E S E J. Rad

Kralja Petra I Karađorđevića 103. Miloša Obilića 30. JIB 4402123700002 Tel/Fax: +387 51/ 433-010; 051/433-815

ESEJ Iz predmeta Mikroekonomija

NASLOV: Eksternalije UVOD: U ovom Eseju pokušaću da obrazložim pojam Eksternalija kako bi se jasno mogle vidjeti njihove pozitivne i negativne strane. U eseju se tvrdi: a) da eksternalije nepovoljno djeluju na ekonomsku učinkovitost, b) te da su one posljedica pogreške ili nemogućnosti da se uspostave vlasnička prava, Kroz razmatranje navedenih stavova nastojaću da ukažem i na činjenicu da samo upravljanje eksternalijama nije nimalo jednostavan zadatak jer se povodom njih sukobljavaju interesi više različitih subjekata. U velikom broju slučajeva ti interesi se međusobno isključuju. Tržišna ravnoteža maksimalizuje zbir proizvođačevog i potrošačevog viška. Kada su kupci i prodavači na tržištu jedine zainteresovane strane ovaj je ishod učinkovit sa stajališta društva u cjelini. No kada postoje eksterni učinci, kao što je zagađenje, procjena tržišnog ishoda zahtijeva da se u obzir takođe uzme i blagostanje trećih strana. U ovom slučaju, nevidljiva ruka tržišta mogla bi neučinkovitije rasporediti resurse. Ovaj esej sadržavaće dvije sekcije koje se odnose na primjenu teorije eksternalija – u raspravi o kvaliteti okoliša, a u kojima ću nastojati da argumentima potvrdim navedene stavove a) i b). GLAVNI DIO: Sekcija I Eksternalije se javljaju u onim slučajevima u kojima proizvodnja ili potrošnja nekog dobra proizvodi posljedice ne samo na neposrednog proizvođača i potrošača, već i na druge učesnike u ekonomskim događajima.

Kralja Petra I Karađorđevića 103. Miloša Obilića 30. JIB 4402123700002 Tel/Fax: +387 51/ 433-010; 051/433-815

Pretpostavimo, na primjer, da neka hemijska fabrika tokom procesa proizvodnje ispušta otpadne vode u rijeku koja se potom ulijeva u more. Zbog visoke zagađenosti manje je ribe u rijekama i morima pa su ribari prisiljeni da potroše mnogo više vremena da bi ulovili nešto ribe. Fabrika iz ovog primjera proizvodi eksterne troškove jer smanjuje korist i povećava troškove ulova ribe. Ovdje je riječ o eksternim troškovima pošto rad hemijske fabrike ostavlja negativne posljedice na druge učesnike u ekonomskim aktivnostima. Prema tome, eksternalije u ovom slučaju nisu ništa drugo nego trošak koji snosi jedan subjekt kao rezultat akcije koju je preduzeo drugi subjekt. Ključno je da eksternalija utiče na položaj treće strane; tj. na položaj nekoga ko ne učestvuje u aktivnosti koja proizvodi eksterne troškove ili eksterne koristi. One izazivaju neefikasnost najčešće zbog toga što je: –

previše resursa alocirano u delatnostima koje proizvode negativne eksternalije

–

premalo je resursa alocirano u aktivnostima koje daju pozitivne eksternalije.

Javna vlast nastoji raznim mjerama i instrumentima ublažiti i ispraviti taj tržišni neuspjeh i postići povoljniju i uspješniju alokaciju resursa. Postoje tri osnovna instrumenta kojima razvijene države mogu djelovati u cilju ostvarenja najefikasnije alokacije resursa uz postojanje eksternalija. Koristeći ove instrumente, država nastoji da odredi najracionalniji nivo eksternih troškova:  Stimulisanje prava privatne svojine  Oporezivanje djelatnosti koje proizvode eksterne troškove i stimulisanje djelatnosti koje dovode do eksternih koristi  Kontrola zagađivanja.1 Državne regulacije eksternalija djeluju na razinama učinkovitosti za kontrolu pravednosti npr. onečišcenje zraka i vode, rudarenje, opasne štete (ekokatastrofe), zdravstveno nesigurna hrana i radioaktivne tvari. Kritičari državnih regulacija kažu da je ta regulacija prestroga, da su države često kao roditelji koji djeci stalno govore ne. Kao npr.:

1

Ivanić, dr Mladen „PRINCIPI EKONOMIJE“ (1999. Godine), Banja Luka

Kralja Petra I Karađorđevića 103. Miloša Obilića 30. JIB 4402123700002 Tel/Fax: +387 51/ 433-010; 051/433-815

Ne smije biti nečistog dima iz tvornickih dimnjaka! Ne smiju se prodavati opasne droge! Ne pušiti u radnim prostorijama! Vežite se u automobilu!, itd. Mnoge državne mjere su ustvari kontroverzne: Trebamo li mi stvarno govoriti poduzećima kako trebaju imati čisti zrak u tvornicama? Optimalni opseg državnih intervencija nikada neće biti riješen, no većina se ljudi slaže da država treba zaštititi neke od loših ucinaka, koji nastaju u tržnom sistemu. Postoje tri osnovna instrumenta kojima razvijene države mogu djelovati u cilju ostvarenja najefikasnije alokacije resursa uz postojanje eksternalija. Koristeći ove instrumente, država nastoji da odredi najracionalniji nivo eksternih troškova:  Stimulisanje prava privatne svojine  Oporezivanje djelatnosti koje proizvode eksterne troškove i stimulisanje djelatnosti koje dovode do eksternih koristi  Kontrola zagađivanja. Dakle, eksternalije direktno vode suboptimalnim društvenim ishodima, odnosno, narušavaju ekonomsku efikasnost. One se događaju zato što aktivnost subjekata na tržištu utiče na ostale članove društva, s tim što ti uticaji prethodno nisu mogli da budu predviđeni ili “ukalkulisani” u okviru samih transakcija na tržištu. Sekcija II Neke razvijene zemlje nastoje smanjiti nivo eksternih troškova afirmišući pravo privatne svojine. U slučaju fabrike hemijskih proizvoda, država može donijeti zakon po kome vlasnik zemlje na obali rijeke ima pravo da voda u rijeci bude čista. U tom slučaju ribolovci i vlasnici zemlje u okolini rijeke mogu tužiti fabriku što je zagadila rijeku i tražiti naknadu štete koju zbog toga trpe. Druga zakonska mogućnost je da država odluči kako svako može raditi šta mu je volja sa vodom i u tom slučaju se fabrici daje pravo da ispišta otpadne vode u rijeku u obimu koji ona želi. Pretpostavimo da je na djelu prvi slučaj, odnosno da vlasnici zemljišta imaju pravo da voda bude čista. To ne znači da će se fabrika istog trena zatvoriti i da će prestati bilo kakva proizvodnja. Fabrika će pokušati da ubijedi ribolovce i vlasnike zemljišta da joj dozvole da ipak proizvodi određeni obim proizvodnje, makar to značilo i neki stepen zagađenja.

Kralja Petra I Karađorđevića 103. Miloša Obilića 30. JIB 4402123700002 Tel/Fax: +387 51/ 433-010; 051/433-815

Pretpostavimo drugu mogućnost – da postoji pravo fabrike da u rijeku ispušta otpadnih voda koliko želi. To ne mora da znači da će doći do neograničenog zagađivanja. U tom slučaju će ribolovci i vlasnici zemlje pokušati da ubijede fabriku da proizvodi manji obim i tako ispušta manju količinu otpadnih voda. Čini se da je sistem nadoknade troškova, barem sa teorijskog stanovišta, veoma efikasan i da vodi uspostavljanju najoptimalnijeg obima proizvodnje. Ukoliko jasno definiše prava na privatnu svojinu, država stimuliše proces u kome se na osnovu interesa jedne ili druge grupe (fabrika ili vlasnici zemljišta) ostvaruje optimalan obim proizvodnje koji dovodi i do optimalnog obima eksternalija. U stvarnosti ovaj pristup ne može biti tako uspješan, kao što se na prvi pogled čini. Fabrika bi morala da organizuje nadoknadu troškova hiljadama vlasnika zemljišta i hiljadama ribolovaca, te bi administrativni troškovi bili veoma visoki. S druge strane, ako vlasnici zemljišta treba da nadoknade izgubljene profite fabrici, potrebni su veliki troškovi da se od hiljada njih prikupe potrebna sredstva, a ne bi bili rijetki slučajevi da neki od njih jednostavno odbiju da plate svoj dio doprinosom. Ovaj metod bi bio upotrebljiv u slučaju kada je mali broj subjekata na koje se eksternalije odnose, a efekti koje one imaju za svakog subjekta ekonomski značajne. ZAKLJUČAK: Iako se eksternalije (koje se zovu i sillovers) posmatraju kao učinci (pozitivni ili negativni) koji nastaju kod jednih privrednih subjekata, a posljedica su djelovanja (proizvodnje ili potrošnje) drugih privrednih subjekata, u ovom eseju iste su prikazane u “negativnom svjetlu”, odnosno kao pojave koje negativno utiču na ekonomsku efikasnost prvenstveno zbog toga što svojim djelovanjem utiču na treća lica mimo njihove volje. Zapravo, njihovo djelovanje nije predvđeno i planirano te stoga uglavnom dovode do neplaniranih izdataka tih lica. Veoma je teško da državni aparat, kada su u pitanju neplanski učinci poput ekstrenalija, propiše jasne norme koje bi na adekvatan način regulisale privatnu svojinu i vlasničke odnose a da istovremeno tim propisima obezbijedi i optimalni obim proizvodnje koji dovodi i do optimalnog obima ekstrenalija. Sve ovo bi bilo puno lakse da se radi o predvidivim učincima koji su “ukalkulisani” u transakcije na tržištu.