðүүòýé ãàðñàí áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ýíýõүү òîîí ìýäýýëëèéã õүñíýãòýýð õàðóóëúÿ: Õүñíýãò : Ýöñèéí àøèãëàëòûí àðãààð áîëîí үéëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöñîí äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí. Àáñîëþò óòãà (ñàÿ¥) 1997 1998 1999

1995 1996 2000 2001 2002 1. Ýöñèéí õýðýãëýý 1052153. 1185452. 421295.1 524620.6 617737.5 700796.8 790041.3 913220 (1.1+1.2+1.3) 7 8 1.1. ªÀÀ-í ýöñèéí õýðýãëýý 348964.4 431658 503781.5 553303.8 631915.6 730006.7 834662.4 948794

31

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê 1.2. ÓÓÁ-í ýöñèéí õýðýãëýý 71397.4 91656.9 112048.1 144565.7 1.3. ÎÍÁ-ûí ýöñèéí õýðýãëýý 933.3 1305.7 1907.9 2927.3 2. Õóðèìòëàë (2.1+2.2+2.3) 174492.4 193362.7 233555.2 288039.7 2.1. ҮÕ-í õóðèìòëàë 149149.8 181081.8 214947.4 274335 үүíýýñ:õөðөíãө îðóóëàëò 91527 135250.9 180300 207956.1 2.2. ÌÝÕ-í íөөöèéí өөð÷ëөëò 25342.6 12280.9 15149.8 17655.7 2.3. ҮÇ-í íөөöèéí өөð÷ëөëò 3458 -3951 3. Áàðàà, үéë÷èëãýýíèé ýêñïîðò, èìïîðòûí çөðүү(3.1-3.2) -6650.8 -51109.4 49829.9 110280.3 3.1. Áàðàà,үéë÷-íèé ýêñïîðò 346109.1 262168.3 491338.1 451341.9 3.2. Áàðàà, үéë÷-íèé èìïîðò 270759.9 313277.7 441508.3 562622.2 4. ÄÍÁ (1+2+3) ñàÿ¥ 5. ÄÍÁ (үéëä-èéí àðãààð, ñàÿ¥)

589136.7 666873.9 901122.6 878556.2 550253.7 646559.3 832635.6 817393.4

6. Çөðүү (5-4) ñàÿ¥

-38883 -20314.6 -68486.9 -61162.8

157128

180330 210537.9 228446.3

997.7 2883.3 6953.4 9212.5 341400.3 368584.7 402208.6 410080.1 323448.3 321971.1 351594.1 360918 258342.3 284733.5 309530.4 329270.2 17954 44396.2 45730.1 44277.7 998 2217.4 4884.4 4884.4 128847.6 170061.1 -211310 294575.8 541978 660953.4 700370 761033.9 1055609. 670825.6 831014.5 -911680 7 1111743. 1243052. 1300957. 1002594 6 3 1 1018885. 1115641. 1240786. 925345.8 7 1 8 -78248.2 -92858 127411.2 -60170.3

Ýäèéí çàñãèéí îíîëûí үүäíýýñ õүí өөðò áàéãàà õөðөíãèéí òîäîðõîé õýñãèéã õýðýãëýýä үëäñýí õýñãèéã õàäãàëæ, õóðèìòëàë áèé áîëãîäîã. Òèéìýýñ íèéò îðëîãûí õýìæýý õýðýãëýý, õóðèìòëàëûí äүíòýé òýíöýõ ¸ñòîé áàéäàã. Äýýðõ òîîí ìýäýýëëèéã ãðàôèêò äүðñëýí õàðóóëáàë äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà. Ãðàôèê : Ýöñèéí àøèãëàëòûí áîëîí үéëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöñîí ÄÍÁ. 1400000 1200000

ÄÍÁ

1000000 800000 600000 400000 200000 0 1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

Îí

ÄÍÁ (1+2+3) ñàÿ¥

ÄÍÁ (¿éëä-èéí àðãààð, ñàÿ¥)

Äýýðõ òîîöîîíîîñ õàðàõàä äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèéã àøèãëàëòûí òàëààñ íü òîîöñîí òîîöîî үéëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöñîí òîîöîîíîîñ èëүү ãàð÷ áàéíà.

32

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Ýíý íü íýã òàëààñ îðëîãîîñ äàâñàí çàðäàë áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà áөãөөä ýíý çàðäëûã ñàíõүүæүүëýõ ýõ үүñâýðèéã õýðõýí áүðäүүëæ áàéíà âý? ãýñýí àñóóëòûí õүðýýíä ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò äàëä ýäèéí çàñàã òîäîðõîé õýìæýýíèé áàéð ñóóðü ýçýëæ áàéãàà ãýõ үíäýñëýëèéã áèé áîëãîæ áàéãàà þì. Íөãөө òàëààñ òîäîðõîé õýìæýýíèé ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà çàðèì íýã үéëäâýðëýë, үéë÷èëãýý ýðõëýã÷äèéí áèé áîëãîæ áàéãàà íýìýãäýë өðòãèéí õýìæýýã áүðýí òóñãàæ òîîöîæ ÷àäàõãүé áàéãààãààñ äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèé õýìæýý òýð õýìæýýãýýð áóóð÷ õàðàãäàæ áàéíà. Çөðүүòýé ãàð÷ áàéãààãèéí ãîë øàëòãààí íü óã òîîöîîíû õàìðàëò äóòàãäàëòàé áàéãààòàé õîëáîîòîé áөãөөä òîîöîîíû õàìðàãäàëòûã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë èõýýõýí ÷óõàë áàéãàà áèëýý. Áîäèò ýäèéí çàñàã çîõèöóóëàëòòàé áîëîí äàëä ýäèéí çàñàã ãýñýí õî¸ð õýñýãò õóâààãääàã. Áîäèò ýäèéí çàñãèéã òîîöîõäîî áèä äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèé õýìæýýã àøèãëàäàã. Òèéìýýñ ÿìàð ÷ ýäèéí çàñãèéí үåä äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí çýðýã íýãäìýë үçүүëýëòүүäèéã òîîöîõ øààðäëàãà çүé ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéãàà áèëýý. Õàðèí ýíä íýã áýðõøýýëòýé áàéãàà çүéë íü ãýâýë äàëä ýäèéí çàñãèéí õүðýýíä áèé áîëæ áàéãàà íýìýãäýë өðòãèéí õýìæýýã òîîöîõ àñóóäàë õүíäðýëòýé áàéãàà þì. Äàëä ýäèéí çàñàãò: - íóóãäìàë ýäèéí çàñàã - õóóðìàã ýäèéí çàñàã - àëáàí áóñ ýäèéí çàñàã - өðõèéí өөðèéí ýöñèéí õýðýãëýýíèé үéëäâýðëýë ãýñýí ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãàà õàìðàãääàã. Ýäãýýð ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû îðëîãûí õýìæýýã òîîöîæ, äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèé õýìæýýíä òóñãàõ õýðýãòýé áàéãàà þì. Äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүíèé òîîöîîíä äàðààõ үéë àæèëëàãàà áүðýí õàìðàãäàõãүé áàéíà. Үүíä: Õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãààñ àëáàí ¸ñíû çөâøөөðөë àâààä çîõèõ æóðìûí äàãóó үéë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà õýäèé ÷ áèå äààñàí áàëàíñ ãàðãàäàããүé àæ àõóéí æèæèã íýãæүүä, ìөí àëáàí ¸ñîîð áүðòãүүëæ çөâøөөðөë àâààãүé æèæèã үéëäâýðëýë, үéë÷èëãýý ýðõëýã÷äèéí áүòýýãäýõүүíèéã áүðýí òîîöîæ ÷àäàõãүé áàéíà. Òóõàéëáàë, ÒҮÖ-үүä, ëàíãóó ýçýìøèã÷èä, âàëþò, òүүõèé ýäèéí ÷åíæүүä, õүíñ, áàðààíû çàõ äýýð áîëîí ãàð äýýðýýñ íàéìàà õèéã÷èä, õóâèàðàà òýýâýð õèéã÷èä, æèæèã ãàð óð÷óóä, ìөðèéòýé òîãëîîì ýðõëýã÷èä, ìýðýã òөëөã үéëäýã÷èä, ãóòàë òîñëîõ, çàñâàðëàõ үéë÷èëãýý ýðõëýã÷èä, æèæèã öàéíû ãàçðóóä, íîì, ñîíèíãèéí õóäàëäàà÷èä, òýð÷ëýí çàðèì õóâèéí õýâøëèéí ýìíýëýã, ñóðãóóëü, ÕÝÀÀ, өðõèéí àæ àõóé çýðãèéí îëîí òөðëèéí үéëäâýðëýë, үéë÷èëãýý àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ìýäýýëýëä õàìðàãäàõãүé áàéíà. Ãýòýë èéì æèæèã íýãæүүä ýäèéí çàñàãò áàãàãүé õóâü ýçýëäýã áà îðëîãûã íü òóõàé áүð òîäîðõîéëîõ áîëîìæãүé ýäãýýð æèæèã àæ àõóé íýãæүүäèéã àëáàí áóñ ýäèéí çàñàãò õàìðóóëäàã. 33

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Ýäãýýðèéí íýã îíöëîã íü үéëäâýðëýë, үéë÷èëãýý ýðõëýã÷äèéí çîíõèëîõ õýñýã íü үéë àæèëëàãààãàà ÿìàð íýã õýëáýðýýð íóóõ îðîëäëîãî õèéãýýãүé, õàðèí òýäíèé үéë àæèëëàãààíû үð äүíã ìýäýýëýëä õàìðóóëæ ÷àäàõãүé áàéãààä îðøèíî. Ìөí ìýäýýëýã÷èä ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí à÷ õîëáîãäëûã үë îéøîîí ¸ñ òөäèé õàíäàõ, òөâөãøөөõ, çàðèì íü áүð ìýäýýëýë өãөõөөñ òàòãàëçàõ çýðãýýñ áîëæ үéëäâýðëýëèéí õýìæýýã үíýí çөâ òîäîðõîéëîõîä áàãàãүé áýðõøýýë ó÷ðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð æèæèã õýìæýýíèé үéëäâýðëýë, үéë÷èëãýý ýðõëýã÷äèéã ýäèéí çàñãèéí àëáàí áóñ ñåêòîðò õàìààðóóëæ үçäýã áөãөөä òýäãýýðèéí îëæ áàéãàà îðëîãûí õýìæýýã òîîöîí, íýãòãýýä àâ÷ үçâýë ìàíàé óëñûí äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí íýëýýä õýìæýýãýýð äóòóó òîîöîãäîæ áàéíà ãýæ үçýõ үíäýñòýé. Àëáàí áóñ ñåêòîðûã áèé áîëãîæ áàéãàà æèæèã õýìæýýíèé үéëäâýðëýë, үéë÷èëãýý ýðõëýã÷èä òàòâàðûí ãàçðààñ үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çөâøөөðөë áóþó ïàòåíòûí ýðõ àâ÷ үéë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã. Ãýâ÷ òýäíèé îðëîãûí õýìæýýã òîîöîõ àñóóäàë íýëýýä áýðõøýýëòýé áàéãàà þì. Æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷äèéã ýðõýëæ áàéãàà үéë àæèëëàãààíû 25 ÷èãëýëýýð àíãèëäàã áөãөөä íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçðààñ ýäãýýð àæèë үéë÷èëãýý ýðõëýã÷äèéí íèéò òîîã äүүðãүүäýýð àâ÷ íèéò äүíäýý äèéëýíõ áóþó 37,1% ýçýëæ áàéãàà ëàíãóóãààð õóäàëäàà õèéã÷äèéã ñîíãîí àâ÷, çөâõөí èéì òөðëèéí áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí үéë àæèëëàãààíààñàà îëæ áóé îðëîãûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð òүүâýðëýëòèéí àðãûã àøèãëàí òîîöîî õèéõýä äàðààõ үð äүí ãàðëàà. Íèéò Óëààíáààòàð õîòûí õýìæýýíä õóâèàðàà æèæèã áèçíåñ ýðõëýã÷ 19509 èðãýä áàéäãààñ 7244 áóþó 37,13% íü ëàíãóóãààð õóäàëäàà õèéõ, 7934 áóþó 40,67% íü ÒҮÖ-ýýñ õóäàëäàà õèéäýã èðãýä áàéäàã áөãөөä ñóäàëãààíû îáúåêòîî ëàíãóóãààð õóäàëäàà ýðõëýã÷ èðãýäèéã ñîíãîí àâëàà. Íèéñëýëèéí õýìæýýíä íèéò 9 äүүðãýýñ 8 äүүðãèéí òîîí ìýäýýã íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçðààñ àâñàí áөãөөä ýäãýýð äүүðãүүäýýñ ñàíàìñàðãүéãýýð Áàÿíãîë äүүðãèéã ñîíãîí àâ÷ ð=0.95 ìàãàäëàëòàéãààð íèéò 1413 ëàíãóó ýçýìøèã÷ýýñ 71 îáúåêòèéã ñîíãîí àâ÷ îðëîãûí òàëààðõ ñóäàëãààã àíêåòûí àðãààð õèéëýý. N=1413 n=71 Ñóäàëãààíä 17-42 íàñíû 71 õүìүүñ õàìðàãäñàí áà òýäíèé äóíäàæ íàñëàëò íü 27, íèéò ñóäàëãààíä õàìðàãäàãñäûí 90,15 õóâü íü ýìýãòýé÷үүä áàéëàà. Ëàíãóóíû ýçýìøëèéí õóâüä èõýíõ íü õàìààòàí áîëîí õàìààòàí áóñ õүìүүñèéã öàëèíæóóëàí àæèëëóóëäàã áàéíà. Íèéò ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí îðëîãî, çàðëàãûí òàëààð àñóóëãà áýëäýí ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ñóäàëãàà õèéõýä õàìãèéí áàãà íü 7 õîíîãò äóíäæààð 10000 òөãðөãíèé îðëîãîòîé ãýñýí áàéõàä õàìãèéí èõ íü 250-300 ìөíãөí òөãðөã ãýñýí õàðèóëò өã÷ áàéíà. Ñóäàëãààíä õàìðàãñäûí õàðèóëòààñ õàðâàë òóõàéí äýëãүүðèéí áàéðøèë, õóäàëäàæ áàéãàà áàðààíû òөðөë ãýõ ìýò ìàø îëîí øàëòãààíû óëìààñ îðëîãûí õýìæýý õàðüöàíãóé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéëàà. Ýíäýýñ ñóäàëãààíä õàìðàãñäûí îðëîãûí 7 õîíîãèéí äóíäàæ õýìæýýã òîîöîæ үçâýë 137229,17¥, ñòàíäàðò õàçàéëò íü 110422,83¥ áàéãàà áөãөөä 34

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ñàðûí îðëîãûí õýìæýý äóíäæààð 26806,34<x<247652 –ûí õîîðîíä õýëáýëçýæ áàéíà ãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéíà. Ñàðûí îðëîãûí õýìæýýã òîîöîõûí òóëä 7 õîíîãò îëñîí îðëîãûã 4-өөð үðæүүëæ ãàðãàõàä 548916,68 ¥ áîëæ áàéíà. Ýäãýýð òîîöîîëëîîñ ñàðûí öýâýð àøãèéí õýìæýýã òîîöîæ үçüå. Ñàðä ãàðãàñàí (äóíäàæ) çàðäëóóäûã æàãñààâàë: 1. Òүðýýñèéí çàðäàë : 332428,57 2. Ïàòåíòèéí çàðäàë : 7264,7 3. Õîîëíû çàðäàë : 37764=1258.8*30 4. Õîîëíîîñ áóñàä çàðäàë : 74262,5 5. Öàëèíãèéí çàðäàë: 81200 Íèéò çàðäàë: 532919,77 Ñàðûí îðëîãî : 548916,68 Öýâýð àøèã : 15996,91 Äýýðõ òîîöîîëëîîñ ñàðä äóíäæààð 532,9 ìÿíãàí òөãðөã çàðëàãаääàã ãýñýí òîîöîî ãàð÷ áàéõàä îðëîãûí õýìæýý 548,9 ìÿíãàí òөãðөã ãýæ ãàð÷ áàéíà. Ýíäýýñ öýâýð àøãèéí õýìæýýã òîîöîõîä ñàðä 15996,91 òөãðөã, æèëä 191962,92 òөãðөã ãàð÷ áàéíà. Òүүâðèéí äóíäæèéã àøèãëàí ýõ îëîíëîãèéí áóþó Áàÿíãîë äүүðãèéí ëàíãóó ýçýìøèã÷äèéí îðëîãûí äóíäæèéã òîîöâîë ñàðä 22,6 ñàÿ òөãðөã, æèëä 271,2 ñàÿ òөãðөã ãýæ ãàð÷ áàéíà. Íèéò õîòûí õýìæýýãýýð ëàíãóó ýçýìøèã÷äèéí îðëîãûã òүүâýð ñóäàëãààíû үð äүíã àøèãëàí òîîöâîë ñàðä 163714,4 ñàÿ òөãðөã, 1964572,8 ñàÿ òөãðөã ãàð÷ áàéíà. Ýíý òîîöîîëëîîñ õàðàõàä àëáàí áóñ ñåêòîðûí çөâõөí íýãýýõýí õýñãèéí îðëîãûã òîîöîõîä áàãàãүé îðëîãî îëäîã íü èëò áàéãàà áөãөөä ýäãýýð àëáàí áóñ÷óóäûí îðëîãûí õýìæýýã áүðýí òîîöâîë òýð õýìæýýãýýð ÄÍÁ-íèé õýìæýý өñөõ íü îéëãîìæòîé þì. 3. Òîîöîîíû çөðүүã áàãàñãàõ ÄÍÁ-íèé үéëäâýðëýëèéí áîëîí ýöñèéí àøèãëàëòûí àðãûí òîîöîîíû çөðүүòýé áàéäàëä õàìðàõ õүðýýíèé äóòàãòàé áàéäàë, ìýäýýëýë өãөõãүé áàéõ, áóðóó áîëîí äóòóó ìýäýýëýõ çýðýã àñóóäëóóä íөëөөëæ áàéãàà áөãөөä ýäãýýð òîîöîîíû çөðүүòýé áàéäëûã áàãàñãàõ õýðýãòýé þì. Үéëäâýðëýëèéí àðãààð òîîöñîí òîîöîîíû õóâüä þóíû òүðүүíä ÄÍÁ-íèé òîîöîîíû õàìðàëòûã ñàéæðóóëàõ, үүíèé òóëä òîîöîîíû ãîë îáúåêò áîëîõ àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóäûí áүðòãýëèéã ñàéæðóóëàõ õýðýãòýé þì. Àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãóóäûí áүðòãýë òàòâàðûí ãàçðûí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàãäàí ҮÑÃ-ûí Áèçíåñ Ðåãèñòðûí ñàíä õөòëөãäөæ áàéäàã. ªäөð áүð àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãóóä øèíýýð áàéãóóëëàãääàã, ìөí òàòàí áóóãääàã, үéë àæèëëàãààãàà òүð áîëîí áүðýí çîãñîîäîã, äàìïóóðäàã, íèéëäýã ãýõ ìýòèéí үðãýëæ өөð÷ëөëòөä áàéäàã. Èéìä Áèçíåñ ðåãèñтðèéí ñàíãèéí ìýäýýëýëä ýíý өөð÷ëөëòèéã õàìãèéí òүðãýí õóãàöààíä, үíýí çөâ õèéõ øààðäëàãàòàé þì. Àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãûí ýäãýýð өөð÷ëөëòèéã õèéõäýý òàòâàðûí õýëòñèéí ìýäýýëýë äýýð үíäýñëýí õèéäýã. Ýíä íýã äóòàãäàëòàé òàë íü åðөөñөө үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõãүé áàéãàà çàðèì àæ àõóé íýãæèéã òàòâàðûí ãàçðààñ òàòàí áóóëãàäàããүé. Ãýòýë ýäãýýð àæ àõóé íýãæ ÁÐÑ-ä 35

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

áүðòãýëòýé áàéãàà ó÷ðààñ ìýäýýíä õàìðàãäààä áàéäàã. Ãýòýë үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõãүé áàéãàà àæ àõóé íýãæýýñ ìýäýý àâàõ áîëîìæãүé þì. Ýíäýýñ ÄÍÁ-íèé õýìæýýã òîîöîõ òîîöîîíû õàìðàëòûã ñàéæðóóëàõûí òóëä: − Áèçíåñ Ðåãèñòðèéí ñàíãèéí áүðòãýëèéí үéë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, үүíèé òóëä àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãûí áүðòãýëèéí òîîëëîãûã øèíýýð õèéæ (íýã áүð÷ëýí áүðòãýýä) íýã ìөð áîëãîõ − Òîîëëîãîî õèéñíèé äàðàà òүүí äýýðýý ãàðñàí өөð÷ëөëòèéã òóõàé áүð íü áүðòãýõ (өөðөөð õýëáýë óëèðàë òóòàì áèø) − Òүүâýðëýëòèéã үíäýñíèé õýìæýýíä áèø òóõàéí îðîí íóòàãò íü áóñäûãàà òөëөөëæ ÷àäàõүéö íýãæèéã ñîíãîí, ìýäýýãýý àâàõ − Ìөí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéí à÷ õîëáîãäëûã íèéòýä ñàéí ñóðòàë÷èëæ, îéëãóóëàõ õýðýãòýé þì. ÄÍÁ-íèé õýìæýýã ýöñèéí àøèãëàëàòûí òàëààñ íü òîîöîõäîî 1. Ýöñèéí õýðýãëýý. (C) 2. Íèéò õóðèìòëàë. (I) 3. Öýâýð ýêñïîðò. (X-M) 4. ÄÍÁ (1+2+3) ãýæ òîîöäîã áà үéëäâýðëýëèéí үéë ÿâöàä áèé áîëãîñîí íýìýãäýë өðòãèéã íèéãìèéí õýðýãöýýíä õýðõýí àøèãëàæ áàéíà ãýäãèéã õàðóóëäàã. Àøèãëàëòûí àðãààð ÄÍÁ-èéã òîîöîõîä òîîöîîíû àðãà÷ëàëûí õóâüä îëîí óëñàä ìөðäөæ áàéãàà ҮÒÑ-1993 àðãà÷ëàëààñ çөðүүòýé çүéë áàéõãүé áà ýíä äóòàãäàëòàé áàéãàà çүéë ãýâýë ìөí òîîöîîíû õàìðàëòûí òàë äýýð áàéãàà þì. 1. Ýöñèéí õýðýãëýýíèé òîîöîîíû õóâüä өðõ, õүí àìûí õýðýãëýýíèé ìýäýýëëèéã ªðõèéí Àæ Àõóéí îðëîãî, çàðëàãûí òүүâýð ñóäàëãàà áîëîí òөñâèéí îðëîãî, çàðëàãûí óëèðëûí ìýäýýëëýýñ àâäàã. ªðõèéí àæ àõóéí ýöñèéí õýðýãëýýíèé çàðäëûã òîîöîõäîî òүүâýð ñóäàëãààíû äүíã óëñûí õýìæýýãýýð òàðõààí òîîöîæ áàéãàà íü õýðýãëýýíèé çàðèì áàðààã үíýí áîäèòîé òîîöîõîä áýðõøýýëòýé áàéíà. Èéìä ÎÕÓ çýðýã îðíû æèøýýãýýð æèæèãëýíãèéí áàðàà ãүéëãýýíèé ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõ, èíãýñíýýð õүí àìûí õýðýãëýýã áîäèòîé òîîöîõ áîëîìæòîé þì. Óëñûí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãûí áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí õóâüä õýðýãëýýíèé çàðäëûí òîîöîîã áүðýí òîîöîæ ÷àääàã ãýæ үçäýã. 2. Íèéò õóðèìòëàëûí õóâüä ìýäýýëëèéã àæ àõóé íýãæ áàéãóóëëàãûí æèëèéí òàéëàí òýíöëýýñ àâ÷ áîëîõ áөãөөä ìýäýýëëèéí ÷àíàð, õàìðàëòûí òàë äýýð àíõààð÷ àæèëëàõ õýðýãòýé áàéãàà þì. Ýíä: Үíäñýí õөðөíãèéí õóðèìòëàë íü ýäèéí çàñãèéí áүõ ñåêòîðóóäàä òýäãýýðèéí òàéëàíò æèëä үéëäâýðëýñýí íýìýãäýë өðòãèéí çîõèõ õýñãèéí áîëîí ãàäààä õóäàëäààíû áàëàíñûí өөð÷ëөëòөөð áèé áîëñîí өðòãөөð ñàíõүүæèæ, øèíýýð áèé áîëñîí áàðèëãà, áàéãóóëàìæ, òîíîã òөõөөðөìæ, òýýâýð õîëáîîíû õýðýãñýë үíäñýí ñүðãèéí ìàë, îëîí íàñò óðãàìàë, èðãýäèéí îðîí ñóóö, үíýò çүéëñ çýðýã үéëäâýðëýëèéí áîëîí үéëäâýðëýëèéí áóñ õýðýãöýýíä óäààí õóãàöààãààð àøèãëàãääàã õөðөíãèéí өðòөã þì.

36

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Íèéò õóðèìòëàëûã òîîöîõäîî îäîîãîîð õөðөíãө îðóóëàëòûí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí òîîöäîã. ªөðөөð õýëáýë àæ àõóé íýãæèéí õөðөíãө îðóóëàëò äýýð ìàòåðèàëëàã ýðãýëòèéí õөðөíãèéí áîëîí үíýò çүéëñèéí өөð÷ëөëòèéã íýìæ òîîöäîã. Ýäãýýðèéã òîîöîõäîî òóõàéí òàéëàíò îíû ýõíèé áîëîí ýöñèéí үëäýãäëèéí çөðүүãýýð òîîöîõ õýðýãòýé þì. Ãýòýë ýíý òîîöîîã îíû ýõíèé áîëîí ýöñèéí үëäýãäëèéí çөðүүãýýð íü òîîöîõãүé áàéãàà íü äóòàãäàëòàé áàéãàà þì. Õөðөíãө îðóóëàëòûã ñàíõүүæèëòèéí ýõ үүñâýðýýð òîîöîõîä áàíêíû çýýë, өөðèéí õөðөíãө îðóóëàëòûí ìýäýýëëèéí õàìðàëò õàíãàëòãүé áàéäàã. Үүíèéã òîîöîõäîî õóâèéí êîìïàíèóäûí өөðèéí õөðөíãө îðóóëàëòûí ìýäýýëëèéã áүðýí öóãëóóëàõ, àðèëæààíû áàíêóóäààð õөðөíãө îðóóëàëòûí çîðèóëàëòòàé áàíêíû çýýëèéí õýìæýýã ãàðãóóëàõ íü çүéòýé þì. 3. Öýâýð ýêñïîðò áóþó ýêñïîðò, èìïîðòûí çөðүүã òîîöîõäîî Ìîíãîëáàíêíààñ ãàðãàäàã òөëáөðèéí òýíöëèéã àøèãëàäàã. Ýíý òîîöîîíû õóâüä ãàð÷ áàéãàà äóòàãäàëòàé òàë íü èìïîðòîîð îðóóëæ èðæ áàéãàà ãàíçàãûí íàéìàà÷äûí áàðààíû өðòãèéã áүðýí òóñãàæ ÷àäàõãүé áàéãàà þì. Ó÷èð íü îðóóëæ èðæ áàéãàà áàðààíû үíèéí äүíä òàòâàð îíîãäóóëäàããүé өөðөөð õýëáýë ÿìàð үíýòýé, õýäèé õýìæýýíèé áàðàà îðæ èðæ áàéãààã áүðòãýäýããүé, õàðèí áîîäîë òóòàìä òàòâàð îíîãäóóëæ àâäàã. Ýíäýýñ àøèãëàëòûí òàëààñ íü òîîöîõ àðãûí õóâüä: − Íèéò õóðèìòëàëûí õýìæýýã áîäèòîé òîîöîõ, үүíèé òóëä îíû ýõíèé áîëîí ýöñèéí áàéäëààð үíäñýí õөðөíãө, ìàòåðèàëëàã ýðãýëòèéí õөðөíãө, үíýò çүéëñèéí өөð÷ëөëòèéí õýìæýýã òîîöîæ çөðүүãýýð íü àâàõ − Áàãà õýìæýýãýýð îðæ èðæ áàéãàà, өөðөөð õýëáýë ãàíçàãààð îðæ áàéãàà èìïîðòûí áàðààíû өðòãèéã èìïîðòûí äүíä áүðýí îðóóëæ òîîöîõ − Үéë÷èëãýýíèé ýêñïîðò, èìïîðòûí ìýäýýëëèéã õàìðàëòûã ñàéæðóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâàõ õýðýãòýé. Àøèãëàñàí ìàòåðèàë. 1. "Үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåì" Á.Ìàøèð, Á.Áàòìөíõ. Óëààíáààòàð 1995 îí 2. "Үíäýñíèé òîîöîîíû äàíñ, ñàëáàð õîîðîíäûí áàëàíñ" Ã.Îðîñîî. Óëààíáààòàð 2002 îí. 3. Ìîíãîëûí õүí àìûí ñýòãүүë. 2003/9 4. "Äàëä ýäèéí çàñàã" Ү.Íàðàíöýöýã. Óëààíáààòàð 2002 îí. 5. "Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë" Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð. Óëààíáààòàð. 1999, 2002 îí. 6. http://www.nso.mn. 7. Íèéñëýëèéí òàòâàðûí ãàçðûí õîëáîãäîõ ìýäýýëýë. 2003 îí. 8. Ìîíãîë óëñûí òàòâàðûí òóõàé áàãö õóóëü. “Îðëîãûã íü òóõàé áүð òîäîðõîéëîõ áîëîìæãүé àæèë, үéë÷èëãýý ýðõëýã÷ èðãýíèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé” 71-76 õóóäàñ. 2002 îí. ÓÁ. 10.“Staistics for business and economics” Third edition. David.R.Anderson, Dennis J. Sweeney, Thomas A. Willams 37

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ХҮН АМЫН БҮРТГЭЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ БА ТУЛГАМДСАН АСУУДЛУУД Б. Саранчимэг Ìîíãîë Óëñûí òөðөөñ áàðèìòëàõ õүí àìûí áîäëîãîä “Ìîíãîë Óëñûí õөãæèë äýâøëèéí үíäýñ íü îþóí óõààí, áèå áÿëäðûí õóâüä өâ òýãø õөãæèëòýé, ýõ îðîí÷ үçýëòýé, ¸ñ ñóðòàõóóíû өíäөð ñî¸ëòîé, õөäөëìөð÷, õóóëü ¸ñîî äýýäýëäýã õүí ãýæ үçíý” ãýæ òîäîðõîéëñîí. “Õүí àì áà õөãæèë” ñýäâýýð 1994 îíä áîëñîí Êàéðûí áàãà õóðëààñ çàñãèéí ãàçðóóäàä çөâëөìæ áîëãîñîí çîðèëãî, ÷èãëýëèéã өөðèéí îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áîëîí õүí àìûí òөëөâ áàéäëûí õàíäëàãûã òóñãàí õүí àì áîëîí õөãæëèéí áîäëîãî, õөòөëáөðүүäèéã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæүүëýõýä îëîí óëñûí ñòàíäàðò, àðãà÷ëàëä íèéöñýí õүí àì çүéí үíýí áîäèòîé ñóóðü ìýäýýëëýýð õàíãàõûí òóëä YÑà àíõààðàí àæèëëàæ áàéíà. Àëü ÷ óëñ îðîíä áàéäàã õүí àì çүéí òàëààðõ ìýäýýëëèéí ýõ үүñâýð áîëîõ õүí àìûí òîîëëîãî, èðãýíèé áүðòãýë, òүүâýð ñóäàëãàà ÿâóóëàõ ñèñòåì ìàíàé ïðàêòèêò ÷ õýðýãæèæ áàéíà. Ìîíãîë Óëñ õүí àì, îðîí ñóóöíû òîîëëîãûã äýëõèéí îëîíõ îðíû íèéòëýã æèøãýýð 10 æèëä íýã óäàà ÿâóóëäàã óëàìæëàëòàé áөãөөä ñүүë÷èéí òîîëëîãûã 2000 îíä ÿâóóëñíààñ õîéø 3 æèë өíãөðëөө. Òîîëëîãî õîîðîíäûí õүí àìûí òîîíû үíýí áîäèò áàéäàë, ÷àíàð çàðèì òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéäàã íü ñүүë÷èéí õî¸ð òîîëëîãûí õîîðîíäîõ àéìàã, íèéñëýëèéí õүí àìûí ìýäýýëëýýñ àæèãëàãäñàí áèëýý. Õýäèéãýýð, ñүүëèéí õүí àìûí òîîëëîãûí äүíãýýð õèéñýí ñóäàëãààãààð Ìîíãîë Óëñûí õүí àìûí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ìýäýýëýë õàìðàëò ñàéòàé, áîäèòîé áàéíà ãýæ үçýæ áàéãàà áîëîâ÷ øèëæèëòèéí үåèéí ýäèéí çàñàãòàé áóñàä îðíóóäûí íýãýí àäèëààð áèäíèé өìíө òóëãàð÷ áàéãàà áýðõøýýëүүäèéí íýã íü õүí àìûí õөäөëãөөíèéã áүðýí үíýí çөâ áүðòãýõýä àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

38

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Õүí àìûí ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéí ýõ үүñâýð áîëîõ õүí àìûí áүðòãýëèéí õөòëөëò, ìýäýýëýë öóãëóóëæ áàéãàà áàéäàë, õүí àì, íèéãìèéí çàðèì үçүүëýëòèéí ìýäýý, õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéí õөòëөëòèéã îðîí íóòàãò øàëãàí çààâàð÷ëàõ àæëûã YÑÃ-ààñ 2002 îíû ýöñýýð çîõèîí áàéãóóëñàí þì. Ýíý àæèëä 21 àéìãèéí 63 ñóì, íèéñëýëèéí 3 äүүðãèéí 6 õîðîî õàìðàãäñàí þì. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýë íü èðãýíèé áүðòãýëèéí үíäñýí áүðýëäýõүүíèé íýã ãýäãèéã "Èðãýíèé áүðòãýëèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 5.1-ä çààñàí áөãөөä ýíý íü õүí àìûí àíõàí øàòíû áүðòãýë áîëæ áàéãàà þì. Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã 2001 îíä øèíý÷ëýí áàòàëæ, õөòëүүëæ ýõëýýä áàéãàà áөãөөä öààøäàà õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéí ìýäýýëëýýð “ñàí” áүðäүүëæ, óã ñàíãààñ õүí àìûí òîî, áүòöèéí õîëáîãäîõ áүõ ìýäýýëëèéã ãàðãàæ áàéõ àæëûã õýðýãæүүëñíýýð èðãýäýä үçүүëýõ òөðèéí íèéãìèéí үéë÷èëãýýã çîõèõ ýçäýä íü øóóðõàé õүðãýõ, îðîí íóòãèéí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæүүëýõýä àøèãëàõ ìýäýýëëèéí үíäñýí ýõ үүñâýðòýé áîëîõ áîëîìæèéã áүðäүүëýõ çîðèëãîòîé þì. Õүí àìûí áүðòãýëèéí өíөөãèéí áàéäàë 1950 îíä “Ãýð áүëèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëü ãàð÷, 1951 îíû 01 ñàðûí 1-íýýñ èðãýíèé ãýð áүëèéí áàéäëûí 5 òөðëèéí õөäөëãөөí (òөðөëò, íàñ áàðàëò, ãýðëýëò, öóöëàëò, үð÷ëýëò)-èéã áүðòãýæ ýõýëñýí áèëýý. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã áàã, õîðîîäûí çàñàã äàðãà íàð õөòөëæ, æèëèéí ýöñèéí ñóóðèí õүí àìûí ìýäýý, õүí àìûí àæèë ýðõëýëòèéí ñóäàëãàà, íèéãìèéí çàðèì үçүүëýëò, òóõàéëáàë òàõèð äóòóó èðãýä, өðõ òîëãîéëñîí ýìýãòýé÷үүä, өí÷èí õүүõäèéí òîî çýðýã áàã, õîðîîäûí çàñàã äàðãà íàð õүí àìä òөðèéí үéë÷èëãýýã õүðãýõýä çàéëøãүé øààðäëàãàòàé áүõèé ë ìýäýýëëýý ãàðãàäàã áөãөөä ýäãýýð ìýäýýëëүүä íü ñóì, äүүðýãò íýãòãýãäýýä àéìàã, íèéñëýëèéí Ñòàòèñòèêèéí õýëòýñò, àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí õýëòýñ æèë áүð ҮÑÃ-ò èðүүëäýã. Òөðөëò, íàñ áàðàëò, ãýðëýëò, õүүõýä үð÷ëýëò çýðýã èðãýíèé ãýð áүëèéí áàéäëûí òàëààðõ áүðòãýëèéã ñóì, äүүðãèéí ÇÄÒÃ-ûí èðãýíèé áүðòãýëèéí àæèëòàí áүðòãýýä, àéìàã, íèéñëýëèéí ÇÄÒÃ-ò, àéìàã, íèéñëýëèéí ÇÄÒÃ-ààñ ÈÁÌÓÒ-ä ñàð áүð, àéìàã, íèéñëýëèéí ñòàòèñòèêèéí õýëòýñò õàãàñ, áүòýí æèëýýð èðүүëæ, ñòàòèñòèêèéí õýëòýñ ҮÑÃ-ò, ìөí ñóìûí ýìíýëãèéí ñòàòèñòèê÷ ýì÷ òөðөëò, íàñ áàðàëò, өâ÷ëөë çýðýã ìýäýýëëүүäèéã ãàðãàæ, àéìàã, íèéñëýëèéí ÝÌÃ-ò íýãòãýãäýí, ÝÌß-ä, ÝÌß ҮÑÃ-ò ñàð áүð èðүүëäýã òîãòîëöîîòîé. Îðîí íóòàãò òóõàéëáàë áàãèéí òүâøèíä áàãèéí Çàñàã äàðãà òөðèéí áүõ òөðëèéí үéë÷èëãýýã õүí àìä õүðãýõ, òөðèéí áîäëîãî øèéäâýðèéã õýðýãæүүëýõèéí õàìò õүí àìûí áîëîí áóñàä íèëýýä îëîí òөðëèéí ìýäýý, òàéëàíã õàðèóöàí àæèëëàäàã. Ìýäýý òàéëàí ãàðãàõ, íýãòãýõ àæèë áàãèéí òүâøèíä ìåõàíèêæààãүé ó÷èð õүíäðýë èõ ãàðäàã íü õàðàãäàæ áàéëàà. Òүүí÷ëýí ñóìàíä 1-2 êîìïüþòåð áàéäàã áîëîâ÷ çàðèì ñóìûí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷ áîëîí áóñàä ìýäýý òàéëàí õàðèóöàí ãàðãàäàã àæèëòíóóäûí êîìïüþòåð àøèãëàõ

39

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

÷àäâàð, äàäëààñ øàëòãààëàí áàðàã àøèãëàãääàããүé, àøèãëàãäñàí ÷ ñàíõүүãèéí òàéëàí íýãòãýõ òөäèéõөíä ë àøèãëàãääàã íü òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéëàà. Ñóìäàä èðãýíèé ãýð áүëèéí áүðòãýëèéí àñóóäëûã ÿíç áүðèéí àëáàí òóøààëòíóóä õàðèóöàæ áàéäàã íü èðãýíèé ãýð áүëèéí áүðòãýë, ìýäýýëëèéí òàëààð ìýäëýã äàäëàãà îëãîõîä õүíäðýëòýé áàéäàã àæýý. Ýíý àñóóäëûã ñóìäûí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷ çîõèöóóëæ, àéìãèéí ñòàòèñòèêèéí õýëòýñ õÿíàëò òàâèí àæèëëàæ áàéãàà ÷ çàðèì òàëààð ó÷èð äóòàãäàëòàé òàë àæèãëàãäàæ áàéâ. Íөãөө òàëààñ ñóìûí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷ àæëûí à÷ààëëààñàà øàëòãààëààä ìýäýý, òàéëàíãóóäûã ñàëãàí, òàìãûí ãàçðûíõàà àæèëòíóóäàä õóâààðèëàí õàðèóöóóëäàã áөãөөä îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà ÿëàíãóÿà òөðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàäàã ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õү÷íүүä îéð îéðõîí ñîëèãääîãîîñ àæèë öàëãàðäàõ, ìýäýý òàéëàí õàðèóöàõ ýçýíãүé áîëîõ, òàñëàõ, үíýí áîäèò áàéäàë õàíãàãäàõãүé áàéäàã òàë ÷ áàéíà. Õүí àìûí áүðòãýëä ãàð÷ áàéãàà íýã õүíäðýëòýé àñóóäàë íü èðãýíèé áүðòãýë, ýìíýëãèéí äүí áүðòãýëýýð ãàð÷ áóé òөðñөí, íàñ áàðñàí õүíèé òîî çөðүүòýé áàéäàã ÿâäàë þì. Ýíý íü 2 áàéãóóëëàãûí áүðòãýëèéí õàìðàõ õүðýý, ìýäýýëýõ õóãàöàà, áүðòãýõ æóðìààñ øàëòãààëàí (òóõàéëáàë ýìíýëãèéí ñòàòèñòèê òөðñөí áүõ ýõ÷үүäèéã õàðúÿàëàë õàðãàëçàõãүéãýýð òóõàéí ñóìûí ÿëàíãóÿà àéìãèéí òөâèéí íýãäñýí ýìíýëýãò òóõàéí ñàðä òөðñөí áүõ õүүõäèéã áүðòãýäýã áàéõàä èðãýíèé áүðòãýëèéí àæèëòàí óóë èðãýíèé үíäñýí õàðúÿàëëààð íü áүðòãýäýã) ãàðäàã áàéíà. Îðîí íóòàãò õүí àìûí áүðòãýëä ãàð÷ áóé íýã òîìîîõîí àñóóäàë íü àëáàí ¸ñíû áүðòãýëãүéãýýð өөð ãàçàðò øèëæèí ñóóðüøèõ ÿâäàë èõñýæ, үíäñýí çàõèðãààíûõàà õүí àìûí áүðòãýëýýñ õàñóóëæ, î÷ñîí ãàçðûíõàà çàõèðãààíä áүðòãүүëýõãүé áàéõ ÿâäàë ãàçàð àâñààð áàéíà. Ýíý íü îðîí íóòàãò õүí àìûí áүðòãýëèéã çîõèõ ¸ñîîð õөòëөõөä èõýýõýí õүíäðýë ó÷ðóóëæ áàéãàà áîëíî. Ñүүëèéí æèëүүäýä òîìîîõîí õîò, ñóóðèí ÿëàíãóÿà Óëààíáààòàð õîòûí õүí àìûí ìåõàíèê өñөëò íýìýãäýæ, õîòæèëò óëàì áүð íýìýãäýí, õөäөө îðîí íóòãààñ îëîí өðõ àéë òөâèéí áүñ ðүү òýð äóíäàà Òөâ àéìãààð äàìæèí Óëààíáààòàð õîò ðóó èðæ ñóóðüøèæ áàéãàà ýíý үåä õөäөөãèéí õөãæëèéí àñóóäàë íü àíõààðàë òàòñàí íèéãìèéí òîìîîõîí àñóóäàë áîëæ áàéíà. Òүүí÷ëýí õөäөëìөðèéí íàñíû õүí àìûí òîî íýìýãäýæ áàéãàà íü àæèëãүéäëèéã өñãөõèéí çýðýãöýý àæëûí áàéð õàéí õîò ñóóðèí ãàçàð ðóó øèëæèã÷äèéí òîîã өñãөñөөð áàéíà. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýë õөòëөõèéí à÷ õîëáîãäîë Îðîí íóòàãò õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéã áүðýí õөòëөõèéí à÷ õîëáîãäîë íü õүí àìä òөðөөñ үçүүëýõ íèéãìèéí үéë÷èëãýýíèé öàð õүðýýã òîäîðõîéëîõ, òүүíèé òөðөë, õýëáýð òóñ áүðèéã òóõàéí õүí àìä õүðãýõ íýãäñýí áүðòãýë, ñóäàëãààòàé áàéæ, áүõ øàòíû çàñàã äàðãà íàð îðîí íóòàãòàà ýäèéí çàñàã íèéãìèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, èæ áүðíýýð íü õýðýãæүүëýõýä îðøèíî. Үүíèé äîòîð: ƒ

Òөñөâ, ñàíõүү, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õөãæëèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ

40

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ƒ

Áîëîâñðîëûí үéë÷èëãýý үүíèé äîòîð ñóðãóóëèéí áîëîí ñóðãóóëèéí өìíөõ íàñíû õүүõäèéí áàéãóóëëàãûí õүðýëöýý õàíãàìæ, áîëîâñîí õү÷èí ,ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæүүëýõ, çàéíû áîëîí àëáàí áóñ áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòûã çîõèîí áàéãóóëàõ

ƒ

Àðä òүìíèé àìüæèðãààíû òүâøèíã òîãòîîõ, үүíèé äîòîð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæүүëýõ, ýíý òàëààð òөð, çàñàã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ үçүүëæ áàéãàà òөðөë áүðèéí äýìæëýã òóñëàìæèéí үéë÷èëãýýã õîëáîãäîõ ýçýíä íü õүðãýõ

ƒ

Àõìàä íàñòàí, õүүõýä, ýìýãòýé÷үүä, òàõèð äóòóó õүìүүñ, õàðàà õÿíàëòãүé áàãà íàñíû õүүõäèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî, ÷èãëýë áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæүүëýõ

ƒ

Ýðүүë ìýíäèéí áүõ òөðëèéí үéë÷èëãýý, ýìíýëýã, ýì÷ëýí ñýðãèéëýõ áàéãóóëëàãûí áîëîâñîí õү÷èí, ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæүүëýõ өðãөæүүëýõ, çàõ çýýëèéí ñèñòåìýýð àæèëëóóëàõ, ýì÷èëãýý үéë÷èëãýýíèé ÷àíàð үð íөëөөã äýýøëүүëýõ

ƒ

Õóäàëäàà, òýýâýð, íèéòèéí àæ àõóé, àõóéí үéë÷èëãýýíèé áèçíåñèéã õөãæүүëýõ

ƒ

Õүí àìûí õөäөëìөð ýðõëýëòèéã íýìýãäүүëýõ, àæèëãүé÷үүäèéí òîîã áóóðóóëàõ, õүí àìûí õөäөëìөð ýðõëýëòèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî ÷èãëýë áîëîâñðóóëàõ

ƒ

Îðîí ñóóöíû áîäëîãûã òөëөâëөõ, õýðýãæүүëýõ Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéã õөòөëæ èðñýí íèéòëýã çàð÷èì

Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéã õөòөëæ èðñýí íèéòëýã çàð÷èì íü æèëä íýã óäàà øèíý÷ëýí áүðòãýäýã, èíãýõäýý æèë áүðèéí ìàë òîîëëîãîòîé õàìòðóóëàí ÿâóóëæ èðñýí òóðøëàãà áàéäàã. Òөâ ñóóðèí ãàçàðò ÷ ìөí ýíý үåýð õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí øèíý÷èëñýí áүðòãýë ÿâóóëäàã íèéòëýã æèøèã áîëñîí. Ýíý íü çîõèîí áàéãóóëàëò, õөðөíãө õү÷ õýìíýõýä àøèãòàé áîëîõ íü àìüäðàëä áàòëàãäñàí ãýæ õýëæ áîëîõ þì. Àíõààðàõ àñóóäàë Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã îðîí íóòàãò ýðãýí òөëөãäөõ íөõöëөөð ñàíõүүæүүëæ õýâëүүëýí, áàã, õîðîîíä òàðààæ õөòëүүëæ áàéãàà þì. Ãýâ÷ çàðèì íýã àéìàã ýíý àñóóäëûã çîõèöóóëæ àìæààãүéãýýñ õүíäðýë ãàð÷ áàéãààã òýäãýýð àéìàã äàðóé øèéäýõ øààðäëàãàòàé. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí æèë áүðèéí øèíý÷èëñýí õөòëөëò áүõ өðõ, òýäãýýðò îðøèí ñóóã÷äûã õàìàð÷ ÷àäàõãүé áàéãàà, ÿëàíãóÿà òөâ ñóóðèí ãàçàðò øèíýýð øèëæèí èðñýí өðõ, õүí àì, áүðòãýëä õàìðàãäàõãүé үëäýõ ÿâäàë òүãýýìýë áàéãààã àíõààðàõ

41

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Íèéòèéí áàéð ñóóöàíä îðøèí ñóóã÷äûã õàìðàí áүðòãýõ òàëààð îðîí íóòãèéí ÿëàíãóÿà òөâ ñóóðèí ãàçðûí òөð çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ çîðèóä àíõààðàõ Öààøäûí çîðèëò 1. Àðä èðãýä Ìîíãîë Óëñûí Үíäñýí Õóóëèéí 6 çүéëèéí 18-ä çààñàí “ ... óëñûíõàà íóòàãò ÷өëөөòýé çîð÷èõ, òүð áóþó áàéíãà îðøèí ñóóõ ãàçðàà ñîíãîõ ...” ãýñýí ýðõýý ýäëýõäýý áàñ áàéíãà îðøèí ñóóãàà ãàçðààñàà øèëæèí ÿâàõäàà áүðòãýëýýñýý õàñóóëæ, èðñýí ãàçàðòàà áүðòãүүëæ, “... õóóëèéã äýýäëýí õүíäýòãýõ... “ үүðãýý çàðèì õүìүүñ áèåëүүëýõãүé áàéãààãààñ îðîí íóòàã õүí àìûí òîîãîî æèë áүð áүðýí үíýí çөâ òîäîðõîéëæ ÷àäàõãүé òîõèîëäîë áàéãàà íü îðîí íóòãèéí çàõèðãàà èðãýäèéã òөðөөñ үçүүëýõ íèéãìèéí үéë÷èëãýýíä áүðýí õàìðóóëàõ áîëîìæãүé ãýäãèéã õүí àìä çөâ îéëãóóëàõ òàëààð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâàõ. Èðãýä Үíäñýí õóóëèàð çààãäñàí ýðõýý ýäýëæ áàéãàà ãýäãýýð äàëèìäóóëàí çàñàã çàõèðãààíäàà áүðòãүүëýõãүé áàéãàà íü òýä òөð, çàñãèéí íèéãìèéí үéë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ áîëîìæãүé áîëæ áàéãàà ãýäãèéã èðãýäýä îéëãóóëàõ, òàéëáàðëàõ àðãà õýìæýý àâàõ 2. Óëñ îðîí äàÿàð õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéí ìýäýýëëèéã ìýäýýëëèéí íýãäñýí ñàíä îðóóëæ, õүí àìûíõàà òîî, õөäөëãөөíèéã íýãäñýí áîëîí àéìàã, íèéñëýëèéí ìýäýýëëèéí ñàí áүðäүүëæ àøèãëàõ. Ýíý òàëààðõ Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðãààíû ñàíàà÷ëàãûã äýìæèæ, äýëãýðүүëýõ 3. Áүõ áүñ íóòãóóä, ÿëàíãóÿà Çүүí, Áàðóóí áүñèéí àéìãóóä õүí àìàà Òөâèéí áүñ, Óëààíáààòàð õîòîä øèëæèí õүí àìûí òөâëөðөë áèé áîëîõ õàíäëàãàòàé áàéãàà áөãөөä øèëæèõ õөäөëãөөí íü õîò, õөäөөãèéí õөãæëèéí ÿëãàâàðòàé áàéäàë, ÿäóóðëààñ үүäñýí àìüæèðãààíû ýõ үүñâýð õàéñàí àëõàì áàéäãèéã ÷ áîäîëöîæ, õөäөө ðүү ÷èãëýñýí õөãæëèéí çîõèñòîé àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà. 4. Èðãýíèé áүрòãýëèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 12.1 äóãààð çүéëèéí äàãóó ýöýã, ýõ÷үүä õүүõäýý òөðñíөөñ õîéø òөâ ñóóðèí ãàçàðò 15 õîíîãò, ñóì áàãò 30 õîíîãèéí äîòîð èðãýíèé ãýð áүëèéí áàéãóóëëàãàä áүðòãүүëýõ ¸ñòîé. Ìөí õóóëèéí 19.1 çүéëèéí äàãóó íàñ áàðñàí õүíèéã òөâ ñóóðèí ãàçàðò 5 õîíîãò, îðîí íóòàãò 10 õîíîãèéí äîòîð èðãýíèé ãýð áүëèéí áàéãóóëëàãàä áүðòãүүëíý ãýæ çààñàí çààëòóóäûí õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýã áàãèéí Çàñàã äàðãààñ ýõëýí áүõ øàòàíä àâàõ, íөãөөòýéãүүð èðãýäýä õóóëü ñóðòàë÷ëàõ, óõóóëàõ òàíèóëàõ àæëûã ýð÷èìæүүëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. 5. Èðãýíèé áүðòãýë, õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòýð õөòëөõ áîëîí õүí àìûí àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéí òàëààð “Ñòàòèñòèêèéí òóõàé”, “Èðãýíèé áүðòãýëèéí òóõàé”, “Çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ, òүүíèé óäèðäëàãûí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèóäàä çààñàí çààëòóóäûã õýðýãæүүëýõ àæëûã áүõ øàòàíä ñàéæðóóëàõ 6. Õүí àìûí àñóóäëààð ÿìàð íýãýí øèéäâýð ãàðãàõàä ҮÑÃ-ààñ ñàíàë àâäàã áàéõ çàð÷èì àëäàãäàæ áàéãààã ýðãýæ õàðàõ Òóõàéëáàë; Çàñãèéí ãàçðûí 2002 îíû 6 äóãààð ñàðûí 11-íèé өäðèéí 120-ð òîãòîîëûí 3-ò “... Õүí àìûí 42

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

æèë áүðèéí ñòàòèñòèê ìýäýýíèé äàãóó òóõàéí îðîí íóòàãò îðøèí ñóóæ áàéãàà áýëýí õүí àìûí òîîã үíäýñëýí íóòãèéí óäèðäëàãûí òóõàéí æèëèéí õóâüñàõ çàðäëûí õýìæýýã òîîöîæ áàéõûã Ñàíõүү, ýäèéí çàñãèéí ñàéä ×. Óëààíä үүðýã áîëãîñóãàé ...” ãýæ çààñíûã “ñóóðèí õүí àì” ãýæ өөð÷ëөõ 7. Åð íü îéðûí æèëүүäýä õүí àìûí áүðòãýë õөòëөëòèéí óëñûí үçëýã ÿâóóëæ, èðãýíèé áè÷èã áàðèìòûí çөð÷ëèéã àðèëãàõ òàëààð ÈÁÌÓÒ, ҮÑÃ, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. 8. Àëáàí ¸ñíû øèëæүүëýããүé àéëûí õүүõäүүä ñóðãóóëüä îðîõ áîëîìæ ìóó áîëñíîîñ àëáàí ¸ñîîð ãýðëýëòýý öóöëóóëààãүé ÷ ýõíýð íü õүүõäүүäèéí õàìò àëáàí ¸ñíû ÕÀÀÒÐ ìàÿãòàà áè÷үүëýí өөð õîò, ñóóðèíä øèëæèæ, íөõөð íü ìàëòàéãàà үëäýõ, ýñâýë íóòàã îðîíäîî àæëàà õèéãýýä үëäýõ çýðýã íü õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã өðõ áүðò íýýí õөòëөõ, өөð ãàçàð ðóó øèëæèí ÿâàõäàà äýâòðýý àâ÷, î÷ñîí ãàçðûíõàà áàã, õîðîîíä äýâòðýý өã÷ áүðòãүүëýõ àæèëä õүíäðýë ó÷ðóóëæ áàéãààã àíõààð÷ àðãà õýìæýý àâàõ Äýâøүүëýõ ñàíàë Òөð çàñãèéí çүãýýñ: 1. Ñóì, äүүðýã, àéìàã, íèéñëýë óëìààð óëñûí õýìæýýíèé õүí àìûí óëèðàë, æèëèéí ýöñèéí òîîã (õүí àìûí åðäèéí áîëîí øèëæèõ õөäөëãөөíèéã үíäýñëýí) үíýí áîäèòîé òîäîðõîéëîõûí òóëä “Èðãýíèé áүðòãýëèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí çàðèì çààëòàä äàðààõ өөð÷ëөëòүүäèéã îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì. Үүíä: Õóóëèéí 6 äóãààð çүéëä: 6.4. Ñóì, äүүðãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð èðãýíèé áүðòãýëèéã áàã, õîðîîãîîð 1 ýðõëýí õөòөëæ, õîëáîãäîõ òàéëàí ìýäýýã ãàðãàí çîõèõ æóðìûí äàãóó àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ èðãýíèé áүðòãýë, ìýäýýëëèéí àëáàíä, èðãýíèé áүðòãýë ìýäýýëëèéí àëáà ñòàòèñòèêèéí õýëòýñ (òàñàã)-ò ìýäýýëíý ãýæ өөð÷ëөõ Ýíý íü èðãýíèé áүðòãýëèéí ìýäýýëýë ÿëàíãóÿà òөðөëò, íàñ áàðàëò, øèëæèõ õөäөëãөөíèé ìýäýýëëèéí áîäèò áàéäëûã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ó÷èð íü îäîîãèéí òîãòîëöîîãîîð èðãýíèé áүðòãýë áàã, õîðîîãîîð ãàðäàããүé, æèëèéí ýöýñò áàãèéí Çàñàã äàðãà íàð өөðèéí áàãèéí èðãýäèéí èðãýíèé ãýð áүëèéí áàéäëûí ìýäýýëëèéã æóðíàëààñ òүүæ àâàõ ãýæ õî¸ð àæèë áîëîõãүé þì. Õóóëèéí 8 äóãààð çүéëä: 8.3.2. “…áүðòãýëèéã õóóëü òîãòîîìæèä íèéöүүëýí үíýí çөâ õөòëөõ òàéëàí ìýäýýã íýãòãýæ ãàðãàõ, áàã õîðîîäîä ìýäýýëýõ ãýæ íýìýëò îðóóëàõ ñàíàëòàé áàéíà. Ýíý íü òóõàéí áàã, õîðîîíû òөðөëò, íàñ áàðàëò, øèëæèëò õөäөëãөөíèéã үíäýñëýí áàã, õîðîîíû õүí àìûí òîîã áîäèòîé ãàðãàõ үíäýñ áîëíî.

1

Õóóëèéí õîëáîãäîõ çààëòàíä øèíýýð îðóóëàõ ñàíàëàà òîä õàðààð òýìäýãëýâ.

43

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Õóóëèéí 9 äүãýýð çүéëä 9.3. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéí çàãâàð, äýâòðèéã õөòëөõ æóðìûã Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçàð áàòàëíà. 9.4. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã áàòëàãäñàí çàãâàðûí äàãóó ñóì, äүүðãèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð õàðèóöàí íөõөí òөëөãäөõ íөõöөëөөð õýâëүүëýí áàã, õîðîîäîä òàðààæ, өðõèéí äýâòýð õýâëүүëñýí çàðäëûã өðõүүäýýñ ãàðãóóëæ áîëíî ãýæ íýìýõ Óëñûí õýìæýýíä íýã çàãâàðûí, íýã èæèë үçүүëýëòүүäòýé äýâòýð õөòëөõ íü õүí àìûí ìýäýýëëèéí íýãäñýí áààçòàé áîëîõîä à÷ õîëáîãäîëòîé áөãөөä өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã õýâëүүëýõ ñàíõүүæèëòèéí àñóóäëûã õóóëü÷èëæ өã÷ áàéãàà þì. Õóóëèéí 26 äóãààð çүéëä 26.1. Èðãýäèéã àéìãààñ àéìàãò, àéìãààñ íèéñëýëä, íèéñëýëýýñ àéìàãò øèëæèí ñóóðüøèõ õөäөëãөөíèéã çîõèöóóëæ áүðòãýõ, ìýäýýëýõ àæëûã áàã, õîðîîíû òîäîðõîéëîëòûã үíäýñëýí ñóì, äүүðãèéí òàìãûí ãàçàð ýðõýëæ, àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàðò ìýäýýëíý ãýæ өөð÷ëөõ. Ýíý íü øèëæèãñäèéí õàìãèéí îéðõîí çàñàã, çàõèðãààíû íýãæ íü áàã, õîðîî áөãөөä òýíäýýñ ýõëýí õүí àìûí øèëæèõ õөäөëãөөíèé ìýäýý, òàéëàíã ýõëýí ãàðãàæ áàéõ íü øèëæèõ õөäөëãөөíèé ìýäýýëëèéã үíäýñëýëòýé áîëãîí ñàéæðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. 2. Èðãýíèé áîëîí õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéã õîëáîõ ýðõ çүéí óÿëäààã òîäîðõîé çààæ өãөõ 3. Ñóì, áàãèéã õүí àìûí áүðòãýëèéí àæèëòíààð áýõæүүëæ, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí òåõíèê õýðýãñýëòýé áîëãîõ, áàã, õîðîîíû çîõèîí áàéãóóëàã÷äûí êîìïüþòåð àøèãëàõ áîëîí õүí àìûí ìýäýý, ìýäýýëëèéí òàëààðõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã äýýøëүүëýõ, àæëûí áàéðíààñ õөíäèéðүүëýõãүéãýýð îðîí íóòàã өөðèéí íөөö áîëîìæîî àøèãëàí ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ 4. Áүõ øàòíû Çàñàã äàðãà íàð “Èðãýíèé áүðòãýëèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéã õýðýãæүүëýõ, ÿëàíãóÿà òөðөëò, íàñ áàðàëòûã õóóëèíä çààñàí õóãàöààíä áүðòãүүëýõ àñóóäëûã àíõààðàëäàà àâ÷, ýíý òàëààð áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà íàðûã ñàíàà÷ëàãàòàé, èäýâõòýé àæèëëóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõ 5. Îðîí íóòàãò àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéãàà õүìүүñò îðîí ñóóöíû íөõöөëөө ñàéæðóóëàõ, àæ áàéäëàà äýýøëүүëýõýä íü çîðèóëæ õөíãөëòòýé çýýë îëãîõ, àéìàã, ñóìûí óäèðäëàãóóä õөäөө, îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà ìýðãýæèëòýé áîëîâñîí õү÷íýý òîãòâîð, ñóóðüøèëòàé àæèëëóóëàõ, çàëóó÷óóäûí ÷өëөөò öàãàà èäýâõòýé, үð áүòýýëòýé өíãөðөөõ, ñóì, îðîí íóòãàà “ýçãүéðүүëýõãүé” áàéõàä өөðèéí õөòөëáөð, áîäëîãî, øèéäâýðýý ÷èãëүүëæ, ýíý òàëààð ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

44

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

6. Õүí àìûí øèëæèõ õөäөëãөөíèé òàëààð òөðөөñ áàðèìòëàõ áîäëîãûã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëæ, îäîîãèéí үéë÷èëæ áóé õóóëü, äүðýì, æóðìûã ýðãýæ õàðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðûí çүãýýñ: 1. Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýã÷äèéã ìýðãýæèë, àðãà çүéí óäèðäëàãààð áàéíãà, øóóðõàé õàíãàж, үүíèé äîòîð ñóìûí Çàñàã äàðãûí îðëîã÷, áàãèéí Çàñàã äàðãà íàðûã õүí àìûí ìýäýý, ìýäýýëëèéí àðãà÷ëàë, çààâàð, ìýðãýæëèéí çөâëөãөөãөөð áàéíãà õàíãàæ, ìýäýý, òàéëàíãèéí ãàðãàëò, õàìðàëò, үíýí áîäèò áàéäàëä õèéõ õÿíàëò, øàëãàëò, үíýëãýý өãөõ àæëûí үð өãөөæèéã äýýøëүүëýõ, øàëãàëòûí ìөðөөð àðãà õýìæýý àâäàã áàéõ 2. ÈÁÌÓÒ áîëîí õүí àìûí ìýäýýëëýýð õàìòðàí àæèëëàäàã ÿàì, àãåíòëàãóóäòàé үð äүíòýé õàìòðàí àæèëëàõ, òýäíèéã ìýðãýæèë àðãà çүéí óäèðäëàãààð õàíãàæ àæèëëàõ, 3. “Ñòàòèñòèêèéí òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí õóóëèéí 16-ð çүéëèéí 3 äýõ õýñãèéí 1, 2, 4 –ò çààñàí “…ñòàòèñòèêèéí òóõàé õóóëü, òîãòîîìæèéí áèåëýëòèéã õÿíàæ, øàëãàõ…, …ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëëèéí õàìðàëò, үíýí çөâ, øóóðõàé áàéäëûã øàëãàõ, … àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèêèéí ìýäýýëýë, ñóäàëãààíä øààðäëàãàòàé áàðèìò áè÷èã үéëäýõ, àíõäàã÷ áүðòãýë õөòëөõ, ìýäýýëýë ñóäàëãààã үíýí çөâ ãàðãàæ ìýäýýëýõ òàëààð çөâëөìæ өãөõ…” ãýæ çààñàí áүðýí ýðõýý õýðýãæүүëýõ ажлын цар хүрээг улам өргөжүүлэх 4. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã õөòëөõ, êîìïüþòåðò áîëîâñðóóëàõ àñóóäëààð òóñãàéëñàí ãàðûí àâëàãà áýëòãýæ, îðîí íóòàãò õүðãүүëýõ, ýíý äýâòðèéã õөòëөõèéí à÷ õîëáîãäëûã õүí àìä (өðõèéí ãèøүүäýä) îéëãóóëàõ òàëààð àéìàã, ñóì, áàãèéí óäèðäëàãóóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ 5. Õүí àì, өðõèéí áүðòãýëèéí äýâòðèéã үндэслэн ìýäýýëëийн ñàí áүðäүүëýõýýð íèéñëýëèéí õîðîîäîä îäîî õýðýãëýæ áàéãàà ïðîãðàììûã õөðâүүëýõ, îðîí íóòàãò àøèãëàõ áîëîìæòîé, ýíãèéí õÿëáàð áîëãîæ, àéìãèéí òөâèéí áîëîí öàõèëãààíû ýõ үүñâýðòýé áóñàä ñóìäàä õүðãүүëýí, áàã, õîðîîäûí ýíý àñóóäàë õàðèóöñàí àëáàí òóøààëòíóóäàä ñóðãàëò ÿâóóëàõ àñóóäëûã àéìàã, íèéñëýëòýé õàìòðàí øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé þì. 6. Èðãýíèé ãýð áүëèéí áүðòãýëèéí ñèñòåìèéí өíөөãèéí íөõöөëä õөäөөãèéí áàãóóä, íèéñëýëèéí õîðîîäûã õүí àìûí åðäèéí õөäөëãөөíèé ìýäýýëëýýð õýðõýí õàíãàæ, õүí àìûí òîîã òîäîðõîéëæ áàéõ àñóóäëûã ÈÁÌÓÒ-òýé õàìòðàí øèéäâýðëýõ 7. Õүí àìûí өñөëò, õөãæèë өөð÷ëөëò, òүүíèé ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õөãæèëä үçүүëýõ íөëөөëëèéã àðä èðãýä îéëãóóëàõ çýðýã àñóóäëààð óëñ, àéìàã, ñóìûí òүâøèíä òîäîðõîé òàíèëöóóëãà ñóäàëãàà õèéæ, íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ñóðòàë÷ëàõ àæëûã өðãөжүүлэх 8. Õүí àìûí øèëæèõ õөäөëãөөíèéã ñòàòèñòèêèéí áүðòãýë, ìýäýýëýëä áүðýí õàìðóóëàõ àðãà çàìûã õàéõ, àëáàí ¸ñíû áүðòãýëãүé øèëæèí ÿâàã÷иä, èðýã÷äèéã õýðõýí áүðòãýëä õàìðóóëàõ òàëààð ÈÁÌÓÒ-òýé õàìòðàí àðãà õýìæýý àâàõ

45

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Èðãýäèéí çүãýýñ öààøèä àíõààðàõ àñóóäëóóä: 1. Èðãýä èðãýíèé үүðãýý áèåëүүëæ, õóóëèà äýýäëýí өөð ãàçàðò øèëæèí ñóóðüøèõààð ÿâàõ, èðýõäýý çàñàã çàõèðãààíäàà æóðìûí äàãóó áүðòãүүëýí, àëáàí ¸ñíû øèëæүүëãýý õèéëãýõ, èíãýñíýýð òөðèéí үéë÷èëãýýã áүðýí õýìæýýãýýð õүðòýõýä өөðñäөө èäýâõòýé îðîëöîõ 2. Øèíýýð òөðñөí áîëîí íàñ áàðñàí ãýð áүëèéí ãèøүүíýý õóóëèéí õóãàöààíä íü áүðòãүүëýõýä èðãýä ñàíàà÷ëàãàòàé áàéõ 3. Øèëæèí èðýã÷äèéã àæèëä àâ÷ áàéãàà àëáàí ãàçàð, àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí çүãýýñ òóõàéí èðãýíèéã õàðúÿàëàõ çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàäàà äүðýì, æóðìûí äàãóó áүðòãүүëñýí áàéõûã øààðääàã áàéõ

46

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

МОНГОЛ ДАХЬ ИНФЛЯЦИ, МӨНГӨНИЙ ЗАРИМ ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮДИЙН ЭКОНОМЕТРИК ЗАГВАР

Ã.Ýëäýâ-О÷èр, Í. Õүäýð÷óóóí, Ýäèéí çàñàã÷èä èíôëÿöèéã èõýíõäýý ìөíãөíèé үçýãäýë áóþó ìөíãөíèé өñөëòèéí өíäөð òүâøèíãýýð òàéëáàðëàäàã. Ýíäýýñ õàðàõàä èíôëÿöèéã áóóðóóëàõûí òóëä ìөíãөíèé өñөëòèéí òүâøèíã óäààøðóóëàõ õýðýãòýé /îíîëûí õóâüä/ Ãýòýë ìàíàé îðíû ýäèéí çàñãèéí õóâüä ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéí òîãòâîðòîé өñөëò, èíôëÿöèéí òîãòâîðòîé áóóðàëò, òîãòâîðæèõ õàíäëàãà áàéãàà íü èíôëÿöè ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéí õîîðîíä òîãòâîðòîé õàìààðàë áàéãàà ýñýõ íü ýðãýëçýýòýé þì. Ãýõäýý ýíý íü Ìîíãîë óëñûí ñүүëèéí 10 ãàðóé æèëүүäýä ýäèéí çàñàãò ãàðñàí áүòöèéí өөð÷ëөëòүүäòýé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì. Èíôëÿöè íü ýäèéí çàñàãò òîäîðõîé õóãàöààíû õîöðîëòòîéãîîð íөëөөëäөã ó÷ðààñ òүүíèéã ïðîãíîç÷èëîõ íü ìөíãөíèé áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé íü îéëãîìæòîé үүíèé òóëä èíôëÿöèéí çàãâàðûã íàðèéí áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà òóëãàðäàã. Èéìä ìàíàé óëñûí èíôëÿöè, ìөíãөíèé òàëûí çàðèì үçүүëýëòèéí õîîðîíäûí óÿëäààã ñóäëàõ çîðèëãî òàâèâ. 1993-2003 îíû ìýäýýëèéã àøèãëàí èíôëÿöè, ìөíãөíèé íèéëүүëýëò, âàëþòûí õàíø çýýëèéí õүүãèéí óÿëäàà õîëáîîã ýêîíîìåòðèêèéí ðåãðåññèéí øèíæèëãýýíèé àðãààð òîäîðõîéëîõûã îðîëäëîî. Үүíýýñ ãàäíà èíôëÿöèéí îíîëûí үçýë áàðèìòëàë, ýìïèðèê ñóäàëãààíû үð äүíãýýð үçүүëýëòүүäèéí åðөíõèé ÷èã õàíäëàãûã õàðóóëàõàä àíõààðëàà õàíäóóëàâ. 1. Îíîëûí үçýë áàðèìòëàë Ýäèéí Çàñàã÷èä èíôëÿöèéã îëîí ÿíçààð òîäîðõîéëäîã áîëîâ÷ ýíý íü үíèéí åðөíõèé òүâøèí өñөõ ïðîöåññ ãýæ îéëãîäîã. Ãýõäýý èíôëÿöи ÿâàãäàíà ãýäýã íü үíý өñөæ áàéíà ãýñýí үã õàðààõàí áèø þì. Ó÷èð íü áàðàà үéë÷èëãýýíèé ÷àíàðûí äýýøëýëòòýé óÿëäàí үíý өñ÷ áîëîõ òàëòàé. Ìîíãîëûí Үíäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð өðãөí õýðýãëýýíèé /îäîîãîîð/ 239 íýð òөðëèéí áàðààíû 47

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

үíèéí өөð÷ëөëòèéí òàëààð òүүâýð ñóäàëãàà õèéäýã.Эíý íü åðөíõèé үíèéã òөëөөëæ ÷àäàõ óó ãýäýãò ýäèéí çàñàã÷èä íýãäìýë áàéð ñóóðüò õүð÷ ÷àäààãүé áàéíà. Èíôëÿöèéã өөðөөð òîäîðõîéëáîë: íýðëýñýí ìөíãөíèé õýìæýýíä õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóðàõ ïðîöåññ ãýäýã. Ýíý óòãààðàà èíôëÿöè áîë ìөíãөíèé үçýãäýë þì. M.Friedman /1970, õóудас-24/ Èíôëÿöè íü үðãýëæ ìөíãөíèé үçýãäýë áөãөөä ìөíãөíèé õýìæýý, үéлäâýðëýëèéí õýìæýýíýýñ äàâóó õóðäààð өññөíөөñ áîëæ үүñýí ãàðäàã ãýñýí äүãíýëòýý ãàðãàñàí áàéäàã. Ãýõäýý áүõ ýäèéí çàñàã÷èä үүíòýé ñàíàë íýã áàéäàããүéã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Èíôëÿöèéí өñөëòèéí õóðäаöààð íü äàðààõ áàéäëààð àíãèëäàã. ƒ Ìөëõөө èíôëÿöè ƒ Öîãèî èíôëÿöè ƒ Ãèïåðèíôëÿöè Ýíý õýëáýðүүäèéã àíãèëàõäàà ýìïèðèê ñóäàëãààã үíäýñëýí òîãòîîäîã. Æèøýýëáýë Philip Sagan /1956/ The Monetary dynamics of Hyperinflation өãүүëýëäýý ãèïåðèíôëÿöèéã ñàðûí èíôëÿöèéí òүâøíèé өñөëò 50 õóâèàñ äýýø áàéõ èíôëÿöèéã õýëíý ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ìөí äýýðõ 3 õýëáýðүүä íü õàðèëöàí àäèëãүé íèéãýì, ýäèéí çàñàãò íөëөөëäөã. Òóõàéëáàë: Ãèïåðèíôëÿöèéí үåä ãàðàõ çàðäàë ìàø èõ áàéäàã. Ýíý үåä õүìүүñ ïүүñүүä ãàð äýýðýý áýëýí ìөíãө áàéëãàõûã õүñäýããүé áîëîõîîð Shoe leather çàðäàë ìàø өíäөð ãàðäàã, ìөí èðýýäүéä òүүíèé òүâøèí ÿìàð áàéõûã òààìàãëàõàä áýðõøýýëòýé áàéäãààñ õөðөíãө îðóóëàëò õèéõýä ýðñäýë èõòýé áîëæ ïүүñèéí үéë àæèëëàãàà õÿìðàëä îðæ үéëäâýðëýëèéí õýìæýý áóóðàõàä õүðäýã. Çàñãèéí ãàçàð òàòâàðàà õóðààæ àâàõàä õүíäðýëòýé áîëîõ áà ó÷èð íü èíôëÿöèéí òүâøèí өñөõ áүð òàòâàðûí áîäèò à÷ààëàë áóóðíà. Èéìýýñ òàòâàð òөëөã÷èä àëü áîëîõ äàðàà òөëөõийг ýðìýëçýæ óëìààð òөñâèéí îðëîãî ýðñ áóóð÷ àëäàãäàë óëàì èõñýõ õàíäëàãàòàé áîëíî. Ìөí õýðýãëýã÷èä áýëýí ìөíãөíөөñөө òàâààðëàã áàðààã õàäãàëàõ ýðìýëçýë áèé áîëñíîîð ýðýëò íèéëүүëýëòèéí òýíöâýð àëäàãäàæ ìөíãөíèé õóðèìòëàë áóóðñíààð èíôëÿöèéã óëàì õóðäàñãàäàã. Õөãæèæ áóé îðíóóäàä èíôëÿöèéã áèé áîëãîæ áóé õү÷èí çүéëñ äýýð õî¸ð өөð үçýë áàéäàã. Èíôëÿöèéã öýâýð ìөíãөíèé ãàðàë үүñýëòýé үçýãäýë õýìýýí òàéëáàðëàõ ìîíåòàðèñò õàíäëàãà. Ýíý óðñãàë íü ìөíãөíèé ýðýëòýé íèéöñýí õýìæýýíä ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéã ÿâóóëàõàä èíôëÿöè õÿíàëòàíä áàéíà ãýæ үçäýã. Ìîíåòàðèñò õàíäëàãà íü ìөíãөíèé ýðýëò òîãòâîðòîé áàéíà ãýäýã ñóóðü îéëãîëò äýýð òóëãóóрëàäàã. Èíôëÿöèéã ìîíåòàðèñò õàíäëàãûí ôóíêöýýð èëýðõèéëáýë: CPI=a+b*Mt-n+c*Y+d*Ñ Үүíä: - CPI- Õýðýãëýýíèé үíèéí èíäåêñ - Mt-n - Íèéò ìөíãөíèé æèëèéí өñөëò - Y - Áîäèò îðëîãûí өñөëò - Ñ - Ãàð äýýðõ áýëýí ìөíãөíèé àëäàãäñàí áîëîìæèéí өðòөã Äýýðõ çàãâàðò õóãàöààíààñ õàìààðñàí, õóãàöààíû õîæèäîëòîé íèéò ìөíãө áóþó Ì õóâüñàã÷ áàéãàà íü үíèéí өөð÷ëөëòөíä ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéí õóãàöààíû 48

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

õîæèäîëòîéãîîð íөëөөëæ áîëíî. Ìөí æèæèã ýäèéí çàñàãòàé, ãàäààä ñåêòîðооñ õàìààðàõ õàìààðàë өíäөð ìàíàé îðíû õóâüä âàëþòыí õàíøèéã íýìæ òóñãàõ áîëîìæòîé ó÷èð íü òөãðөãèéí õàíø ñóëðàõ íü èíôëÿöèéã íýìýãäүүëýõ áîëîìæòîé áàéæ áîëîõ þì. Áүòöèéí èíôëÿöèéí îíîëûí óðñãàë íü èíôëÿöèéí ó÷èð øàëòãààíûã õөãæèæ áóé îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí áүòöèéí øèíæ ÷àíàðààð òàéëáàðëàäàã. Æèøýýëáýë: Íåôòèéí çàõ çýýëèéí үíèéí өñөëò íü ïүүñүүäèéí çàðäëûã íýìýãäүүëæ, áүòýýãäýõүүíèé үíý өñөõөä íөëөөëäөã. Ýíý íü èíôëÿöèéã өñãөæ óëìààð òóõàéí íèéò ýðýëòèéí õóâüä ýäèéí çàñãèéí өñөëòèéã áóóðóóëäàã. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàãò óëèðëûí øèíæ ÷àíàðòàé (Õүíñíèé áүòýýãäýõүүíèé íèéëүүëýëò) õү÷èí çүéëүүä íөëөөëäөã. Æèøýýëáýë õýðýãëýýíèé үíèéí èíäåêñò ýçлýõ õүíñíèé áàðààíû õóâü, ìàõíû ýçëýõ õóâèóäûã ñàðààð àâ÷ ãðàôèêààð õàðóóëáàë Õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñò ýçëýõ õ¿íñíèé áàðàà /õóâèàð/ 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

2003

Ìàõ

Õ¿íñíèé áàðàà

Èíôëÿöèä õүíñíèé áàðàà òүүí äîòðîî óëèðëûí ÷àíàðòàé íèéëүүëýãääýã ìàõ, ìàõàí áүòýýãäýõүүí, èõýýõýí íөëөөëäөã íü ãðàôèêààñ õàðàãäàæ áàéíà. Äýýðõ äүрñëýëýýñ õàðàõàä монгол дахь èíôëÿöèéã áүòöèéí үçýë áàðèìòëàëààð òàéëáàðëàæ áîëîõûã òýìäýãëýõ õýðýãòýé. Ìîíãîëûí èíôëÿöè óëèðëûí õýëáýëçýëòýé áàéãààãèéí íýã øàëòãààí íü õүíñíèé ãîë íýðèéí áàðààíóóä óëèðëààñ õàìààð÷ íèéëүүëýãääýãòýé õîëáîîòîé . Ìîíãîëûí ÕҮÈ / Õýðýãëýýíèé үíèéí èíäåêñ /-ä õүíñíèé áүòýýãäõүүíèé ýçëýõ õóâèéí æèí 50 õóâèàñ èõ òүүí äîòðîî ìàõíû үíèéí өөð÷ëөëò 16 õóâü òүүíýýñ äýýø õóâèéã ýçëýæ áàéíà. Ìөí Ìàõíû үíèéí өөð÷ëөëòөөñ õàìààðàõ èíôëÿöèéí õàìààðàë R=0.87 /êîððåëÿöèéí êîýôôèöèåíò / áàéãàà íü õàðüöàíãóé өíäөð үçүүëýëò áà òөð çàñãààñ àíõààðàõ øààðäëàãà áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. ªөðөөð õýëáýë ìàõíû үíèéí õýëáýëçëèéã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýíүүäèéã àâ÷ õýðýãæүүëýõ õýðýãòýé ãýñýí үã þì.

49

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

2. Ìîíãîë дахь èíôëÿöèéí ýêîíîìåòðèê çàãâàð Èíôëÿöèéã ìөíãөíèé ãàðàë үүñýëòýé õýìýýí òàéëáàðëàäàã õàíäëàãûã áàðèìòëàí ýíýõүү çàãâàðûã ãàðãàõûã îðëäëîî. Ìîíåòðèñò õàíäëàãûã ôóíêöýýð èëýðõèéлñýí òýãøèòãýëýýñ áүðýëäñýí ýêîíîìåòðèê çàãâàðûã ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí 1993-2003 îíóóäûí ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí èíôëÿöèä íөëөөëөã÷ õү÷èí çүéëñýýð ãàðãàæ òîãòîîõûã îðîëäëîî. Үүíä ìөíãөíèé òàëûí çàðèì үçүүëýëòүүä áîëîõ ìөíãөíèé íèéëүүëýëò, âàëþòûí õàíø, òөâ áàíêíû çýýëèéí õүү èíôëÿöèä íөëөөëөõ òөëөâèéã үíýëýõèéã õè÷ýýâ. Ýíý òàëààð ýäèéí çàñàã÷, ñóäëàà÷èä ñóäàëãààíû àæèë õèéæ áàéñíûã àâ÷ үçâýë Ìîíãîë Áàíêíû Ìөíãөíèé áîäëîãî ñóäàëãààíû ãàçðûí çàõèðàë Á.Ýíõõóÿã Ìîíãîë äàõü èíôëÿöèéí ýêîíîìåòðèê çàãâàð ñóäàëãààã äóðüäàæ áîëîõ þì. Òýðýýð ñóäàëãààíäàà ìөíãөíèé өñөëò, òөãðөãèéí õàíøíû өөð÷ëөëò èíôëÿöèä íөëөөëөõ òөëөâèéã ñóäàëñàí áàéíà. /Ñóäàëãààíû àæèë 2002 õóóäàñ156/ Ýìïèðèê çàãâàðûã áîäîõîîñ өìíө çàãâàð äàõü үçүүëýëòүүдийн ÷èã õàíäëàãà òөëөâèéí òàëààð àâ÷ үçüå. Ìîíãîëûí èíôëÿöèéí õàíäëàãà 200

183

Ñàÿ òºãðºã

175 150 125 100

66.3

75

53.1

50

44.6 20.5

25

6

10

8.1

7.9

1998

1999

2000

2001

0.5

4.7

2002

2003

0 1993

1994

1995

1996

1997

Èíôëÿöèéí ò¿âøèí

Èíôëÿöèéí òүâøèí 1993 îíîîñ ýð÷èìòýé áóóð÷, òîãòâîðæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. 2003 îíû ýöñèéí áàéäëààð õýðýãëýýíèé áàðààíû èíäåêñýýð òîîöñîí èíôëÿöèéí òүâøèí өìíөõ îíûõîîñ 4.7 õóâü, өìíөõ ñàðûíõààñ 1.1 õóâèàð òóñ òóñ өñ÷ýý. Òөðөөñ ìөíãөíèé áîäëîãûí òàëààð áàðèìòëàõ 2003 îíû çîðèëòîä èíôëÿöèéí òүâøèíã 5 õóâèàñ õýòðүүëýõãүé ãýñýí íü àìæèëòòàé õýðýãæñýí áàéíà. 2002 îíä èíôëÿö өìíөõ îíîîñîî 6.4 ïóíêòààð áóóðñàí íü Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí øèëæèëò ýõëýñýíýýñ õîéøèõ õàìãèéí áàãà òүâøèí þì. 2003 îíû 12 ñàðä õýðýãëýýíий ñàãñíû 239 íýð òөðëèéí áàðàà үéë÷èëãýýíèé 15.9 õóâèéíõ íü үíý өñ÷, 15.9 õóâèéíõ íü үíý áóóð÷ 68.2 õóâèéíõ íü үíý òîãòâîðòîé áàéíà. ªìíөõ ñàðòàé õàðüöóóëàõàä õүíñíèé áàðàà 3.3 õóâèàð өññөí áà áүëãèéí äүíä õîíü, үõðèéí ìàõíû үíý 7.0-13.7 õóâü, øèíãýí ñүүíèé үíý 6.4 õóâü , ñîíãèíî, áàéöààíû үíý 5.0-39.4 õóâèàð òóñ òóñ өñ÷ ãóðèëûí үíý 1.5-2.2 õóâü, òүëøíèé ìîä, íүүðñíèé үíý 4.4-11.5 õóâèàð òóñ òóñ áóóðñàí áàéíà. Îðîí ñóóö, òүëø öàõèëãààí, ýì òàðèà , ñî¸ë áîëîâñðîëûí áàðàà үéë÷èëãýýíèé áүëãèéí үíý 0.7-2.4 õóâèаð òóñ òóñ áóóð÷ýý.

50

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Èíôëÿöèä үéëäâýðëýëèéí õýìæýýíýýñ èëүү ìөíãөíèé ýðãýö, íèéëүүëýëò íөëөөëäөã ãýäýã. ªөðөөð õýëáýë ìөíãөíèé íèéëүүëýëò, ýðýëòèéí õàðüöàà íü èíôëÿöèéí ãîë õү÷èí çүéëñ áîëäîã. Õýðýâ ìөíãөíèé ýðýëòèéí ôóíêö òîãòìîë ãýâýë ìөíãөíèé íèéëүүëýëò áà үíý õî¸ð àäèëõàí өñөõ çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé . Ýíý òîõèîëäîëä òөðèéí çүãýýñ ìөíãөíèé áîäëîãîîð äàìæóóëàí үíý òàðèôûí өөð÷ëөëòèéã çîõèöóóëàõ áîëîëöîî áүðääýã. Ýíäýýñ èíôëÿöèéã áóóðóóëàõ íýã ãîë ÷èãëýë áîë ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéã õÿíàõ ÿâäàë þì. Ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèйí õàíäëàãûã ãðàôèêààð äүðñëýí õàðâàë ̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí õàíäëàãà Ñàÿ òºãðºã

800000 700000 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò

Äүðñëýëýýñ õàðâàë ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéí õýìæýý òîãòâîðòîéãîîð өñөõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Ýöñèéí áàéäëààð /2003 îíû/ íèéò ìөíãөíèé íèéëүүëýëò áóþó Ì2 703.3 òýðáóì òөãðөã áîëæ өìíөõ îíûõîîñ 233.2 òýðáóì òөãðөã áóþó 49.6 %-ð өññөí áà Ì2-ã áүòöýýð íü àâ÷ үçâýë Áàíêíààñ ãàäóóðõè ìөíãө 18.7 õóâü, òөãðөãèéí õàðèëöàõ 11.6 õóâü, íèйò õàäãàëàìæ 69.7 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ìөíãөíèé óðñãàëä òөâ áàíêíû çýýëèéí õүүãèéí õýìæýý íөëөөëäөã ó÷ðààñ ãðàôèêààð äүðñëýâ. Òºâ áàíêíû çýýëèéí õ¿¿ãèé åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà

/ õóâèàð /

250 200 150 100 50 0 1993

1994

1995

1996

1997 1998 1999 2000 Òºâ áàíêíû çýýëèéí õ¿¿

2001

2002

2003

Ãðàôèê äүрñëýëýýñ õàðàõàä òөâ áàíêíû çýýëèéí õүү 1993 îíîîñ ýð÷èìòýé áóóð÷ 1999 îíîîñ òîãòâîðæèõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà. Yүíòýé õîëáîîòîéãîîð 51

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Áàíêíû çýýë îëãîëòûí ÷àíàðûí ñàéæðàëòààñ үүäýí èðãýä áîëîí ÀÀÍ-үүäèéí áàíêèнä èòãýõ èòãýë äýýøèëæ õàäãàëàìæ, çýýëèéí õýìæýý өñөí 2002 îíûõîîñ 91.0 õóâü áóþó 210.7 òýðáóì òөãðөãөөð өñ÷ýý. 2003 îíû ýöñèéí áàéäëààð áàíêóóäûí õàäãàëàìæèéí õýìæýý íýìýãäýí ñàíõүүãèéí çóó÷ëàë ãүíçãèéð÷ áàéãààãûí íýã èëðýë íü óã ìөíãөíиé өñөëòөөð ñàíõүүæèãäýæ áàéãàà çýýëèéí өñөëò þì. Âàëþòûí õàíøíû өөð÷ëөëòèéã ãðàôèêààð äүðñëýõýä Òºãðºãèéí àìåðèê äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíøíû åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà /òºã/

1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Òºãðºãèéí àìåðèê äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø

Òөãðөãèéí àìåðèê äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø 1993 îíîîñ ýð÷èìòýé өññөөð ñүүëèéí 4-5 æèëèéí õóãàöààíä өñөëò óäààøèð÷ òîãòâîðæèõ òөëөâ үүññýí áàéíà. Ýäãýýð үçүүëýëòèéí íààøòàé õàíäëàãóóä íü ñүүëèéí æèëүүäýä ìàíàé óëñûí áàíê ñàíõүүãèéí çàõ çýýë õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéñàíòàé õîëáîîòîé þì. Òөãðөãèéí àìåðèê äîëëàðòàé õàðüöàõ Ìîíãîë áàíêíû àëáàí õàíø 2003 îíû ýöñèéí áàéäëààð 1168.0 òөãðөã õүð÷ өìíөõ îíûõîîñ 3.8 õóâü áóþó 43.0 òөãðөãөөð ñóëàðëàà. Ýäãýýð áàéäëààñ õàðàõàä ìөíãөíèé íèéëүүëýëò, âàëþòûí õàíø èíôëÿöèòàé ñөðөã õàìààðàëòàé, Çýýëèéí õүү ýåðýã õàìààðàëòàé áàéæ áîëîõ òөëөâ àæèãëàãäàæ áàéíà. *-Èíôëÿöè õàíø , ìөíãөíèé íèéëүүëýëò , õүүãèéí óÿëäàà õîëáîîã òîäîðõîéëîõ үүäíýýñ ðåãðåññèéí çàãâàðûã òîäîðõîéëîâ. Үүíä; CPI = β 1 + β 2 M + β 3 ER + β 4 LR CPI - èíôëÿöи M - ìөíãөíèé íèйëүүëýëò ER -òөãðөãèéí äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø LR - òөâ áàíêíы çýýëèéí õүү Ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéí өñөëò íü èíôëÿöèéã òîäîðõîéëäîã ãýæ үçñýí.Тэãâýë íèéò ìөíãөíèé áîäèò áàéäàë èíôëÿöèä õýðõýí íөëөөëäөãèéã òîãòîîõ үүäíýýñ Ì2-ã çàãâàðò îðóóëëàà. Òөâ áàíêíû çýýëèéí õүүãèéí өñөëò íü èíôëÿöèéã 52

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

õóðäàí, үéëäâýðëýëèéí áîãèíî õóãàöààíä áóóðóóëæ ÷àäíà ãýæ èõýíõ ýäèéí çàñàã÷èä үçäýã. Ýíä ÒÁ-íû çýýëèéí õүү íü ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéã òîäîðõîéëîã÷ ÷ ýäãýýðèéí õàìòûí íөëөө èíôëÿöèä ÿàæ íөëөөëäãèéã ñîíèðõîõ үүäíýýñ çàãâàðò îðóóëëàà. Ìөí æèæèã ãàäààä ñåêòîðооñ õàìààðàõ õàìààðàë өíäөð ìàíàé îðíû õóâüä õàìãèéí èõ õýðýãëýãääýã òөãðөã àìåðèê äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíøèéã çàãâàðò îðóóëàâ. Çàãâàðòàé óÿëäóóëàí óðüä÷иëàí çàðèì òààìàãëàë äýâøүүëëýý. o Ì2 áóþó ìөíãөíèé íèéëүүëýëò, ER áóþó òөãðөãèéí àìåðèê äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø, LR áóþó òөâ áàíêíû çýýëèéí õүү íü íýãýí çýðýã èíôëÿöèä íөëөөòýé o Ìөíãөíèé íèéëүүëýëò íü èíôëÿöèä òîäîðõîéëîã÷ ãîë õү÷èí çүéë o Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã ãàäààä ñåêòîðóуäààñ õàìààðàõ õàìààðàë өíäөð ó÷èð òөãðөã àìåðèê äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø èíôëÿöèä íөëөөòýé o Òөâ áàíêíû çýýëèéí õүү íü èíôëÿöèä íөëөөòýé o Äèíàìèêèéí õàðüöàíãóé áàãà áàéäëààñ áîëæ çàãâàð áóðóó òîäîðõîéëîãäîæ áîëçîøãүé o Òөâ áàíêíû çýýëèéí õүү íü ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéã òîäîðõîéëîã÷ íýã үçүүëýëò ó÷ðààñ çàãâàðò үçүүëýõ íөëөө äàâõàðäàæ áîëîõ òàëòàé ãýñýí òààìàãëàëóóäûã äýâøүүëæ áîëîõ þì. Òîäîðõîéëñîí çàãâàðò õàìãèéí áàãà êâàäðàòûí àðãà àøèãëàí ðåãðåññèéí ïàðàìåòðèéí үíýëãýý õèéå. 1993-2003 îíóóäûí ìýäýýëëèéã àøèãëàí îëîí õү÷èí çүéëñèéí ðåãðåññèéí äàðàìåòð үíýëãýý õèéæ òýãøèòãýëèéã òîäîðõîéëáîë: CPI = −195.84 − 9.976 M + 0.203ER + 1.33LR t : −2.38 − 0.963 2.255 4.489 Äåòåðìèíàöèéí êîýôôèöèåíò áóþó R 2 íü çàãâàð õýð үíäýñëýëòýé áîëîõûã õàðóóëäàã ãîë õýìæèãäýõүүí өөðөөð õýëáýë çàãâàðò îðñîí õóâüñàã÷óóä íü íèëýýä òàéëáàðëàãäàæ áóé õóâüñàã÷èéã òîäîðõîéëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõèéã õàðóóëíà. Ýíý óòãààðàà óã êîýôôèöèåíò 1-ðүү îéðòîõ òóñàì çàãâàð үíýí áóþó çàãâàðò îðñîí үë õàìààðàí õóвüñàã÷óóä õàìààðàí õóâüñàã÷èéí èõýíõ õóâèéã òàéëáàðëàæ ÷àäàæ áàéíà ãýñýí үã þì. Ìàíàé òîõèîëäîëä äåòåðìèíàöèéí êîýôôèöèåíò 0.877 ãàð÷ áàéãàà íü çàãâàðûí íèéöòýé áàéäàë çîõèñòîéã èëòãýæ áàéíà. ªөðөөð õýëáýë çàãâàðò îðñîí үë õàìààðàí õóüâñàã÷óóä íü õàìààðàí õóâüñàã÷éã òîäîðõîéëæ ÷àäàæ áàéíà. Ò- ñòàòèñòèêèéí óòãóóä ìөíãөíèé íèéëүүëýëòýýñ áóñàä íü àáñîëþò õýìæýýãýýðýý 2-îîñ èõ áàéãàà íü íөëөөãүé ãýñýí òýã òààìàãëàëûã үãүéñãýæ áàéãàà áóþó õóвüñàã÷äèéí õîîðîíä õàìààðàë áóéã èëòãýæ áàéíà. Үүíòýé óÿëäàí îëîí õóâüñàã÷èéí ðåãðåññèéí øèíæèëãýýíèé õóâüä õóâüñàã÷ òóñ áүð íü ÿìàð íýã íөëөөãүé òààìàãëàë äýâøүүëýå. Òîäîðõîéëáîë: Ì2 áóþó ìөíãөíèé íèéëүүëýëò, ER áóþó òөãðөã àìåðèê äîëëàðûí õàðüöàõ õàíø, LR áóþó òөâ áàíêíû çýýëèéí õүү íü íýãýí çýðýã èíôëÿöèä íөëөөãүé ãýñýí òýã òààìàãëàë äýâøèãäýíý ãýñýí үã. H0 : β 2 = β 3 = β 4 = 0

53

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ýíý òààìàãëàëûã øàëãàõàä òýäãýýðèéí ýñðýã H 1 òààìàãëàë òýäãýýð ïàðàìåòðүүä íü íýã çýðýã òýãòýé òýíöүү áèø ãýñýí òààìàãëàë äýâøèãäýíý. Òààìàãëàëûã øàëãàõàä F øèíæүүðèéí óòãà õîëáîãäëûã àøèãëàäàã òîîöîîíû F íü õүñíýãòèéí óòãààñàà èõ áîë үë õàìààðàí õóâüñàã÷èä íөëөөãүé ãýñýí òýã òààìàãëàëûã íÿöààæ өðñөëäөã÷ òààìàãëàëûã çөâøөөðíө. Ýñðýã òîõèîëäîëä òýã òààìàãëàëûã çөâøөөð÷ өðñөëäөã÷ òààìàãëàëûã íÿöààíà. Ìàíàé òîõèîëäîëä / Fòîîö = 20.947 / øèíæүүðèéí óòãà íü õүñíýãòèéí óòãààñàà / F0.05,3,7 = 4.35 / èõ áàéãàà ó÷èð òýã òààìàãëàëûã íÿöààæ өðñөëäөã÷ òààìàãëàëûã çөâøөөð÷ áàéíà. / 0.05 áүõèé à÷ õîëáîãäîëûí òүвøèíòýé, 3 ãýñýí õүðòâýðèéí ÷өëөөíèé çýðýãòýé, 7 ãýñýí õóâààðèéí ÷өëөөíèé çýðýãòýé/ Äèíàìèê үçүүëýëòүүäèéã àâ÷ үçýæ áàéãàà ó÷ðààñ çàãâàðò àâòîêîððåëÿöè áàéãàà ýñýõèéã øàëãàäàã Äóðáèí Óàòñîííû/DW/ ñòàòèñòèêààð øàëãàÿ. ªөðөөð õýëáýë çàãâàð äàõü àëäààíóóä õîîðîíäîî õàìààðàëòàéã øàëãàíà. DW- ñòàòèñòèêèéí óòãà íü 1-4 õîîðîíä îðøäîã áà 1 áà 4-ðүү îéðòîõ òóñàì àëäààíóóä íü õàìààðàëòàé, 2-í îð÷èìä áàéâàë àâòîêîððåëÿöè áàéõãүé ãýæ үçäýã. Ýíý òîõèîëäîëä çàãâàð íü èíôëÿöèéí 87.7 õóâèéã òàéëáàðëàæ áàéãàà áөãөөä DW ñòàòèñòèê 3.11 áàéãàà íü çàãâàðò àâòîêîððåëÿöè áàéæ áîëîõûã èëòãýæ áàéíà. ªөðөөð õýëáýë çàãâàð ñàéí òîäîðõîéëîãäîîãүé íü äîõèî áà öààøèä ýíý òàëààð øèíæèëãýý õèéõ õýðýãòýé þì. Өөðөөð õýëáýë ýíý çàãâàðûã àøèãëàõàä ýðãýëçýýòýé òàë áàéæ áîëîõ þì. Äүãíýëò 1. Áүòöèéí үçýë áàðèìòëàëààð ìîíãîë äàõü èíôëÿöèä íөëөөëөã÷ õү÷èí çүéëñèéã òàéëáàðëàõ íü òîõèðîìæòîé áàéæ áîëîõ þì ó÷èð íü õýðýãëýýíèé үíèéí èíäåêñò ìàõíû үíèéí ýçëýõ õóâèéí æèí, òýäãýýðèéí õàìààðàë íü 87 õóâüòàé áàéãàà íü óëèðàëûí øèíæòýé õîìñäîë íü ÕYÈ-í өөð÷ëөëòèéí øàëòãààíóóäûí íýã áîëæ ÷àäàæ áàéíà. 2. Àâòîêîððåëÿöèéí óòãà õîëáîãäîëòîé óÿëäàí óëèðëûí áóþó öàã õóãàöààíû íөëөөëөëèéã үíýëæ õóãàöààíû хандлаãûã òîäîðõîéëîõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

Àøèãëàñàí ìàòåðèàëóóä 1. 2. 3. 4.

Ñ.À.Àéâàçÿí Â.Ñ.Ìõèòàðÿí Ïðèêëàäíàÿ ñòàòèñòèêà 2001 Á.Àëòàíöýöýã Á.Îòãîíòөãñ Ìàêðî ýäèéí çàñàã 2000 Ìîíãîë áàíê Ñóäàëãààíû àæèë 2002 Ìîíãîë áàíê, YÑÃ-èéí ìýäýýëýë

54

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ДИНАМИК IS/LM/BP ЗАГВАРААР МАКРО ЭДИЙН ЗАСГИЙН ТОГТВОРЖИЛТИЙГ ШИНЖЛЭХ НЬ

Ä.Ãàíçîðèã, Ö.Áàòñүõ Òóñ ñóäàëãààíû àæëààð òîãòìîë үíýòýé, íýýëòòýé æèæèã ýäèéí çàñãèéí åðөíõèé òөëөâèéã èëýðõèéëñýí äèíàìèê çàãâàð áîëîâñðóóëæ, òүүãýýðýý ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëòèéã øèíæëýõ çîðèëãî òàâèâ. Äýýðõ çîðèëãûí õүðýýíä äàðààõ äýä çîðèëòóóäûã òàâüñàí áîëíî. Үүíä: Íèéò áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðö, çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí áîëîí үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí өөð÷ëөëòèéã òààìàãëàõ äèíàìèê çàãâàðûã áîëîâñðóóëàõ - Ýäãýýð çàãâàðóóäûí òóñëàìæòàé òîãòìîë үíýòýé ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñèñòåì òîãòâîðæèõ үíäñýí íөõöëèéã òîãòîîõ - Çàãâàðûí ïàðàìåòðүүäèéã Ìîíãîë Óëñûí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí үçүүëýëòүүäýýð үíýëýí, õýòèéí õàíäëàãûã ïðîãíîçëîõ - Ýöýñò íü çàãâàðûí ÷àíàðûí áîëîí òîîí øèíæèëãýýíýýñ íýãäñýí äүãíýëò ãàðãàõ Ñóäàëãààíû àæèëä òîãòìîë үíýòýé, íýýëòòýé æèæèã ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã àâ÷ үçýâ. Çàãâàðûí òàâèë áà øèíæèëãýýíèé õóâüä үíèéí òүâøèíã òîãòìîë ãýæ үçýæ áàéãàà òóë çàãâàðò àâàãäñàí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí үçүүëýëòүүä íü áүãä áîäèò үçүүëýëòүүä áîëíî. Çàãâàð íü ãóðâàí òýãøèòãýëèéí ñèñòåìýýð òîäîðõîéëîãäîõ áөãөөä ýõíèé òýãøèòãýë íü áîãèíî õóãàöààíû íèéò ýðýëò, íèéò íèéëүүëýëòèéí õàðèëöàí үéë÷ëýëýýð áүòýýãäýõүүíèé áîäèò ãàðöûí òүâøèí, õî¸ð äàõü òýãøèòãýë íü ìөíãөíèé ýðýëò, íèéëүүëýëòýýð çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí õýðõýí өөð÷ëөãäөõ çүé òîãòëûã èëýðõèéëñýí áîëíî. Õàðèí ãóðàâ äàõü òýãøèòãýëýýð öýâýð õөâөã÷ õàíøèéí òîãòîëöîîòîé îðíû õóâüä òөëáөðèéí òýíöëèéí өөð÷ëөëò íü -

55

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

âàëþòûí õàíøèéí өөð÷ëөëòèéí äèíàìèêèéã òîäîðõîéëîõ õү÷èí çүéë áîëîõûã õàðóóëàâ. Çàãâàðûí òàâèëûã òîäîðõîéëæ áóé ãóðâàí äèôôåðåíöèàë òýãøèòãýëèéí ñèñòåìèéí õóâüä øóãàìàí äèíàìèê ñèñòåìèéí ÷àíàðûí øèíæèëãýýíèé àðãà çүéã àøèãëàí, үçүүëýëòүүäèéã óòãà àñèìïòîò òîãòâîðæèõ íөõöëèéã òîãòîîñîí áîëíî. Òîãòìîë үíýòýé, íýýëòòýé æèæèã ýäèéí çàñàãò ìөíãөíèé áîëîí ñàíãèéí áîäëîãî íèéò îðëîãîä õýðõýí íөëөөëөõèéã íýýí үçүүëýõ çîðèëãîîð àìåðèêèéí ñóäëàà÷ Ìàíäåëë-Ôëåìèíã 2(1962) íàð ñòàòèê IS/LM/BP çàãâàðûã áîëîâñðóóëñàí þì. Ýíý çàãâàðûí ãîë үð äүí íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû øèíæ ÷àíàð òóõàéí ñèñòåì äýõ âàëþòûí ñîëèëöîîíû õàíøèéí òîãòîëöîîíîîñ õàìààðäàã áîëîõûã òîãòîîñîí áàéäàã. ßïîíû ñóäëàà÷ Ã.Æ.Øèíàíñè 3 (1982), Ê.Ñàñàêóðà 4 (1994) íàð òîãòìîë үíýòýé, õààëòòàé ýäèéí çàñàãò òөñâèéí àëäàãäëûã öýâýð ýìèññýýð ñàíõүүæүүëäýã òîõèîëäîëä ýäèéí çàñàã õýðõýí òîãòâîðæèõ, ìөí ìө÷ëөã үүñýõ íөõöөëүүäèéã äèíàìèê IS/LM çàãâàðààð øèíæèëæýý. Ñëîâàêèéí ñóäëàà÷ Å.Çèìêîâà, Ð.Çèìêà 5 (2002) íàð íýýëòòýé ýäèéí çàñãèéí õóâüä Øèíàíñèãèéí çàãâàðûã өðãөòãөí, үíèéí òүâøèí òîãòìîë үåä IS/LM/BP çàãâàðààð òîãòâîðæèëòèéí øèíæèëãýý õèéæ, ýäèéí çàñàã àñèìïòîò òîãòâîðæèõ áîëîí ìө÷ëөã îðøèí áàéõ íөõöөëèéã àâ÷ үçæýý. Ýíýõүү ñóäàëãààíû àæëààð äýýð äóðüäñàí ñóäëàà÷ íàðûí àæëûí ãîë ñàíààíóóä äýýð òóëãóóðëàí, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóáüåêòүүäèéí òөëөâ áàéäëûã òîäîðõîé өãөãäñөí ôóíêöүүäýýð èëýðõèéëýí, òîãòìîë үíýòýé, íýýëòòýé æèæèã ýäèéí çàñãèéí äèíàìèê çàãâàðûã áîëîâñðóóëàâ. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóáüåêòүүäèéí øèéäâýð ãàðãàëò, òөëөâëөëò õèéõ ãîë õàìààðëóóäûã Êåéíñèéí îíîëä òóëãóóðëàí òîäîðõîéëñîí áà õàðèí äèíàìèê õîëáîîã àâ÷ үçýõäýý ñîíãîäîã èëүүäýë ýðýëòèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàâ. Òîãòâîðæèëòèéí øèíæèëãýýã øóãàìàí äèíàìèê ñèñòåìèéí ÷àíàðûí øèíæèëãýýíèé àíàëèòèê àðãóóäààð ãүéöýòãýñýí áà ýíý õýñýãò ãàðãàñàí îíîëûí äүãíýëòүүäýý Ìîíãîëûí Óëñûí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí үçүүëýëòүүäýýð çàãâàðûí ïàðàìåòðүүäèéã үíýëæ, òîîí òóðøèëò õèéí áàòàëãàæóóëñàí áîëíî.

2

MÀNDELL A.R. International Economics (New York:Macmillian,1968), J.M.FLEMING. Domestic Financial Policies under Fixed and under Floating Exchange Rates//IMF Staff Papers 9 (November, 1962):369-379. 3 SCHINASI, G.J.:Fluctuations in a dynamic, Intermediate –Run IS-LM Model: Applications of the Poincare-Bendixon Theorem, Journal of Economic Theory 28, 1982 4 SASAKURA, K.: On the Dynamic Behaviour of Schinasi’s Business Cycle Model, Journal of Macroeconomics, 16, No.3,1994 5 ZIMKOVA, E., ZIMKA, R.: The Stability of an Open Economy Model, Mundus Symbolicos 10, Economic University, Prague, 2002

56

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

×өëөөò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîòîé îðíû õóâüä àëèâàà áàðàà, үéë÷èëãýýíèé үíý áà òîî õýìæýý íü òүүíèé ýðýëò, íèéëүүëýëòèéí òýíöâýð òîãòîõ õүðòýë өөð÷ëөãääөã ãýæ үçäýã. Ýäèéí çàñãèéí îëîí òүâýãòýé àñóóäëûã ñóäëàõûí òóëä òýíöâýðèéí çàãâàðûã àøèãëàäàã. Ãýâ÷ çàõ çýýëèéí òýíöâýð çààâàë òîãòîõ ¸ñòîé ãýæ үçýõ íü áîäèò áàéäàëòàé òýð áүð òîõèðäîããүé. Ãýõäýý òýíöâýðèéí íөõöөë íü òóõàéí öàã үåèéí áîäèò áàéäëûã èëýðõèéëýõãүé áàéëàà ÷ ýäèéí çàñãèéí õүð÷ áîëîõ áîëîìæèò íөõöëèéã òîäîðõîéëîõ áîëîëöîîã îëãîäîã. Èéìýýñ çàõ çýýëèéí òөëөâ áàéäëûí èëýðõèéëñýí äèíàìèê çàãâàðûã àøèãëàí òóõàéí ýäèéí çàñãèéí îäîîãèéí íөõöөë áàéäàë ÿìàð áàéãààãààñ õàìààðóóëàí òýíöâýðò òөëөâ ðүү õýðõýí øèëæèõ, òýðõүү òýíöâýð íü òîãòâîðòîé ýñýõèéã ñóäëàõ íü ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæóóëàõ áîäëîãûã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Áèä áîëîâñðóóëñàí çàãâàðòàà ìàêðî ýäèéí çàñàã áàéíãà òýíöâýðò òөëөâò îðøèí áàéõãүé ãýæ үçýâ. Òèéìýýñ àëèâàà үçүүëýëòèéí өөð÷ëөëò íü ýðýëò, íèéëүүëýëòèéí õàðèëöàí үéë÷ëýëýýð òîäîðõîéëîãäîíî ãýñýí çàð÷ìûã áàðèìòлаëàà. Çàãâàðûí òàâèë 6 Çàãâàðò àâàãäñàí ãóðâàí ýíäîãåí үçүүëýëò íü áүòýýãäýõүүí, ìөíãө, ãàäààä çàõûí үéë àæèëëàãààíû òөëөâ áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîíî. Èéìýýñ ýäãýýð çàõóóäûí åðөíõèé òөëөâ áàéäëûã íàðèéâ÷ëàí àâ÷ үçýæ, õàðãàëçàõ үçүүëýëòүүäèéí өөð÷ëөëòèéí äèíàìèêèéã èëýðõèéëüå. 1.Áүòýýãäýõүүíèé äèíàìèê

çàõ

áà

íèéò

áîäèò

áүòýýãäýõүүíèé

өөð÷ëөëòèéí

Áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöûí өөð÷ëөëò íü áүòýýãäýõүүíèé çàõ çýýë äýýðõ íèéò ýðýëò, íèéò íèéëүүëýëòèéí çөðөөãөөð òîäîðõîéëîãäîíî. Õýðâýý íèéò ýðýëò íü íèéò íèéëүүëýëòýýñ äàâáàë áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðö öààøèä өñөõ áà ýñðýã òîõèîëäîëä áóóðíà. Íèéò ýðýëò, íèéò íèéëүүëýëò òýíöýõ íөõöөëä áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöûí òүâøèí òýíöâýðæèíý. Үүíýýñ áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöûí өөð÷ëөëòèéã íü dY d s (1) = α ⋅ (Y (t ) − Y (t )) dt ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýíä Y ( t ) - t -ð æèëèéí íèéò ýðýëò Y s ( t ) - t -ð æèëèéí íèéò íèéëүүëýëò Y ( t ) - t -ð æèëèéí áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðö α - ïðîïîðöèîíàëèéí êîýôôèöèåíò, α > 0 Íèéò áүòýýãäýõүүíèé ýðýëò íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí үíäñýí äөðâөí ñóáüåêò áîëîõ өðõèéí àæ àõóé, ïүүñ, òөðèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãóóä, ãàäààä d

6

Æè÷. Çàãâàðûí á¿õ ïàðàìåòð¿¿äèéã ýåðýã óòãàòàé áàéõààð àâ÷ ¿çýâ.

57

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ñåêòîðûí ýðýëò áóþó òөëөâëөãäñөí çàðäëûí íèéëáýðýýð òîäîðõîéëîãäîíî. ªөðөөð õýëáýë Y d ( t ) = C d ( t ) + I d ( t ) + G d ( t ) + NE d ( t ) (2) áàéíà. Ýíä C d ( t ), t -ð æèëèéí өðõèéí àæ àõóéí ýðýëò áóþó òөëөâëөãäñөí õóâèéí õýðýãëýý I d ( t ), t -ð æèëèéí ïүүñèéí ýðýëò áóþó òөëөâëөãäñөí õөðөíãө îðóóëàëò G d ( t ), t -ð æèëèéí òөðèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãóóäûí ýðýëò áóþó òөðèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãóóäûí òөëөâëөãäñөí çàðäàë NE d ( t ), t -ð æèëèéí ãàäààä ñåêòîðûí ýðýëò áóþó òөëөâëөãäñөí öýâýð ýêñïîðò Òөëөâëөãäñөí çàðäëóóäûã äàðààõü ôóíêöүүäýýð èëýðõèéëýãääýã ãýæ үçüå. Үүíä: C d ( t ) = C0 + c( Y ( t ) − T d ( t )) T d ( t ) = T0 + t a ⋅ Y ( t ) G d ( t ) = G0

(3)

I d ( t ) = I 0 − i ⋅ r( t ) NE d ( t ) = NE0 − η ⋅ ε ( t ) − ζ ⋅ Y ( t )

Ýíä T d ( t ) - t -ð

æèëèéí òөëөâëөãäñөí òàòâàðûí õýìæýý r( t ), t -ð æèëèéí çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí ε ( t ), t -ð æèëèéí үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí òүâøèí C0 ,T0 ,G0 , I 0 , NE0 - òóõàéí үçүүëýëòүүäýä õàðãàëçàõ õàìààðàëãүé çàðäëóóä c - àõèó õýðýãëýõ õàíäëàãà ta - òàòâàðûí õóâü õýìæýý i - õөðөíãө îðóóëàëòûí õүүãýýñ õàìààðàõ ïðîïîðöèîíàëèéí êîýôôèöèåíò η - öýâýð ýêñïîðòûí âàëþòûí áîäèò õàíøààñ õàìààðàõ êîýôôèöèåíò ζ - èìïîðòëîõ àõèó õàíäëàãà (3)-èéã (2)-ä îðëóóëáàë Y d ( t ) = A0 + ( c( 1 − ta ) − ζ ) ⋅ Y ( t ) − i ⋅ r( t ) − η ⋅ ε ( t ) (4) áîëíî. Ýíä A0 = C 0 − c ⋅ T0 + G0 + I 0 + NE 0 - õàìààðàëãүé çàðäëóóäûí äүí Òóõàéí æèëèéí íèéò íèéëүүëýëò íü áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöààð òîäîðõîéëîãäîõ òóë 58

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê Y s( t ) = Y( t )

(5)

áàéíà. (4) áà (5) òýãøèòãýëèéã (1) òýãøèòãýëä îðëóóëáàë dY = α ⋅ ( A0 − (1 − c(1 − t a ) + ζ ) ⋅ Y (t ) − i ⋅ r (t ) − η ⋅ ε (t )) dt

(6)

áîëíî. (6) òýãøèòãýë íü áүòýýãäýõүүíèé çàõûí õóâüä áîäèò áүòýýãäýõүүíèé õýìæýý íèéò ýðýëò, íèéò íèéëүүëýëòèéí õàðèëöàí үéë÷ëýëýýð õýðõýí өөð÷ëөãäөõ äèíàìèê çүé òîãòëûã èëýðõèéëíý. Çýýëèéí õүүãèéí áîäèò òүâøèí, үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí өãөãäñөí óòãóóäàä áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöûí òýíöâýðò òүâøèí íü dY = 0 áîëîõîîñ, òýðýýð dt A0 − ( 1 − c( 1 − ta ) + ζ ) ⋅ Y − i ⋅ r − ηε = 0

(7) òýãøèòãýëýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíý òýãøèòãýë íü íýýëòòýé ýäèéí çàñãèéí IS ìóðóéí òýãøèòãýë áîëíî. Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø, ýñâýë çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí òîãòìîë áàéãàà òîõèîëäîëä IS ìóðóéã äүðñëýí үçүүëáýë ε

r

IS

Y

Çóðàã 1à. Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò Çóðàã 1á. Çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí õàíø òîãòìîë үå äýõ IS ìóðóé òîãòìîë áàéõ үå äýõ IS ìóðóé áîëíî. Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø òîãòìîë үåä IS ìóðóéí íàëàëò

dr 1 − c( 1 − ta ) + ζ , õàðèí çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí òîãòìîë үåä IS =− dY i dε 1 − c(1 − ta ) + ζ ìóðóéí íàëàëò áàéíà. Ýäãýýð ìóðóéíóóä íü ñàíãèéí =− η dY

íü

áîäëîãûí íөëөөãөөð áîëîí үíäýñíèé âàëþò ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí өөð÷ëөëòөөñ õàìààðàí øèëæèëò õèéíý. Òóõàéëáàë ñàíãèéí òýëýõ áîäëîãîîð áàðóóí äýýø, õóìèõ áîäëîãîîð çүүí äîîø øèëæèíý. Ìөí çóðàã 1à-ãèéí õóâüä үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø ÷àíãàðâàë çүүí äîîø, ñóëàðâàë áàðóóí äýýø øèëæèõ áîë çóðàã 1á-ãèéí õóâüä çýýëèéí áîäèò õүү өñâөë çүүí äîîø, áóóðâàë áàðóóí äýýø øèëæèíý. 59

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê ε

r

T ↓ , G ↑ ,ε ↓ T ↓, G ↑, r ↓ T ↑ ,G ↓ ,ε ↑

T ↑, G ↓, r ↑

IS2

IS0

IS1

Y

IS2 IS0 IS1 Y Çóðàã 2à. Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø òîãòìîë үå äýõ IS ìóðóéí øèëæèëò òîãòìîë áàéõ үå äýõ IS ìóðóé

Çóðàã 2á. Çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí

2. Ìөíãөíèé çàõ áà çýýëèéí áîäèò õүүãèéí өөð÷ëөëòèéí äèíàìèê Ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìèéí òөëөâ áàéäëûã ñóäëàõàä ìөíãөíèé çàõûí òөëөâèéã ñóäëàõ çàéëøãүé øààðäëàãàòàé áàéäàã. Ìөíãө íü ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìä îíöãîé øèíæòýé áàðàà þì. Òүүíèé үíý íü çýýëèéí õүү áîëíî. Òèéìýýñ çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí ìөíãөíèé ýðýëò, íèéëүүëýëòèéí õàðèëöàí үéë÷ëýëýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Õýðâýý ìөíãөíèé ýðýëò, íèéëүүëýëòýýñýý èõ áîë õүүãèéí òүâøèí өñíө, õàðèí ýñðýã òîõèîëäîëä õүүãèéí òүâøèí áóóðíà. Áîäèò ìөíãөíèé ýðýëò, íèéëүүëýëò òýíöүү áîë çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí òýíöâýðæèíý. Òèéìýýñ çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøíèé өөð÷ëөëò íü

(

)

dr = β ⋅ M d ( t ) − M s( t ) dt

(8)

ãýæ èëýðõèéëýãäýíý. Ýíä M d ( t ) − t - ð æèëèéí áîäèò ìөíãөíèé ýðýëò M s ( t ) − t - ð æèëèéí áîäèò ìөíãөíèé íèéëүүëýëò

β - ïðîïîðöèîíàëèéí êîýôôèöèåíò, β > 0

Áîäèò ìөíãөíèé ýðýëò íü Êåéíñèéí îíîëîîð M d ( t ) = kY ( t ) − hr( t )

(9)

ôóíêöýýð òîäîðõîéëîãдäîã. 60

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Ýíä k - áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðö íýãæýýð íýìýãäýõýä áîäèò ìөíãөíèé

ýðýëò õýäýí íýãæýýð íýìýãäýõèéã çààñàí êîýôôèöèåíò h - çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí íýãæýýð íýìýãäýõýä áîäèò

ìөíãөíèé ýðýëò õýäýí íýãæýýð áóóðàõûã çààñàí êîýôôèöèåíò Õàðèí áîäèò ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéã òîãòìîë ýêçîãåí õóâüñàã÷ààð ñîíãîâîë M s( t ) = M0 (10) áîëíî. Èéìýýñ çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøíèé өөð÷ëөëò dr = β ⋅ (k ⋅ Y (t ) − h ⋅ r (t ) − M 0 ) dt

(11)

ãýæ èëýðõèéëýãäýíý. Áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðö өãөãäñөí òîõèîëäîëä çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òýíöâýðò òүâøèí íü

dr = 0 áîëîõîîñ, òýðýýð dt

kY − hr − M 0 = 0

(12) òýãøèòãýëýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíý íü LM ìóðóéí òýãøèòãýë áîëíî. Ìөíãөíèé áîäëîãûí үð äүíä LM ìóðóé áүõëýýðýý øèëæèíý. Ìөíãөíèé òýëýõ áîäëîãîîð LM ìóðóé áàðóóí òèéø, õàðèí õóìèõ áîäëîãîîð çүүí òèéø øèëæèíý. LM2 ε LM2 r LM0 LM1 LM0 LM1 M↓

M↓

M↑ M↑

Y Çóðàã 3à. Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø òîãòìîë үå äýõ LM ìóðóéí øèëæèëò òîãòìîë áàéõ үå äýõ LM ìóðóé

Y Çóðàã 3á. Çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí

Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø òîãòìîë үåä LM ìóðóéí íàëàëò íü íàëàëò

dr k = , õàðèí çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí òîãòìîë үåä LM ìóðóéí dY h

dε =∞ dY

áàéíà. 61

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

3. Ãàäààä çàõ áà âàëþòûí õàíøèéí өөð÷ëөëòèéí äèíàìèê Íýýëòòýé ýäèéí çàñàãòàé àëèâàà óëñ íü ãàäààä áóñàä îðíóóäòàé ãàäààä õóäàëäàà, ñàíõүүãèéí ÷èãëýëýýð ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààòàé áàéäàã. Èéìýýñ ãàäààä îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí õàðüÿàòóóäàä òóõàéí óëñûí үíäýñíèé ìөíãөí òýìäýãò øààðäëàãàòàé áîëäîã. Òîãòìîë үíýòýé ýäèéí çàñãèéí ñèñòåìä âàëþòûí íýðëýñýí áà áîäèò õàíø òýíöүү áàéäãèéã ñàíàâàë âàëþòûí õàíøèéí öýâýð óÿí òîãòîëöîîòîé òîõèîëäîëä үíäýñíèé âàëþòûí áîäèò õàíø үíäýñíèé âàëþòûí ýðýëò, íèéëүүëýëòýýñ õàìààðàí òîãòîõ áîëíî. Òèéìýýñ үíäýñíèé âàëþòûí áîäèò õàíøèéí өөð÷ëөëò íü

(

)

dε = γ ⋅ Bd ( t ) − Bs( t ) dt

(13)

ãýæ èëýðõèéëýãäýíý. Ýíä B - үíäýñíèé âàëþòûí ýðýëò B s - үíäýñíèé âàëþòûí íèéëүүëýëò γ - ïðîïîðöèîíàëèéí êîýôôèöèåíò, γ > 0 Үíäýñíèé âàëþòûí ýðýëòèéã òóõàéí óëñààñ áүòýýãäýõүүíèéã ýêñïîðòëîã÷èä, òóõàéí óëñàä ìөíãө øèëæүүëýã÷èä, øóóä õөðөíãө îðóóëàã÷èä, çýýë îëãîã÷èä үүñãýíý. Èéìä âàëþòûí ýðýëò íü B d = EX + FDTR + FDI + FDL (14) ãýæ òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíä EX - ýêñïîðòûí õýìæýý FDTR - ãàäààäààñ èðñýí õóâèéí øèëæүүëýã FDI - ãàäààäûí øóóä õөðөíãө îðóóëàëò FDL - ãàäààäààñ îëãîñîí çýýë Õàðèí áүòýýãäýõүүíèéã èìïîðòëîã÷èä, òóõàéí óëñààñ ãàäàãø ìөíãө øèëæүүëýã÷èä, ãàäààäàä õөðөíãө îðóóëàëò õèéã÷èä, ãàäààäàä çýýë îëãîã÷ íàð үíäýñíèé âàëþòûã íèéëүүëäýã. Òèéìýýñ үíäýñíèé âàëþòûí íèéëүүëýëò íü äàðààõü äөðâөí үçүүëýëòèéí íèéëáýðýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Үүíä: B s = IM + DFTR + DFI + DFL (15) Ýíä IM - èìïîðòûí õýìæýý DFTR - äîòîîäûí ýäèéí çàñãèéí õàðüÿàòóóäûí ãàäàãø øèëæүүëñýí ìөíãө DFI - ãàäààäàä õèéñýí øóóä õөðөíãө îðóóëàëò DFL - ãàäààäàä îëãîñîí çýýë Үíäýñíèé âàëþòûí ýðýëò, íèéëүүëýëòèéí çөðөө íü d

B d − B s = ( EX + FDTR + FDI + FDL ) − ( IM + DFTR + DFI + DFL ) = = ( EX − IM ) − ( DFTR − FDTR ) − ( DFI − FDI ) − ( DFL − FDL ) = = NE − NFTR − NKE − NFL

áàéíà. Ýíä NKE -

êàïèòàëûí öýâýð ýêñïîðò 62

(16)

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê NFL - ãàäààäàä îëãîñîí öýâýð çýýë NFTR - ãàäààä öýâýð øèëæүүëýã NE - öýâýð ýêñïîðò

Ýäãýýð үçүүëýëòүүä ÿìàð үçүүëýëòүүäýýð èëýðõèéëýãäýõèéã àâ÷ үçüå. Үүíä: Êàïèòàëûí öýâýð ýêñïîðò (NKE). Êàïèòàëûí öýâýð ýêñïîðò íü äîòîîäîîñ ãàäààäàä õèéñýí øóóä õөðөíãө îðóóëàëò áîëîí ãàäààäààñ òóõàéí óëñ ðóó õèéãäñýí øóóä õөðөíãө îðóóëàëòûí ÿëãàâàðààð èëýðõèéëýãäýõ áөãөөä ýíýõүү үçүүëýëò íü äîòîîäûí çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèíãөөñ óðâóó, үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí òүâøèíãөөñ øóóä õàìààðíà. Òèéìýýñ үүíèéã NKE( t ) = NKE0 − μ ⋅ r( t ) + δ ⋅ ε ( t ) (17) ãýæ èëýðõèéëæ áîëíî. Ýíä NKE0 -õàìààðàëãүé êàïèòàëûí öýâýð ýêñïîðò μ - äîòîîäûí çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí íýã íýãæýýð íýìýãäýõýä êàïèòàëûí öýâýð ýêñïîðò õýäýí íýãæýýð áóóðàõûã çààñàí êîýôôèöèåíò δ - үíäýñíèé âàëþò ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí òүâøèí íýã íýãæýýð íýìýãäýõýä êàïèòàëûí öýâýð ýêñïîðò õýäýí íýãæýýð íýìýãäýõèéã çààñàí êîýôôèöèåíò Ãàäààäàä îëãîñîí öýâýð çýýë (NFL). Äîòîîäîîñ ãàäààäàä îëãîñîí õөãæëèéí àëáàí ¸ñíû çýýë áà ãàäààäààñ àâñàí õөãæëèéí àëáàí ¸ñíû çýýëèéí çөðөөãөөð òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíý үçүүëýëò íü òóõàéí óëñûí òөñâèéí àøãààñ øóóä õàìààðíà. Èéìä òүүíèéã NFL = NFL 0 +σ ( T − G ) (18) ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýíä NFL0 -òөñâèéí àøãààñ үë õàìààðàõ öýâýð çýýëèéí õýìæýý σ - òөñâèéí àøèã íýãæýýð íýìýãäýõýä ãàäààäàä îëãîñîí öýâýð çýýë õýäýí íýãæýýð íýìýãäýõèéã çààñàí êîýôôèöèåíò Ãàäààä öýâýð øèëæүүëýã (NFTR). Ýíýõүү үçүүëýëò íü äîòîîäîîñ ãàäààä ðóó ìөíãөí ãóéâóóëãà õèéñýí èðãýäèéí øèëæүүëýã, ãàäààäûí çýýëèéí õүүãèéí òөëáөð çýðãýýñ ãàäààäûíõíû õèéñýí èæèë òөðëèéí òөëáөðèéã õàñ÷ òîîöíî. Çàãâàðûí õóâüä ýíý үçүүëýëòèéã òîãòìîë áàéõààð àâàâ. ªөðөөð õýëáýë NFTR = NFTR0 (19) áîëíî. Õàðèí öýâýð ýêñïîðòûí ôóíêöèéã áүòýýãäýõүүíèé çàõûí õóâüä òîäîðõîéëñîí áèëýý. Ýäãýýðèéã òîîöîí (17)-(19)-ã (16)-ä îðëóóëáàë үíäýñíèé âàëþòûí ýðýëò, íèéëүүëýëòèéí çөðөө áóþó èëүүäýë ýðýëò íü B d − B s = NE − NFTR − NKE − NFL = B0 − (ζ + σ ⋅ ta ) ⋅ Y (t ) + μ ⋅ r (t ) − (η + δ )ε (t ) (20) ãýæ èëýðõèéëýãäýíý. 63

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Ýíä

B0 = NE0 − NFTR0 − NKE0 − NFL0 ) − σ ( T0 − G0 )

(20)-èéã (13)-ä îðëóóëàí үíäýñíèé âàëþòûí áîäèò õàíøèéí өөð÷ëөëòèéã òîäîðõîéëáîë dε = γ ⋅ (B0 − (ζ + σ ⋅ t a ) ⋅ Y (t ) + μ ⋅ r (t ) − (η + δ ) ⋅ ε (t ) ) dt

(21)

áîëíî. (21) òýãøèòãýë íü ãàäààä çàõûí õóâüä үíäýñíèé âàëþòûí áîäèò õàíø ýðýëò, íèéëүүëýëòèéíõýý õàðèëöàí үéë÷ëýëýýð õýðõýí өөð÷ëөãäөõ äèíàìèê çүé òîãòëûã èëýðõèéëíý. Çýýëèéí õүүãèéí áîäèò òүâøèí, áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöûí өãөãäñөí óòãóóäàä үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí òýíöâýðò òүâøèí íü dε = 0 áîëîõîîñ, òýðýýð dt B0 − (ζ + σ ⋅ t a ) ⋅ Y (t ) + μ ⋅ r (t ) − (η + δ ) ⋅ ε (t ) = 0

(22) òýãøèòãýëýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíý òýãøèòãýë íü íýýëòòýé æèæèã ýäèéí çàñãèéí BP ìóðóéí òýãøèòãýë áîëíî. (22) òýãøèòãýëýýð òîäîðõîéëîãäîõ ìóðóéã үíäýñíèé âàëþòûí áîäèò õàíøèéí òүâøèíãèéí ÿíç áүðèéí óòãóóäàä OYr õàâòãàéä, çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí òîãòìîë үåä OYε õàâòãàéä äүðñëýí үçүүëáýë ε

r BP

Y BP

Y

Çóðàã 4à. Үíäýñíèé âàëþòûí . ñîëèëöîîíû áîäèò òîãòìîë áàéõ үå äýõ BP ìóðóé áîëíî

Çóðàã 4á. Çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí õàíø òîãòìîë үå äýõ BP ìóðóé

Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø òîãòìîë үåä BP ìóðóéí íàëàëò

íü

dr ζ + σ ⋅ ta = μ dY

íàëàëò

, õàðèí çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí òîãòìîë үåä BP ìóðóéí

dε ζ + σ ⋅ ta =− η +δ dY

áàéíà. Ìөí үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø

òîãòìîë үåä ñàíãèéí áîäëîãûí íөëөөãөөð áîëîí үíäýñíèé âàëþòûí áîäèò õàíø өөð÷ëөãäñөí òîõèîëäîëä áàðóóí äîîø ýñâýë çүүí äýýø áүõëýýðýý øèëæèíý. Ñàíãèéí òýëýõ áîäëîãî ÿâóóëáàë BP ìóðóé áàðóóí äîîø, õàðèí õóìèõ áîäëîãî

64

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ÿâóóëáàë çүүí äýýø øèëæèíý. Âàëþòûí áîäèò õàíø ÷àíãàðâàë çүүí äýýø, ñóëàðâàë áàðóóí äîîø øèëæèíý. Õàðèí çýýëèéí áîäèò õүү òîãòìîë үåä ñàíãèéí òýëýõ áîäëîãî ÿâóóëáàë áàðóóí äýýø, õóìèõ áîäëîãî ÿâóóëáàë çүүí äîîø øèëæèõýýñ ãàäíà çýýëèéí áîäèò õүү өñâөë áàðóóí äýýø, áóóðâàë çүүí äîîø òóñ, òóñ øèëæèíý. r

ε

BP1 BP0 BP2

T ↑ ,G ↓ ,ε ↑

T ↓, G ↑, r ↑

T ↓ ,G ↑,ε ↓ T ↑, G ↓, r ↓

Y BP2

BP0 BP1 Y

Çóðàã 4à. Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû òîãòìîë áàéõ үå äýõ BP ìóðóéí øèëæèëò áîäèò

Çóðàã 4á. Çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøèí õàíø òîãòìîë үå äýõ BP ìóðóéí øèëæèëò

Çàãâàðûí ÷àíàðûí øèíæèëãýý Äýýð àâ÷ үçñýí ãóðâàí çàõûí õóâüä íýãäñýí òýíöâýð òîãòîõ, òýðõүү òýíöâýð íü òîãòâîðòîé áàéõ àñóóäëûã áóþó ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðæèëòèéã øèíæëýõèéí òóëä өìíө òîäîðõîéëñîí ãóðâàí үçүүëýëòèéí өөð÷ëөëòèéã èëýðõèéëñýí òýãøèòãýëүүäèéí ñèñòåìèéã ñóäëàÿ. Үүíä: ⎧ dY ⎪ dt = α ⋅ ( A0 − (1 − c(1 − ta ) + ζ ) ⋅ Y (t ) − i ⋅ r (t ) − η ⋅ ε (t )) ⎪ ⎪ dr ⎨ = β ⋅ (k ⋅ Y (t ) − h ⋅ r (t ) − M 0 ) ⎪ dt ⎪ dε ⎪ dt = γ ⋅ (B0 − (ζ + σ ⋅ ta ) ⋅ Y (t ) + μ ⋅ r (t ) − (η + δ ) ⋅ ε (t ) ) ⎩

(23)

Ýíý ñèñòåìèéí òýíöâýðèéí öýã íü ⎧(1 − c(1 − t a ) + ζ ) ⋅ Y + i ⋅ r + η ⋅ ε = A0 ⎪ ⎨k ⋅ Y − h ⋅ r = M 0 ⎪(ζ + σ ⋅ t ) ⋅ Y − μ ⋅ r + (η + δ ) ⋅ ε = B a 0 ⎩

(24)

àëãåáðèéí øóãàìàí òýãøèòãýëèéí ñèñòåìýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Äýýðõ ñèñòåìýýñ ãóðâàí çàõûí íýãäñýí òýíöâýðò õàðãàëçàõ áîäèò áүòýýãäýõүүíèé òýíöâýðò ãàðö, çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òýíöâýðò òүâøèí, үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò òýíöâýðò õàíøèéí óòãà 65

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Y=

− A0 h( η + δ ) − M 0 μη + B0 hη − M 0i( η + δ ) − ( 1 − c( 1 − ta ) + ζ )h( η + δ ) − kμη + hη( ζ + σta ) − ki( μ + δ )

r=

( 1 − c( 1 − ta ) + ζ )M 0 ( η + δ ) + kB0η − ( ζ + σta )M 0η − kA0 ( η + δ ) − ( 1 − c( 1 − ta ) + ζ )h( η + δ ) − kμη + hη( ζ + σta ) − ki( μ + δ

ε=

− ( 1 − c( 1 − ta ) + ζ )hB0 − kμA0 + iM 0 ( ζ + σta ) + ( ζ + σta )hA0 − kiB0 + ( 1 − c( 1 − t a ) + ζ )μM 0 − ( 1 − c( 1 − ta ) + ζ )h( η + δ ) − kμη + hη( ζ + σta ) − ki( μ + δ

ãýæ òîäîðõîéëîãäîíî. (23) äèíàìèê ñèñòåìèéí õóâüä ⎧Y (t ) = Y + Y1 (t ) ⎪⎪ ⎨r (t ) = r + r1 (t ) ⎪ ε (t ) = ε + ε1 (t ) ⎩⎪

îðëóóëãà õèéñíýýð, òүүíèéã ⎧ dY1 ⎪ dt = α ⋅ (−(1 − c(1 − ta ) + ζ ) ⋅ Y1 (t ) − i ⋅ r1 (t ) − η ⋅ ε1 (t )) ⎪ ⎪ dr1 = β ⋅ (k ⋅ Y1 (t ) − h ⋅ r1 (t )) ⎨ ⎪ dt ⎪ dε1 ⎪ dt = γ ⋅ (− (ζ + σ ⋅ ta ) ⋅Y 1(t ) + μ ⋅ r1 (t ) − (η + δ ) ⋅ ε1 (t ) ) ⎩

(25)

ñèñòåìä øèëæүүëæ áîëíî. (25) ñèñòåìèéí òýíöâýðèéí öýã íü (0,0,0) öýã áөãөөä ýíý öýãèéí õóâüä lim Y1 (t ) = 0, lim r1 (t ) = 0, lim ε1 (t ) = 0 (26) t →∞

t →∞

t →∞

íөõöөë áèåëæ áàéâàë ñèñòåìä àâàãäàæ áóé ýíäîãåí үçүүëýëòүүäèéí óòãà àñèìïòîò òîãòâîðæèíî. ªөðөөð õýëáýë (23) áîëîí (25) ñèñòåì òîãòâîðæèõ ñèñòåì áîëíî. Ñèñòåì àñèìïòîò òîãòâîðæèõèéí òóëä òүүíèé òîãòâîðæèëòèéí ìàòðèöûí − αη ⎞ ⎛ − α (1 − c(1 − ta ) + ζ ) − αi ⎜ ⎟ − βh 0 H =⎜ βk ⎟ ⎜ − γ (ζ + σta ) γμ − γ (η + δ ) ⎟⎠ ⎝

áүõ õóâèéí óòãóóä ñөðөã áîäèò õýñýãòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Ýíý ìàòðèöûí õóâèéí óòãóóä íü λ3 − tr ( H )λ2 + ( H11 + H 22 + H 33 )λ − det( H ) = 0 (27) õàðàêòåðèñòèê òýãøèòãýëýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Ýíä tr ( H ) - H ìàòðèöûí ìөð H11 , H 22 , H 33 - H ìàòðèöûí ãîë äèàãîíàëèéí ýëåìåíòүүäèéí ãүéöýýã÷ ìèíîðóóä det(H ) - H ìàòðèöûí òîäîðõîéëîã÷ Ýäãýýð íü òîäîðõîéëîëòîîð äàðààõü áàéäëààð èëýðõèéëýãäýíý. Үүíä:

66

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê tr( H ) = −( α ( 1 − c( 1 − t a ) + ζ ) + βh + γ ( η + δ )) < 0 H11 =

− βh

0

− γμ

− γ (η + δ )

= βγh( η + δ ) > 0

H 22 =

− α ( 1 − c( 1 − t a ) + ζ ) − αη = αγ (( 1 − c( 1 − t a ) + ζ )( η + δ ) − ( ζ + σt a )η ) − γ ( ζ + σt a ) − γ (η + δ )

H 33 =

− α ( 1 − c( 1 − t a ) + ζ ) − αi = αβ (( 1 − c( 1 − t a ) + ζ )h + ki ) > 0 βk − βh

(28)

det( H ) = −αβγ (( 1 − c( 1 − t a ) + ζ )h( η + δ ) + kμη − ( ζ + σt a )hη + ki( η + δ ))

(27) õàðàêòåðèñòèê òýãøèòãýëèéí áүõ õóâèéí óòãûí áîäèò õýñýã íü ñөðөã áàéõ çàéëøãүé íөõöөëөөð tr ( H ) < 0, H11 + H 22 + H 33 > 0, det( H ) < 0 (29) áàéõ øààðäëàãàòàé. (29)-èéã (28)-òàé õàðüöóóëàõàä ýõíèé íөõöөë øóóä áèåëíý. Õàðèí õî¸ðäàõü íөõöөë íü (1 − c(1 − ta ) + ζ )(η + δ ) − (ζ + σta )η > 0 (30) áàéõàä, ãóðàâäàõü íü kμ − (ζ + σta )h > 0 (31) áàéõàä òóñ, òóñ áèåëíý. (30) íөõöëèéã ãåîìåòð óòãààð èëýðõèéëáýë 1 − c(1 − ta ) + ζ

η

>

ζ + σt a η +δ

áóþó −

1 − c(1 − ta ) + ζ

η

<−

ζ + σt a η +δ

ãýäãýýñ OYε õàâòãàé äýýðõ IS,BP ìóðóéíóóä áàéðëàëòàé áàйíà. ε

IS

r

BP

Y

k ζ + σt a (31) íөõöөëèéã > áàéäëààð èëýðõèéëáýë OYr õàâòãàé äýýðõ LM,BP h μ

ìóðóéíóóä áàéðëàëòàé áàéíà

67

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

LM BP

Y

.Äүãíýëò. Íýýëòòýé æèæèã ýäèéí çàñàãòàé îðíû õóâüä áèäíèé àâ÷ үçñýí ãóðâàí çàõûí ñòàòèê òөëөâ áàéäëûã èëýðõèéëñýí IS,LM,BP ìóðóéíóóäûí õóâüä ⎧(1 − c(1 − ta ) + ζ )(η + δ ) − (ζ + σta )η > 0 ⎨ ⎩kμ − (ζ + σta )h > 0

(32)

íөõöөë áèëæ áàéâàë ìàêðî ýäèéí çàñàã íü òîãòâîðæèíî. Çàãâàðûí òîîí øèíæèëãýý Ñàíàë áîëãîæ áóé çàãâàðàà áîäèò ýäèéí çàñãèéí òөëөâ áàéäëûã õýð çýðýã èëýðõèéëýõ ÷àäâàðòàéã õàðóóëàõ, ìөí ìàíàé ýäèéí çàñàã òîãòâîðæèõ áóé ýñýõèéã ñóäëàõ çîðèëãîîð çàãâàðûí òýãøèòãýëèéí ïàðàìåòðүүäèéã Ìîíãîë Óëñûí 1993-2001 îíû үçүүëýëòүүäýýð үíýëæ, òîîí øèíæèëãýý õèéâ. Үүíä: Îí

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí, 1995 îíû үíýýð, òýðáóì òөãðөã 505.9 517.6 550.3 563.2 585.7 606.4 625.9 632.5 639.5

Çýýëèéí áîäèò õүү, õóâü

Òөãðөãèéí áîäèò õàíø

45.0 27.3 30.9 33.4 40.5 39.6 30.5 35.3 30.6

0.06 0.16 0.22 0.26 0.41 0.26 0.17 0.19 0.26

Ýõ ñóðâàëæ: Çîõèîã÷ íàðûí ñòàòèñòèê үçүүëýëòүүäýä òóëãóóðëàí õèéñýí òîîöîî Áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöûí өөð÷ëөëòèéí òýãøèòãýëèéí ïàðàìåòðүүäèéí үíýëãýý:

68

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

dY = 103.38 − 0.14 ⋅ Y − 0.49 ⋅ r + 51.42 ⋅ ε dt t − ñòàò (2.67) (−2.25) (−1.06) (1.76) R 2 = 0.62

DW = 3.19 F = 2.2

Çýýëèéí áîäèò õүүãèéí өөð÷ëөëòèéí òýãøèòãýëèéí ïàðàìåòðүүäèéí үíýëãýý: dr = 25.48 + 0.02 ⋅ Y − 1.16 ⋅ r dt t − ñòàò (0.93) (0.57) (−3.49) R 2 = 0.71 DW = 1.3 F = 6.4

Үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû òýãøèòãýëèéí ïàðàìåòðүүäèéí үíýëãýý:

áîäèò

õàíøèéí

өөð÷ëөëòèéí

dε = 0.32 − 0.004 ⋅ r − 0.65 ⋅ ε dt t − ñòàò (1.68) (−0.84) (−2.19) R 2 = 0.53 DW = 1.99 F = 2.89

Äýýðõ үð äүíãүүäýýñ (23) ñèñòåìèéã áè÷âýë ⎧ dY ⎪ dt = 103.38 − 0.14 ⋅ Y − 0.49 ⋅ r + 51.42 ⋅ ε ⎪ ⎪ dr ⎨ = 25.48 + 0.02 ⋅ Y − 1.16 ⋅ r ⎪ dt ⎪ dε ⎪ dt = 0.32 − 0.004 ⋅ r − 0.65 ⋅ ε ⎩

(33)

áîëíî. Áүòýýãäýõүүíèé çàõ çýýëèéí äèíàìèê òýãøèòãýëèéí ïàðàìåòðүүäèéã îíîëûí òýãøèòãýëèéíõòýé õàðüöóóëáàë үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí êîýôôèöèåíòèéí òýìäýã çөðөөòýé áàéíà. ªөðөөð õýëáýë ìàíàé óëñûí ãàäààä õóäàëäààíä ãàäààä õóäàëäààíû íөõöөë íөëөөëөõãүé áàéíà. Ýíý íü ìàíàé óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû áîëîí äîòîîäûí ýäèéí çàñãèéí áүòöèéí îíöëîãòîé õîëáîîòîé áîëîâ óó. Ìөí үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí өөð÷ëөëòөíä äîòîîäûí áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðö íөëөөëөõãүé áàéãàà áà çýýëèéí áîäèò õүүãèéí íөëөө ñөðөã áàéãàà íü ãàäààäûí øóóä õөðөíãө îðóóëàëò æèíõýíý ñîíãîäîã óòãààðàà òîäîðõîéëîãäîõãүé áàéíà. Ñèñòåìýýð òîäîðõîéëîãäîæ áóé үçүүëýëòүүäèéí òýíöâýðò óòãà Y = 721.1,

r = 34.4, ε = 0.28

áàéõààð áàéíà. (33) ñèñòåìèéí òîãòâîðæèëòèéí ìàòðèö ⎛ − 0.14 − 0.49 51.42 ⎞ ⎜ ⎟ − 1.16 0 ⎟ H = ⎜ 0.02 ⎜ 0 − 0.004 − 0.65 ⎟⎠ ⎝

ãýäãýýñ òóõàéí ìàòðèöûí ìөð, òîäîðõîéëîã÷, ãîë ýëåìåíòүүäèéí ãүéöýýã÷ ìèíîðóóäûã îëáîë tr ( H ) = −1.96 < 0, H11 + H 22 + H 33 = 1.017 > 0, det( H ) = −0.116 < 0

69

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ãàð÷, (29) íөõöөë áèåëæ áóé òóë (33) ñèñòåìýýð òîäîðõîéëîãäîæ áóé үçүүëýëòүүä àñèìïòîò òîãòâîðæèõîîð áàéíà. ªөðөөð õýëáýë ìàíàé óëñûí ìàêðî ýäèéí çàñàã òîãòâîðæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýäãýýð үçүүëýëòүүä õýðõýí òîãòâîðæèõèéã (33) ñèñòåìèéí òýãøèòãýëүүäèéã àøèãëàí 2025 îí õүðòýëõ åðөíõèé õàíäëàãûã òîîöîîëæ, үð äүíã ãðàôèê äүðñëýëýýð үçүүëýâ. Үүíä: 750

50

0.30

700

45

0.25

650

40

0.20

600

35

0.15

550

30

0.10

500

0.05

25

95

00

05

10 Y

15 EY

20

25

95

00

05

10 R

15 ER

20

25

95

00

05

10 E

15

20

25

EE

Ýõíèé çóðàãò áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðöûí, äóíäàõ çóðàãò çýýëèéí áîäèò õүүãèéí òүâøíèé, ñүүëèéí çóðàãò үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíøèéí äèíàìèêèéã õàðóóëàâ. Ýäãýýð çóðãààñ õàðàõàä áîäèò áүòýýãäýõүүíèé ãàðö áàéíãà өñ÷ òîãòâîðæèõ áîë, çýýëèéí áîäèò õүү áîëîí âàëþòûí áîäèò õàíø õóãàöààíû ýõýí үåä òîãòâîðãүé õýëáýëçýæ áàéãààä ñүүëðүүãýý àñèìïòîò òîãòâîðæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Äүãíýëò 1.×àíàðûí øèíæèëãýýíýýñ çàãâàðò àâàãäñàí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóáüåêòүүäèéí үíäñýí òөëөâèéã èëýðõèéëñýí ôóíêöүүä áîëîí èëүүäýë ýðýëòèéí òààìàãëàëûí õóâüä (32) íөõöөë õàíãàãäàæ áàéõàä çàãâàðûí ýíäîãåí õóâüñàã÷äûí óòãà àñèìïòîò òîãòâîðæèõ íü õàðàãäàæ áàéíà. 2.Ìàíàé óëñûí ãàäààä õóäàëäààíä õóäàëäààíû íөõöөë áèåëýõãүé áàéíà. ªөðөөð õýëáýë үíäýñíèé âàëþòûí ñîëèëöîîíû áîäèò õàíø ÷àíãàðâàë öýâýð ýêñïîðò áàãàñ÷, ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë èõýññýí, áîäèò äîòîîäûí íèéò áүòýýãäýõүүí áóóðàõ çүé òîãòîë àæèãëàãäàõãүé áàéíà. Ýíý íü ìàíàé îðíû äîòîîäûí ýäèéí çàñãèéí áүòýö, ýêñïîðòûí áүòýýãäýõүүíүүäèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëæ áàéãàà áîëîâ óó. 3.Õàíøèéí өөð÷ëөëòèéã èëýðõèéëñýí äèíàìèê òýãøèòãýëèéí ïàðàìåòðèéí үíýëãýýíýýñ õàðàõàä òүүíèé áîäèò áàéäëûã òàéëáàðëàõ ÷àäâàð äîîãóóð áàéãàà íü âàëþòûí öýâýð ÷өëөөò õàíøèéí òîãòîëöîî áүðýí óòãààðàà үéë÷èëäýããүé, ÿìàð íýãýí õөíäëөíãèéí çîõèöóóëàëò õèéãääýã øèíæòýé áàéíà. Òóõàéëáàë Òөâ áàíê âàëþòûí íөөöөөñөө èíòåðâåíö õèéõ çàìààð âàëþòûí õàíøèíä íөëөөëäөã áàéæ áîëçîøãүé þì. 4.Òîîí øèíæèëãýýíèé åðөíõèé үð äүíãýýñ õàðàõàä ìàíàé óëñûí ìàêðî ýäèéí çàñàã òîãòâîðæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ãýõäýý ýäèéí çàñãèéí үéë

70

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

àæèëëàãààíû çàðèì íýã ìåõàíèçì öýâýð çàõ çýýëèéí óòãààðàà õýðýãæèõãүé ãàæ òîãòîëöîîòîé өâөðìөö íөõöөë áàéäàë òàé áàéõààð áàéíà. Àøèãëàñàí íîì, áүòýýëүүä 1. Ë.Ñ.Òàðàñåâè÷, Â.Ì.Ãàëüïåðèí, Ï.È.Ãðåáåííèêîâ, À.È.Ëåóññêèé. Ìàêðî ýêîíîìèêà. –ÑÏá.:Èçä-âî ÑÏáÃÓÝÔ, 1999.-656ñ. 2. Àëëåí Ð. Ìàòåìàòè÷åñêàÿ ýêîíîìèêà. Ïåð.ñ àíãë. –Ì.: Èçä-âî èíñòðî.ëè., 1963 3. Ñ.Áóäíÿì., Ö.Áàòñүõ. Ìàòåìàòèê ýäèéí çàñàã. -ÓÁ .:ØÓÀ-èéí Ìàòåìàòèêèéí õүðýýëýí, 1994, -468 õóóäàñ 4. Ñ.Áóäíÿì., Ö.Áàòñүõ. Ýäèéí çàñãèéí өñөëò áà õөãæëèéí ìàòåìàòèê çàãâàð, òүүíèé äèíàìèê øèíæèëãýý. –ÓÁ.:ØÓÀ-èéí Ìàòåìàòèêèéí õүðýýëýí, Ïðåïðèíò, 1995

71

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

. ҮНИЙН СТАТИСТИКИЙН ҮҮРЭГ РОЛЬ Б.Сарангэрэл, Ц.Тэгшжаргал Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà ãýäýã íü íèéãìèéí ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûã çîõèîí áàéãóóëàõ íýãýí àðãà õýëáýð þì. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí үåä үíý íü ýðýëò íèéëүүëýëòèéí õàðüöààãààð çîõèöóóëàãäàæ áàéäàã. Çàõ çýýëèéí өөð÷ëөëòèéí íөõöөëä õýðýãëýã÷èä өөðñäèéí çàðëàãàà áàéíãà өөð÷èëæ áàéäãààñ ãàäíà õүí àìûí çàðèì áàðàà, үéë÷èëãýýíèé õýðýãëýýíèé áүòöýä ÷óõàë өөð÷ëөëòүүä îðäîã. Yíèéí äèíàìèê, òүâøèí òүүíèé òөðөë àíãèéí õîîðîíäûí õàðüöàà íü óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, үéëäâýð àæ àõóéí íýãæèéí áүòýýãäýõүүí áîëîí àøèãò àæèëëàãàà, àðä òүìíèé àìüäðàëä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íөëөөëөë үçүүëäýã þì. Ýäãýýð өөð÷ëөëò, íөëөөëëèéã үíèéí ñòàòèñòèê íàðèéâ÷ëàí ñóäàëäàã. Yíèéí òүâøíèé өөð÷ëөëòèéã õýìæèõýä õýðýãëýýíèé үíèéí åðөíõèé èíäåêñèéã àøèãëàäàã Ýíý èíäåêñ íü õүí àìûí àìüäðàëûí өðòãèéí өөð÷ëөëòèéã ñóäëàõ, óëñûí áîëîí õóâèéí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæүүä àæèëëàãñäûíõàà öàëèí õөëñèéã үíèéí өñөëòòýé óÿëäóóëàí òîãòîîõ, òýòãýâýð, òýòãýìæèä çîõèöóóëàëò õèéõ, èíôëÿöûí òүâøíèé өөð÷ëөëòèéã òîîöîõ, çýýëèéí õýìæýý áîëîí çýýëèéí õүүã èíôëÿöûí òүâøèíòýé óÿëäóóëàí òîãòîîõ òүүí÷ëýí үíäýñíèé òîîöîîíû çàðèì үçүүëýëòүүäèéã çýðýãöүүëýõ үíýýð үíýëýõýä àøèãëàäàã. Èíôëÿöè íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õàìãèéí ÷óõàë үçүүëýëòүүäèéí íýã þì. Èíôëÿö өñëөө ãýäãèéã áàðààíû үíý өñëөө ãýæ îéëãîæ áîëîõãүé. Èíôëÿö ÿâàãäàíà ãýäýã íü áүõ үíүүä өñ÷ áàéíà ãýñýí үã õàðààõàí áèø þì. Çàðèì үíý өñ÷ áàéõàä çàðèì íü áóóð÷ áàéäàã. Yíèéí èíäåêñèéã òîîöîõäîî áүõ áàðàà үéë÷èëãýýíèé үíèéã áóñ, өðãөí õýðýãëýãääýã áàðàà, үéë÷èëãýýíèé үíý òàðèôûã òүүâýðëýí îðóóëäàã. Yíäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð íü Õýðýãëýýíèé Yíèéí Èíäåêñèéã òîîöîõäîî 239 íýð òөðëèéí áàðàà, үéë÷èëãýýíèé үíèéí өөð÷ëөëòèéã àâ÷ ñóäàëäàã. Үíèéí ñóäàëãààãààð äàðààõ үíäñýí çîðèëòóóäûã øèéääýã.

72

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

• • • •

Áàðàà íýã áүðèéí áîëîí áàðààíû áүëýã áүðèéí үíèéí äèíàìèê òүâøèíã áàéíãà àæèãëàí ñóäëàõ Áàðààíû äóíäàæ үíèéã òîîöîîëîõ Áàðàà áîëîí òүүíèé áүëãèéí үíèéí õîîðîíäûí õàðüöàà óÿëäààã ñóäëàõ Áүòýýãäýõүүíèéã çýðýãöүүëýõ үíýýð òîîöîí, үíèéí áîëîí áèåò õýìæýýíèé èíäåêñèéã òîîöîõ

Äýëõèéí õýìæýýíèé ýäèéí çàñãèéí áүòöýä ãàðñàí õî¸ð òîìîîõîí өөð÷ëөëòөөñ áîëæ XX çóóíûã èíôëÿöèéí çóóí ãýæ íýðëýäýã. Òýð өөð÷ëөëòèéí íýã íü øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãèéí äýâøëèéã äàãàëäàí èõýíõ îðîíä çàõ çýýëèéí ÷өëөөò өðñөëäөөí õóìèãäàæ îëèãîïîëü áүòýö çîíõèëîõ áîëñîí, õî¸ðäàõü íü үíýò ìåòàë ìөíãөíèé үүðýã ãүéöýòãýõýý áîëüæ ñàíõүү ìөíãө çýýëèéí òîãòîëöîî үíäñýýðýý өөð÷ëөãäñөí ÿâäàë þì. Ìөíãөíèé íèéëүүëýëò òүүíèé èëүүäýë õîìñäîëîîñ øàëòãààëàõãүéãýýð, íèéãìèéí õýìæýýãýýð õөäөëìөðèéí áүòýýìæ өөð÷ëөãäөõ, íèéãìèéí үéëäâýðëýëèéí áүòýö øèíý÷ëýãäýõ, çàõ çýýë ìîíîïîëü÷ëîãäîõ ãàäààä õóäàëäààíû íөõöөë áàéäàë өөð÷ëөãäөõ çýðýã îëîí øàëòãààíû óëìààñ áàðààíû үíý, үéë÷èëãýýíèé òàðèô åðөíõèéäөө өñөõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéíà. ×өëөөò çàõ çýýëèéí үåä үíèéí өñөëò íü íèéëүүëýëòèéã өäөөæ, ýðýëò íèéëүүëýëòèéí õàðüöààãààð үíèéí òүâøèí өөð÷ëөãäөæ áàéäàã. Ýíý үíèéí õýëáýëçëýëèéã èíôëÿöè ãýæ àâ÷ үçýæ áîëîõãүé. Áàéãàëèéí ãàìøãààñ áîëæ òîäîðõîé áàðààíû үíý өñөõ, ýñâýë үíèéí óëèðëûí ÷àíàðòàé õýëáýëçëýëèéã èíôëÿöààñ øàëòãààëñàí үíèéí өñөëò ãýæ үçäýããүé. Õàðèí íèéãìèéí õýìæýýãýýð íөõөí үéëäâýðëýëèéí òýíöâýð àëäàãäàí íèéãìèéí íèéò ýðýëò, íèéò íèéëүүëýëòýýñ äàâæ, çîíõèëîõ áàðààíû үíý, үéë÷èëãýýíèé òàðèôûí åðөíõèé òүâøèí өñâөë òүүíèéã èíôëÿöè ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî. Ãýõäýý çàðèì òîäîðõîé íýðèéí áàðààíû çàõ çýýëèéí òýíöâýð àëäàãäàõ ÿâäàë íü óëñ îðîí, áүñ íóòàã, òүүãýýð÷ áàðàõãүé äýëõèéí õýìæýýíä ýäèéí çàñãèéí åðөíõèé òýíöâýðèéã ýâäýõýä õүðãýäýã áàéíà. Ýíäýýñ үíäýñëýí èíôëÿöààñ øàëòãààëñàí үíèéí өñөëòèéã äàðààõ áàéäëààð äүãíýæ áîëíî. 1. Òөðèéí áóðóó áîäëîãî íü èíôëÿöèéã өäөөã÷èéí үүðýã ãүéöýòãýíý. 2. ×өëөөò өðñөëäөөíò çàõ çýýëèéí ýðèí äóóñ÷, ìîíîïîëü÷ëîë íýã óëñûí õүðýýíýýñ õàëüæ, çàðèì үåä óëñ òөðòýé ñүëáýëäýõ áîëñîí ÿâäàë íü íèéëүүëýëòèéã çîõèîìëîîð õÿçãààðëàí, үíèéã õÿíàëòàíä îðóóëæ, çàõ çýýëä íî¸ðõëîî õàäãàëàõûí òóëä õèéìýë õîìñäîë үүñãýí íèéãìèéí íèéò ýðýëò íèéò íèéëүүëýëòèéí òýíöâýðèéã àëäàãäóóëàõàä õүðãýäýã. ªөðөөð õýëáýë çàõ çýýëèéí õөãæèë èíôëÿöèéã өäөөã÷ áîëîõ òîõèîëäîë áàéäàã. 3. Óëñ îðíóóäûí ýäèéí çàñàã óëàì áүð íýýëòòýé áîëæ, õàðèëöàí õàìààðàë íü íÿãòðàõûí õèðýýð èíôëÿöè èìïîðòëîãäîõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Ýíý íü àëü íýã îðíû үíäýñíèé ìөíãөí òýìäýãò òîãòâîðòîé ìýò áàéëàà ÷ ãýñýí èìïîðòîîð àâ÷ áàéãàà áàðààíû үíèéí 73

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

õýëáýëçëýëýýñ õàìààðàí áàðààíû үíý õөäëөõ òîõèîëäîë áàéíãà ãàðäàã. Yíèéí èéì õөäөëãөөí ãàçàð àâàõûí õèðýýð òóõàéí îðíû ìөíãөí òýìäýãòèéí õàíø çàéëøãүé õөäөëæ áàéäàã. Yíèéí өñөëòèéí ýäãýýð õү÷èí çүéëýýñ ãàäíà “èíôëÿöèéí õүëýýëò”-ýýñ øàëòãààëñàí үíèéí өñөëò áàéäàã. Áàðààíû үíý, үéë÷èëãýýíèé òàðèô үðãýëæëýí өñөõ òîõèîëäîëä õүìүүñ үíý õÿìäàðíà, òîãòâîðæèíî ãýæ èòãýõãүéãýýñ áîëæ õýðýãöýýíýýñýý èëүү áàðàà õóäàëäàí àâ÷ íөөöëөõ òîõèîëäîë ãàðäàã. Èíãýñíýýð õàäãàëàìæèíä áàéñàí ìөíãө ãүéëãýýíä ãàð÷ ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéã íýìýãäүүëýõèéí çýðýãöýý àðèëæààíû áàíêíû çýýëèéí ýõ үүñâýðèéã õîìñäîëä îðóóëæ, íèéëүүëýëòèéã íýìýãäүүëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàäàã. “Èíôëÿöèéí õүëýýëò”-ýýñ øàëòãààëñàí үíèéí èéì өñөëò íü 1990-ýýä îíîîñ õîéø øèëæèëòèéí ýäèéí çàñãèéí îðíóóäàä үçýãäëèéí øèíæòýé áàéâ. Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà çүãøèð÷ ýäèéí çàñàã òîãòâîðæèõûí õèðýýð èíôëÿöèéí ýíý õү÷èí çүéëèéí үéë÷ëýë ààæìààð áàãàñíà. Èíôëÿöè íü ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûí áàéíãûí õү÷èí çүéë áîëæ, ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû åðөíõèé òîãòîëöîîíä èõýýõýí òөâөã ó÷ðóóëäàã. Èíôëÿöèéí òүâøèí òүүíèé íөëөөëëèéí õýìæýýíýýñ áүõýë íèéãýì áîëîí ýäèéí çàñàã øàëòãààëäàã. Èõýíõ ýäèéí çàñàã÷èä ìөíãөíèé íèéëүүëýëò íü үíèéí òүâøèí, íýðëýñýí öàëèíãèéí òүâøèí çýðýã íýðëýñýí õү÷èí çүéëүүäýä óðò õóãàöààíû òóðø íөëөөëäөã ó÷ðààñ ìөíãөíèé áîäëîãûí ãîë çîðèëò íü íýðëýñýí õү÷èí çүéë áàéõ íü çүéòýé ãýæ үçäýã. ªөðөөð õýëáýë ìөíãөíèé өñөëò íü үíèéí өñөëòòýé áàéíãà õîëáîîòîé áàéäàã íü òîäîðõîé ó÷ðààñ ìөíãөíèé íèéëүүëýëò íü өñ÷ áàéãàà òîõèîëäîëä үíèéí òүâøíèé өñөëòèéí õүëýýëò áèé áîëæ, áîãèíî õóãàöààíä áèø þìàà ãýõýä óðò õóãàöààíä үíèéí òүâøèí өñөõ íü ãàðöààãүé áàéäàã ãýæ үçäýã. Òèéì ó÷ðààñ áîäëîãî òîäîðõîéëîã÷èä íü ýäèéí çàñãèéí өñөëò, үíèéã õÿçãààðëàõ, ãàäààä õóäàëäààíû òýíöâýðæèëòèéã õàíãàõ, àæèëãүéäëèéã áóóðóóëàõ, òөñâèéí òýíöëèéã òîãòâîðæóóëàõàä äýìæëýã үçүүëýõ çýðýã îëîí çîðèëòûã ìөíãөíèé áîäëîãîîð äàìæóóëàí íýãýí çýðýã õýðýãæүүëýõ ãýæ îðîëäñîíîîñ ìөíãөíèé íèéëүүëýëòèéã õÿíàæ ÷àäàæ áàéâàë үíèéí òүâøíèé өñөëòèéã õÿíàæ, áîäëîãûí õóâüä òîäîðõîé үð äүíä õүðýõ áîëîëöîîòîé áîëîõ þì. Åðөíõèéäөө áîäëîãûí ãîë ãîë çîðèëòóóä õîîðîíäîî çөð÷èëòýé áàéæ, áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä áàéíãà ñîíãîëò õèéõ øààðäëàãà ãàðäàã òóë èíôëÿöûã ãîë çîðèëãîî áîëãîí òîäîðõîéëñíîîð áîäëîãûí ñîíãîëòóóäûã ãîë çîðèëò äýýðýý òөâëөðүүëýõ áîëîìæòîé þì. Èíôëÿöèéí òүâøèíã ãîë çîðèëãîî áîëãîí çàðëàñíààð õүìүүñèéí õүëýýëòýíä ýåðýãýýð íөëөөëөí áàíêèíä èòãýõ èòãýëèéã ñàéæðóóëàõàä ÷óõàë íөëөөòýé ãýæ үçäýã. Yíèéí æèëèéí өñөëòèéí õóðäûã õàðãàëçàí èíôëÿöèéã ìөëõөө, õү÷òýé, õýò(ãèïåð) ãýñýí ãóðâàí òөðөëä õóâààäàã. Yíý òàðèô æèëä åðөíõèé äүíãýýðýý 20-èîñ õýòðýõãүé, äóíäæààð 10 îð÷èì áóþó òүүíýýñ àðàé áàãà өñ÷ áàéâàë ìөëõөө èíôëÿöè ãýäýã. Yíèéí æèëèéí äóíäàæ өñөëò 20-200 õóâüä áàéâàë òүүíèéã õү÷òýé èíôëÿöè ãýíý. Yíèéí өñөëò æèëäýý 200 õóâèàñ äýýø ãàðâàë òүүíèéã õýò (ãèïåð) èíôëÿöè ãýíý.

74

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Ìàíàé îðíû õóâüä ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ýõíèé æèëүүäýä èíôëÿöèéí òүâøèí өíäөð áàéëàà. Æèëèéí èíôëÿöè 1992 îíä 325 õóâüä õүðñýí íü õàìãèéí өíäөð òүâøèí áàéñàí áөãөөä òүүíèéã õýò èíôëÿöè, 1993 îíä 183 õóâüä õүðñíèéã õү÷òýé èíôëÿöè ãýæ õýëæ áîëíî. Ìîíãîë óëñûí õóâüä òóõàéí үåä èíôëÿöèéí өíäөð өñөëòөíä íèéëүүëýëòèéí øîêîîð äàìæóóëàí үéëäâýðëýëòèéí óíàëò çîõèõ íөëөө үçүүëñýí. Õóó÷èí ÇÕÓ áîëîí ÝÇÕÒÇ çàäàðñíààð Ìîíãîë óëñûí үéëäâýðëýëèéí òîíîã òөõөөðөìæ, ìàòåðèàëûí íèéëүүëýëò үíäñýíäýý çîãñîæ, íèéëүүëýëòèéí ìýäðýìæèéã áàãàñãàæ ýðýëòèéã íýìýãäүүëñýí. Ýíý íü Ìîíãîë îðíû õóâüä èíôëÿöèéã õөөðөãäөõ, үéëäâýðëýëèéí ñýðãýëòèéã óäààøðóóëàõ ãîë øàëòãààí áîëñîí. Áàðóóíû ýäèéí çàñàãò èíôëÿöèéã, үéëäâýðëýëèéã ñýðãýýõ íýã õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàäàã òîõèîëäëóóä áàéäàã áîëîâ÷ Ìîíãîëûí íөõöөëä ýíýõүү àðãà òýð áîëãîí òîõèðäîããүé þì. Õàðèí ìîíãîëûí íөõöөëä èíôëÿöèéí өñөëò íü çàñãèéí ãàçàð, óëñûí үéëäâýð àæ àõóéí ãàçðóóä áîëîí áàíêíû ñàëáàðûí õîîðîíä òîãòñîí өìíөõ үåèéí õàðèëöààíààñ үүäýëòýé þì. Òóõàéëáàë үëñûí òөñâèéí îðëîãî, çàðëàãà íü óëñûí үéëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäòàé íÿãò óÿëäààòàé áàéõûí çýðýãöýý үíèéã äýýðýýñ íü õÿíàõ òîãòîëöîîòîé áàéâ. Áàðóóíû ýäèéí çàñàãò çîíõèëäîã òàòâàðûí îðëîãî (îðëîãî, õóäàëäààíû, íýìýãäñýí өðòãèéí çýðýã) íü òөëөâëөãөөò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíû үåä òөäèéëөí үүðýã à÷ õîëáîãäîëãүé áàéäàã. Íөãөө òàëààñ óëñûí õөðөíãө îðóóëàëò òөñâөөñ ñàíõүүæүүëýãääýã áàéâ. Áàíêíû òîãòîëöîî íü çýýëèéã ÿìàð íýãýí ýðñäýëèéí áîëîí áóñàä òîîöîî ñóäàëãààãүé, çөâõөí îëãîõ үүðãèéã ë ãүéöýòãýæ èðæýý. Øèëæèëòèéí ýõíèé үåä ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãààíû õýëáýð өөð÷ëөãäñíөөñ ãàäíà òàòâàðûí òîãòîëöîî øèíý÷ëýãäñýíýýð óëñûí òөñөâò çàðèì õүíäðýë үүññýí. Øèëæèëòèéí ýõíèé үåä áàíêíû õóó÷èí ìåõàíèçì үéë÷èëñýí õýâýýð áàéñàí ó÷èð óëñûí үéëäâýð àæ àõóéí ãàçàðò ÿìàð íýãýí ñóäàëãààãүé èõ õýìæýýíèé çýýëèéã îëãîâ. Ìөí өì÷ õóâü÷ëàëûã óäààøðóóëñàí ÿâäàë ÷ èíôëÿöèéã өñãөõ íýã үíäýñ áîëæ áàéñàí þì.. 1991 îíû 1-ð ñàðä үíèéã 2 äàõèí íýìýãäүүëñýí ÿâäàë Ìîíãîëûí áàðàà, áүòýýãäýõүүíèé үíèéã äýëõèéí çàõ çýýëèéí үíèéí òүâøèíòýé îéðòóóëàõàä ÷èãëýãäñýí àëõàì áàéñàí áîëîâ÷ èíôëÿöèéã õөөðөãäөõ íýã үíäýñ áîëæ áàéñàí. Ìөí äàðàà÷èéí îíóóäàä õèéãäñýí çàðèì áàðàà, үéë÷èëãýýíèé үíèéã ÷өëөөëөõ үéë ÿâö íü ÷ èíôëÿöèéã íýìýãäүүëýõýä çîõèõ үð äàãàâàð үçүүëñýí þì. 1990-ýýä îíû ýõýýð èíôëÿöèéí өñөëò íü Ì1, Ì2-ûí өñөëòөөñ íèëýýä өíäөð áàéâ. 1992 îíä èíôëÿöè 325 õóâüä õүð÷ áàéõàä Ì1 çөâõөí 4.3 õóâü, Ì2 31.6 õóâèàð òóñ òóñ íýìýãäñýí áàéíà. Õàðèí 1993 îíä èíôëÿöè 183 õóâü áîëîí áóóðàõàä Ì1, Ì2 –ûí õýìæýý 143 õóâü, 228 õóâèàð òóñ òóñ өñөâ. Ýíý íü үíèéí ëèáåðàë÷ëàë, үíèéí өñөëò áà ìөíãөíèé íèéëүүëýëòýíä õýðõýí íөëөөëñíèéã òîäîðõîé õàðóóëæ áàéíà. Ýêñïîðòûí õýäõýí íýð òөðëèéí áүòýýãäýõүүíýýñ õàìààðàëòàé íýýëòòýé ýäèéí çàñàãòàé Ìîíãîë øèã æèæèã îðíû õóâüä âàëþòûí õàíøíû òàëààðõ áàðèìòëàõ áîäëîãî íü íèëýýí ÷óõàë þì. 1993 îíä âàëþòûí õàíøèéã ÷өëөөëñөí íü ìөíãөíèé õàíø óíàõàä òîäîðõîé õýìæýýãýýð íөëөөëñөí áîëîâ÷ õàð çàõ 75

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

áîëîí àëáàí õàíøèéã íèëýýí îéðòóóëñàí àðãà õýìæýý áîëñîí áàéíà. Íөãөө òàëààñ ýíý àëõàì íü èíôëÿöûã õÿíàõ íýã ìåõàíèçì áîëñîí. Ìîíãîë áàíêíû ñóäàëãààãààð õàíøíû өөð÷ëөëò íü үíèéí òүâøèíä øóóä òóñãàëàà îëæ áàéäàã áà 1992-2000 îíû òөãðөã, àì. äîëëàðûí õàíøíû өөð÷ëөëò áîëîí æèëèéí èíôëÿöèéí õîîðîíäîõ êîððåëÿöèéí õàìààðàë íü ìàø өíäөð ãýñýí òîîöîîã õèéñýí áàéíà. ªðãөí õýðýãëýýíèé èõýíõ áàðààãàà ãàäíààñ èìïîðòîîð àâäàã ìàíàé îðíû õóâüä èìïîðòûí áàðààíû үíý íü ìàíàé óëñûí èíôëÿöèä ìөí ìýäýãäýõүéö õýìæýýãýýð íөëөөëäөã áà õóäàëäààíû òүíøүүäèéí èíôëÿöè 1 ïóíêòýýð íýìýãäýõýä ìîíãîëûí èíôëÿöè 0.89 íýãæýýð өñíө ãýñýí òîîöîîã ìîíãîë áàíêíû ñóäëàà÷èä õèéñýí áàéíà. 90-ýýä îíû ñүүë үåýñ ìөíãөíèé íèéëүүëýëò, õөðөíãө îðóóëàëòûã õÿçãààðëàæ, õàäãàëàìæèéí áîãèíî çýýëèéí õүүã өíäөð òүâøèíä áàðèõ çýðãýýð ìөíãөíèé õàòóó áîäëîãî ÿâóóëñíû äүíä èíôëÿöè ààæìààð áóóð÷, ýäèéí çàñàã ñýðãýæ ýõýëæ áàéíà. Èíôëÿöèéí òүâøèí òóõàéí æèëèéí ñàð ñàðààð íèëýýä ÿëãààòàé áàéãàà íü íèéëүүëýëòèéí óëèðëûí ÷àíàðòàé õýëáýëçýë, õýðýãëýýíèé ñàãñàíä ñîíãîñîí áàðàà үéë÷èëãýýíèé õóâèéí æèíãýýð òàéëáàðëàãäàíà. 2002 îíä èíôëÿöèéí æèëèéí äóíäàæ өñөëò 1.6 îð÷èì õóâüòàé áàéëàà. Ñүүëèéí æèëүүäýä èíôëÿöè òîãòâîðæèõ õàíäëàãàòàé áîëñíîîð áàíêíû ñàëáàðûí үéë àæèëëàãàà èäýâõæèæ, çýýë õàäãàëàìæèéí õýìæýý èëò өñ÷, áàíê áóñ ñàíõүүãèéí áàéãóóëëàãóóä îëíîîð áèé áîëæ áàéíà. Õүìүүñèéí áàíêèíä èòãýõ èòãýë íü òýäíèé ýäèéí çàñãèéí öààøäûí õàíäëàãûí òàëààðõ õүëýýëòòýé õîëáîîòîé áàéäàã. Áàíêíû ñàëáàðûí үéë àæèëëàãàà òîãòâîðæèõèéí õýðýýð èðãýä, áèçíåñ ýðõëýã÷äèéí áàíêèíä èòãýõ èòãýë áèé áîëæ, èõ õýìæýýíèé ìөíãө, õàðèëöàõ, õàäãàëàìæèéí õýëáýðýýð áàíê ðóó îðæ, òýð õýìæýýãýýð õóâü õүìүүñèéí áèçíåñ ýðõëýõýä íü çýýë îëãîæ, үéëäâýð, àæ àõóéí ãàçðóóäàä õөðөíãө îðóóëàëò õèéãäýõ áîëñîí çýðýã íü äîòîîäûí õóðèìòëàëûã áèé áîëãîæ, ýäèéí çàñãèéí ñýðãýëòýä íөëөөëæ áàéíà.

76

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ÕҮН АМЫН АМЬЖИРГААНЫ ТҮВШИН БА ЯДУУРЛЫН СТАТИСТИК Ю.Туул Àëü ÷ õөãæèíãүé íèéãìèéí ýöñèéí çîðèëãî áîë õүí амаа óðò óäààí íàñëóóëæ, òýäíèé ýðүүë ýíõ, òàâòàé, õàíãàëóóí àìüäðàõ íөõöëèéã áүðäүүëýõ ÿâäàë þì. Ýíý çîðèëãîíä õүðýõ áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ, òүүíèéã íèéãýì õýðõýí õýðýãæүүëæ áàéãààã ñóäëàõ, äүãíýæ õýëýëöýõèéí òóëä õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøíèé өөð÷ëөëò, õàíäëàãàт àíàëèç õèéõ ÿâäàë ÷óõàë. Õүí àìûí àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíã èëýðõèéëýõ үçүүëýëòүүäèéí ñòàòèñòèê øèíæ òýìäãèéí à÷ õîëáîãäëîîñ õàìààð÷ àìüæèðãààíû òүâøèí, òүүíèé àíãèëëûí àñóóäàë íü өíөөã õүðòýë ýðäýìòäèéí äóíä ìàðãàëäààíû õàëóóí öýã õýâýýð áàéãàà ó÷èð ýäèéí çàñãèéí ñóðàõ áè÷èã, ýðäýìòýä, ñóäëàà÷äûí áүòýýëүүäýä òîãòñîí íýãäñýí òîäîðõîéëîëò îäîîãîîð áàéõãүé áàéíà. Гэхдээ хүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèíã òîäîðõîéëîõ òàëààð äýëõèé íèéòýä õàìãèéí өðãөí òàðõñàí àðãà áîë õýðýãëýýíèé óõààëàã, çîõèñòîé õýìæýýíä õүí àìûí òîäîðõîé õýñýãò íýí øààðäëàãàòàé ìàòåðèàëëàã áîëîí үéë÷èëãýýíèé õýðýãëýýг òîäîðõîé õýìæýýãýýð òîîöîõ àñóóäàë þì. Энд:

Ìàòåðèàëëàã õýðýãëýýнд: õүíñíèé áүòýýãäýõүүí, õóâöàñ, ãóòàë, ñóóö, àõóéí áîëîí ñî¸ëûí çүéëñèéí õýðýãëýýã õàìðóóëíà. Үéë÷èëãýý: àõóéí áîëîí ñî¸ë, áîëîâñðîë, ýðүүë ìýíä, òýýâýð, õîëáîî, îðîí ñóóöíû ã,ì õүí àìûí өäөð òóòìûí øààðäëàãàòàé үéë÷èëãýýã õàìðóóëíà. ªðõèéí ãèøүүäèéí òîäîðõîé õóãàöààíä õýðýãëýñýí ìàòåðèàëëàã çүéëñ, хүртсэн үéë÷èëãýýíèé ìөíãөí äүíãийн èëýðõèéëýëèéã àìüäðàëûí өðòөã ãýíý. ªөðөөð õýëáýë, “õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèí” íü àìüäðàëûí íөõöөë, àæèë ýðõëýëò, àõóé, ýðүүë ìýíä, áîëîâñðîë, õүðýýëýí áàéãàà áàéãàëü îð÷èí ã,ì олон àñóóäëûã өөðòөө àãóóëж байна.

77

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Õүí àìûí àìüæèðãààã 4 òүâøèíä àíãèëàí үçýæ áîëíî. 1. Õàíãàëòòàé (õүíèéã áүõ òàëààð íü õөãæүүëýõийн тулд áàÿëàãààñ õүðòýõ хэмжээ) 2. Áîëîìæèéí (øèíæëýõ óõààíû үíäýñëýëòýéãýýð õүíий áèå, îþóí óõààíûг õөãæүүëýõэд шаардлагатай óõààëàã õýðýãëýýíèé хэмжээ) 3. ßäóó (зөвхөн õөäөëìөðèéí ÷àäâàðûã õàíãàõ õýðýãëýýíèé õýìæýý) 4. Íýí ÿäóó (õүíèé àìüäðàõ ÷àäâàðûã õàäãàëàõ õýìæýýíä буюу ýðүүë ìýíäèéí õóâüä õàìãèéí äîîä òүâøèíä áàéõ õýðýãëýý) Орчин үед хүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèí нь нэг талаас íèéãìèéí õөãæëèéí нөãөө òàëààð àðä òүìíèé аж байдлын äýâøëèéí øàëãóóð болж байна. Иймээс “Õүí” òөâòýé íèéãэì, зàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí үåä “õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèí”-гтйн үзүүлэлт íü õàìãèéí ãîë à÷ õîëáîãäîëòîé øàëãóóð үзүүлэлт áîëæ áàéíà. Õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèí íü өөðòөө õүí àìûí îðëîãî, òýäíèé íèéãìèéí õàíãàìæ, õýðýãëýý, ìàòåðèàëëàã õýðýãöýý, үéë÷èëãýý, àìüäðàõ íөõöөë, ÷өëөөò öàã ãýõ ìýò өðãөí óòãûã àãóóëäàã. Õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèíã ñóäëàõ үíäñýí 3 àñïåêò áàéæ áîëîõ þì. 1. Нèéò õүí àìûí 2. Нèéãìèéí òîäîðõîé áүëãèéí 3. Яíç áүðèéí õýìæýýíèé îðëîãî áүõèé өðõүүдèéí Ñòàòèñòèêèéí үçүүëýëòèéí ñèñòåìèéí òóñëàìæòàéãààð ë õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøíèéã öîãöîëáîðîîð àâ÷ ñóäëàíà. Сүүëèéí æèëүүäýä эðäýìòýä хүн амын амьжиргааны түвшний талаар áүòöèéí õóâüä ÿëãààòàé үçүүëýëòèéí õýä õýäýí ñèñòåìүүäèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Ýíý äóíäààñ îð÷èí үåèéí øààðäëàãûã òîäîðõîé õýìæýýíä õàíãàõ үзүүлэлтийн ñèñòåìèéã óëñ îðîí áүð өөðèéí îíöëîãийг тусган áүðäүүëæ õýðýãëýæ áàéíà. Ãýõäýý олон улсын статистикийн аргачлал зааврын хүрээнд энэхүү үçүүëýëòèéí åðөíõèé ñèñòåì íü àëü ÷ óëñûí õóâüä íýãäñýí àðãà÷ëàë, òîäîðõîéëîëòòîé áàéíà. Манай улс дараахи үзүүлэлтийн системийг хэрэглэж байна. Үүнд: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Ìөíãөí îðëîãî (íýã õүíä /өрхөд íîãäîõ ñàðûí îðëîãî) Нийт îðëîãî (íýã õүíä /өрхөд íîãäîõ ñàðûí îðëîãî) Ìөíãөí зардал (íýã õүíä /өрхөд íîãäîõ ñàðûí îðëîãî) Нийт зардал (íýã õүíä /өрхөд íîãäîõ ñàðûí îðëîãî) Ñàðûí äóíäàæ íýðëýñýí öàëèí, õөëñ Òýòãýâðèéí ñàðûí äóíäàæ õýìæýý Àìüæèðãààíû äîîä òүâøèí (íýã õүíä íîãäîõ ñàðûí äóíäàæ) Àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé õүí àìûí ýçëýõ õóâèéí æèí, %

78

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

9. Жишсэн нэг хүнд сард ногдох хүнсний зарим бүтээгдэхүүний дундаж хэрэглээ 10. Жишсэн нэг хүний хоногт хэрэглэсэн хүнсний зүйлийн илчлэг, 11, Хамгийн бага орлоготой хүн амын 10 хувь болон хамгийн өндөр орлоготой хүн амын 10 хувийн хоорондын харьцаа Æèøýýëáýë: Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ 1992 îíä үçүүëýëòèéí ñèñòåìýý áîëîâñðóóëæ Óëñûí Äóìààð õýëýëöүүëñýí áàéíà. Îðîñ óëñûí õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøíèé íèéãýì ýäèéí çàñãèéí үíäñýí үçүүëýëòèéí ñèñòåì íü 39 үçүүëýëòèéã áàãòààñàí 7 áүëãýýñ áүðääýã. Үүíä: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Ìөíãөí îðëîãî (íýã õүíä íîãäîõ ñàðûí îðëîãî) Áîäèò ìөíãөí îðëîãûí õýìæýý (өìíөõ îíîîñ) Сàðûí äóíäàæ íýðëýñýí öàëèí, õөëñ Òýòãýâðèéí ñàðûí äóíäàæ õýìæýý Àìüæèðãààíû äîîä òүâøèí (íýã õүíä íîãäîõ ñàðûí äóíäàæ) Àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé õүí àìûí ýçëýõ õóâèéí æèí, % 7. Àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé õүí àìûí (áүëãèéí): a. íýã õүíä íîãäîõ ìөíãөí îðëîãûí õýìæýý b. ñàðûí äóíäàæ öàëèí, øàãíàë c. ñàðûí äóíäàæ òýòãýâýð 8, Ôîíäûí êîýôôèöèåíò, (õàìãèéí өíäөð ìөíãөí îðëîãî áүõèé õүí àìûí 10 õóâü, áîëîí õàìãèéí áàãà ìөíãөí îðëîãîòîé õүí àìûí 10 õóâèéí õîîðîíäûí õàðüöàà, óäàà). Үçүүëýëòèéí ýíý ñèñòåì íü íèéãìèéí õàðüöààíû өөð÷ëөëòөөñ õàìààð÷ өөð÷ëөãäөíө. Õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøíèé үíäñýí үçүүëýëòүүä íü íèéãìèéí õөãæëèéí ÿëàíãóÿà òîäîðõîé áүëãèéí ÷óõàë øèíæүүäèéã èëýðõèéëýõèéí çýðýãöýý òүүíèé ñîíãîäîã øàëãóóð áîëæ улмаар íèéãìèéí ñòàòèñòèêèéí ÷óõàë áîäëîãóóäûí íýã áîëíî. Хүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøíèé үíäñýí үçүүëýëòèéí íýãäñýí ñèñòåìèéã одоогоор áүðýí áүðäүүëýýãүé, ýíý àæëûã öààøèä үðãýëæëүүëýí õèéãäýæ áàéíà гэж ÍҮÁ-ûí øèíæýý÷, çөâëөõүүä үзэж байна. Харин энэ чиглэлээр өнөөгийн түвшинд хүрсэн нэг амжилт бол ÍҮÁÕÕ-èéí ìýðãýæèëòýíãүүäèéí áîëîâñðóóëñàí Õүíèé Õөãæëèéí ×àäàâõèéí Èíäåêñ (ХХЧИ) áóþó õүíèé õөãæëèéí èíäåêñ (ХХИ) þì. ÕÕИ áîë àìüæèðãààíû ÷óõàë õүðýýã èëýðõèéëñýí 3 үçүүëýëòýýñ áүðäñýí áүòöèéí èíäåêñ áîëíî. Ýíä: 1. äóíäàæ íàñëàëòûí õүëýýãäýæ áàéãàà òүâøèí 2. áîëîâñðîëûí õүðñýí òүâøèí 3. íýã õүíä íîãäîõ ÄÍÁ 79

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ÕÕÈ íü äýýð íýðëýñýí 3 үçүүëýëòèéí èíäåêñèéí àðèôìåòèê äóíäæààð òîäîðõîéëîãääîã. Ýíýõүү үçүүëýëò áүðèéí èíäåêñèéã äàðààõü òîìü¸îãîîð òîîöíî. Xôàêò-Õìèí I= ⎯⎯⎯⎯⎯

(1.1)

Õ ìàõ-Õ ìèí Ýíä Õìèí, Õìàõ—áîäèò õàìãèéí áàãà áîëîí èõ óòãóóä, Õ ôàêò. –I үçүүëýëòèéí õîëáîãäîõ óòãà. (ж: Монгол улс: 2002 онд 63,5 нас) Äóíäàæ íàñëàëòûí õүëýýãäýæ áàéãàà ãүéöýòãýëèéí èíäåêñ (I1): õàìãèéí áàãà óòãûã 25 æèë áóþó íàñ, õàìãèéí èõ óòãà íü 85 íàñààð àâüÿ. Õ1- 25

I1= ⎯⎯⎯⎯⎯

(1.2)

85-25 Áîëîâñðîëûí òүâøèíãèéí èíäåêñ (I2): ýíý үçүүëýëòèéã íàñàíä õүðñýí õүí àìûí (15 áà òүүíýýñ äýýø íàñíû) äóíä áè÷èã үñýã òàéëàãäñàí õүí àìûí ýçëýõ õóâèéí æèí (i1)- èéí 2/3 õóâü ìөí àíõàí, äóíä øàòíû áîëîí äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí ýçëýõ õóâèéí æèíãèéí 1/3-èéí íèéëáýðýýð òîäîðõîéëíî.

I2 = i1*2/3 + i2 *1/36

(1.3)

Áè÷èã үñýã òàéëàãäàëòûí èíäåêñèéã i1 áà i2 òîîöîõîä (ж:Монгол улс: 2002 онд i1 =0,978, i2 = 0.822). Õìèí =0, Õìàõ = 100 % áàéõààð àâàâ. Íýã õүíä íîãäîõ áîäèò ÄÍÁ-ний èíäåêñ (I3): Õ ìàõ-Õ ìèí I3=

⎯⎯⎯⎯⎯

(1.4)

(ж:Монгол улс: 2002 онд I3 = 0,510)

Õ ìàõ-Õ ìèí

I 1 + I 2 + I3 ÕÕÈ= ⎯⎯⎯⎯⎯

(1.5). (ж:Монгол улс: 2002 онд I4 = 0,679)

3 ÕÕÈ-èéí óòãà 1-ä îéðòîõ òóñàì íèéãìèéí өìíө òàâèãäñàí (дээр ÿðèãäñàí) çîðèëãîä îéðòîæ áàéãàà áóþó òóõàéí óëñûí õүíèé õөãæëèéí ÷àäàâõèéí òүâøèí õүññýí òүâøèíä îéðòîæ áàéãààã èëýðõèéëíý. ÍҮÁÕÕ ìýðãýæèëòíүүäèéí үçýæ áàéãààãààð èéì çîðèëòîä õүðýõýä õүí àìûí äóíäàæ 80

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

íàñëàëòûã 85-ä õүðãýæ, çîõèõ áîëîâñðîëûã íèéò õүí àì ýçýìøñýí ìөí õүí àìыг îðëîãûí áîëîìæòîé òүâøèíгээр õàíãàãäñàí áàéõ ¸ñòîé þì. Үíýí õýðýãòýé ýíý үçүүëýëòèéã õүíèé õөãæëèéí ÷àäàâõèéí õýìæүүðèéí íèéòëýã íýãæ ãýæ үçýæ áîëîõãүé, õàðèí ýíý үçүүëýëòèéí агуóлãàíä õèéãäñýí àíàëèçààð òèéì òүâøèíä õүðýõýä óëñ îðíû өìíө өөð õè÷íýýí çүéë õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãààã òîäîðõîé õàðóóëíà. ÍҮÁÕÕ-èéí 1998 оны òàéëàíд хийсэн дүн шинжилгээгээр (äýýðõè үçүүëýëòýíä) 1960-1995 îíóóäàä дýëõèéí õýìæýýíä ýíý èíäåêñ 247 ïóíêòýýð өññөí нь õүíèé õөãæëèéí õàíäëàãûí òàëààð ñүүëèéí 35 æèëä õүí òөðөëõòөí өөðèéíõөө õөãæèëä ãàðöààãүé äýâøèëä õүðñýíèéã áàòàëãààæóóëñàí байна. Ýíý 35 æèëèéí òóðøèä ÕÕÈ-èéí çөâøөөðөãäñөí õýìæýýíä (ðàíã) õөãæèíãүé îðíóóäààñ ýõíèé 10 áàéðàíä Êàíàä óëñ (0.960), Ôðàíö (0.946), Íîðâåã (0.943), ÀÍÓ (0.943), Èñëàíä, Íèäåðëàíä, Øâåö, Ôèíëÿíä, ßïîí, Øèíý Çåëàíä óëñ îðæ áàéíà. Харин Ìîíãîë óëñ нь õүíèé õөãæëèéí чàäàâõààð áàãà áóóðàé îðíû áүëýãò õàìðàãäдаг ба Монгол улс 117 дугаар байранд байна. (Îðîñ óëñ ХХИ 1995 онд 0.769 болж, 72-ð áàéðò байсан бол 1998 îíä 0.706 áîëæ áóóðñàí.) Ýíý үçүүëýëòèéí óòãàíä òóõàéí óëñ îðíû õүí àì, ãàçàð íóòãèéí õýìæýý ÷óõàë íөëөө үçүүëæ áîëîõ þì. Æ: Òîì ãүðýí өðãөí íóòàãòàé, õүí àìûí îðëîãûí õýìæýý òýð áүñ õîîðîíäûí ÿëãàà, àìüæèðãààíû äîîä òүâøíèé õîîðîíäûí ÿëãàà ã,ì îëîí íөëөөëөë áàéæ áîëíî. Ìөí Ìîíãîë óëñûí õóâüä ÷ ãàçàð, íóòãèéí õýìæýý, õүí àìûí òàðõàé ñóóðüøèë, ýðõýëæ áàéãàà àæ àõóéí төрөл г,м олон зүйлс нөлөөлж болно. Õүí àìûí àìüæèðãààíû òүâøèíий бас нэг гол үзүүлэлт бол хүн амын амьжиргааны доод түвшин áóþó ÿäóóðëûí øóãàì юм. Энэ үзүүлэлт нь яäóó÷óóäûã ÿäóó áóñ õүìүүñýýñ ÿëãàõààð õүëýýí çөâøөөðөãäñөí õàìãèéí äîîä òүâøíèé ìөíãөí îðëîãûí õýìæýý áîëíî. Ýíý øóãàìûã òîäîðõîéëîõ хэд хэдэн арга байдаг ба тухайн улс орны хөгжлийн түвшингээс хамаарч аль аргыг хэрэглэхийг сонгоно. ßäóóðëûí øóãàìûã үíäýñëýí өðõèéí îðëîãûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð өñãөñíөөð ÿäóó õүíèéã ÿäóó áóñ õүìүүñèéí äóíä îðóóëæ áàéãàà þì øèã õèéìýë õîîñîí утгыг õàðóóëæ áàéãàà хэдий ÷ îð÷èí үåä ÿäóóðëûí îëîí øóãàìûã õýðýãëýñíýýð ÿäóóðëûí îëîí òөðëèéí òүâøèíãèéí õîîðîíäûí ÿëãààã òîäîðõîéëæ áàéíà. ×óõàìõүү ÿäóóðëûí ýíýõүү îëîí øóãàì íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õөãæèë, õүí àìûí àæ áàéäëûí òүâøèíã õàðóóëàõ үíäñýí îëîí үçүүëýëòүүäèéí õàðèëöàí õàìààðàë, íөëөөëëèéã õàðóóëæ áàéíà. Òýãýõýýð ÿäóóðëûã òîäîðõîéëîõ, òүүíèéã ñóäëàõ àðãà çүé íü òóõàéí óëñ îðíû õөãæëèéí òүâøíýýñ õàìààð÷ áàéíà. Äýëõèé íèéòèéí òóðøëàãààñ үçýõýä буурай хөгжилтэй болон õөãæèæ áàéãàà îðíуудын òóõàéëáàë Ìîíãîë óëñûí îäîîãèéí õөãæëèéí òүâøíèé õóâüä “Òóéëûí ÿäóóðëûí” øóãàìûã òîäîðõîéëîõ ãýñýí îéëãîëòûí äîð òүүíä õàìààðàõ àðãûã õýðýãëýæ áàéíà.

81

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Òóéëûí ÿäóóðëûí øóãàì íü өðõèéí ãèøүүäèéí ýðүүë ìýíäèéí çîõèñòîé õàðüöààã õàíãàõ õүíñíèé áàãà õýìæýýíèé õýðýãëýýí äýýð үíäýñëýíý. Õýðýãëýýíèé ñàãñíû íýð òөðөë, òүүíèé áүòýö, õýìæýýã òóñãàé ñóäàëãààã үíäýñëýí òîãòîîäîã. Ìонгол óëñûí õóâüä ҮÑÃ-ààñ 1960 îíîîñ ýõëýí æèë áүð ÿâóóëæ èðñýí “ªðõèéí îðëîãî, çàðëàãûí ñóäëàãàà”-ã үíäýñëýí Ìîíãîë õүíèé õүíñíèé áîëîí õүíñíèé áóñ үíäñýí õýðýãëýýíèé íýð òөðөë, õýìæýýã òîîöîí ãàðгаñàí áàéäàã. ßäóóðëûн øóãàì áóþó õүí àìûí àмьæèðãààíû äîîä òүâøèíã 1991 îíîîñ ýõëýí òîäîðõîéëæ áàéíà. Ýíý үçүүëýëò íü õýðýãëýýíèé үíèéí èíôëÿöèéí òүâøèíãýýñ õàìààð÷ çàðèì îíóóäàä 2-3 óäàà øèíý÷ëýí òîãòîîãäîæ áàéñàí. Ýðүүë ìýíäèéí ÿàì, Үéëâýð÷íèé Çөâëөë, Óëñûí Òөëөâëөãөөíèé êîìèññ, Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ õàìòðàí áàéãóóëñàí àæëûí õýñãèéíõíèé õàìòûí àæëûí үð äүíä 1990ээд оíы эхээр õүí àìûí àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíã òîäîðõîéëîõ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëæ áàéñàí òүүõòýé. Õүí àìûí àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíã òîãòîîæ áàéõ òóõàé Ìîíãîë óëñûí 1998 îíû õóóëèéí çààëòûã үндэслэн ҮСГ-аас жил бүр шинэчлэн тогтоож байна. Õүí àìûí àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíã òîãòîîæ áàéõ òóõàé Ìîíãîë óëñûí 1998 îíû õóóëèéí çààëòûã үндэслэн ҮСГ-аас жил бүр шинэчлэн тогтоож байна. Үíäýñíèé ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ òóõàéí îíä áîëîâñðóóëñàí «Õүí àìûí àìüæèðãààíû äîîä òүâøèíã óëñûí õýìæýýíä òîäîðõîéëîõ àðãà÷ëàë»-ûã үíäýñëýí, õүí àìûí íàñíû 9 áүëãýýð àíãèëàí, õүíñíèé õýðýãëýýã æèøñýí äóíäàæ õүíèé õýðýãëýýãýýð òîîöîõäîî õүí àìûí ýðүүë ìýíäèéí çîõèñòîé øààðäëàãûã õàíãàõ íîðìûã õàðãàëçàí үçñýí áîëíî. Èéìýýñ òóõàéí íàñíû áүëãèéí õүí àìûí õүíñíèé õýðýãëýýíèé áèåò õýìæýý íü àëü ÷ áүñ íóòãèéí õóâüä àäèëõàí áàéíà. Õүíñíèé õýðýãëýýíèé ñàãñ íü ìàõ, ìàõàí áүòýýãäýõүүí, ñүү, ñүүí áүòýýãäýõүүí, ãóðèë, ãóðèëàí áүòýýãäýõүүí, áóäàà, ÷èõýð, ñàõàð, òөìñ, õүíñíèé íîãîî, áóñàä ãýñýí õүíñíèé áүëýã áàðààíààñ áүðäýíý. Õүíñнèé õýðýãëýý íü æèøñýí õүíèé õîíîãò àâáàë çîõèõ èë÷ëýãèéí õýìæýýн äýýð үíäýñëýíý. ҮСГ-аас 1997- 2003 онд батлан гаргасан “Хүн амын амьжиргааны доод түвшин”, төгрөгөөр. Õүí àìûí àìüæèðãààíû äîîä òүâøèí. 1997-2001 он, бензин шатахууны үнийн бүсээр, Áүñ íóòàã (øàòàõóóíû Он үíèéí) 1997 1999 1997-2001 îí 2000 2001

ªðíөä Äîðíîä ªìíөä

Äóíäàä

9720 14100 15300 18200

ÑÝ 13800 14700 18200

9254 14500 16300 19900

9340 15600 15800 19300

82

Òөâ-1 . 9031 16400 16800

Òөâ-2.

Òөâ-3.

10380

10400 17600 19300 23600

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Õүí àìûí àìüæèðãààíû äîîä òүâøèí. 2001-2003 оноор, бүс нутгийн хөгжлийн бүсээр, Бүсчилсэн хөгжлийн бүсээр

Он

ªðíөä Äîðíîä Õàíãàéí Òөâèéí

ÓÁ

2002-2003

2001 2002 2003

18200 19200 19500

23600 24600 25300

19900 20200 20500

18200 19100 19900

83

19300 19700 19800

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ÀЖ АХУЙН НЭГЖИЙН ШИНЭЧЛЭЛ- ЭДИЙН ЗАСГИЙН ӨӨРЧЛӨН БАЙГУУЛАЛТЫН ҮНДЭС МӨН Д.Цэрэнпил Ýäèéí çàñãèéí ìàêðî, ìèêðî òүâøíèé õàðèëöàí õîëáîî Ýäèéí çàñàã ìàêðî, ìèêðî òүâøíèé òîãòîëöîîã өөðòөө àãóóëæ áàéäàã. Ìàêðî òүâøèí óëñ îðíû õýìæýýíä ãàð÷ áàéãàà íèéò ýäèéí çàñãèéí өñөëò, áóóðàëò, èíôëÿöè, àæèë ýðõëýëòèéí өөð÷ëөëò, ñàíõүү, ìөíãө-çýýëèéí үéë ÿâö, õөðөíãө îðóóëàëòûí èäýâõæèë çýðãèéã òóñãàí õàðóóëíà. Ìèêðî òүâøèíä õààíà үéëäâýð, áàéãóóëëàãà, өðõèéí àæ àõóé-àæ àõóéã ýðõëýõ ñóáúåêòүүä үéë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Òýäíèéã óëñ îðíû íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õөãæëèéí ãàãöõүү òîäîðõîéëîõ õү÷èí çүéë áîëîõ çîíõèëîõ ñàëáàðûí үүäíýýñ áүõýëä íü àâ÷ үçäýã. Ýäãýýð òүâøèí õîîðîíäûí ÿíç áүðèéí ÷èãëýëýýð õү÷òýé өãñөõ, óðóóäàõ үéë àæèëëàãàà, ”íàëóóãèéí” õîëáîîã áîäîëöîõãүéãýýð áүõýë ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã òàéëáàðëàõ, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæүүëýõ áîëîìæãүé þì. Ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, өñөëòèéí àëü ÷ íөõöөëä íýã òүâøèíä õýðýãæүүëæ áàéãàà өөð÷ëөëò íөãөө òүâøèíäýý çààâàë òóñãàëàà îëæ áàéäàã íü ìàíàé îðîíä ñүүëèéí àðàâ ãàðóé æèëä õèéãäñýí øèíý÷ëýëýýñ òîäîðõîé. Æèøýýëáýë, ìàêðî òүâøèíä ìөíãө-çýýëèéí áîäëîãûã õàòóóðóóëàõàä ìèêðî òүâøèí áàðòåðûí õóäàëäààã өðãөòãөæ, áүõ àæ àõóéí íýãæèéí òөëáөðèéí ÷àäâàð ìóóäàæ, çýýëèéí өíäөð õүү, өðèéí äàðàìòàä îðæ áàéñàí үå 1991-1996 îíû õîîðîíä ìàíàéä ãàð÷ áàéñàí. Ýäèéí çàñãèéí áүòöèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûã àâ÷ үçýõýä òүâøèí õîîðîíäûí õîëáîî óëàì íÿãò ãàð÷ èðäýã. Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áүòýö îëîí òүâøíèé øèíæ ÷àíàðòàé áөãөөä íýã òүâøèíäýý öààøèä áàðèìæààëæ, áóñàä íü òүүíèéã äàãàæ õөãæäөã æàìòàé. Èéìýýñ ýäèéí çàñãèéí áүõ òүâøèíä ÷èãëýë çîðèëãîòîé çîõèöóóëàãäñàí үéë àæèëëàãàà, òîõèðñîí ìåõàíèçì çàéëøãүé, ýíý íü òîäîðõîé õóóëü òîãòîîìæ, íîðì, æóðìààð áàòàëãààæñàí áàéíà. Ýíý íü Ìîíãîë óëñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ, øèíý÷ëýë ÿâóóëàõàä íèéãìèéí 84

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

íîðìûã äýëãýðүүëýõ, áýõæүүëýõèéí òóë òүâøèí õîîðîíäûí õàðèëöàí үéë÷ëýëèéã õàíãàõ ÷àäâàð áүõèé òөðèéí áүòýýë÷ îðîëöîî íü øèíý÷ëýëèéã çîõèöóóëàõ ãàíö õү÷ áîëñíîîð òàéëáàðëàãäàíà. Үүíèé çýðýãöýý íèéãìèéí õөãæëèéí òîäîðõîé үå øàòàíä ýäèéí çàñãèéí äèíàìèêèéí õү÷èí çүéëä øèéäâýðëýõ ðîëü íü ÷óõàìäàà àëü íýãýí òүâøèíä õàìààðàãääàã. ªíөөãèéí øàòàíä Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí õөãæëèéí үíäñèéã òîäîðõîéëîã÷ òèéì òүâøèí íü ìèêðî ýäèéí çàñàã өөðөөð õýëáýë áîäèò ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóä áүð òîäðóóëáàë àæ àõóéí íýãæүүäèéí óäèðäëàãûí òүâøèí áîëíî. Үүíèé ãîë øàëòãààí íü ýäèéí çàñãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò-óäèðäëàãûí òîãòñîí áүòýö þì. Øèëæèëòèéí àðàâ ãàðóé æèëä ìàíàé ýäèéí çàñàãò çîõèîí áàéãóóëàëòûí ýðñ өөð÷ëөëò ãàðñàí, õýñýã õóãàöààíä àæ àõóéí íýãæ õîîðîíäûí áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà, ñóáúåêòèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õîëáîî ýâäýðñýí. Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûí áүòýö èõýýõýí çàäàðñàí ÿâäàë íýã ãîë àíõààðàõ çүéë ìөí. Ìàêðî òүâøèíä ÿíç áүðèéí õү÷íèé íөëөөí äîð ãүéöýòãýõ çàñàãëàë, ñîíãîëòûí áàéãóóëëàãûí òөäèéëýí ñàéí áîëîâñðîãäîæ áîäîãäîîãүé áүòýö, òөðèéí óäèðäëàãûí áүòýýë÷ ÷èãëýìæ äîîãóóð òүâøèíä áàéñàí, ìөí óäèðäëàãûí õóó÷èí, øèíý òîãòîëöîîíû çөð÷èë ÿìàð íýã õýìæýýãýýð áàéëàà. Ìèêðî òүâøíèé îáúåêò-үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæүүä õýâýýð áîëîâ÷ çîõèîí áàéãóóëàëòûí íààøòàé өөð÷ëөëò äýëãýð÷ үéëäâýðëýëèéí õүðýýíä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò çîõèöîí õóâüñàõ үéë ÿâö õóðäàöòàé ÿâàãäñàí. Үүíýíäýý ýíý ë îáúåêòîîð äàìæèí ”øèíý÷ëýëèéí õүðä” үð àøèãòàé, ñòðàòåãèéí ÷èã áàðèìòëàëòàé, àðä÷èëñàí ýäèéí çàñãèéã áèé áîëãîõîä ãîë õү÷ýý ÷èãëүүëíý. Àæ àõóéí íýãæүүä íü çөâõөí áүòýýãäýõүүíèé үéëäâýðëýë, áîðëóóëàëòûí өñөëòèéí õóðäûã õàíãàõóéö ”өñөëòèéí үүðãèéí öýã” òөäèéãүé ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõүү, ìөíãө-çýýëèéí ñåêòîðûí äýâøèëò өөð÷ëөëòèéã õýðýãæүүëýõ, äýìæèõ áîëîí øèíý÷ëýëèéí ãàðààíû ýõëýë ”óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí өñөëòèéí öýã” áîëîõ ¸ñòîé. Àæ àõóéí íýãæèéí øèíý÷ëýëýýð äàìæèí ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëèéí çàì ãàðíà. Àæ àõóéí íýãæ, ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýë Àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààíû үð àøèã äîðîé áàéäàë íü ýäèéí çàñãèéí өөð÷ëөí áàéãóóëàëòûí òîäîðõîéëîã÷ ÷èãëýëä ãîë óòãà ñàíàà áîëëîî. Çàõèðãààäàë-êîìàíäëàëûí òîãòîëöîîíû äàëàéëò äîð үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæүүäèéí áîëîìæ õýðýãæèõãүé, íөөöèéí àøèãëàëò үð àøèããүé áàéëàà. Øèëæèëòèéí ýõíýýñ ýäèéí çàñãèéã өөä òàòàõ òóëãóóð ýëåìåíò áîë үéëäâýðëýã÷ àæ àõóéí íýãæ ìөí ãýæ үçýæ áàéâ. Ìàòåðèàëëàã áàÿëãèéã үéëäâýðëýã÷ íýãæ-àæ àõóéí íýãæүүä íü õү÷òýé үéëäâýðëýõ õү÷ áîëîõûã íýýí èëðүүëýõ ÿâäàë өíөө үåèéí íýãýí ãîë òóëãàìäñàí àñóóäàë. Øèëæèëòèéí үåèéí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí îð÷èíä àâ÷ áóé àðãà õýìæýý, øèéäâýðëýãäýæ áàéãàà àñóóäëóóä íü àæ àõóéí íýãæүүäèéí өөðөө өөð÷ëөí áàéãóóëàãäàõ íөõöëèéã áүðäүүëæ áàéíà. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí өөð÷ëөëòèéí үð äүí òөð, çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí àíõààðëûí òýðãүүí ýãíýýíä áàéñàí, õàðèí àæ àõóéí íýãæ íü ýíý øèíý÷ëýëèéí 85

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

çîõèîí áàéãóóëàëòûí îáúåêò áîëæ áàéâ. Øèëæèëòèéí ýõýí үåä àæ àõóéí äèéëýíõ íýãæүүä, óëìààð áîëîâñðóóëàõ үéëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí óíàëò óäààí үðãýëæèëñýí. Ýäèéí çàñãèéí àðä÷èëëûí íөõöөëä àæèëëàæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæүүäýä үéëäâýðëýõ õү÷íèé õөãæèë òөäèéëýí îëèãòîé äýâøèëä õүð÷ ÷àäààãүé. ªìíөõ òîãòîëöîîíîîñ óëàìæëàãäñàí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí îëîí àñóóäàë (õóó÷èðñàí òåõíîëîãè, øèíý ñýäýëòèéí ñóë ýðýëò, ýëýãäýæ õóó÷èðñàí òåõíèê çýðýã) íü íýëýýä øèíý ñөðөã үð äàãàâðûã öîãöîëáîð, ÷èãëýë çîðèëòîò óäèðäëàãà, ÷àíàðûí áóóðàëò; àæ àõóéí íýãæ äýýð íөõөí øийäâýðëýëèéí үéë ÿâöûã ñààòóóëàõàä õүðãýñýí, õөãæëèéí үðãýëæëýëä õîõèðîë ó÷ðóóëñàí áîãèíî õóãàöààíû çîðèëãî; өì÷ëөã÷, àæèëëàã÷èä, óäèðäëàãûí õîîðîíä íèéãìèéí à÷ààëëûí өñөëò; өíäөð ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õү÷íèé àëäàãäàë çýðãèéã ó÷ðóóëæ áàéíà. Àæ àõóéí íýãæèä çîõèîí áàéãóóëàëòûí áүòöèéí îð÷èí àëäàãäàæ, ñàíõүүãèéí ÷àäâàð äîðîéòîõ íü íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ”àãààð”-ûí ãүíçãèé äóòàãäàëä îðóóëæ, òýäíèéã ýëñýí äýýð õàÿãäñàí çàãàñ øèã áîëãîñîí. Үíýíäýý ìàíàé èõýíõ àæ àõóéí íýãæүүä ñàíõүүãèéí òóéëûí õүíä áàéäàëä îðñîí. Ýäèéí çàñãèéã àðä÷èëàõ үçýë áîäëûí ýöñèéí үð äүí íü îëîí õÿçãààðëàëò, õîìñäëûã ó÷ðóóëñàí òөðèéí õàòóó íөëөөëëөөñ àæ àõóéí õүðýýã ÷өëөөëæ, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí øèíý áүòöèéã áүðäүүëýõýä îðøèíî. Ýäèéí çàñãèéí íýã õýâ øèíæýýñ íөãөөä øèëæèõ íü À áàéðíààñ Á áàéðëóó áèåò íүүëãýëò õèéõòýé îãò àäèëãүé, үíäýñíèé ýäèéí çàñãèéí îíöëîã îþóíû áîëîí òåõíèêèéí õóðèìòëàãäñàí ÷àäàâõèéã àøèãëàõ ñóóðü äýýð øèíý ýäèéí çàñãèéí ýëåìåíòүүäèéã òөëөâøүүëæ áàéãàà òөâөãòýé өөð÷ëөí áàéãóóëàëò. Ýíý íü çөâõөí àæ àõóéí íýãæèä øèíý÷ëýë õèéõ үíäñýí äýýð áîëîìæòîé. Àæ àõóéí íýãæèéí øèíý÷ëýëèéí үíäñýí ÷èãëýëèéã òîäîðõîéëîõéí òóëä óëñ îðíûõîî îð÷èí үåèéí ýäèéí çàñàãò àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààíû áîëîí áүòöèéí ðîëüä үíýëãýý өãөõ ¸ñòîé. Ýäèéí çàñãèéí çүòãýõ õү÷-үéëäâýðëýëèéí àæ àõóéí íýãæ Ìîíãîë óëñàä 1990 îíû 1800 àæ àõóéí íýãæòýé áàéñàí, 2002 îíä æèëèéí ýöñèéí òàòâàðûí òàéëàíãààð үçâýë 27000 øàõàì áîëæ îëøèð÷ýý. Үүíèé äîòîð õóâèàðàà ýðõëýõ àæ àõóé 3188, õîðøîî 2267, íөõөðëөë 3559, õóâüöààò êîìïàíè 407, õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè 17173 áàéíà. Îð÷èí үåèéí íөõöөëä үéëäâýðæñýí ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû áүòöèéã áүðäүүëýã÷ íü үéëäâýðëýë, үéë÷èëãýýíèé àæ àõóéí íýãæүүä þì. Çàõ çýýëèéí ãîëèäðîëîîð өөð÷ëөí øèíý÷ëýãäñýí àæ àõóéí íýãæүүä íü íèéãýì, ýäèéí çàñàã, çàõèðãààíû өðãөí õүðýýòýé ñóáúåêòүүä:àæ àõóéí íýãæèéí àæèëëàãñàä, òүíø-àæ àõóéí íýãæ, õýðýãëýã÷èä, õөðөíãө îðóóëàã÷èä, ñàíõүүçýýëèéí áàéãóóëëàãà, òөâ, îðîí íóòãèéí óäèðäàõ áàéãóóëëàãà áîëîí áóñàä õîëáîî õàðèëöàà áүõèé íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí үéë àæèëëàãààíû өâөðìөö çүòãýõ õү÷íèé ðîëèéã ãүéöýòãýíý. Àæ àõóéí íýãæүүä çөâõөí çүòãýõ үéë àæèëëàãàà òөäèéãүé áóñàä үүðýãòýé: - Ýäèéí çàñãèéí áүðýëäýõүүíèé õÿçãààðëàãäìàë õөäëөëèéã õөãæëèéí îéðûí áà õýòèéí ÷èã áàðèìòëàëûí äàãóó ÷èãëүүëæ, òîãòâîðæóóëàõ (áүòöèéí өөð÷ëөëò, øèíý÷ëýëò);

86

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

- Íèéãìèéí õýìæýýíä áîëîí ñàëáàð, àæ àõóéí íýãæèéí õүðýýíä өðãөòãөñөí íөõөí үéëäâýðëýëèéí çîðèëò, ÷èãëýëèéã øèíý÷èëæ, үүíèé äàãóó õóðèìòëàë õýðýãëýýíèé áүòöèéã өөð÷ëөõ; - Áүñ íóòãèéí áîëîí ñàëáàðûí áàéðøëûí õîîðîíä үéëäâýðëýã÷, õýðýãëýã÷äèéí õîîðîíä, ýäèéí çàñãèéí ìàêðî, ìèêðî òүâøíèé äýä áүòöèéí õîîðîíäûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíû ãîë ñóáúåêò áîëæ èíòåãðàöèéí үүðãèéã ãүéöýòãýíý. Àæ àõóéí íýãæүүäèéí үүðýã, ðîëü øàâõàãäàøãүé. Èéìýýñ îð÷èí үåèéí ýäèéí çàñàãò àæ àõóéí àíõàí øàòíû íýãæèéí ðîëü ìөí ÷àíàðûã îéëãîõ ÿâäàë òîäîðõîé íýãæèéí óäèðäëàãààñ ýõëýýä óäèðäëàãûí áүõ òүâøèíä ìèêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Àæ àõóéí íýãæèéí үүðãèéã òîäîðõîéëîõ íü çөâõөí îíîëûí òөäèéãүé, ïðàêòèêèéí өðãөí óòãà àãóóëãàòàé. ßëàíãóÿà óäèðäëàãûí áүõ òүâøèíä ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæүүëýõýä èëүү íөëөөòýé. Àæ àõóéí íýãæèéí үүðãèéã øèíæèæ үçýõýä îíîëûí áîëîí ïðàêòèêèéí õî¸ð õàíäëàãà áàéõ áîëîìæòîé. Үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæèéí үíäñýí үүðãèéí áүðýëäýõүүí, õàðèëöàí õîëáîîíû àñóóäàë ýäèéí çàñãèéí îíîëä áүðýí øèéäýãäýýãүé þì. Ãýõäýý îð÷èí үåèéí ýäèéí çàñãèéí ñýòãýëãýýíèé үíäñýí ÷èãëýëýýð ÿìàð íýã õýìæýýãýýð àñóóäàëä õàðèóëò өãөãäñөí. Ýäèéí çàñãèéí îíîëä үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæèéí äàðààõ үүðãүүäèéã òîäîðõîéëñîí: - үéëäâýðëýëèéí үүðýã-õýðýãëýýíä çîðèóëñàí òàâààðûí үéëäâýðëýë - áүòýýãäýõүүíèé үíý áүðäүүëýëòèéí үүðýã-өөðèéí áүòýýãäýõүүí áà äàé÷èëñàí íөөöèéí çàðäëûã áүðòãýæ үíý òîãòîîõ - ýðýëòèéí үүðýã-õөäөëìөð, ìàòåðèàë, ñàíõүүãèéí íөөöèéã àøèãëàõ, áүðäүүëýõ - ìàðêåòèíã-áîðëóóëàëòûí үүðýã-áүòýýãäýõүүíèéã õýðýãëýã÷äýä õүðãýõ - үéëäâýðëýëèéí үð àøãèéí (үð äүíãèéí) үүðýã-ýöñèéí äүíä àøèã, îðëîãòîé àæèëëàõ. Íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áүõèé ë õàðèëöààíû õîëáîî óÿëäààíû áîëîí òàíèí ìýäýõүéí үүäíýýñ íü àâ÷ үçâýë үéëäâýð àæ àõóéí íýãæèéí үүðýã îëîí òàëòàé, өðãөí ñүëæýýòýé áîëæ áàéíà. Àæ àõóéí íýãæèéí үíäñýí үүðãүүä ¹

Үүðãèéí íýð

1.

Үéëäâýðëýë

2.

Áîðëóóëàëòìàðêåòèíã

Үүðãèéí àãóóëãà

Òóõàéí үүðãèéã õүëýýí àâàã÷

Ýäèéí çàñãèéí õýðýãöýýã õàíãàõûí òóëä òàâààð, àæèë үéë÷èëãýýíèé үéëäâýðëýë Ìàðêåòèíã áà үéëäâýðëýñýí áүòýýãäýõүүíèé áîðëóóëàëò

Áүòýýãäýõүүíèé áîäèò áóþó ÷àäàâõè áүõèé õýðýãëýã÷ áîëîõ õóóëèéí ýòãýýä, õóâü õүí (õүí àì) ÷àäàâõèòàé, áîäèò õýðýãëýã÷èä, áîäèò, ÷àäàâõ áүõèé үéëäâýðëýëèéí áүòýýãäýõүүí. Òóõàéí áүòýýãäýõүүíèé çàõ çýýë áүõýëäýý.

87

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê Õөäөëìөð, ìàòåðèàë, ñàíõүү, ìýäýýëýë áîëîí îþóíû íөөö, òåõíîëîãè, үéëäâýðëýëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãûí ýðýëò 3.

Íөөö-ýðýëò

4.

Ñàíõүүõөðөíãө îðóóëàëò

5.

Òөñâèéí

6.

7.

Íèéãìèéí

Òàíèí ìýäýõ, ñóäëàõ

8.

Áîëîâñðîë

9.

Øèíý ñàíààñýäýëò

Çýýëæèëò, õөðөíãө îðóóëàëò, үíýò öààñ ãàðãàõ, ýçýìøèõ, õóäàëäàà àâàõòàé õîëáîîòîé óðñãàëûí ñàíõүүãèéí õөäөëãөөí. Óëñûí áà îðîí íóòãèéí òөñâèéí îðëîãî õóðèìòëàë Õîëáîãäîõ áîëîâñðîë, ìýðãýæèë áүõèé èðãýäèéã àæëààð õàíãàõ. Àæèëëàãñàä òýäíèé ãýð áүëèéí õөäөëìөðèéí ÷àäâàðãүé ãèøүүäýä òýòãýìæ òóñëàìæààð õàíãàõ. Õàìòàðñàí àæëûí äàäëàãà òóðøëàãààð Àæèëëàãñàäûí õүìүүæүүëýõ. õàìòûí õýðýãöýýã õýðýãæүүëýõ, õóâü õүíä íèéãìèéí үíýëãýý өãөõ. Òàâààð, íөөöèéí çàõ çýýëèéí îíöëîã үéë àæèëëàãààíû үéë ÿâö, òåõíèê, òåõíîëîãèéí òîãòîëöîî, çàõ çýýë, õóâü õàðèëöàí íèéëүүëýã÷èäòýé үéë÷ëýõ, үéëäâýðëýëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí үð àøèãòàé àðãûã ñóäëàíà. Äàðàà÷èéí çàëãàìæ үåèéíõýíä õîëáîãäîõ ìýäëýã, ìýðãýæëèéã ýçýìøүүëýõ, õóðèìòëóóëàõ Õàìò îëîí, òóñãàéëñàí àæèëëàãñàäàä үéëäâýðëýëèéí (òóõàéëáàë: òåõíèêòåõíîëîãèéí, ýäèéí çàñàã, óäèðäëàãûí) àæëûí ìýäëýã, äàäëàãà, òóðøëàãà îëãîõ áà өðñөëäөөíèé Òүíø õàðèëöààòàé õîëáîîòîé øèíý ñàíàà ñýäýëòèéã àæ àõóéí õàìò өðíүүëýõ, îëíû äóíä äýëãýðүүëýõ, áүðòãýõ, õàäãàëàõ, óðàìøóóëàõ

88

ýä ìàòåðèàëûã áýëòãýí Òүүõèé íèéëүүëýã÷-үéëäâýð àæ àõóéí ãàçàð, õóäàëäàà-çóó÷ëàëûí áàéãóóëëàãà, èðãýä. Үéëäâýðëýë äýýð àæèëëàõ áîëîâñîí õү÷íèéã áýëòãýõ ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãà. Үéëäâýðëýëä өөðèéí áîëîâñðóóëæ ñàíàà÷èëñàí çүéëèéã íýâòðүүëäýã çóðàã òөñëèéí áîëîí øèíæëýõ óõààí ñóäàëãààíû òóðøèëò çîõèîí áүòýýõ áàéãóóëëàãà. Àæ àõóéí íýãæèéí ÷àäàâõ áүõ àæèëëàã÷èä . Òóõàéí àæ àõóéí íýãæèéã çýýëæүүëäýã, ìөíãөí ãүéëãýýíèé үéë÷èëãýý ÿâóóëäàã ñàíõүү-çýýëèéí áàéãóóëëàãà, ãàíöààð÷èëñàí áîëîí õàìòàðñàí áүòöèéí õөðөíãө îðóóëàã÷ (õóâü íèéëүүëýã÷) Áүõ òүâøíèé òөñөâ, òөñâèéí ãàäóóðõ ñàíãóóä, óäèðäëàãûí áүõ òүâøíèé áàéãóóëëàãà Үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæèä àæèëëàãñàä, òýòãýâýðò ãàðñàí õүìүүñ, үéëäâýðëýëèéí óäèðäàõ ÷àäàâõ áүõèé àæèëòàí.

Àæëûí äàäëàãà, ìýäëýã, òóðøëàãà ýçýìøèæ áàéãàà òóõàéí àæ àõóéí íýãæèéí àæèëëàãñàä. Ìýäýýëýë, íөөöèéí (үүíèé äîòîð õөäөëìөðèéí øèëæèõ õөäөëãөөíөөð äàìæóóëàí) ñîëèëöîîãîîð äàìæóóëàõ, ìөí òүүí÷ëýí òóõàéí àæ àõóéí çàí үéëèéí àæèãëàëòààð äàìæóóëàí ìýäëýã õóðèìòëóóëæ, ýçýìøèã÷ áîëæ áàéãàà áóñàä àæ àõóéí íýãæүүä. Òóõàéí үéëäâýð äýýð îëæ àâñàí ìýäëýãýý àøèãëàæ өөð àæèëä øèëæñýí àæèëëàã÷ áîëîí íèéò àæèëëàãñàä. Òóõàéí àæ àõóéä àæèëëàæ áàéñàí àæèëëàãñàäûã үéëäâýðëýëä òàòàí îðóóëàõ. Òóõàéí àæ àõóéí íýãæýýð äàìæóóëàí (ýñâýë òóõàéí àæ àõóéä áèé áîëñîí) øèíý ñàíàà ñýäýëòèéã àâ÷ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ. Øèíý ñàíàà ñýäýëòèéã äýëãýðүүëýã÷ áà çîõèîã÷èä.

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

10.

Ìýäýýëýëòåõíîëîãè

Íèéëүүëýëòèéí үíý, íөõöөë, áүðäүүëýëòèéí òóñëàìæòàéãààð çàõ çýýëèéí ñåêòîð, õýñýãëýë, ýðýëòèéí îíöëîãèéí òóõàé ìýäýýëëèéã äýëãýðүүëýõ

Àæ àõóéí íýãæèéí үéëäâýðëýñýí áүòýýãäýõүүíèé çàõ çýýëä îðîëöîã÷èä, õөðөíãө îðóóëàã÷, үíýò öààñíû çàõ çýýëä îðîëöîã÷èä

Ïðàêòèêààñ õàðàõàä äýýð äóðüäñàí үүðãүүäèéí çàðèìûã àæ àõóéí óäèðäàã÷ íàð çàéëøãүé øààðäëàãàòàé (áүòýýãäýõүүíèé үéëäâýðëýë, áîðëóóëàëòûí) ãýæ áîääîã, õàðèí áóñàä үүðãүүäèéã íýã èõ ÷óõàë áèø õýìýýí үçäýã. Ýíý ñүүë÷èéíõ íü òàíèí ìýäýõүéí áà ñóð÷ áîëîâñðîõ үүðãүүä áîëîâ÷ үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààíû áà öààøäûí õөãæëèéí íýí òýðãүүíèé ñóóðü áîëîõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Òàíèí ìýäýõүéí үүðãèéã äýñäàðààòàé õýðýãæүүëáýë òóõàéí àæ àõóéí íýãæèéí õóâüä çàõ çýýëèéí íөõöөë áà òåõíîëîãèéí áîëîìæèéã ñàéí ìýäýõãүé áóñàä ñóáúåêòүүäèéí өìíө өðñөëäөөíèé îíöãîé äàâóó òàë îëæ àâàõ óðüä÷èëñàí äàâàìãàé áàéäëûã áүðäүүëäýã. Ýíý íü çàðäàë áóóðàõ, çàõ çýýëèéã õàìðàõ õүðýý өðãөæèõ, ýðýëò õýðýãöýýíèé õýëáýëçëèéã óðüä÷èëàí òîîöîõ çýðãýýð èëýðäýã. Ýöñèéí äүíä õýí èëүү ìýääýã, ÷àääàã áàéíà òýð ñóáúåêò ë îð÷èí үåä çàõ çýýëèéí өðñөëäөөíä äàâóóòàéãàà õàðóóëíà. Үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæүүäèéí øèíý÷ëýëèéí үíäñýí ÷èãëýë Îäîî öàãò ”Ñîíãîäîã àæ àõóéí íýãæ”-èéí òóõàé ãóðâàí үíäñýí үçýë áàðèìòëàë áàéäàã. Үүíèéã àæ àõóéí íýãæèéí øèíý÷ëýëèéí үéë ÿâöàä çàéëøãүé àíõààðóóøòàé. Íýãäýõ íü, îäîîãèéí ýðýëò õýðýãöýýòýé, òөëáөðèéí ÷àäâàðòàé áүòýýãäýõүүí үéëäâýðëýõýä äýýä çýðãýýð òóñãàéëàí íàðèéí ìýðãýøñýí áàéõ. Үéë àæèëëàãààíä øóóä õîëáîãäîëãүé èëүүäýë çүéëүүäýýñ ÷өëөөëөãäñөí, үéëäâýðëýëèéí çàðäàë áà àøãààñ íýìýãäýë çàðëàãà ãàðãàõûã үíýíõýýð õÿçãààðëàäàã, íèéãìèéí үүðãèéí à÷ààëëûã äîîä õýìæýýíä áàéëãàõ, àæèëòàíãóóäûí àæëûí áîëîí òåõíîëîãèéí äîòîîä ñàõèëãûã õàòóó ÷àíãàòãàæ, óäèðäëàãûí òîãòîëöîî îíîâ÷òîé ÷èãëýë çîðèëãîòîé áîëãîñîí áàéäàã. Èéì үçýë áîäîë íü ”ìèíèìàëèçì” ãýäýã ÷èã áàðèìòëàëûí íýð àâäàã. Èéì àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãàà íü äýýä çýðãýýð ñòàíäàðò÷èëàãäñàí áàéõ áîëîâ÷ çàñâàð áîëîí îðëóóëàí ñîëèõ, çàõ çýýëèéí өөð÷ëөëòèéí äàãóó óÿí õàòàí çîõèöóóëàõ, øèëæүүëýõ áîëîëöîîãîîð õàíãàãäñàí áàéäàã. Íөөöөө äàé÷ëàí àøèãëàõ үð àøèã íü өíäөð òүâøèíä áàéõ ìàãàäëàëòàé. Õî¸ðäàõü íü, өөðèéãөө áүõýë áүòýí íөõөí үéëäâýðëýõ öîãöîëáîð áàéõ үçýë áàðèìòëàë. Òóðøëàãà õóðèìòëóóëñíû үð äүíä ýäèéí çàñàã, ñàíõүүãèéí òîäîðõîé ÷àäàâõèä õүðýõ, òýäíèé äîòîîä áүðýëäýõүүí õýñãүүäèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî, öààøäûí õөãæèë íýã çîðèëãîä ÷èãëýãäýíý. Äàâóó òàë íü õөðөíãèéí óðñãàë õөäөëãөөí ñàéòàé, õóðèìòëàëàà áүðäүүëæ ÷àäñàí, íөөöүүä îíîâ÷òîé çîõèöóóëàëòòàé òýäãýýðèéã àøèãëàõ үð àøãèéí óðò õóãàöààíû өíäөð үçүүëýëòòýé áàéíà. Ãóðàâäàõü íü, àæ àõóéí íýãæ çөâõөí áүðýí áүòýí áà çîðèëòîä áүõèéãýýñ ãàäíà ”ñýòãýë óðàìøèë”-ûí òîãòîëöîî þì. ªөðөөð õýëáýë äîòîîä äàâòàãäàøãүé ñýòãýë çүéí ýõëýëèéí үíäñèéã äýýä çýðãèéí òүâøèíä ýçýìøñýí òîãòîëöîî ìөí. 89

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààíä èäýâõæèë, çîðèëòîò ÷èãëýë, çîõèöîëäñîí óÿëäààòàé õөãæèë íü ýíäýýñ ýõýëäýã. Àæ àõóéí íýãæèéí ”ñýòãýë óðàìøèë”-ûí èëýðõèéëýë íü äîòîîä õүðýýëýí áàéãàà îð÷íû àÿ òóõòàé óóð àìüñãàë, çàõèàëàã÷ áà õàìòðàã÷ òүíøүүäòýé õàðüöàõ õàðèëöààíû îíöëîã ãàäààä õү÷èí çүéëä õàíäàõ õàíäëàãà ”үéëäâýðëýëèéí óäèðäëàãûí ñî¸ë” ãýäýã íýð òîìú¸îãîîð íýãòãýãäýíý. Ñýòãýë, óðàìøèë áүõèé àæ àõóéí íýãæèéí çàõ çýýëèéí үéë ÿâö íü àæëûí ¸ñ çүéã áàðèìòëàõ, õóóëü, òîãòîîìæèéã áèåëүүëýõ, õàìòðàã÷ òүíø, өðñөëäөã÷èäòýéãýý ¸ñ ñóðòàõóóíòàé õàðüöàõ çýðãýýð òîäîðõîéëîãäîíî. Èéì àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãàà íü çàõ çýýëèéí áóñàä ñóáúåêòүүäèéí çàí үéëä íөëөөëæ, àæèë õýðýã÷ õàìòëàãûí íèéò íөõöөë áàéäëûã ñàéæðóóëäàã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí õөãæëèéí ýåðýã à÷ õîëáîãäîëòîé. Àæ àõóéí íýãæүүäèéí үéë àæèëëàãààíû үð äүíã ñàéæðóóëàõ õàìãèéí õүñýí õүëýýæ áàéãàà áîëîí çөí îëíû ñîíãîëòîíä òîõèðñîí ÷èãëýë áà äýýä çýðãèéí ”ñýòãýë, óðàìøèë”-òàé ãàçàð áàéõ ¸ñòîé ãýäãèéã үíäýñ áîëãîæ áàéãàà þì. Èéì òөðëèéí àæ àõóéí íýãæèä õàìò îëíû áà óäèðäëàãûí õàìòðàí àæèëëàõ øèëäýã òүâøèíä õүð÷, øèíý ñàíàà ñýäýëòèéí õөãæëөөð үéëäâýðëýë, íөõөí үéëäâýðëýë áîëîí ìàðêåòèíãèéí үéë ÿâöûí õîîðîíä îíîâ÷òîé õàðüöàà òîãòîîäîã. Äàðààõ çóðàã äýýð àæ àõóéí íýãæèéí àæ àõóéí ãóðâàí үéë ÿâöүéëäâýðëýë, áîðëóóëàëò, íөõөí үéëäâýðëýë áà øèíý ñàíàà ñýäýëòèéí ãóðâàí үéë ÿâöûí íýãäëèéã õàðóóëëàà (òîä ñóìààð үéëäâýðëýë-íөõөí үéëäâýðëýëèéí äүðñèéã, íàðèéí ñóìààð øèíý ñàíàà ñýäýëòèéí äүðñèéã õàðóóëëàà).

øèíý ñàíàà ñýäýëò

ͺºöèéí íºõºí ¿éëäâýðëýë

Ìàðêåòèíãèéí

¯éëäâýð, àæ àõóéí íýãæ

øèíý ñàíàà ñýäýëò

Òåõíîëîãèéí

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë

Á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëò

ͺõºí ¿éëäâýðëýëèéí øèíý ñàíàà ñýäýëò

Èéì үéëäâýð, àæ àõóéí íýãæ:

90

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

o õóâü íèéëүүëýã÷äèéí õóâüöààíû áîðëóóëàëò, íîîãäîë àøãèéí õүëýýëòèéí àøèã ñîíèðõîë èõ áàéäàã; o íèéãýì, ýêîëîãè áà ýäèéí çàñãèéí òàëààð óëñ íèéòèéí õүñýìæèíä ìýäðýìòãèé, өөðèéí үéë àæèëëàãààíû үð äàãàâðûí ¸ñ ñóðòàõóóíû õàðèóöëàãàà ìýäýð÷ áàéäàã. Çàõ çýýëòýé çîõèöîí õөãæèæ, çîõèöîí õàðèëöàí үéë÷èëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæүүäèéã ýäèéí çàñãèéí øèíý÷ëýëèéí õөäөëãөөíä èëүү òîâîéëãîí òàâüæ, óëìààð òýäíèé äîòîîä àìüäðàëûí õýâ çүé, õîîðîíäûí õàðèëöààã ýðñ өөð÷ëөõèéã øààðääàã. Үүíèé òóëä àæ àõóéí íýãæèéí өөðñäèéíõ íü õү÷èí ÷àðìàéëò õүðýëöýõãүé, èéìýýñ íèéãýì, òөð, àæ àõóéí ñóáúåêòүүä үéë àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí ïðîãðàìì, òîäîðõîé äýìæëýã çàéëøãүé õýðýãòýé. Àæ àõóéí íýãæèéí øèíý÷ëýõ үíäñýí ÷èãëýëä äàðààõ өөð÷ëөëòèéã òóñãàâàë çîõèñòîé: - àæ àõóéí íýãæèéí äîòîîä çîõèîí áàéãóóëàëò-àæèë үүðãèéí áүòýö, òýäíèé үéëäâýðëýë, íөõөí үéëäâýðëýë, ìàðêåòèíã, øèíý ñàíàà ñýäýëòèéí èäýâõæèë õîîðîíäûí îíîâ÷òîé õàðèëöààã áүðäүүëýõ; - àæ àõóéí íýãæèéí óäèðäëàãûí òîãòîëöîî øèéäâýð ãàðãàõ òîãòîëöîî, үүíèé äîòîð òîì õóâü íèéëүүëýãòýé (ãàðãàñàí øèéäâýðèéíõýý òàëààð õàðèóöëàãàà өíäөðæүүëýõ), æèæèã õóâü íèéëүүëýã÷òýé (øèéäâýð ãàðãàõàä îðîëöîõ ýðõèéã õàíãàõ) õàðüöàõ õàðèëöàà; - ñàëáàðûí õýìæýýíä àæ àõóéí íýãæүүäèéí õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà áà çîõèöóóëàëò; - íèéãìèéí çүãýýñ àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààíä, àæ àõóéí íýãæ òөðèéí үéë àæèëëàãààíä íөëөөëөõ ñóâàã; - õөðөíãèéí çàõ çýýë, àæ àõóéí íýãæèéí õàðüöàõ õàðèëöààã øèíý÷ëýõ; - àæ àõóéí íýãæèéã áүðòãýõ, òàòàí áóóëãàõ òîãòîëöîî; - óëñ îðíû áүõýë ýäèéí çàñãèéí òөëөâëөëò, ïðîãíîç÷èëîëûí òîãòîëöîîòîé àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààíû äîòîîä òөëөâëөëòèéí õàðèëöàí óÿëäààíû òîãòîëöîî. Ýí òýðãүүíä àíõààðàë õàíäóóëàõ àðãà õýìæýýíä äàðààõ çүéëүүä îðíî: - Êîìïàíè, íөõөðëөëèéí õîîðîíäûí äóíäûí õýëáýðèéí òóñëàìæòàéãààð àæ àõóéí íýãæèéí àæëûí үð äүíãýýð óäèðäëàãà áà ýä õөðөíãèéí õóâüä өì÷ëөã÷èéí õүëýýõ õàðèóöëàãûã өíäөðæүүëýõ òàëààð àæ àõóéí íýãæèéí çîõèîí áàéãóóëàëò-ýðõ çүéí õүðýýã өðãөòãөõ; - Àæ àõóéí íýãæèéí óäèðäëàãàä åðөíõèé çàõèðàë, ìåíåæåðүүä, àæèëëàãñàä, òîì æèæèã õóâü íèéëүүëýã÷äèéí õîîðîíä õү÷íèé òýíöâýð (ýðõ, õàðèóöëàãà)-èéã áîëîí óäèðäëàãûí àðä÷èëëûã õàíãàõ ÷èãëýëèéã êîìïàíèéí õóóëèíä òîäîðõîé çààæ өãâөë çîõèñòîé. - Àæ àõóéí íýãæ áүðèéí үéë àæèëëàãààíä áèçíåñ, ñàíõүүãèéí áîëîí ñòðàòåãèéí òөëөâëөëòèéã áүðýí íýâòðүүëýõ, òөëөâëөãөөò ñòðàòåãèéí ìýäýýëëèéã ñîëèëöîõ, çөâøèëöөõ òàëààð îëîí òүâøíèé îíîâ÷òîé òîãòîëöîî áèé áîëãîõ; - Àæ àõóéí íýãæүүäýä îäîîãèéí áàéäëààð õөäөëìөðèéí õóóëèéí áèåëýëò åðөíõèéäөө õàíãàëòãүé áàéãàà. үүíòýé óÿëäàæ 91

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

àæèëëàãñàäûã àòòåñòàò÷èëàõ, õөäөëìөðèéí õөëñ òөëөõ, àëáàí òóøààëûí õөäөëãөөíèé òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ; - Àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààíû îíöëîãòîé óÿëäóóëàí øèíý ñàíàà ñýäýëò-íөõөí үéëäâýðëýëèéí áүòöèéã øèíýýð áîëîâñðóóëæ õýðýãæүүëýõ. Ýíý íýí ÷óõàë. - Àæ àõóéí íýãæèéí үíýò öààñ çàõ çýýëä îðîëöîõ үéë àæèëëàãààã өðãөòãөõ, èäýâõæүүëýõ. - Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðûí áүòöèéã ñýðãýýæ, ìýäýýëýë ñîëèëöîî, үéë àæèëëàãààíû çîõèöóóëàëòûí ñàëáàðûí áîñîî áүòöèéã áèé áîëãîõ, íýã ñàëáàðûí àæ àõóéí íýãæүүäèéí үéë àæèëëàãààíû íөõöëèéí îðîí íóòãèéí ÿëãààã çөөëðүүëýõ, àðèëãàõ òàëààð áîäîæ үçүүøòýé áàéíà.

92

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ГАДААДЫН ШУУД ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ, ЦААШДЫН ХАНДЛАГА Д. Тунгалаг Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай Монгол улсын хуулиар гадаадын хөрөнгө оруулалт гэдэг нь Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр аж ахуйн нэгж байгуулах, эсвэл Монголын аж ахуйн нэгжтэй хамтран ажиллах зорилгоор гадаадын хөрөнгө оруулагчаас Монгол улсад оруулж буй эд хөрөнгийн болон оюуны үнэт зүйлсийг хэлнэ гэж заасан байдаг. Уг хуульд гадаадын хөрөнгө оруулалттай аж ахуйн нэгжийн өөрийн хөрөнгийн 25 хувиас доошгүй нь гадаадын хөрөнгө оруулагчийн хувь байхаар тогтоосон нь Олон улсын валютын сангààñ заасан хувийг хангаж байгаа юм. Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн ихэнх оронд эдийн засгийн өсөлт сул, ойрын үед эдийн засаг нь сэргэх ирээдүй бага, хөрөнгийн зах зээлийн үнэ ханш унасан, компанийн ашиг орлого бага, зарим салбарын үйлдвэрийн өөрчлөн зохион байгуулалтын явц саарсан, зарим орны хувьчлал буурсан зэрэгтэй холбогдон гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт /ГШХО/-ын урсгал дэлхийн хэмжээнд буурах хандлагатай байãàà áîëîâ÷ бүс нутаг дотроо, ялангуяа Зүүн өмнөд Ази, Зүүн хойд Азид хүчтэй байгаа. Үүний дотор Монголд орж байгаа ГШХО-ын хэмжээ сүүлийн жилүүдэд өсөн нэмэгдсээр байíà. Монгол улсын Засгийн газраас гадаадын хөрөнгө оруулалтын асуудалд өндөр ач холбогдол өгч, түүнийг урамшуулан дэмжсэн гадаад, дотоод эрх зүйн орчин бүрдүүлэх чиглэлээр ажиллаж байгаа нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхэд ÷óõàë нөлөө үçүүлж байãàà áèëýý. Монгол улсад хөрөнгө оруулах, ялангуяа Зүүн хойд Ази, Хойд Америкийн хөрөнгө оруулагчдын сонирхол сүүлийн жилүүдэд өсч байгаа бөгөөд уул

93

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

уурхай, хөнгөн үйлдвэр, худалдаа үйлчилгээний салбарт гадаадын хөрөнгө оруулалт түлхүү орох боллоо. 2003 оны эцсийн байдлаар 1990 оноос хойш 73 орноос 3042 компани нийтдээ 1 тэрбум ам. долларын хөрөнгө Монголд оруулахаар бүртгүүлсэн байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үйлдвэрлэл, үйлчилгээний салбаруудаар авч үзвэл геологи хайгуул, уул уурхай, газрын тосны салбарт хамгийн их буюу нийт ГШХО-ын 46,2 хувь, худалдаа үйлчилгээний салбарт 12,8 хувь, оёдол, сүлжмэлийн үйлдвэрт 8,3 хувь, малын гаралтай бүтээгдэхүүний боловсруулалтанд 5 хувь, барилгын үйлдвэрлэлд 5 хувь, банк, санхүүгийн үéë ажиллагаанд 3.1 хувь тус тус орсон байна. Хүснэгт 1 Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ, ñалбараар №

Улс

1 2 3 4

Геологи хайгуул, уул уурхай, газрын тос Худалдаа, нийтийн хоол Хөнгөн үйлдвэр Мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд боловсруулах 5 Инженерийн барилга байгууламж, барилгын материалын үйлдвэр 6 Банк, санхүүгийн үйл ажиллагаа 7 Тээвэр 8 Харилцаа холбоо 9 Соёл урлаг, боловсрол, шинжлэх ухаан, хэвлэл 10 Хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 11 Аялал жуулчлал 12 ХАА, газар тариалан 13 Бусад Дүн Эх сурвалж: ГХОГХА

Оруулсан хөрөнгө (мян. ам. доллар 462,076 128,466 83,338 50,267

Эзлэх хувь

49,502

5,0

31,467 20,957 20,924 17,540

3,1 2,1 2,1 1,8

14,387 11,424 9,510 100,527 1000,385

46,2 12,8 8,3 5,0

1,4 1,1 1,0 10,1 100,0

Харин хөрөнгө оруулагчдын харъяалагдах улс орноор авч үзвэл Зүүн хойд Ази, Хойд Америкийн хөрөнгө оруулагчид түлхүү хөрөнгө оруулалт хийснээс БНХАУ-ын хөрөнгө оруулагчид Монголд орсон хөрөнгө оруулалтын 37,9 хувиар хөрөнгө оруулагчдын жагсаалтыг тэргүүлж, Канад улс 13,2 хувиар удаалж, АНУ (11.5 хувь), БНСУ (8.1 хувь), Япон (6,0 хувь), ОХУ (3,4 хувь) болон бусад орны (20,1 хувь) хөрөнгө оруулагчид дараагийн байруудад орж байна.

94

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Хүснэгт 2 Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ, улс орноор №

Улс

Оруулсан хөрөнгө (мян. ам. доллар) 379,010 132,518 114,895 80,856 60,429 33,718 27,215 21,646 21,309 17,953 14,814 10,957 10,734 9,151 65,180 1000,385

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

БНХАУ Канад АНУ БНСУ Япон ОХУ Болгар Гонг Конг (БНХАУ) Их Британи Их Британий Виржини арал Багамын арлууд Тайвань (БНХАУ) Итали Сингапур Бусад Дүн Эх сурвалж: ГХОГХА

Эзлэх хувь 37,9 13,2 11,5 8,1 6,0 3,4 2,7 2,2 2,1 1,8 1,5 1,1 1,1 0,9 6,5 100,0

2003 онд 653 компани нийт 203,8 сая ам. долларын хөрөнгө оруулахаар бүртгүүлсэн нь ДНБ-ний 17,5 хувьтай тэнцэж байгаа бөгөд өмнөх оныхтой харьцуулбал 10 хувиар өссөн байна.

№ 1 2 3 4 5 6 7

Хүснэгт 3 Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын харьцуулсан үзүүлэлт Үзүүлэлт 2000 2001 2002 2003* Дотоодын нийт бүтээгдэхүн-ДНБ, 1018,9 1115,6 1231,3 1363,2 тэрбум төгрөг Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт104,4 130,2 182,5 203,8 ГШХО, сая ам.доллар ГШХО/ ДНБ, хувь 9,8 12,4 15,8 17,5 ГХОААН-ээс улсын төсөвт оруулсан 40,4 39,5 37,3 татварын орлого, тэрбум төгрөг Иргэдийн хадгаламж-ИХ, тэрбум 86,4 124,8 207,0 330,0 төгрөг ИХ/ДНБ, хувь 8,5 11,2 16,8 24,2 Валютын жилийн дундаж ханш, 1 1097,0 1102,0 1125,0 1168,0 ам.доллар

Эх сурвалж: ҮСГ, Монгол улсын Статистикийн эмхтгэл, 1998, 2001, 2002 ГХОГХА ҮТЕГ -урьдчилсан байдлаар

95

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ийнхүү нэмэгдэхэд шинэ хөрөнгө оруулагчдаас гадна Монголд хөрөнгө оруулаад үйл ажиллагаа явуулж байгаа хөрөнгө оруулагчид зохих хувь нэмэр оруулсан байна. Тухайлбал, 2000-2003 онуудад гадаадын хөрөнгө оруулалттай 105-140 компани 29,5-141,5 сая ам. долларын хөрөнгө нэмж оруулж байсан нь тухайн оны гадаадаас орж ирэх хөрөнгө оруулалтын 28,3-69-2 хувийг бүрдүүлсэн байна. Хүснэгт 4 Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалттай компаниудаас нэмж õөрөнгө оруулсан байдал № Хөрөнгийн хэмжээ 2000 2001 1 Нэмж хөрөнгө оруулсан 124 105 компанийн тоо 2 Нэмж оруулсан хөрөнгө, сая 29,5 62,5 ам.доллар 3 Тухайн оны ГШХО-д эзлэх хувь 28,3 39,0 Эх сурвалж: ГХОГХА

2002 118

2003 140

57,6

141,1

31,6

69,2

Одоогийн байдлаар гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд нь өссөн дүнгээр 70 гаруй мянган ажлын байр бий болгож, сүүлийн жилүүдэд Монголын нийт экспортын тал орчим хувийг гүйцэтгэж, төсөвт 40 орчим тэрбум төгрөгийн татварын орлого оруулж байгаа юм. 2003 оны байдлаар ГШХО-ын урсгал тогтворжиж 2004 оноос эхлэн өсөх хандлагатай байгаа бөгөөд Монгол улсын хувьд гадаадын хөрөнгө оруулагчид, ялангуяа, олон улсын уул уурхайн компаниуд Монголыг, түүний дотор геологи хайгуул, уул уурхайн салбарыг сонирхох сонирхол нэмэгдэх төлөвтэй байна. Үүнийг дараах хүчин зүйлтэй холбож үçýæ áîëîõ þì. Үүнд: ¾ Монгол улс нь Хятад, Оросын том зах зээлийн аль алинд нэвтрэн орох газар зүйн байршил сайтай; ¾ Манай орон ашигт малтмалаар баялаг, ÿëàíãóÿà çýñ, àëòíû íөөöөөð àðâèí; ¾ Монгол улсын Засгийн газраас Гадаадын хөрөнгө оруулах тэргүүлэх чиглэлийн жагсаалтыг 2001 онд, Геологи, уул уурхайн салбарын талаар ойрын жилүүдэд баримтлах чиглэлийг 2002 онд тус тус баталсан; ¾ Гадаадын хөрөнгө оруулалтын чөлөөт горим болон Гадаадын хөрөнгө оруулалтын, Татварын, Гаалийн тухай Монгол улсын хуулиудаар гадаадын хөрөнгө оруулалт нь хамгаалалтанд байж, татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлэх боломж олгодог; 96

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

¾ 2002 онд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулиар хөрөнгө оруулалтыг хэрэгжүүлэх хэлбэр, төрлийг нэмэгдүүлснээс гадна томоохон хөрөнгө оруулагчдад татварын тогтвортой нөхцөлд ажиллах бололцоог нээж өгсөн; ¾ УИХ-аас манай орны эдийн засгийн хөгжилд чухал ач холбогдолтой Чөлөөт бүсийн тухай, “Алтанбулаг”, “Цагаан нуур” худалдааны чөлөөт бүсүүдийн эрх зүйн байдлын тухай, “ЗамынҮүд” эдийн засгийн чөлөөт бүсийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиудыг 2002-2003 онд батлан гаргасан. Улс орны хөгжилд шийдвэрлэх үүрэг бүхий салбар (уул уурхай, аялал жуулчлал, хөдөө аж ахуй), бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд ГШХО-ыг улам илүү татахад олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн энэ давуу талаа цаг алдалгүй шуурхай ашиглах, улмаар бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэхэд чухал үүрэгтэй шинэ техник технологи îðóóëæ èðýõ, ашиг орлогоосоо дахин хөрөнгө оруулах явдлыг хөхүүлэн дэмжих, байгаль орчин, хэрэглэгчдийг илүү сайн хамгаалах зэрэг асуудлыг гадаадын хөрөнгө оруулалттай холбон хэрэгжүүлэх нь чухал байна.

97

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ОЛОН УЛСЫН ХОЁРДМОЛ ТАТВАР НОГДУУЛАЛТЫН АСУУДАЛ БА ОФФШОРЫН / off-shore/ БИЗНЕС

Õ.Ýðäýíý÷óëóóí, Á.Áàòáÿìáà Óëñ îðîí áүð өөðèéí õóóëü òîãòîîìæîî ýðõ çүéí õàðèëöààíû õóâüä èðãýíøëèéí, ýñõүë, íóòàã äýâñãýðèéí çàð÷èìä òóëãóóðëàí òîãòîîñîí áàéäàã. Õî¸ðäìîë òàòâàðûí àñóóäàë óëñ îðíóóäûí òàòâàðûí õóóëü òîãòîîìæ өөð өөð áàéäãààñ áîëæ үүñäýã . ªөðөөð õýëáýë, íýã òàòâàð òөëөã÷èä àëü íýã îðîí òóõàéí ýòãýýäèéí èðãýíøèëòýé íü, íөãөө íü îðëîãî îëñîí ãàçàðòàé íü õîëáîãäóóëàí òàòâàð íîо ãäóóëñíààð үүñäýã õàðèëöàà þì. Òүүí÷ëýí, õî¸ð îðîí õî¸óëàà òóõàéí òàòâàð òөëөã÷èéã ìàíàé îðøèí ñóóã÷ õýìýýí íîòëîõ, àëü àëü îðîí íü òàòâàð òөëөã÷èéí òîäîðõîé îðëîãûã өөðèéí îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð îëñîí ãýæ үçýæ áàéãàà үåä õî¸ðäìîë òàòâàðûí àñóóäàë үүñ÷ áîëíî. Îëîí óëñûí õî¸ðäìîë òàòâàð íîоãäóóëàëò ãýäýã íü õî¸ð áóþó òүүíýýñ äýýø óëñ íýã òàòâàð òөëөã÷èä òàòâàðûí íýã îáúåêòýä õàìààðóóëàí, èæèë õóãàöààíä õîëáîãäîõ òàòâàð íîãäóóëàõûã îéëãîíî. Õî¸ðäìîë òàòâàð íîоãäóóëàëò íü àæ àõóé ýðõëýã÷äèéí үéë àæèëëàãààã óäààøðóóëàõ, óëìààð áàðàà үéë÷èëãýýíèé үíèéã өñãөõ çýðýã ñөðөã үð äàãàâàð, óëìààð òàòâàðààñ çàéëñõèéõ ÿâäàëä õүðãýäýã. Èéì ó÷ðààñ õî¸ðäìîë òàòâàð íîãäóóëàõãүé áàéõ, íîãäóóëñàíààñ үүñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõûí òóëä óëñ îðíóóä äàíãààðàà áîëîí õàìòðààä òîäîðõîé үéë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Үүíä äàðààõü àðãóóäûã õýðýãëýäýã.

98

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Õî¸ðäìîë òàòâàð íîãäóóëàëòûã àðèëãàõ àðãà.

Îëîí òàëò ãýðýý, êîíâåíöóóä

¯íäýñíèé õóóëü, ýðõ ç¿éí íýã òàëò õýì õýìæýýí¿¿ä

ÕÓÂÀÀÐÈËÀËÒÛÍ ÀÐÃÀ

Òóõàéí óëñ ÿìàð íýãýí îáúåêòýä (ºìíº íü àëü íýãýí îðîíä õýäèé íü íîãäóóëñàí áîë) òàòâàð íîãäóóëàõààñ òàòãàëçàõ,

(Òàòâàðûí тîоцîî (çýýë)

Ãàäààä îðîíä òºëñºí òàòâàðûí õýìæýýãýýð äîòîîäîä íîãäóóëñàí òàòâàðûí òºëáºðººñ õàñàæ òîîöîõ

Òàòâàðûí õºíãºëºëò

Ãàäààä îðîíä òºëñºí òàòâàðûí ä¿íãýýð äîòîîäîä òàòâàð íîãäóóëàõ îðëîãîîñ õàñàëò õèéõ

Ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýäèéí òàòâàðûí ñòàòóñûã òîäîðõîéëîõäîî “áàéíãûí òөëөөëөã÷èéí ãàçàð” ãýñýí îéëãîëòûã àøèãëàäàã. Óëñ îðíóóä õî¸ðäìîë òàòâàð íîãäóóëàõãүé áàéõ òóõàé õýëýëöýýð áàéãóóëàõäàà àëü íýã îðíû õóóëèéí ýòãýýä çөâõөí өөð îðíû íóòàã äýâñãýðò áàéãàà өөðèéí áàéíãûí òөëөөëөã÷èéí ãàçðààð äàìæóóëàí îðëîãî îëñîí òîõèîëäîëä õàðúÿà óëñ íü òóõàéí îðëîãîä òàòâàð íîãäóóëæ áîëîõ òàëààð òîõèðîëöäîã. Õýðýâ èéì òàòâàðûí ñòàòóñãүé ãàäààäûí ýòãýýä Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð îðëîãî îëñîí áîë õîëáîãäîõ îëîí óëñûí õýëýëöýýðèéí äàãóó Ìîíãîë óëñ äýýðõ îðëîãîä òàòâàð íîãäóóëàõãүé. Óëñ îðíóóä өөðèéí îðíû íóòàã äýâñãýðò ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýäèéí áàéíãûí òөëөөëөã÷èéí ãàçàð áàéãóóëàõàä òîäîðõîé øàëãóóð, íөõöөë áèåëүүëñýí áàéõûã øààðääàã. Áàðàã áүõ óëñ îðíóóäàä çàðèì òөðëèéí áèçíåñèéí үéë àæèëëàãàà ýñâýë õóóëèéí ýòãýýäүүäýä òàòâàðûí òààòàé íөõöөëèéã áүðäүүëæ өãñөí áàéäàã. ªөðөөð õýëáýë, õóóëü òîãòîîìæèéí õүðýýíä õөíãөëөëòòýé íөõöëèéã áүðäүүëñýí ãýñýí үã þì. Õàðèí çàðèì îðîí òөðèéí áîäëîãîîð äàìæóóëàí ãàäààäûí õөðөíãèéã òàòàõ үүäíýýñ ãàäààäûí ïүүñүүäýä òàòâàðûí õөíãөëөëòòýé íөõöëèéã áүðäүүëýõ íü áèé. Үүí äýýð òүøèãëýæ ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýäүүä òóõàéí îðíû íóòàã äýâñãýð äýýð үéë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Òóõàéí îðíû òàòâàðûí òîãòîëöîî áóñàäòàé õàðüöóóëàõàä àðàé õөíãөëөëòòýé áàéâàë òàòâàðûí ãàâàíè, ýñõүë, 99

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

òàòâàðûí àìðàëò ã.ì-ýýð íýðëýõ íü áèé. Õàðèí òóõàéí îðíû íóòàã äýâñãýðèéí íýã õýñýãò òàòâàð íîãäóóëàëòûí үéë àæèëëàãàà íü ãàäààäûí õөðөíãө îðóóëàëòûã äýìæñýí, õөíãөëөëòòөé õýëáýðýýð ÿâàãäàæ áàéâàë òóõàéí ãàçðûã “òàòâàðûí îàçèñ áóþó áàÿí áүðä “ (ýäèéí çàñãèéí ÷өëөөò áүñ, ÷өëөөò үéëäâýðëýëèéí áүñ, íýýëòòýé õîò ã.ì ) õýìýýí íýðëýäýã. Õÿòàä óëñ ýäèéí çàñãèéí ÷өëөөò áүñ áàéãóóëàõ òàë äýýð èõýýõýí àìæèëòòàé àæèëëàæ, òөðөөñ òîäîðõîé òàòâàðûí áîëîí òàòâàðûí áóñ õөíãөëөëòүүä үçүүëñíýýð óëñààñ áàðàã õөðөíãө çàðàõãүéãýýð õîò áàéãóóëæ ÷àäàæ áàéíà. Ìàíàé îðíû òóõàéä Àëòàíáóëàã, Çàìûí-Үүäèéí ÷өëөөò áүñ áàéãóóëàõ àñóóäàë õóóëü, ýðõ çүéí îð÷èíã íü áүðäүүëýõ, ñòàòóñûã íü òîäîðõîéëîõ øàòàíäàà ÿâæ áàéíà. Òàòâàðûí òààòàé îð÷èí ýñâýë òàòâàðãүé áүñ çýðýã íü îôôøîðíèé êîìïàíè (àíãëè õýëíèé off-shore áóþó ýðãýýñ ãàäíà, òóñãààðëàãäñàí) õýìýýí íýðëýäýã àæ àõóéí íýãæèéí òîî èõýýõýí íýìýãäýõýä òүëõýö áîëäîã. Ìîíãîë óëñàä èéì áүñ õàðààõàí áàéãóóëàãäààãүé áөãөөä үүíä íөëөөëæ áóé òîäîðõîé øàëòãààíóóä áèé. Òóõàéëáàë : äàëàéä ãàðöãүé, õî¸ðõîí îðîíòîé õèëëýäýã, áóñàä àðãà çàìààð óëñ îðíûõîî ýäèéí çàñãèéã õөãæүүëýõ íөөö áîëîìæ èõòýé çýðýã. Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû áàéãóóëëàãûí çүãýýñ èéì ïүүñүүäýä äàðààõ íèéòëýã øààðäëàãà òàâüäàã. Үүíä : 1. Ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä òóõàéí óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó çààâàë áүðòãүүëýõ. 2. Áүõ үéë àæèëëàãààíû ñàíõүүæèëòûã çөâõөí áүðòãýãäñýí âàëþòûí áîëîí áóñàä ýõ ñóðâàëæààð õèéõ. 3. Îðîí íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä æèëèéí ñàíõүүãèéí òàéëàíãàà ãàðãàæ өãөõ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä àóäèòûí äүãíýëòèéí õóóëáàðûã òүүíä õàâñàðãàõ. 4. Îôôøîðíы áүñèéí òөñөâò òөëөõ õóðààìæàà öàã õóãàöààíä íü òөëөõ. 5. Óëñ îðíû íóòàã äýâñãýðò өөðèéí îôфèñèéí îðîëöîîãүéãýýð àæèë õýðãèéí үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõààñ òàòãàëçàõ. 6. Îðîí íóòãèéí îðøèí ñóóã÷èéã өөðèéí êîìïàíèé õóâüöàà ýçýìøèã÷, õөðөíãө îðóóëàã÷ áîëãîõîîñ òàòãàëçàõ. 7. Íóòãèéí çàõèðãààíààñ òîãòîîñîí äүðìèéí ñàíãèéí äîîä õýìæýýã áóóðóóëàõãүé áàéõ. 8. Íóòãèéí ýðõ áүõèé áàéãóóëëàãààñ îëãîñîí ãýð÷èëãýý, áóñàä áàðèìò áè÷ãèéí õóóëáàð, òàìãàíû äàðäàñ çýðãèéã çààñàí ãàçàð áýëýí õàäãàëàõ. 9. Íóòãèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàòàé õàðüöàõ õүíýý áàéíãà òóõàéí îðîíä áàéëãàõ. 10. Áàíêèí äàõü äàíñíû äóãààð, ðåêâèçèò, äүðìèéí ñàí, õóâüöàà ýçýìøèã÷, çàõèðëûí çөâëөëä îðñîí өөð÷ëөëòèéí òàëààðõ áàðèìò áè÷ãýý õóóëü ¸ñîîð áүðäүүëýí õàäãàëàõ çýðýã áîëíî. Ýäãýýð øààðäëàãûã áèåëүүлæ áàéæ ñàÿ îôôøîðíы êîìïàíы ýðõ àâäàã. Îôôøîðíы êîìïàíè ãýäýã íü îôôøîðíы áүñýä áүðòãүүëæ, òàòâàðûí õөíãөëөëò ýäëýõ ýðõ àâñàí áөãөөä íóòãèéí íөөö àøèãëàäàããүé, áүñ íóòãèéí òýðãүүëýã÷ áóñ àæ àõóéí íýãæ þì. 100

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Õýäèéãýýð áүðòãүүëæ áàéãàà ïүүñүүä íü áүãäýýðýý îôôøîðíы òөâä үéë àæèëëàãàà ÿâóóëäàããүé ÷ òýäãýýðò үçүүëýõ õөíãөëөëò îëîí ÿíç áàéäàã. Îôôøîðíы êîìïàíèóäàä äàðààõ òөðëèéí үíäñýí õөíãөëөëò ýäëүүëäýã. Үүíä: • Òàòâàð íîãäóóëàëòûí õөíãөëөëòòýé íөõöөë ýäëүүëýõ, • Âàëþòûí õÿíàëò òàâèõãүé áàéõ, • Èìïîðòèéí үéë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä ãààëèéí õөíãөëөëò үçүүëýõ, • Òàéëаí áүðòãýëèéí үéë àæèëëàãààã õÿëáàð áîëãîõ, • Áàíêíû áà õóäàëäààíû íóóöàä áàòàëãàà өãөõ, • Òóõàéí êîìïàíèéã îëîí óëñûí òàâöàíä õàìãààëàõ, • Çàñàã çàõèðãààíû õÿíàëò, øàëãàëò õèéõäýý õөíãөëөëòòýé õàíäàõ, • Áèçíåñèéí àþóëãүé áàéäàëä áàòàëãàà өãөõ, • Óäèðäëàãûí үéë àæèëëàãààíäàà öàõèëãààí õîëáîî àøèãëàõûã çөâøөөðөõ ãýõ ìýò. Îôôøîðíы áèçíåñèéí үíäñýí äàâóó òàë íü ïүүñүүä үçүүëýõ òàòâàð íîãäóóëàëòûí õөíãөëөëòòýé íөõöөë áөãөөä ýíý íü : • Òàòâàðãүé ñòàòóñòàé áîëîõ (Ãèáðàëòàðè, Èðëàíäèéí Ãåðíñè, Æåðñè, Ìýí, Ñàðêèéí àðëóóäàä òàòâàð íîãäóóëàëò áàéäàããүé (òýãòýé òýíöүү) ). • Æèëèéí òàòâàðûí òөëáөðèéã óëñààñ øóóä òýãëýõ. (Ãåðíñè, Æåðñè, Ìýíèéí àðëóóä áîëîí Êàðèáèéí ñàâ íóòàãò ãàäààäûí êîìïàíèóäààñ æèë áүðèéí òàòâàðûí òөëáөðèéã àâàõãүé áàéõ òóõàé õóóëèíäàà óðüä÷èëàí çààñàí áàéäàã). • Òàòâàðûí ìàø áàãà õóâü õýìæýý òîãòîîõ ( Êèïðò îôôøîðíèé êîìïàíèä íîãäîõ àøãèéí òàòâàð îðîí íóòãèéí êîìïàíèòàé õàðьöóóëáàë 10 äàõèí áàãà áөãөөä 4.25% áàéäàã ; Øâåéöàðò ãàäààäûí ïүүñүүä çөâõөí õөðөíãèéí òàòâàðûã 0.05 0.25 õóâèàð òөëäөã). • Òàòâàðààñ àíãèä áàéõ êîìïàíèéã áүðòãýõäýý òóñãàé õóðààìæ òîãòîîõ (Ïàíàìä áүðòãýëèéí õóðààìæ 150 US$ áàéõ æèøýýòýé ), • Òàòâàðààñ àíãèä áàéâàë òóñãàé íөõöөë òîãòîîõ (Èðëàíäàä êîìïàíè òàéëàíãàà òóøààõ үåä 10 ôóíòèéí õóðààìæ àâ÷ òóõàéí êîìïàíèéã øèíýýð áүðòãýäýã ) çýðãýýð õýðýãæäýã. Áүõ óëñ îðíûã òàòâàðûí îð÷èíãîîð íü 3 áүëýãò õóâààæ áîëîõ þì. Íýãäүãýýð áүëýãò ÀÍÓ, Ãåðìàí, ßïîí, Èõ áðèòàíè, Ôðàíö, Èòàëè çýðýã өíäөð õөãæèëòýé îðíóóä îðîõ áөãөөä àøãèéí òàòâàð öýâýð àøãèéí 40-50% îð÷èì áîëäîã. Ýäãýýð îðíóóäûí õóóëü òîãòîîìæ òàòâàðààñ çóãòàõ ÿâäëààñ ñýðãèèéëýõ çîðèëãîîð àæ àõóéí үéë àæèëëàãààã õàòóó õÿíàæ, îôôøîðèéã àøèãëàõ ÿâäëûã íýëýýä õÿçãààðëàäàã. Õî¸ðäóãààð áүëýãò õөíãөëөëò áүõèé òàòâàðûí ñèñòåì áà òàòâàðûí òóñãàé õөíãөëөò áүõèé ñèñòåìòýé îðíóóä õàìðàãäàíà (Ãîëëàíä, Øâåéöàð, Ëþêñåìáóðã, Àâñòðè áà áóñàä ). Ýäãýýð îðíóóäàä áàðààã ýêñïîðòëîõ, áàíêíû õóâü áîëîí áóñàä òөðëèéí îðëîãîîñ àâàõ òàòâàð íýëýýä áàãà áàéäàã. Ýíý íü ãàäààäûí ïүүñүүäýä îõèí êîìïàíèà áàéãóóëàæ, òүүãýýð äàìæóóëàí үíäñýí үéë

101

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áóñ õàðèí õөðөíãө, îðëîãî, áàðààã äàìæóóëàí өíãөðүүëýõ òөâ áîëãîí àøèãëàõ áîëîìæûã áүðäүүëäýã. Ãóðàâäóãààð áүëýãò õóóëèàð àøãèéí òàòâàðûã ìàø áàãà òîãòîîñîí (ýñâýë îãò áàéäàããүé) áà ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýäûã áүðòãýõ үéë ÿâö ìàø õÿëáàð óëñ îðíóóä áàãòàíà. Îôôøîðíы áүñүүä äýëõèéí áөìáөðöãèéí íýëýýä õýäýí ãàçàð òөâëөðñөí áàéäàã. Êàðèáèéí ñàâ íóòàã – Áàãàì, Âèðãèíñê, Êàéìàíîâ, Áàðáàäîñ, áîëîí Ãðåíàäèéí àðëóóä. Ãàçàð äóíäûí òýíãèñ – Àíäîðà, Ãèáðàëòàð, Èîíàêî, Êèïð. Åâðîï – Øâåéöàð, Ëþêñåìáóðã, Ëèõòåíøòåéí, Èðëàíäè, Ñàí-Ìàðèíî áîëîí Ãåðíñè, Æåðñè, Ìýíèéí àðëóóä. Àðàáûí îðíóóä – Ëèâàí, ÀÍÝìèðàò óëñ, Áàõðåéí. Àôðèê – Ñåéøåëèéí àðàë, Ëèáåð. Àçè-Íîìõîí äàëàéí áүñ – Õÿòàä, Õîíêîíã, Ñèíãàïóð, Ìàëàéç, Ôèëèïïèí. Îôôøîðны áèçíåñèéí òàëààð äàðààõ үíäñýí äүãíýëòèéã õèéæ áîëîõ þì. • Îôôøîðíы êîìïàíè – õóäàëäààíû çóó÷ëàã÷. Ãàäààä õóäàëäààíû ÿâöàä õóäàëäàã÷, õóäàëäàí àâàã÷ õî¸ðûí õîîðîíä àøãèéí õýìæýýã òýíöâýðæүүëæ, íýìýãäүүëýõèéí òóëä êîìïàíè áàéãóóëäàã . • Îôôøîðíы êîìïàíè – çóâ÷óóëàã÷. Ýíý òîõèîëäîëä êîìïàíèéã, çàðëàãà íýìýãäүүëýõ çàìààð áàðààíû өөðèéí өðòãèéã өñãөí, óëìààð òàòâàðûí ñóóðèéã áàãàñãàõ çîðèëãîîð àøèãëàäàã. • Îôôøîðíы êîìïàíè – үíýò çүéëñèéí ýçýí. Ýíýõүү ñõåì íü өì÷ õөðөíãөíèé ýçýí өөðèéí ýçýìøëèéí çүéëýý ýçýìøäýã ãýäãýý íóóõ çîðèëãîîð êîìïàíè áàéãóóëíà ãýñýí үã. • Îôôøîðíы êîìïàíè – áàðààíû òýìäýãòèéí ýçýí áà òүүíèéã òүðýýñëýã÷. Òîãòâîðãүé óëñ îðîíä áèçíåñ ýðõëýõ ÿâöàä áàðààíû òýìäýãòèéí ýçýí íü äýýðõ êîìïàíè áîëæ ÿìàð÷ òîõèîëäîëä òүүíèéãýý àâ÷ үëäýæ, öààø íü àøèãëàõ áîëîìæòîé ãýñýí үã. • Îôôøîðíы êîìïàíè – çîõèîã÷ийн ýðõèéí ýçýí. Áèçíåñèéí үéë àæèëëàãààíû ãîë öөì íü çîõèîã÷èä áàéæ áèçíåñ òүүíýýñ õàìààðàëòàé áөãөөä үүãýýðýý äàìæóóëàí èõýýõýí îðëîãî îëäîã áîë îôôøîðíы êîìïàíè àøèãëàñíààð õóóëü ¸ñîîð òàòâàð áàãàñãàõ áîëîìæòîé áîëíî. • Îôôøîðны êîìïàíè – áàíêíû äàíñ áàðèã÷. Ýíý ñõåìèéí äàãóó ýçýí òóõàéí êîìïàíûã õÿíàëòàíäàà àâ÷ óëìààð óã êîìïàíè íü áàíêèíä äàíñ íýýñíýýð үéëäâýðëýëèéí çàðäëûã áүðýí õÿíàõ áîëîìæòîé áîëíî. • Îôôøîðíы êîìïàíè – áàðüöàà áàðèã÷. Õýí íýãýí өì÷ ýçýìøèã÷ òүүíýý õàäãàëàõ áîëîí áóñàä ýðñäëýýñ õàìãààëàõ çîðèëãîîð îôôøîðíы áүñýä êîìïàíè áàéãóóëíà ãýñýí үã. • Îôôøîðíèé êîìïàíè – õөðөíãө îðóóëàã÷. Ãàäàãø ãàðãàñàí õөðөíãөө ýðãүүëýí ýëäýâ òàòâàðãүéãýýð өөðèéí îðîíä îðóóëàõ õóóëü ¸ñíû áîëîìæийã ãàöõүү îôôøîðíы êîìïàíè îëãîíî.

102

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

•

Îôôøîðíы êîìïàíè – õөëөã îíãоö ýçýìøèã÷. Õөëөã îíãîöîî îôôøîðíы êîìïàíè, áүñ íóòãèéí äàëáààí äîð õөâүүëýõ íü ìàø îëîí òàëûí àøèãòàé áàéäàã. • Îôôøîðíы êîìïàíè – áàðèëãûí àæèë ãүéöýòãýã÷. Õýðýâ ÿìàð íýãýí îôôøîðíы òөâ òóõàéí óëñòàé õî¸ðäìîë òàòâàðûí ãýðýý áàéãóóëñàí áàéâàë òýð áүñèéí êîìïàíèàð äàìæóóëàí òóõàéí îðîíä àæèë ãүéöýòãýõ íü îëîí òөðëèéí òàòâàðààñ ÷өëөөëөãäөíө ãýñýí үã. Îð÷èí үåèéí ñàíõүүãèéí áîëîí áóñàä õýëáýðèéí õөðөíãө îðóóëàëò îôôøîðíû òөâүүäýýñ õèéãäýõ íü ýëáýã áîëæ áàéãàà áөãөөä äýýð äóðüäñàí áүñ íóòãóóä íü òîäîðõîé òөðëөөð äàãíàæ,ìýðãýøèí òүүíäýý ãîë àíõààðëàà õàíäóóëàõ áàéäàë ãàçàð àâ÷ áàéíà. Òóõàéëáàë ñàíõүүãèéí çóó÷ëàëыí ÷èãëýëýýð Ëèõòåíøòåéíèé, äààòãàëûí ÷èãëýëýýð Êèïðèéí, õөëөã îíãîö ýçýìøèõ ÷èãëýëýýð Ëèáåðèéí, ýêñïîðò èìïîðòûí ÷èãëýëýýð Øâåéöàð, Ãîëëàíäûí, õөðөíãө îðóóëàëòûí ÷èãëýëýýð Áåðìóäûí àðàë, Ãèáðàëòàðèéí îôôøîðíы êîìïàíèóä èõýýõýí äàãíàñàí áàéäàã. Íөãөө òàëààð îôôøîðíû áèçíåñýýð äàìæèí îëîí óëñûí õýìæýýíä áîõèð ìөíãө óãààõ үçýãäýë íýëýýä ãàðäàã íü óëñ îðíóóäûã үүíýýñ áîëãîîìæëîõîä õүðãýäýã. Æèøýý íü өíãөðñөí îíû äүíãýýð ÎÕÓ-ä ãàäààäûí øóóä õөðөíãө îðóóëàëòààð Êèïð óëñ òýðãүүëñýí áà үүíèé äèéëýíõ õýñãèéã îðîñûí ìàôèéí ãàäààäàä ãàðãàñàí áîõèð ìөíãө ýçýëäýã ãýñýí àëáàí ¸ñíû áóñ ìýäýýëýë áàéíà.

103

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ТӨСВИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ШИНЭЧЛЭЛ Ä. Íàìæèë Төрийн бус Удирдлага Санхүүжилтийн òóõàé õóóëü ÓÈÕ-ààð áàòëàãäàí 2003 îíû íýãäүãýýð ñàðààñ õýðýãæèæ ýõýëëýý. Ýíý õóóëü òөð, çàñãèéí õýìæýýíä îéðûí áîëîí äóíä õóãàöààíû ñàíõүү-ìөíãөíèé áîäëîãî òîäîðõîéëîõ òóëãóóð áàðèìò áè÷èã áîëîí үéë÷èëæ ýõýëлýý ãýñýí үã. Ñàíõүү-ìөíãөíèé áîäëîãûí õүðýýíä ýíý õóóëèéí çààëòûã áàðèìòëàí óëñûí áîëîí îðîí íóòãèéí òөñөâ õîîðîíäûí õàðèëöààã øèíý÷ëýõ àðãà õýìæýýã 2003, 2004 îíû òөñâèéí òөëөâëөãөөã áîëîâñðóóëàõäàà àâ÷ õýðýãæүүëæ áàéíà. Ýíý àðãà õýìæýý íü óëñûí òөñâөөñ îðîí íóòãèéí òөñөâò ñàíõүүãèéí äýìæëýã үçүүëýõäýý õөãæèíãүé îðíóóäàä /Àâñòðàëè, Øèíý Çåëàíä/ õýðýãëýãäýæ áóé øèëæүүëãèéí àðãà, çàð÷èìä үíäýñëýãäñýí áîëíî. Øèëæүүëãèéí àðãûí ãîë çàð÷èì íü äýýä øàòíû òөñâөөñ õөðөíãèéí äóòàãäàëòàé áүñ íóòàã áóþó îðîí íóòãèéí òөñөâò õүí àìûí òîî, íýã õүí àìä îíîãäîõ õýðýãëýýíèé äóíäàæ òүâøèíã үíäýñëýí õөðөíãèéí øèëæүүëýã õèéõýä ÷èãëýãäñýí áîëíî. 2003 îíû òөñâèéí òөëөâëөëòөөñ ýõëýí õýðýãæүүëæ áóé øèëæүүëãèéí àðãà íü áүñ íóòãèéí õүðýýíä õүí àìûí õөãæëèéã õàíãàõ òýäíèé õýðýãëýýã íýìýãäүүëýõ çîðèëãîòîé õýðýãæүүëæ ýõýëñýí ñàíõүүæèëòèéí äýâøèëòýò àðãà õýðýãñýë þì. Óëñûí òөñâөөñ õөðөíãèéí äóòàãäàëòàé àéìàãò øèëæүүëýã õèéõýä óëñûí òөñөâò áүðýí äàé÷ëàãäàæ áóé ͪÒ-ûí ýõ үүñâýðèéã àøèãëàæ áàéíà. Îðîí íóòãèéí òөñâèéí òýòãýâðèéã õàíãàõ, áүñ íóòãèéí õөãæëèéã äýìæèõ çîðèëãîîð óëñûí òөñâөөñ øèëæүүëãèéí àðãààð õóâààðèëàãäàõ õөðөíãө íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

1 2

Үçүүëýëò Óëñûí òөñâөөñ îðîí íóòãèéí øèëæүүëñýí ÍªÒ /òýðáóì òөã/ Áóöààí øèëæүүëñýí ͪÒ-ûí /õóâèàð/

104

òөñөâò õýìæýý

2003

2004

7,2

11,7

29

30

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Áàéãàëü, öàã óóð, өì÷ õóâü÷ëàëûí ÿâöààñ øàëòãààëàí Áóëãàí, Äîðíîãîâü, Òөâ, Õîâä, Äàðõàí-Уóë, Ãîâü-сүìáýð àéìãèéí òөñâèéí îðëîãî áүðäүүëýëòèéí õýìæýý өìíөõ îíû òүâøèíãýýñ áóóðàõ áîëæýý. ªөðèéí áèå äààñàí áàéäëàà õàäãàëæ îðëîãî, çàðëàãûí õóâüä àâ÷ үçâýë îðëîãûí èëүүäýëòýé àéìàã, íèéñëýëèéí òөñâөөñ óëñûí òөñөâò õөðөíãө øèëæүүëýõäýý 1. Үéë àæèëëàãààíû òөëөâëөãөө 2. Áүòýýãäýõүүíèé àíãèéã õàðãàëçàí үçýõ áîëíî. Óëñûí õýìæýýíä Äîðíîãîâü, Äàðõàí-Уул, Îðõîí, íèéñëýë íü /ÓÁ õîò/ áүòýýãäýõүүí, үéë÷èëãýýã өөðèéí ìýäýëä òөâëөðүүëýí îðëîãîîð áүðýí ñàíõүүæүүëýõ áîë 17 àéìàã íü áүòýýãäýõүүí, үéë÷èëãýýò àðãà õýìæýýíä óëñûí төñâөөñ 8,5 òýðáóì òөãðөãèéí ñàíõүүãèéí äýìæëýãèéã çөâõөí 2004 îíä àâàõààð òөëөâëөөä áàéíà. Îðîí íóòãèéí өөðèéí îðëîãîîð íèéò ñàíõүүæèëòèéã áүðýí íөõөæ áóé íèéñëýë, Îðõîí, Дàðõàí-Уул, Äîðíîãîâü àéìàã 2004 îíä 1618 òýðáóì òөãðөãèéí îðëîãûã óëñûí óëñûí òөñөâò òýãøèòãýëèéí æóðìààð îðóóëàõ òîîöîîòîé áàéíà. Îðîí íóòãèéí òөñâөөñ óëñûí òөñөâò òөâëөðүүëýõ îðëîãûí õýìæýý, áүòýö

1 2 3 4 5

Õîò Óëààíáààòàð Äîðíîãîâü Îðõîí Äàðõàí-Уул Íèéò äүí

2004 /äүíä ýçëýõ õóâü/ 58,8 1,0 37,8 2,3 100

Îðîí íóòãèéí òөñөâ áîëîâñðóóëàõ, òүүíèé õýðýгæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëàõ ãîë öөì íü ÒÁÓÑàíõүүæèëòèéí õóóëèàð áүòýýãäýõүүí, үð äүíã çөâ òîäîðõîéëîõ çàìààð ñàíõүүæèëò õèéõ ÿâäàë ãýæ үçýæ áàéíà. Çàñãèéí Ãàçðûí 2003 îíû 203-ð òîãòîîëîîð áүòýýãäýõүүíèé àíãè òóñ áүðýýð òөñөâ áîëîâñðóóëàõàä өðòãèéí áүòöèéã îíîâ÷òîé òîäîðõîéëîõ òүүíèéã õÿìäðóóëàõ, үð äүíòýé óÿëäóóëàõàä ÒÅÇàõèðàã÷èéí àíõààðàëûã õàíäóóëàõ çîðèëãî òàâèãäàæ áîëíî. Òөð, îðîí íóòãèéí õýìæýýíä өөðөө óäèðäàõ áàéãóóëëàãûí òөñөâ áүðäүүëýëò, õóâààðèëàëò íü өì÷ õóâü÷ëàëûí íөõöөë áàéäàëòàé ñàëøãүé õîëáîîòîé þì. Òîìîîõîí àæ àõóéí íýãæèéí өм÷ õóâü÷ëàëûí äàðààõ áàéäëààñ үçýõýä Ýðäýíýò, ÀÏÓ, ÍÈÊ, Õóäàëäàà Хөãæëийн банк, ÕÀÀÍ áàíêíààñ òөñөâò îðóóëàõ îðëîãûí õýìæýý áóóð÷ áàéãàà íü ýäãýýð àæ àõóéí íýãæèéí òөñөâòýé õàðèëöàõ õàðèëöààíä ãàð÷ áóé өíөөãèéí íýã îíöëîã ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíý íü íýã òàëààñ òөð, îðîí íóòãèéí õýìæýýíä òөñâèéí îðëîãî áүðäүүëýëòýíä èõýýõýí өөð÷ëөëò ãàð÷, îðîí íóòàãò õүí àì, õýðýãëýýãýýð äàìæèí òөñөâò îðîõ îðëîãî íýìýãäýæ, үíäñýí à÷ààëàë õýðýãëýã÷ ðүү øèëæèõ үéë ÿâö ÿâàãäàõ áîëîâ. Íèéò óëñûí õýìæýýíä àâ÷ үçâýë îðîí íóòãèéí òөñөâ áүðäүүëýëòýíä íîöòîé íөëөөëñөí íýã õү÷èí çүéë íü ñүүëèéí 3 æèëä íèéò 10 ñàÿ ìàë õîðîãäñîí íü õөäөө íóòàãò ìàë÷èí өðõèéí îðëîãî ýðñ áóóðàõ, ÿäóóðàë, àæèëãүéäýë íýìýãäýõ, õîò ðуу ÷èãëýñýí èõ íүүäýë, òөâëөðөë үүñýõ øàëòãààí áîëæýý.

105

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Çàñãèéí Гàçàð îéðûí áîëîí äóíä õóãàöààíä õýðýãæүүëýõ õýä õýäýí õөòөëáөð áîëîâñðóóëæ õýðýãæүүëæ áàéãàà íü áүñ íóòãèéí õөãæëèéã õàíãàõ, õүí àìûí òөâëөðëèéã ñààðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Үүíä: 1. Ìÿíãàíû çàì 2. Ýð÷èì õү÷íèé íýãäñýí ñүëæýý áàéãóóëàõ 3. Áүñ÷èëñýí õөãæëèéí үçýë áàðèìòëàë 4. Áүñ íóòàãò áөөíèé õóäàëäààíû ñүëæýý áàéãóóëàõ ÓÈÕ-ààñ Çàñãèéí Ãàçðûí áîëîâñðóóëñàí áүñ, áүñүүäèéí òóëãóóð òөâүүäèéã áàòëàí ãàðãàæ, 1. 2. 3. 4. 5.

Áàðóóí áүñ – Õîâä, Óëèàñòàé Õàíãàéí áүñ – Õàðõîðèí, Ýðäýíýò Òөâèéí áүñ – Çóóíìîä, Äàðõàí-Уул Çүүí áүñ – ×îéáàëñàí, ªíäөðõààí Ãîâèéí áүñ – Ñàéíøàíä, Çàìûí-Үүä áàéõààð òîãòîîí òóñ òóñ ìөðäөæ ýõëýýä áàéíà. Ìîíãîë îðíû äóíä, óðò õóãàöààíû õөãæëèéí òóëãóóð үíäýñ íü ýäãýýð áүñ íóòàã, áүñèéí òóëãóóð òөâ äýýð үíäýñëýõ íü çàéëøãүé áîëîîä áàéíà. Èéìä áүñ íóòãèéí õөãæëèéã Çàñãèéí Ãàçðûí îéðûí áîëîí äóíä õуãàöààíû õөòөëáөðòýé /çîðèëòòîé/ óÿëäóóëàí õýä õýäýí ïаðàãìàòèê àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõ íü ýöñèéí äүíä íèéãìèéí ãèøүүä, өðõ ãýðèéí àìüäðàëûí òүâøèíã òîãòâîðòîé äýýøëүүëýõ áîëíî. Үүíèé òóëä: Íýãäүãýýðò. Áүñ íóòãèéí õөãæëèéí åðөíõèé òөëөâëөãөөã áîëîâñðóóëàõäàà óëñ òөðèéí òîãòîëöîîíä өөð÷ëөëò îðóóëàõ çàìààð àéìàã, ñóì, õîò, òîñãîí õîîðîíäûí үéëäâýðëýë, íèéãìèéí áîëîí äýä áүòöèéí óÿëäààã îíöãîéðîí àíõààðàõ õýðýãòýé. Õî¸ðäóãààðò. Áүñ íóòãèéí çàõèðàã÷, òүүíèé òөñөâ áүðäүүëýëò, õóâààðèëàëòûí ýðõ çүéí ñòàòóñûã òîäîðõîé áîëãîõ õóóëü ýðõ çүéí îð÷íûã áүðäүүëæ өãөõ íü çүéòýé. Ãóðàâäóãààðò. Áүñ íóòãèéí äóíä, óðò õóãàöààíû åðөíõèé òөëөâëөãөөã áүñ íóòàã òóñ áүðýýð áîëîâñðóóëàõ àæëûã òөñөâ, õөðөíãөòýé óÿëäóóëàõûí òóëä ñàëáàðûí õүðýýíä /ÒÅÇ/ òөñөâ áàòàëæ áàéãàà æóðìûã áүñ íóòãèéí /Çàõèðàã÷/ õýìæýýíä òөñөâ áàòëàõ үéë àæèëëàãààòàé óÿëäóóëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ ÿâóóëàõ Äөðөâäүãýýðò. Áүñ íóòàã õөãæүүëýõ åðөíõèé òөëөâëөãөөòýé óÿëäóóëàí õүí àì, ìàë÷èí өðõ òóõàéí áүñ íóòàã äîòðîî ÷өëөөòýé øèëæèí ñóóðøèõ íөõöëèéã õàíãàõ Òàâäóãààðò. ÓÈÕ-ààñ áàòàëñàí “×өëөөò áүñ”-èéí òóõàé, 2003 îíä áàòàëñàí “Үéëäâýðëýë òåõíîëîãèéí ïàðê áàéãóóëàõ” òóõàé үíäñýí ÷èãëýë òóñ áүðèéã áүñ íóòãèéí õөãæëèéí åðөíõèé òөëөâëөãөөòýé óÿëäóóëàõ Çóðãààäóãààðò. Çàñãèéí Ãàçðààñ õîðøîîíû õөãæëèéã äýìæèõ, õîðøîîíû ýðõ çүé, áèçíåñ óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýýã áүñ íóòãèéí õөãæëèéí åðөíõèé òөëөâëөãөөòýé óÿëäóóëàõàä àíõààðàë õàíäóóëàõ õýðýãòýé. Çàñãèéí Ãàзðààñ áүñ íóòãèéí õүðýýíä õîðøîîëëûã õөãæүүëýõ, áèçíåñèéí áîëîí ýðõ çүéí íààøòàé îð÷èí áүðäүүëýõýä òóëãóóð òөâ, óñàëãààòàé òàðèàëàíãèéí үéëäâýðèéí õөòөëáөðèéã õàíäèâëàã÷ óëñ, Îëîí Уëñûí áàéãóóëëàãà, ÎÕÓ, Õÿòàä 106

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí çýýë òóñëàìæèéí ýõ үүñâýðèéã àøèãëàí íýí äàðóé õýðýãæүүëýõ øààðäëàãàòàé þì. Äîëäóãààðò. Çàñãèéí Ãàçðûí áîäëîãûí õүðýýíä Ìîíãîë áàíê áîëîí àðèëæààíû áàíêóóäûí àêòèâ õөðөíãө, ÷өëөөò үëäýãäëèéã áүñ íóòãèéí õөãæëèéí åðөíõèé òөëөâëөãөөã õýðýãæүүëýõýä ÷èãëүүëýí áүñ íóòàãò õөðөíãө, ñàíõүүãèéí òөâëөðөë áèé áîëãîõ çîðèëãîîð áүñ íóòàã õөãæүүëýõ, áàíê ñàíõүүãèéí áàéãóóëëàãà áèé áîëãîõ íü çүéòýé. Ýäãýýð àðãà õýìæýýòýé óÿëäóóëàí áүñ íóòãèéí õөãæëèéí åðөíõèé òөëөâëөãөөòýé óÿëäóóëàí îäîîãèéí ñóìäûí áүòöèéã øèíýýð òîãòîîõ, өөð÷ëөõ øààðäëàãà çàéëøãүé ãàð÷ áàéíà.

107

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

НЯГТЛАН БОДОХ БҮРТГЭЛИЙН МЭДЭЭЛЛИЙН СИСТЕМИЙН ЗАГВАР Т. Æààâàà Õөãæëèéí çóðâàñò үíäýñíèé ýäèéí çàñãèéí áүòýö, ìàðêåòèíã, ìåíåæìåíò õýâ øèíæ, ôèëîñîôèä íèéöñýí íÿãòëàí áîäîõ áүðòãýëèéí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã çàãâàð÷ëàõ íü çàéëøãүé áîëñîí. Ìýðãýæëèéí îëîí ñýäýâ: ìýäýýëëèéí ýäèéí çàñàã /үíý öýíý/, õýìæëèéí çàãâàð, ìàêðî òөâøíèé íýãòãýë /үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåì/, õýðýãëýýíèé àñïåêòүүä òөãñ ñóäëàãäààãүé. Ýðòíèé ìîíãîëûí ìөíãө çîîñ, өðòөө, òàòâàðûí áүðòãýë, äýëõèé, áүñ íóòãèéí ãëîáàë ñèñòåì, XXI çóóíû ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, äàÿàðøëûí ýð÷ õү÷ áà ìåíåæìåíò øèíýòãýë çýðýã îëîí ñýäâүүä ñóäëàà÷èéã õүëýýñýýð áóé. /Ñì: Ò.Æààâàà “Âîïðîñû îáíîâëåíèÿ ñèñòåìû áóõãàëòåðñêîãî ó÷åòà”, Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê, Óëàí-Áàòîð, 2003ã, ñ.3/ Çîðèëãîäîî õүðýõèéí òóëä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè áà ìåíåæìåíò õóâüñëûí ÷èã, ñóäëàõ çүéëèéí êîíöåïö, áүñ íóòãóóäûí ñèñòåìèéí òөëөâøèëä îð÷íû òàíäàëò õèéâ. Үíäýñíèé áүðòãýëèéí òîãòîëöîî áà ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéã çàãâàð÷ëàõàä îð÷íû èéì òàíäàëò èõ ÷óõàë ãýæ үçñýí. Ó÷èð íü äàÿàðøèë, õóâüñëûí õү÷ áүñ íóòàã, óëñ ãүðíèé õýâ øèíæ, óëàìæëàë, ¸ñ çүé, ñî¸ë, çàí үéëä èõ өөð÷ëөëòèéã áèé áîëãîæ, ìýäýýëèéí òåõíîëîãè, ìýðãýæëèéí õÿíàëò áà ñóäàëãàà õөãæèëä èëò íөëөөëæ ýõýëñýí. Ýðòíèé òүүхýýñ óëáààòàé íÿãòëàí áîäîõ áүðòãýëèéí ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí äýâøèë õөãæèë óëñ ãүðíèé үíäýñíèé áàíê, ñàíõүү, ìөíãөíèé áîäëîãî òөäèéãүé ìàêðî ìèêðî òөâøíèé æîëîîäëîãî, ìåíåæìåíò õýâ øèíæ, áèçíåñ õóâüñàë, ýäèéí çàñãèéí ÷өëөөò \òөãñ\, îëèãîïîëü өðñөëäөөí áà ìîíîïîëü íî¸ðõîëò áүòýö, үíýò öààñ, ñàíõүүãèéí çàõ çýýëèéí òөëөâøèëä èõ үүðýã ãүéöýòãýñýí. Äóíäàä çóóíû ñýðãýí ìàíäëààñ ýäүãýý õүðòýë èõ áèçíåñò õөë òàâüñàí Èòàëè, Àíãëè, Àìåðèê, ßïîí, Çүүí ªìíөò Àçè, Õÿòàäûí òүүõýí ñóðãàìæ, ìåíåæìåíò õóâüñëóóä ñàíõүү, òàòâàð, çàðäàë, óäèðäëàãûí 108

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

áүðòãýëèéí ìýäýýëëèéí à÷ õîëáîãäëûã òîä èëòãýäýã. /”Äàÿàð áүðòãýëèéí äàâõàð áè÷èëòèéí òүүõ”, íýã ñýäýâò õàìòûí áүòýýë, Íüþ Ìàéíä òåõíîëîãè ÕÕÊ, ÓÁ, 2003, 11-13 òàë/ Áèä Äýëõèéí /XV-XXI çóóí/ áèçíåñ åðòөíö, ìåíåæìåíò õóâüñëûí òүүõ, XXI çóóíû ìýäýýëëèéí òåõ.íîëîãè áà ñèñòåìèéí ÷èã õàíäëàãûã ñýòãýëãýýíèé ñүүëèéí /èíòåðíåò âåá ñàéòóóä/ ñóðâàëæààð òàíäàæ, äàðààõ äүãíýëò áà òààìàã äýâøүүëæ, îéðûí 20 æèëýýð áàòàëãàà өã÷ áóé. Íýãä, Ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, äàÿàðøëûí ýð÷ õү÷ áà îð÷íû өөð÷ëөëòүүä ìýðãýæëèéí õóâüñëûí ãîë õөòëөã÷. Үíäñýí øèíæүүä: íýãäñýí ìөíãөí òýìäýãò, õýë, ¸ñ çүé, å-õóäàëäàà, ñàíõүүãèéí çóó÷èéí үéë÷èëãýý ãýæ үçëýý. \Ñì: Äýëõèéí Íÿãòëàí Áîäîã÷äûí Õîëáîî \IFAC\, Íÿãòëàí áîäîõ áүðòãýëèéí ñóäàëãàà, øèíæèëãýýíèé îëîí óëñûí \IAIR\ òөâèéí âåá ñàéò, Àâñòðàëèéí Ìýðãýøñýí Íÿãòëàí Áîäîã÷äûí Èíñòèòóòûí \1998 îí\ îð÷íû òàíäàëò, “Ìýðãýæëèéí õөòөëáөð - 2020” õóâèëáàð\. ªíөөäөð îí-ëàéí ñèñòåì, å-õóäàëäàà æèðèéí õýðýãëýý áîëæ, àëèâ õýëöýë, òөëáөð, ñîëèëöîî öàõèì êàðò, èíòåðíåòýýð õèéãäýí, îãò ìýäýõãүé òàëóóä үéëäýõүүíýý âåá ñàéòààð ñàíàë áîëãîæ ýõëýâ. Ìýäýýëëèéí /êèáåð/ çàäãàé îð÷íû ýðñäýë, õÿíàëò, õàìãààëàëò, áýëòãýã÷èéí ¸ñ çүé, ÿëàíãóÿà Hackeróóäòàé òýìöýæ, Anti Virus, Cookies õàìãààëàëò, World Wide Web, Web Trust ñүëæýýíèé íóóöëàë, õàìãààëàëò, õÿíàëòûí ãîðèìûã áүòýýõ ÷ øààðäëàãà áóé. \Àíãëèéí ìýðãýøñýí íÿãòëàí áîäîã÷äûí èíñòèòóò, ×àðüëç Ñòþðòûí èõ ñóðãóóëèéí “¨ñ çүé, ýëåêòðîí õóäàëäàà” õýëýëöүүëýã,1999 îí\ Õî¸ðò, Àëèâ ñýòãýëãýýíèé òîìü¸îëîëä ñèñòåìèéí îíîë, øèíæèëãýýíèé õàíäëàãûí àðãà õýðýãëýâýë ñåìàíòèê \àãóóëãà, õýëáýð\, ïðàãìàòèê \өãөөæ, õýðýãëýý\, ñèíòàêñèê \áүòýö, áàéãóóëàìæ\ ãýñýí 3 õýìæýýñò õàìààðëûí õîëáîîñ, çàãâàð áà êîîðäèíàò çààâàë үүñíý. Ìýðãýæëèéí ñýòãýëãýýíä ïåðñîíàëèñò, áèõåâèîðèñò, ìàòåðèàëèñò ÷èãëýë óðñãàë èõ òүãñýí ÷ үүíòýé õîëáîîòîé. Ïåðñîíàëèçì áà áèõåâèîðèçì õүìүүñèéí çàí үéë, ýðõ ìýäýë, õàðèóöëàãà, үéë õөäëөë, үçýë áîäîë, ñîíèðõîë, ìàòåðèàëèçì өì÷, áàÿëàã, үíýò çүéëñ, ýõ үүñâýð, õýðýãëүүðò îíö à÷ õîëáîãäîë өã÷ýý. XXI çóóíû ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, îð÷íû өөð÷ëөëò, ìýðãýæëèéí õóâüñëûí ÷èãýýñ ñóäëàãäàõóóíû ñèíòàêñèê ÷èãëýë, ïåðñîíàëèçìûã òүëõүү õөãæүүëýõ íü çàéëøãүé áîëñîí. Ãóðàâò, Áүñ íóòãèéí ìýäýýëëèéí çàãâàðûã ñóäëàõ íü õóâüñëûí òөëөâ, үíäýñíèé òîîöîîíû òîãòîëöîî, òàòâàð, ñàíõүү, õóóëèéí çîõèöîë, õàìààðëûã òîãòîîõîä ÷óõàë íөëөөòýé. Èõ ýðòíèé Åâðîï ñèñòåì \XY-XXI çóóí\ ÷өëөөò үéëäâýðëýã÷ áүõèé õóâèéí õýâøëèéí òóñãàë áîëæ үүññýí áîë ÷өëөөò, îëèãîïîëü, ìîíîïîëü өðñөëäөөí áà íî¸ðõîëò ýäèéí çàñãèéí áүòýö, үíýò öààñ, êàïèòàëûí çàõ çýýëèéí òóñãàë áîëæ Àíãëè-ñàãñîí \XIX-XX çóóí\ çàãâàð òîìü¸îëîãäñîí. Õàðèí äàÿàðøëûí ýð÷ õү÷ áà ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, îð÷íû õóâüñëóóä “ÍÁÁÎÓÑ” ãëîáàë ñèñòåì \1975-2003\ үүñýõýä õүðãýæýý. Áèä Çүүí Åâðîï, Òөâ, Çүүí ªìíөò Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèêèéí øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé ãүðíèéã 6 áүëýãò õóâààâ. Òàâä, Äàÿàðøëûí ãëîáàë ñèñòåì òөâ òýíõëýãò үíäýñíèé òүүõ \öàã õóãàöààíû õàìààðàë\, ñî¸ëûí \îðîí çàéí îíöëîã\ өâ, øèëæèëòèéí õýâ øèíæ, çàõ çýýëèéí áүòýö, óëàìæëàë, îíöëîãò íèéöñýí ìýäýýëëèéí ñèñòåì çàãâàðûí 109

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

õýâ øèíæ, áүðäýë, áîäëîãî çîõèöîë áà õÿíàëòûí òîãòîëöîîã çөâ òîìü¸îëîõ íü íýí ÷óõàë áîëîîä áàéíà. Ýõëýýä ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí õýâ øèíæ, õóóëü, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí íөëөөã òàíäàæ, øèëæèëòèéí ýíý çóðâàñò òөðèéí ñòàòóñòàé ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã áүðäүүëýõ íü ÷óõàë ãýñýí äүãíýëò õèéñýí. Äàðàà íü ñèñòåìèéí õýâ øèíæèéã Õîôñòåä Ãååðò \1980\, Ñ.Æ Ãðåéí \1988\ çàãâàðààð îíîøëîæ, áүðòãýë õөòëөëòèéí ñî¸ëûí үíýëýìæ èëò äîîãóóð òөâøèíä áóéã \ìýðãýøүүëýõ ñèñòåì, óð ÷àäâàðûí өñөëò ñóë, íýã õýâ çàãâàðûí áîäëîãî çîõèöîë, õÿíàëò ìóó, øèíýòãýëä áýëýí áóñ, õýâøñýí ïðàêòèêèéã èëүүòýé үçäýã, ìýäýýëëèéí àññèìåòð, äàëä ýäèéí çàñàã, àâèëãàë, õóóëü áóñ үéëäýë ãàçàð àâñàí\ òîãòîîâ. Ñèñòåìèéí үíýëýìæèéã өñãөõ ÷èãëýëä òөð çàñãààñ ÿâóóëàõ áîäëîãûí үíäñýí ÷èãëýë: íýãä, Óëñ òөð, ýäèéí çàñàã, õóóëèéí îð÷èíã ýðүүëæүүëýõ, õî¸ðò, “Ñóäàëãàà-çýõýëò-õýðýãæèë-õÿíàëò” ìө÷ëөãò áîäëîãî, çîõèöîë, õÿíàëòûí íөëөөã äýýøëүүëýõ, ãóðàâò, Ñèñòåìèéí òóíõàã, ñòàíäàðò, òàéëáàðûã íýã ìөð áýëòãýæ, áèçíåñ, òөñâèéí õүðýýíä õýâøүүëýõ, äөðөâò, Ìýðãýøүүëýõ ñèñòåì, ñóðãàëòûí íөëөөã äýýøëүүëýõýä îðøèíî. Çóðãàà, Үíäýñíèé ýäèéí çàñãèéã òýòãýõ “Ì” ìåíåæìåíò ôèëîñîôèéí òóõàéä ñèñòåì íü îðö ãàðö, òîõèðóóëàã÷èéí ÷èã үүðýã áүõèé øóóä áà ýðãýõ õîëáîîã үүñãýã÷ ìýäýýëëèéí ñүëæýýã õàìàðíà. Ñèñòåìèéí ñàíõүү, òàòâàðûí áүðòãýë, àóäèò үéë÷èëãýý áà øèíæèëãýýíèé өãөãäëүүä íü øèëæèëòèéí çóðâàñ äýõü óëñ ãүðíèé үíäýñíèé òîîöîîíû ñèñòåì /ìàêðî òөâøíèé íýãòãýë/ áà õýðýãëýã÷äèéí áүõ äàâõàðãàä ÷èãëýñýí ãàäàãø ÷èãò ìýäýýëëèéí áàãöûã үүñãýõ áөãөөä òүүõýí (HC) áà ãүéöýòãýë øèíãýýã÷ өðòөã (AC), íýðëýñýí ñàíõүүãèéí êàïèòàë áà íÿãòëàí áîäîõûí àøãèéí õýìæèëä /ñòàòèñ çàãâàð/ ñóóðèëàõ ó÷èðòàé. Õàðèí òөñөâëөëò, òөâëөðñөí áóñ õÿíàëò, õàðèóöëàãà òàéëàãíàë, ñèòóàö øèíæèëãýý, øèéä ãàðãàëò, ñòðàòåãè òөëөâëөëò, çàõ çýýë, үíèéí ñåãìåíò÷ëýëèéí äîòîãø ÷èãò ìýäýýëëүүä îäîîãèéí өðòөã (CC), çàõ çýýëèéí үíý áүðäýë, øóóä өðòөã (DC), áèåò êàïèòàë, àõèóö (CM) áà ýäèéí çàñãèéí àøãèéí õýìæèëä /äèíàìèê çàãâàð/ ñóóðèëàõ íü çүéòýé ãýñýí äүãíýëò õèéâ. Äîëîî. Ýäүãýý Ìåíåæìåíò Õ, Ó îíîë, òөãñ ìýäýýëýë áүõèé Åâðîï, Àìåðèêèéí \À\, ßïîíû \J\, õàðèó үéëäëûí \Z\ çýðýã ãëîáàë ñèñòåìèéí ìåíåæìåíò ôèëîñîôè èõ òүãæýý. Õ îíîë õóó÷èðñàí ÷ үéëäýõүүíèé ìåíåæìåíò ñóäàñ - ñóóðü òөñөâ, ãүéöýòãýë øèíãýýã÷ çàðäàë, øóóä, òүүõýí, îäîîãèéí өðòөã, íÿãòëàí áîäîõûí, àõèóö, ýäèéí çàñãèéí àøãèéí õýìæëүүä îäîî õèð à÷ õîëáîãäëîî àëäààãүé. À /Àìåðèê/ çàãâàð ñòðàòåãè òөëөâëөëò, áîðëóóëàëòûí өãөөæ, óÿí õàòàí òөñөâ, ñòàíäàðò өðòөã, òөâëөðñөí áóñ õÿíàëò, õàðèóöëàãûí òàéëàí, âàó÷åð õÿíàëòûã õөãæүүëñýí íü áîðëóóëàëòûí ìåíåæìåíòèéí үíäýñ áîëæ, ãëîáàë òөâøèíä òүãæýý. Õàðèí òóðøèëò, äèçàéí, õóâèðãàëòûí ìө÷ëөãò ÷àíàð, áүòýýìæ, өðòөã õýìæèõ “Kaizen”, “Target” ñèñòåì, êàïèòàë õөðөíãèéí үíý áүðäýë (CAPM), “ßã öàãò íü” (JIT), öýâýð өíөөãèéí үíý öýíý \NPV\ õýìæèë çүé, êîíâåéð, үéëäâýðëýëèéí óÿí õàòàí òåõíîëîãèä íèéöñýí үéëäýë ñóóðüò, çîðèëòîò (ABC), áàãö õÿíàëò áүõèé ßïîíû \J\, õàðèó үéëäëûí \Z\ ôèëîñîôè áà äèíàìèê õýìæëèéí çàãâàðóóä îð÷èí öàãèéí ìàðêåòèíãèéí ìåíåæìåíòèéí ýõèéã òàâüñàí. /Ò.Æààâàà “Ìýðãýæëèéí õóâüñëûí ÷èã, ñèñòåì çàãâàðûí үçýë áàðèìòëàëààñ”, “Àõìàä áà çàëóó үåèéí 110

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

çàðèì íÿãòëàí áîäîã÷äûí äóðñàìæ áîäðîë” òîâõèìîë, Ìîíãîëûí íÿãòëàí áîäîõ áүðòãýë õөãæүүëýõ ñàí, ÓÁ, 2003, 107-112 òàë/ Íàéì. Ìîíãîë÷óóäûí òүүõ, ñî¸ëûí өâ, ãàð, êîíâåéð ñèñòåìä íèéöñýí Z ãëîáàë ìàðêåòèíãèéí ìåíåæìåíò ñóóðüò “Ì” çàãâàðûã òýòãýõ ìýäýýëëèéí ñүëæýýã áүðäëèéí õóâüä òүүõýí (HC), îäîîãèéí өðòөã (CC), çàõ çýýëèéí үíý, өíөөãèéí үíý öýíý (PV), öýâýð өíөөãèéí үíý öýíý (NPV), êàïèòàë õөðөíãèéí үíý áүðäýë (CAPM), íÿãòëàí áîäîõ, àõèóö, ýäèéí çàñãèéí àøãèéí õýìæëèéí çàãâàð áүõèé ãүéöýòãýë áà ñòàíäàðò øèíãýýã÷ çàðäàë (AC), øóóä өðòөã (DC), àæëûí çàõèàëãà (JC), үå øàò (PC), үéëäýë ñóóðüò (ABC), áàãö õÿíàëò áүõèé өðòãèéí ñèñòåì, ñóóðü áà óÿí õàòàí òөñөâ, òөâëөðñөí áóñ õÿíàëò, äîòîîä үíý, õàðèóöëàãûí òàéëàãíàë, õýëáýëçëèéí øèíæèëãýý, çàõèàëãûí îíîâ÷òîé òîî (EOQ), ÿã öàãò íü (JIT) òөñөâëөëò õÿíàëò, íөөöèéí ìåíåæìåíò ãîðèìòîé, ñòðàòåãè òөëөâëөëò, çàõ çýýë, үíý áүðäýë, ñåãìåíò÷ëýë ñóóðüò ìàðêåòèíãèéí óäèðäëàãàòàé áàéíà ãýñýí òààìàã äýâøүүëæ, ñèñòåì çàãâàðò òîìü¸îëñîí. Àøèãëàñàí ýõ ñóðâàëæ Colin Drury. Costing an introductionlin 3-rd edition: Îðîñ îð÷óóëãà, -Ì.: “Àóäèò“,“ÞÍÈÒÈ“, 1998, 774 ñ Donald E. Kieso, Jerry J.Weygandt Intermediate accounting, seventh edition: Ìîíãîë îð÷óóëãà, ÓÁ, 2000 îí, 42 òàë Eldon S. Hendricksen, Accounting Theory, 3rd edition, (Homewood, III.; Richard D. Irwin, Inc., 1982), p.421 Ò.Æààâàà “Ñàíõүү, өðòөã, óäèðäëàãûí áүðòãýëèéí òөëөâøèë, øèíýòãýë äýõü íýí òóëãàìäñàí àñóóäëóóä”, íýã ñýäýâò áүòýýë, ÓÁ, 2002 îí, 200õ Äàÿàð áүðòãýëèéí äàâõàð áè÷èëòèéí òүүõ, íýã ñýäýâò õàìòûí áүòýýë, Íüþ Ìàéíä òåõíîëîãè ÕÕÊ,ÓÁ,2003, 210õ Ò.Æààâàà “Үíäýñíèé áүðòãýëèéí ñèñòåìèéã øèíý÷ëýõ үçýë áàðèìòëàë”, øèíæëýõ óõààíû äîêòîðûí çýðýã ãîðèëñîí íýã ñýäýâò áүòýýë, ÓÁ, 2003, 175õ Ò.Æààâàà “Âîïðîñû îáíîâëåíèÿ ñèñòåìû áóõãàëòåðñêîãî ó÷åòà”, Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè äîêòîðà ýêîíîìè÷åñêèõ íàóê, Óëàí-Áàòîð, 2003ã, 36 ñ Ò.Æààâàà “XXI çóóíû ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè, äàÿàðøèë, øèíýòãýëèéí òөëөâ”, “Ñàíõүүãèéí ìýäýý” ñîíèí, 2003.06.10, ¹ 16 \124\ Ò.Æààâàà “Ìýðãýæëèéí õóâüñëûí ÷èã, ñèñòåì çàãâàðûí үçýë áàðèìòëàëààñ”, “Àõìàä áà çàëóó үåèéí çàðèì íÿãòëàí áîäîã÷äûí äóðñàìæ áîäðîë” òîâõèìîë, Ìîíãîëûí íÿãòëàí áîäîõ áүðòãýë õөãæүүëýõ ñàí, ÓÁ, 2003, 107-1112 òàë

111

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

ÎЙРЫН ЖИЛҮҮДИЙН ХУВЬЧЛАЛ, ТҮҮНИЙ ОНЦЛОГ Н.Ганбямба Ìîíãîë óëñ äàõü өм÷ õóâü÷ëàë àðàâ ãàðóé àæèë үðãэëæèëæ áàéíà ªì÷ õóâü÷ëàëûí үéë ÿâöûã ìàêðî òүâøèíä ñóäëàæ äàðààõ äүãíýëò õèéæ áàéíà. 1. Òөðèéí өì÷èíä áàéãàà áîäèò áàÿëãèéã ýäèéí çàñãèéí èëүү үð àøèãòàé àøèãëàõ, ýäèéí çàñãèéí үð àøãààð äàìæèí ãàðäàã áóñàä ýåðýã үð äàãàâàðûã íýìýãäүүëýõ çîðèëãîîð õóâèéí өì÷èíä øèëæүүëýõ òөðèéí áîäëîãîîð õýðýãæäýã çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àðãà õýìæýýã өì÷ õóâü÷ëàë ãýíý. 2. ªөðèéí îðíû õóâü÷ëàëûã øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäûí õóâü÷ëàëòàé õàðüöóóëàõàä òýäãýýð îðíóóäûí áîëîí ìàíàé óëñûí õóâü÷ëàë íü өì÷ õóâü÷ëàëûí òүүõýíä òîäîðõîé õóãàöààã õàìàðñàí, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òөðèéí öîãöîëáîð çîðèëòûã äýâøүүëñýí, òóõàéí îðíû îíöëîãèéã òóñãàñàí өðãөí õóâü÷ëàë áîëæ áàéíà. ªðãөí õóâü÷ëàë íü çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ øèëæèëòèéí íýã ãîë õýðýãñýë áөãөөä Ìîíãîë óëñ äàõü өì÷ õóâü÷ëàë íü øèëæèëòèéí îðíû өðãөí õóâü÷ëàëûí øèíæ ÷àíàðûã áүðýí àãóóëñàí óóë õóâü÷ëàëûí áүðýëäýõүүí õýñýã ìөí. Ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàéäëûí ÿëãààíààñ áîëæ õóâü÷ëàëûí îíöëîã îëîí õýëáýðýýð èëýð÷ áàéíà. 3. Ìîíãîë óëñ äàõü õóâü÷ëàë öààøèä үðãэëæиëýõ áîëíî. Îéðûí æèëүүäèéí õóâü÷ëàëä õàìðàãäàõ ãîë îáúåêòóóä íü ãàçàð, үíý öýíýòýé àæ àõóéí íýãæүүä, íèéãìèéí ñàëáàð, áóñàä îáúåêò, ýä õөðөíãө áàéíà. Õóâü÷ëàëûí îíöëîã Íýã. Îéðûí æèëүүäýä ãàçàð, үíý öýíýòýé àæ àõóéí íýãæүүä, íèéãìèéí ñàëáàðûã õóâü÷ëàõ өðãөí áà åðäèéí õóâü÷ëàë õîñëîí ÿâàãäàíà. Үүíýýñ үíäýñëýí äàðààõ áàéäàë èëýð÷ áàéíà.

Íýãäүãýýðò. Ìîíãîë óëñàä øèëæèëòèéí үåèéí өðãөí õóâü÷ëàë áà åðäèéí õóâü÷ëàë õîñëîí îéðûí æèëүүäýä õèéãäýíý. Õî¸ðäóãààðò. Ýíý үåèéí õóâü÷ëàëûã øèëæèëòèéí өðãөí õóâü÷ëàëûí ãóðàâäàõü øàò áóþó òөãñãөëèéí øàò ãýæ үçýæ áîëîõîîð áàéíà.

112

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Õî¸ð. Ìîíãîë óëñàä îéðûí æèëүүäýä õèéõ õóâü÷ëàл íü óðüäûíõààñ èëүүòýé үүðýã õàðèóöëàãàòàé, òóõàéí ñàëáàðûí òөäèéãүé, íèéò ýäèéí çàñãèéí өñөëò, үð àøèãò øóóä õү÷òýé íөëөөëөõ õóâü÷ëàë áàéõ áîëíî. Õóâü÷ëàõ ãîë çîðèëãî Ãàçàð õóâü÷ëàëûí ýõíèé øàòûã õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó îéðûí õóãàöààíä ýð÷èìòýé õýðýãæүүëýõ çàìààð èðãýäèéã ãàçàðòàé áîëãîæ, òүүíèéã ýäèéí çàñãèéí èäýâõòýé ýðãýëòýíä îðóóëàõ áîëîìæèéã õàíãàõ, Үíý öýíýòýé àæ àõóéã õóâü÷ëàõàä àøèãò àæèëëàãààíû өíäөð òүâøèíä àæèëëóóëàõ, óëñûí òөñөâò өìíөõ үåýñ èëүү îðëîãî îðóóëàõ, èõ õýìæýýíèé õөðөíãө îðóóëàëò õèéõ, äýâøèëò òåõíîëîãè íýâòðүүëýõ, îð÷èí үåèéí ìåíåæìåíò õýðýãëýõýä èlүүòýé àíõààðàõ, Íèéãìèéí ñàëáàðûã õóâü÷ëàõàä óóë ñàëáàðûã үð àøèãòàé àæèëëóóëàõ, àðãà àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ, ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæүүëýõ, îð÷èí үåèéí ìåíåæìåíò õýðýãëýõ, èðãýäèéã íàéäâàðòàé, ÷àíàðòàé үéë÷иëæ, үéë÷èëãýýã өðãөòãөõ çýðýãò àíõаàðàõ íü õóâü÷ëàëûí ýåðýã үð äàãàâàðò ìýäýãäýõүéö ñàéí íөëөө үçүүëýõ ÿâäàë ãýæ үçýæ áàéíà. Îéðûí æèëүүäèéí õóâü÷ëàëä àíõààðàõ àñóóäàë ªìíөõ õóâü÷ëàëûí үéë ÿâöàä îëñîí àìæèëòûã áýõæүүëýõ, äóòàãäàë ãàæóóäëûã ãàðãàõãүé áàéõ íü õàìãèéí òүðүү àíõààðàõ àñóóäàë áàéíà. Үүíòýé õîëáîãäóóëàí äàðààõ àñóóäëûã òîî÷èæ áàéíà. Ìîíãîë óëñ äàõü өì÷ õóâü÷ëàëûí ÿâöàä ýåðýã áà ñөðөã үð äàãàâàð èõ õýìæýýãýýð ãàðëàà. Ñөðөã үð äàãàâàð ãàðàõàä îëîí õү÷èí çүéë íөëөөëñөí áîëîâ÷ өðãөí õóâü÷ëàë õèéõ íөõöөë áîëîëöîî áүðýí áүðäýýãүé áàéñàí íü èëүүòýé íөөëөөëñөí áàéíà. ªөðөөð õýëáýë, ìîíãîëä өðãөí õóâü÷ëàë õèéõýä øààðäëàãûí òàëààñ èëүүòýé àíõààð÷ õóâü÷ëàëûã õýðýãæүүëæ үð äүíä õүðãýõ íөõöөë áîëîëöîî áóþó îð÷èíã áàãà àíõààðñàí áàéíà. Èéìä õóâü÷ëàõ àñóóäàëä øààðäëàãà áà íөõöөë áîëîëöîîã íàðèéí òîîöîæ õóâü÷ëàõ øààðäëàãàòàé áөãөөä íөõöөë áîëîëöîî õàíãàñàí îáúåêòóóäûã õóâü÷ëàõ çàð÷èì öààøèä áàðèìòëàõ õýðýãòýé áàéíà. Õóâü÷ëàëûí үð äàãàâðûã õóâü÷èëñàí àæ àõóéí íýãæèéí òîî, òóõàéí ñàëáàðûí õóâü÷ëàëä õàìðàãäñàí õóâü õýìæýýãýýð òîîöîõ íü õóâü÷ëàëûí үíäñýí çîðèëãûã òýð áүð õýðýãæүүëæ ÷àäàõãүé áàéãààã ñóäàëãàà îëîí òàëààñ õàðóóëàâ. Õóâü÷ëàëûí øóóä íөëөөí äîð áóþó ãîëëîõ íөëөөãөөð ìàêðî òүâøèíä øèéäýãäýõ ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òөðèéí çàíãèëàà àñóóäëóóä íü õóâü÷ëàõ øààðäëàãà áîëîõ áөãөөä үүíèéã үíäýñëýí õóâü÷ëàëûí çîðèëãî, ÷èãëýë, үð äàãàâàðûã үíýëýõ õýìæүүðèéã õýðýãëýõ íü çөâ õóâü÷ëàõ àðãà çүéí ÷óõàë үíäýñëýë áîëíî. Õóâü÷ëàõ áýëòãýë áîëîí õóâü÷иëñàí àæ àõóéí íýãæүүä õýâèéí àæèëëàõ îð÷èíã õóâü÷ëàõ íөõöөë áîëîëöîî ãýæ үçýæ áàéíà. Õóâü÷ëàõ íөõöөë áîëîëöîî íü õóâü÷ëàëûã ÿìàð àðãà çàìààð õýðõýí õèéõ, ÿìàð àðãà õýðýãëýõ, ÿìàð õóãàöààíä õóâü÷ëàõ çýðãèéã øèéäýõ үíäýñëýë áîëîõûí äýýð õóâü÷ëàëûí үéë ÿâö, үð äàãàâàðûã үíýëýõ, øàëòãààíûã òîäîðõîéëîõ õýìæүүð áîëíî. 113

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

Èéì ó÷ðààñ îéðûí æèëүүäèéí õóâü÷ëàëä øààðäëàãà áà íөõöөë áîëîëöîîã îíöãîé àíõààðàõ õýðýãöýý áèé. Îéðûí æèëүүäýä õèéãäýõ õóâü÷ëàëûí îíöëîã, à÷ õîëáîãäîëûã õàðãàëçàí үçýæ òүүíèéã õýðýãæүүëýõ ÷èãëýë, үçýë áàðèìòëàë, àðãà çàìûã òóñãàéëàí àâ÷ үçýõ õýðýãòýé þì. Үíý öýíýòýé àæ àõóéí íýãæүүäèéã òåíäåðò øàëãàðóóëàõàä íýðëýñýí äîîä үíýýñ èëүү ãàðñàí ñàíõүүãèéí ñàíàë, өðñөëäөã÷өөñ äàâñàí үíý, õóâü÷èëñíû äàðààõ îéðûí õóãàöààíä îðóóëàõ õөðөíãө îðóóëàëòûí õýìæýýíýýñ ãàäíà õóâü÷èëñàí àæ àõóéí íýãæèéí õýòèéí үéë àæèëëàãààíû үð äүíã òóí íàðèéí òîîöîõ øààðäëàãà áàéíà. Òóõàéëáàë òåíäåðò ÿëàã÷èéí ñàíàë áîëãîæ áóé õýòèéí áèçíåñ òөëөâëөãөөã òóí ñàéí ñóäëàõ íü ÷óõàë þì. Õóâü÷ëàëûí ãîë үð äүíãèéí íýã áîë өì÷ëөëèéí õàðèëöààã үíäñýýð íü өөð÷èëæ çàõ çýýëèéí íөõöөëä íèéöñýí өì÷ëөëèéí øèíý õàðèëöàà áүðýëäýí òîãòîæ áàéãàà ÿâäàë áөãөөä үүíòýé óÿëäàí óÿëäóóëàí õóâü÷ëàëòàé õîëáîí äàðààõ àñóóäëóóäûã øèéäýõ õýðýãöýý ãàð÷ áàéíà. • • • •

ªì÷ëөëèéí õàðèëöààã өðãөí õүðýýíä ñóäëàõ, ªì÷ëөëèéí õàðèëöààíû õүðýýíä үүñ÷ áàéãàà áà үүñ÷ áîëçîøãүé çөð÷ëèéã õýðõýí øèéäýõ àñóóäàë áîëîâñðóóëàõ ªì÷ëөëèéí øèíýýð áүðýëäýí áóé õàðèëöààã áýõæүүëýõ àðãà õýìæýý àâàõ ªì÷ëөëèéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ òөðèéí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ

Õóâü÷ëàëûí õóóëü ýðõ çүéí îð÷èí õàðüöàíãóé ñàéí áàéãàà áîëîâ÷ õóâü÷ëàëûí үéë ÿâöàä øèíý øèíý çүéë áàéíãà ãàð÷ ýðõ çүéí áàòàëãàà øààðäñààð áàéíà. Үүíèé çýðýãöýý өìíөõ õóóëü òîãòîîìæèéã өөð÷ëөõ, øèíý÷ëýõ õýðýãöýý ÷ òàñðàëòãүé ãàð÷ áàéíà. • ªì÷ëөëèéí õàðèëöààíû õóóëüòàé áîëîõ • ªðãөí õóâü÷ëàë ÿâóóëàõ áà ñàëáàðûí õóâü÷ëàëûí òóõàé õóóëü ãàðãàõ • ªì÷ õóâü÷ëàëòàé õîëáîãäîí ãàðñàí õóóëü òîãòîîìæèä өөð÷ëөëò, øèíý÷ëýëò õèéõ, • Îëîí õýëáýðèéí өì÷үүä áîëîí òөðèéí áà îðîí íóòãèéí өì÷èéí óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ , • Çàðèì õóóëèéí õýðýãæèëòòýé, òóõàéëáàë “Äàíãààð íî¸ðõîëûí ýñðýã òýìöýõ òóõàé õóóëü”-í õýðýãæèëòòýé õîëáîãäñîí àðãà õýìæýý àâàõ, • Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí үéë àæèëëàãààã áýõæүүëýõ ýðõ çүéí àðãà õýìæýý àâàõ

Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæүүäèéã äýìæèõ ýäèéí çàñãèéí ìàêðî òүâøèíèé àðãà õýìæýý îéðûí æèëүүäýä çàéëøãүé ÷óõàë õýâýýð áàéíà. Үүíèé òóëä: 114

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

• •

Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæүүäèéí ýäèéí çàñãèéí ãàäààä îð÷èíã ñàéæðóóëàõ Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæèä òåõíîëîãèéí äýâøèë õèéõýä íü çàñãèéí ãàçàð äýìæëýã, òóñëàëöàà үçүүëýõ,

Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæүүäèéí үð àøãèéã íýìýãäүүëýõ áèå äààñàí áîäëîãî õýðýãæүүëýõ, çîõèöóóëàëòûã ñàéæðóóëàõ ÿâäàë ÷óõàë. Үүíòýé õîëáîãäîí ýäèéí çàñãèéí үð àøãèéí áàãö үçүүëýëòèéã òóëãóóð øàëãóóð áîëãîõ õýðýãöýý õýâýýð áàéíà. Ìàíàé өíөөãèéí íөõöөëä ýäèéí çàñãèéí үð àøãèéí äàðààõд áàãö үçүүëýëòèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà. • Òàòâàð áà òөñөâò òөëөõ õóðààìæèéã õóâü÷ëàõààñ өìíөõ õýìæýýíýýñ áóóðóóëàõãүé áàéõ, • Àøèãòàé àæèëëàõ үéë àæèëëàãààã өðãөòãөõ, • Íîãäîë àøãèéã òîãòìîë õóâààðèëàõ, • Үíäñýí үéë àæèëëàãààíû õүðñýí õýìæýý, òүâøèíã áóóðóóëàõãүé áàéõ, • Õóâü÷èëñàí áîäèò áàÿëàãèéã àðèâæóóëàõ, • Íèéãìèéí үð àøãèéí áóñàä үçүүëýëò Үүíèé çýðýãöýý ñàëáàð, îáúåêòûí îíöëîãòîé õîëáîãäóóëàí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýåðýã үð äàãàâàðûí áàãö үçүүëýëòүүäèéã өì÷ õóâü÷ëàõ õөòөëáөðò òóñãàéëàí çààæ, õýðýãæүүëýõ àðãà õýìæýýã òөëөâëөõ õýðýãòýé þì. Òөðä îäîîãîîð áàéãàà өì÷èéí òóõàéä ÷ îíöëîã àíõààë òàâèõ ¸ñòîé. Òөð îäîî áàéãàà өì÷èéã øààðäëàãàòàé áàãö үçүүëýëòýýð òîîöîî òîîëëîãî õèéæ, õóâü÷ëàë áîëîí áóñàä ÷èãëýëýýð àøèãëàõ өðãөí õүðýýòýé ñóäàëãàà øèíæèëãýý õèéõ, òөðèéí ìýäýëä үëäýõ àæ àõóéí íýãæ áүð äýýð ýäèéí çàñàã, íèéãýì, àþóëãүé áàéäàë, îëîí óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà, èðãýäèéí àõóé àìüäðàë, òөðèéí çàñàãëàëûí үéë àæèëëàãàà ãүéöýòãýõýä áîëîí õýíèé өì÷ áàéâàë èëүү үð өãөөæòýé áàéõ òàëààð үíýëýëò äүãíýëò õèéâýë çîõèíî. Цààøäûí õóâü÷ëàëä øèíæëýõ óõààíû áүðýí үíäýñëýëòýé õàíäàõ íü õóâü÷ëàëûã òөãөëäөðæүүëýõ öîãöîëáîð àðãà õýìæýýíèé áүðýëäýõүүí õýñýã áөãөөä үүíòýé õîëáîãäóóëàí òөðèéí өì÷èéã äàðààõè ÷èãëýëýýð õóâààðèëàõ ñàíàë äýâøүүëæ áàéíà. Үүíä: 1. Òөðä îäîî áàéãàà өì÷èéã òîîëæ, ñóäàëãàà õèéæ, çîðèóëàëòûí äàãóó õóâààðèëàõ, Үүíä: • Òөðä çàéëøãүé үëäýõ өì÷èéã òîãòîîõ • Íөõöөë áîëîëöîî áүðäñýí àæ àõóéí íýãæүүä, үë õөäëөõ õөðөíãèéã õóâü÷ëàõ 2. Үð àøãèéí öîãöîëáîð үçүүëýëòèéã õóâü÷ëàõ òóëãóóð øàëãóóð áîëãîõ 3. Òóõàéí ñàëáàð, òóõàéí îáúåêòûí îíöëîãò òîõèðñîí õóâü÷ëàëûí áàòàëãààò ýåðýã үð äàãàâàð ãàðàõ àðãà õýðýãëýõ

115

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ: îíîë, ïðàêòèê

4. Õóâü÷ëàõ áýëòãýë õàíãàõ áà õóâü÷èëñíû äàðààõ òààëàìæòàé íөõöөë áîëîëöîî áүðäүүëýõ Ìàíàé óëñ өì÷èéí îëîí õýëáýð áүõèé ýäèéí çàñàãòàé áîëæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí òөðèéí áà îðîí íóòãèéí өì÷ëөëèéí óäèðäëàãûã òөëөâøүүëýõ ÷ õýðýãöýý ãàð÷ áàéãààã өì÷ õóâü÷ëàëòàé õîëáîí àâ÷ үçýõ àñóóäëûí íýã ãýæ үçýæ áàéíà. Áèäíèé ñóäàëãààíä ãàðñàí õүíäðýëèéí íýã áîë òөðèéí өì÷ õóâü÷ëàëòàé õîëáîãäñîí ñòàòèñòèê ìýäýý ìàòåðèàë үíýõýýð õîìñ, çàðèì ñàëáàð, óäèðäëàãûí òîäîðõîé òүâøèíä ÷ òөðèéí өì÷ õóâü÷ëàëûí ñòàòèñòèê ìýäýýëýëãүé, áàéãàà ìýäýý ìàòåðèàë íü îëîí ãàçàð òàðàìäñàí, äèíàìèê áүðòãýë үãүé, ìýäýýëëèéí àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò õèéäýããүéãýýñ ãàäíà òýäãýýðèéã õàðèóöàí çîõèîí áàéãóóëàõ óäèðäëàãà äóòàãäàæ áàéãàà íü õàðàãäàâ. Îëîí æèëýýð үéë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òөðèéí çàíãèëàà áөãөөä Ìîíãîë óëñûí үíýò áàÿëàãòàé øóóä õîëáîîòîé èéì àñóóäàë íýãäñýí áүðòãýë òîîöîî ìóóòàé áàéãàà íü îëîí òàëûí ñөðөã íөëөөòýé áàéíà. Үүíèéã үíäýñëýí äàðààõè çөâëөìæ ãàðãàâ. Үүíä: • Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæ, үë õөäëөõ õөðөíãèéí àíõàí øàòíû áүðòãýë áèé áîëãîõ, • Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí õөäөëãөөí, өөð÷ëөëòèéí ñòàòèñòèê äèнàìèêòýé áîëîõ • Õóâü÷ëàãäñàí àæ àõóéí íýãæèéí ýäèéí çàñãèéí áà íèéãìèéí үð äàãàâàðûí ñòàòèñòèê үçүүëýëò ãàðãàõ, òîîöîõ, • ªì÷ õóâü÷ëàëûí ñòàòèñòèê áèé áîëãîõ íýãäñýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ Îéðûí æèëүүäèéí õóâü÷ëàëûí ÿâöàä äàâòàãäàí ãàðñààð áàéãàà äóòàãäàë ãàæóóäëûã öààøèä ãàðãàõãүé áàéõ àðãà õýìæýýã õóâü÷ëàëûí õөòөëáөð, õóâü÷ëàëûã õýðýãæүүëýõ òөëөâëөãөөíä òóñãàí àæèëëàõ íü îéðûí æèëүүäèéí õóâü÷ëàëûã àìæèëòòàé áîëãîõ íýã íөõöөë þì.

116