Dva Epigrafska Spomenika Iz Usca Kod Obrenovca

DVA EPIGRAFSKA SPOMENIKA IZ U[]A KOD OBRENOVCA

Adam N. Crnobrwa Muzej grada Beograda, Beograd

Apstrakt: @rtvenik od pe{~ara, sa posvetom Jupiteru veterana Septimija Severa, datovan u prvu polovinu III veka, i dr{ka crveno pe~ene, naranyasto-oker glazirane, kerami~ke patere, tako|e sa posvetom Jupiteru, datovana u prvu polovinu IV veka, prona|eni su kao slu~ajni nalazi na lokalitetu kod sela U{}e. Na|eni su u rubnoj zoni nekropole anti~kog naseqa, na desnoj obali u{}a Vukodra`a u Savu, dok se na levoj obali u{}a Vukodra`a nalazilo rimsko utvr|ewe. Sagledavawe karaktera i mesta nalaza upu}uju na pretpostavku o postojawu sakralnog objekta iz rimskog perioda. Kqu~ne re~i: U{}e, Obrenovac, Pannonia Inferior, rimski period, `rtvenik, patera, natpisi, Jupiter.

Prvi ovde obra|eni spomenik – `rtvenik – uo~en je tokom izvo|ewa prve faze vi{egodi{weg projekta Muzeja grada Beograda, (Sistematsko arheolo{ko rekognoscirawe teritorije Obrenovca), ispred dvori{ta M. Milo{evi}a iz Zve~ke kod Obrenovca, gde je le`ao polegnut na le|a. Nakon dogovora sa vlasnikom, uz mawu nov~anu nadoknadu, `rtvenik je otkupqen i prenet u Muzej grada Beograda. Po svedo~ewu nalaza~a, ovaj objekat prona|en je na lokalitetu U{}e kod Obrenovca prilikom rigolovawa zemqe nakon uklawawa vo}waka (t. I/3, lokalitet 1). Budu}i da je i sam qubiteq istorije svoga kraja, M. Milo{evi} je izdejstvovao da se `rtvenik prebaci do wegove oku}nice, ne bi li na taj na~in bio sa~uvan od propadawa. Drugi natpis koji }e biti obra|en u ovome radu nalazi se na dr{ci kerami~ke patere sa dedikacijom Jupiteru, koja je prona|ena u blizini mesta nalaza `rtvenika prilikom rekognoscirawa koje su sproveli polaznici Istra`iva~ke stanice Petnica (t. I/3, lokalitet 2).1 Sam lokalitet U{}e, sa 1 Dr{ku patere su 2004. prona{le J. @ivkovi} i S. Spasojevi} iz Obrenovca, danas studentkiwe arheologije. Ovom prilikom se zahvaqujem tada{wem rukovodiocu programa arheologije u Istra`iva~koj stanici Petnica V. Filipovi}u, na dozvoli da ovaj nalaz publikujem.

Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society 23 (2007) 271–278.

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

koga poti~u oba pomenuta predmeta, poznat je odranije, i mnogi nalazi potekli sa wega objavqeni su u vi{e stru~nih i nau~nih radova, o ~emu }e posebno biti re~i u daqem tekstu ovoga rada. @rtvenik @rtvenik (inv. br. NM 10552) izra|en je od pe{~ara, dimenzija 63 x 42 x 41 cm (t. I/1; sl. 1). Primetna je dobra priprema za ispis, {to je rezultovalo ujedna~enom visinom slova u svakom redu natpisa. Visina slova je u prvom redu 4,4 cm, drugom 5,4–5,7 cm, a u tre}em 5,7 cm. Prilikom preuzimawa `rtvenika, a pre konzervatorskog tretmana kome je bio podvrgnut u Muzeju grada Beograda, na wegovoj zadwoj strani bili su primetni tragovi nastali otirawem opeke. Gorwa i dowa strana `rtvenika su o{te}ene, wegova leva bo~na strana je u celosti o~uvana, dok je desna o{te}ena. Obe bo~ne strane su obra|ene pikovawem. Natpis na `rtveniku je: I(ovi) O(ptimo) M(aximo) | Ius La[ ? ] | Sept(imius) Sev(e)|rus vet(eranus).

Sl. 1. @rtvenik. Fig. 1. Altar.

272

A. N. Crnobrwa

Dva epigrafska spomenika iz U{}a kod Obrenovca

Leva strana natpisnog poqa (u odnosu na posmatra~a) u celosti je o~uvana, i ono je na toj strani, u visini prva dva reda, oivi~eno plitko profilisanom ivicom, dok je desna strana natpisnog poqa o{te}ena. Prvi, tre}i i ~etvrti red natpisa potpuno su jasni, budu}i da sadr`e klasi~nu posvetu Jupiteru, odnosno pomen cara Septimija Severa za ~ijeg je vremena slu`bovao ili, verovatnije, bio ~asno otpu{ten veteran koji je `rtvenik podigao. Na problem pri ~itawu natpisa nailazimo u drugom redu. Iako je natpis u ovome redu pretrpeo najve}a o{te}ewa, sa sigurno{}u se mogu pro~itati prva tri slova IVS. Mesta za jo{ neko slovo ispred I nema, budu}i da je upravo sa wegove leve strane potpuno o~uvana plitko profilisana, ravna bordura. Sa desne strane ovoga dela natpisa nalazi se potpuno o~uvana povr{ina natpisnog poqa, obra|ena pikovawem, koja iskqu~uje mogu}nost da je izgubqen drugi deo re~i. Dowi serif slova I mo`e dovesti u zabunu zbog blizine jednoga od o{te}ewa, ali se pa`qivim promatrawem da uvideti da nema mesta druga~ijem ~itawu ovoga slova (eventualno L). Najve}e o{te}ewe je na kraju ovoga reda, gde se nakon slova L ne mo`e sa sigurno{}u odrediti da li je u nastavku ispisano A (o~uvana je kosa crta nagnuta na desnu stranu), M ili mo`da F.2 Pomen veterana Septimija Severa dozvoqava pouzdano datovawe izrade `rtvenika najverovatnije u prvu tre}inu III v. Oblik slova S, koja se zavr{avaju trouglastim serifima, tako|e upu}uje na datovawe u prve decenije III v. (Petrovi} 1975: 119). Dr{ka patere Dr{ka, du`ine 10 cm i {irine 3 cm (t. I/2) izra|ena je od dobro pre~i{}ene, crveno pe~ene gline i prevu~ena je naranyasto-oker glazurom na kojoj su primetni mawi mehuri}i. Natpis je slede}i: I(ovi ) O(ptimo) M(aximo) Visina slova u natpisu je 1,5 cm. Slovo I ispisano je samo sa dowim serifom dok se kod slova M, ispisanom kapitalom, prime}uju kurzivne karakteristike. Nalazi kerami~kih patera nisu ~esti, a ovakav oblik dr{ke u provinciji Dowoj Panoniji do sada nije zabele`en. Na osnovu samoga na~ina izrade (fakture i glazure) na{a dr{ka bi se mogla datovati, okvirno, u prvu polovinu IV v. (Brukner 1981: 34; Cvjeti}anin 2006: 138). 2 Na mogu}nost ~itawa posledweg slova drugog reda kao F ukazao mi je A. Jovanovi}, predlo`iv{i, kao jedno od mogu}ih ~itawa drugog reda, slede}e: I(ust)us L(ucius) f(ilio).

273

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

DISKUSIJA Lokalitet na kome su prona|ena oba predmeta dugo je prisutan u literaturi, ali, na`alost, uglavnom preko publikovawa sitnih arheolo{kih nalaza. Prvi put ga je evidentirao Kanic (Kanitz 1892: 126, fig. 89), konstatuju}i postojawe utvr|ewa sa leve strane re~ice Vukodra` (t. I/3, lokalitet 3), i tragove gra|evina sa wegove desne strane, odakle poti~u i na{a dva nalaza. Ovom prilikom bih napomenuo da se u literaturi ~esto, zbog nepoznavawa situacije na terenu, nalazi sa prostora utvr|ewa koje pripada op{tini Beqin, lokalitet Gradu{tina (t. I/3, lokalitet 3), ne dovode u vezu sa nalazima koji poti~u iz rimskog naseqa i nekropole na U{}u (t. I/3, lokaliteti 1, 2, 4). Tako je prilikom opisa mesta nalaza nedavno objavqenog `rtvenika iz Narodnog muzeja u [apcu, prona|enog na prostoru utvr|ewa, navedeno da u blizini nema zna~ajnijih anti~kih naseqa (Ferjan~i} i Pelcer 2006: 26). Tek sagledavawem oba lokaliteta zajedno mo`e se do}i do kompletnije slike `ivota utvr|ewa i naseqa, dok su dosada{we, relativno ~este, pogre{ke stvarale privid postojawa dva potpuno nezavisna lokaliteta. Arheolo{ka istra`ivawa, koja je 1966–1967. sproveo Muzej grada Beograda, nisu, na`alost, ishodovala objavqivawem rezultata, niti su podaci tom prilikom prikupqeni dozvoqavali dono{ewe zakqu~aka o me|usobnom odnosu naseqa i nekropole. Pokretni nalazi koji poti~u sa ovog lokaliteta ukazuju na dug period wegove nastawenosti. Kontinuitet se tako mo`e pratiti gotovo pet vekova, od kasnog latena do kraja IV v.3 Iako su u literaturi prisutna i mi{qewa da je prostor sa desne strane reke Vukodra` pripadao provinciji Gorwoj Meziji (Popovi} 1996: 288), nalaz vojni~ke diplome iz sela Skela (Mirkovi} 2000), nedvosmisleno ukazuje na to da je ~itav ovaj kraj pripadao Dowoj Panoniji, i to oblasti Sirmijuma. Uostalom, blizina utvr|ewa i naseqa sa pripadaju}om nekropolom, iskqu~uju mogu}nost da su pripadali dvema razli~itim provincijama. Utvr|ewe i naseqe nalazili su se na putu Sirmijum–Singidunum, koji je i{ao desnom obalom Save, i ~ija je trasa potvr|ena na nekoliko mesta od Debrca ka U{}u (Vasi} 1985: 130), dok se wen pretpostavqeni pravac pru`awa od U{}a ka Singidunumu mo`e pratiti preko evidentiranih lokaliteta iz rimskog perioda (Crnobrwa 2007). Neophodno je napomenuti da posada pomenutog utvr|ewa nije nadzirala samo kretawe kopnom, ve} i rekom Savom, kao mnogo bitnijom komunikacijom. 3 Za bibliografiju o lokalitetu na U{}u, kao i nalazima na wemu, videti: Crnobrwa (2005: 77).

274

A. N. Crnobrwa

Dva epigrafska spomenika iz U{}a kod Obrenovca

Osim `rtvenika obra|enog u ovom radu, vremenu Septimija Severa pripada jo{ jedan epigrafski spomenik prona|en u neposrednoj blizini U{}a. Radi se o pomenutoj rimskoj vojni~koj diplomi sa lokaliteta Vrovi kod sela Skele, udaqenog oko 7,5 km isto~no od U{}a, datovanoj u period 192. do 206. g. (Mirkovi} 2000: 290; Lazi} 2006). Iako na osnovu samo dva epigrafska spomenika nije zahvalno donositi sigurne zakqu~ke, ~iwenica da se na oba decidno pomiwu vojni veterani iz vremena Septimija Severa, nedvosmisleno ukazuje na wihovo naseqavawe u ovome kraju u tom periodu. Takva situacija nije neo~ekivana, budu}i da u vreme Septimija Severa panonska vojska dobija istaknut zna~aj, a on sam u Sirmijumu 202. g. izdaje i jedan carski edikt (Mirkovi} 2006: 62). Isti car je u velikom obimu davao gra|anska prava peregrinom stanovni{tvu Panonije (Ferjan~i} 2002: 235), a najve}i broj spomenika sa natpisima u obe Panonije i Mezije poti~e upravo iz vremena dinastije Severa (Mócsy 1974: 230). Konteksti nalaza su razli~iti: vojni~ka diploma prona|ena je u okviru ostataka jedne vile rustike, za koju Lazi} (2006: 325), opse`no razmatraju}i arheolo{ka nalazi{ta u neposrednoj blizini, pretpostavqa da se nalazila u ataru Iatumentianae, mesta koje se pomiwe kao zavi~aj Priscina Prisca, veterana kome je diploma pripadala, dok je, pak, `rtvenik prona|en u rubnoj zoni nekropole na U{}u. Tragovi opeka sa zadwe strane `rtvenika, kao i wena lo{a obra|enost, upu}uju na mogu}nost da je on bio prizidan u okviru nekog, najverovatnije sakralnog objekta. Sli~an primer imamo u okviru nekropole Singidunuma gde je `rtvenik posve}en Jupiteru bio uzidan u mawi sakralni objekat (Valtrovi} 1888: 50), a ~iju du`u upotrebu isti~e petnaest `i`aka prona|enih kraj wega (Crnobrwa 2006: 109). Posveta Jupiteru na dr{ci kerami~ke patere tako|e dozvoqava pretpostavku da je ona pre bila kori{}ena za `rtvovawe nego da je bila grobni prilog. ^ini se da nam `rtvenik i dr{ka patere iz U{}a ukazuju na postojawe sakralnih objekata u rubnoj zoni nekropole. Takvoj pretpostavci bi u prilog i{li i Kanicovi (Kanitz 1892: 126, fig. 89) zapisi, kao i situacija zabele`ena na terenu 1967. prilikom arheolo{kog istra`ivawa (t. I/3, lokalitet 4) – upravo na ovome prostoru Kanic je video tragove pravougaonih konstrukcija, a tokom pomenutih arheolo{kih istra`ivawa na istome prostoru prona|eni su zidovi. Dimenzije zidova iskqu~uju mogu}nost da su pripadali grobnicama, dok bi, pak, blizina nekropole iskqu~ivala wihovu stambenu primenu. Postojawe svetili{ta ne bi trebalo da iznena|uje, imaju}i u vidu dugo trajawe naseqa, va`nost kopnenog puta koji je pored wega prolazio i blizinu vojnog utvr|ewa. Na`alost, mnoge od ovih pretpostavki nikada ne}e mo}i da budu podvrgnute nau~noj proveri. ^itav ovaj lokalitet posledwih nekoliko decenija pretrpeo je vi{estruka devastirawa: duboko rigolovawe

275

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

pred sadwu vo}waka, temeqno pqa~kawe od strane nelegalnih traga~a i na kraju uklawawe vo}waka i korewa drve}a. I pored svega toga, jo{ uvek imamo podatke o novim nalazima na wemu. Ova dva epigrafska spomenika su prvi nalazi takve vrste sa lokaliteta na U{}u. Zbog toga se nadam da se pojava kvalitativno potpuno novog materijala na ovome lokalitetu ne}e shvatiti samo kao sre}na okolnost, ve} i kao podsticaj da on, nakon vi{e od jednog veka kako je zabele`en, najzad bude adekvatno istra`ivan i za{ti}en.

BIBLIOGRAFIJA Brukner, O. 1981 Rimska keramika u jugoslovenskom delu provincije Donje Panonije. Dissertationes et monographiae 24. Beograd: Pokrajinski Zavod za za{titu spomenika kulture SAP Vojvodine i Savez arheolo{kih dru{tava Jugoslavije. Cvjeti}anin, T. 2006 Kasnoanti~ka gle|osana keramika: gle|osana keramika Prve Mezije, Priobalne Dakije, Sredozemne Dakije i Dardanije. Arheolo{ke monografije 19. Beograd: Narodni muzej. Crnobrwa, A. 2005 Arheolo{ka nalazi{ta na teritoriji Obrenovca (1). Godi{wak grada Beograda 52: 59–94. 2006 Kultna namena rimskih `i`aka. Beograd: Filozofski fakultet i Muzej grada. 2007 Podru~je Obrenovca u rimsko doba: sagledano kroz arheolo{ke podatke. Str. 5–21 u Puls varo{i 2: prilozi za monografiju Obrenovca, ur. M. \ur|evi}. Obrenovac: Biblioteka „Vlada Aksentijevi}”. Ferjan~i}, S. 2002 Naseqavawe legijskih veterana u balkanskim provincijama: I–III vek na{e ere. Posebna izdawa 79. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanolo{ki institut. Ferjan~i}, S., i Pelcer, O. 2006 Dve dedikacije Jupiteru iz Narodnog muzeja u [apcu. Museum 7 ([abac): 25–36. Kanitz, F. 1892 Römische studien in Serbien II. Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien 41. Wien: Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften. Lazi}, M. 2006 Rimska vojni~ka diploma iz Skele kod Obrenovca. GSAD 22: 321–329. Mirkovi}, M. 2000 Euphrata et Romano consulibus auf einem neuen Militärdiplom von der unteren Sava. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 133: 286–290. 2006 Sirmium: istorija rimskog grada od I do kraja VI veka. Sremska Mitrovica i Beograd: Blago Sirmijuma i Filozofski fakultet.

276

A. N. Crnobrwa

Dva epigrafska spomenika iz U{}a kod Obrenovca

Mócsy, A. 1974 Pannonia and Upper Moesia: A History of the Middle Danube Provinces of the Roman Empire. London and Boston: Routledge and Kegan Paul. Petrovi}, P. 1975 Paleografija rimskih natpisa u Gorwoj Meziji. Posebna izdawa 14. Beograd: Arheolo{ki institut. Popovi}, I. 1996 Delovawe i status radionice srebra u Sirmijumu. Zbornik Narodnog muzeja (Beograd) 16-1: 283–290. Valtrovi}, M. 1888 Rimski natpisi iz Beograda. Starinar Srpskog arheolo{kog dru{tva 5/2: 50–52. Vasi}, M. 1985 Ma~va i Podriwe u rimsko doba. GSAD 2: 124–141.

ADAM N. CRNOBRNJA TWO INSCRIBED ROMAN OBJECTS FROM U[]E NEAR OBRENOVAC Summary An altar of sandstone (pl. I/1; fig. 1) and a patera handle of ceramic (pl. I/2) were found as chance finds close to the village of U{}e near Obrenovac (pl. I/3). The inscription on the altar consists of four lines: I(ovi) O(ptimo) M(aximo) | Ius La[ ? ] | Sept(imius) Sev(e)|rus vet(eranus). The mention of the veteran from the time of Septimus Severus and the form of the lettering allow the alter to be dated with confidence to the first third of the 3rd century. The inscription on the patera handle of ceramic reads: I(ovi ) O(ptimo) M(aximo). Finds of ceramic patera are not frequent and this shape of handle has no precedents to date in the province of Pannonia Inferior. On the basis of the workmanship alone (clay matrix and surface treatment) the handle can be dated approximately to the first half of the 4th century. Both objects were found on the borders of the cemetery of a Roman settlement on the right bank of the Vukodra` river where it joins the Sava (pl. I/3, sites 1–2), while on the left bank of the Vukodra` there is a Roman fort (pl. I/3, site 3), located in the province of Pannonia Inferior. The fort and the settlement were on the road between Sirmium and Singidunum, which followed the right bank of the Sava, the course of which has been established at several points. The garrison of this fort did not guard the road alone, but also, and far more importantly, the traffic on the river Sava. Traces of brickwork on the back of the altar suggest that it may have been built into what was probably a sacral structure. The dedication to Jupiter on the patera handle suggests that it was probably used in sacrifice, rather than being an item of grave goods. The altar and the patera handle indicate the existence of a sacral structure on the border of the cemetery at U{}e. During archae-

277

GSAD/JSAS 23 (2007)

Iz arheolo{kih zbirki

ological investigation at the same site in 1967 (pl. I/3, site 4) walls were discovered, the dimensions of which preclude their being graves, while their proximity to the cemetery means they were not habitations, which leaves the possibility that there was a shrine at the site. The long period over which the settlement was occupied, the importance of the road which passed by it, and the presence of the fort also make it more likely that this was the case. Primqeno: 5. februara 2007.

UDC 003.344.071:904-03(497.11 Obrenovac) 255.6-526.2

278

GSAD/JSAS

23

A. N. Crnobrwa

Tabla

I

@rtvenik; 2. Dr{ka patere; 3. Polo`aj U{}a (umetnuti okvir), sa aerofotografijom lokaliteta: 1. mesto nalaza `rtenika; 2. mesto nalaza dr{ke patere; 3. polo`aj rimskog utvr|ewa na levoj obali Vukodra`a; 4. mesto na kome su vr{ena arheolo{ka istra`ivawa 1967. 1.

1. Altar; 2. Patera handle; 3. Aerial photography of U{}e: 1. place where altar was found; 2. place where patera handle was found: 3. Roman fort on the left bank of Vukodra` river; 4. area of archaeological excavations in 1967. Inset: location of U{}e.