Du_lich_sinh_thai

ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC KHOA HOÏC XAÕ HOÄI VAØ NHAÂN VAÊN

GS-TSKH LEÂ HUY BAÙ

Nhöõng ngöôøi coäng taùc: ThS Thaùi Leâ Nguyeân ThS Nguyeãn Thò Troán ThS Ñoã Thò Kim Chi KS Leâ Nguyeãn Dieãm Haèng

(ECOTOURISM)

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA TP HOÀ CHÍ MINH

Du lòch sinh thaùi

PREFACE AESOP - Fables used to say “The injury we does and the one we suffers are not weighed in the same scales”. Our environment has been rapidly changed; economic development and population increase gave the destruction in environment. The relation between human and their environment now attract greater attention than at any time in recent history. Despite of being better fed and affluent than in the past, human are increasingly anxious about their life-support things and quality of the environment in which they live. To be a part of solutions to environmental problems requiring an understanding of environmental knowledge and ecological issues also. Our observations show that tourism impacts many people and places and has the potential for touching many more. Within this issue of ecotourism, we show you the challenges of ongoing pressure on its ecological environment, social and cultural systems, infrastructure and environmental issues. Ecotourism activities aim at bringing with positive impacts and are sources of economic activity. Well-managed ecotourism can bring jobs for people, foreign exchange earning and the potential to reduce poverty and environmental 3

Du lòch sinh thaùi

protection. Bad-managed ecotourism can bring negative impacts to environment such as loss of community character and biodiversity and sense of place, soil erosion, solid waste, environmental degradation and pollution and increase in cost of living. For those results, the tension of achieving economic development and seeking to protect, enhancing and managing the social, cultural and natural environment will be always concerned through this issue. This issue - “Ecotourism” of Prof. PhD. D. Sci. Le Huy Ba designed to provide number concepts, ideas, tools and examples for graduate and undergraduate students, teachers and researchers seeking knowledge of contemporary ecotourism issues and an understanding how and why they have developed. It is hoped that some of your mentions will be found through this material. We would like to thank for all the professors and students who have used materials with made up this issue. In particular, we would like to express our thanks to our colleagues, organizations and individuals for their interest and encouragement. Prof. Dr. Sci. Le Huy Ba

4

Du lòch sinh thaùi

GIÔÙI THIEÄU

Du lòch noùi chung, Du lòch sinh thaùi (DLST) noùi rieâng ñang nhaän ñöôïc söï quan taâm moät caùch ñaùng keå. Moät khi oáng khoùi cuûa caùc nhaø maùy, caùc xí nghieäp caøng vöôn cao hôn leân baàu trôøi, daân soá khoâng ngöøng gia taêng, ñoâ thò hoùa vaø taäp trung daân cö, taäp trung coâng nghieäp, khoùi buïi giao thoâng… ñang laø vaán naïn thì nhu caàu tìm veà vôùi töï nhieân laø moät taát yeáu. Traøo löu DLST ñaõ vaø ñang daáy leân ôû nhieàu quoác gia döôùi goùc ñoä tieáp caän naøy. Xuaát phaùt töø söï nhaän thöùc ñöôïc ích lôïi (baûo toàn moâi tröôøng töï nhieân, baûo toàn caùc giaù trò vaên hoùa cuûa caùc daân toäc, phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi…) cuûa DLST, Lieân Hieäp Quoác ñaõ choïn naêm 2002 laøm Naêm Quoác teá veà DLST. Theo ñaùnh giaù cuûa Hieäp hoäi Du lòch Chaâu AÙ – Thaùi Bình Döông (PATA), DLST ñang coù chieàu höôùng phaùt trieån vaø trôû thaønh moät boä phaän coù toác ñoä taêng tröôûng maïnh nhaát veà tæ troïng trong ngaønh du lòch. Nôi naøo coøn giöõ ñöôïc söï caân baèng sinh thaùi thì nôi ñoù seõ coù tieàm naêng phaùt trieån toát veà DLST vaø thu huùt ñöôïc nguoàn du khaùch lôùn, laâu daøi vaø oån ñònh. Vieät Nam cuõng coù tieàm naêng lôùn ñeå phaùt trieån DLST, song song vôùi söï phaùt trieån ñoâ thò, caùc khu coâng nghieäp vaø caùc oáng khoùi nhaø maùy moïc leân thì caùc khoaûng xanh ñoâ thò vaø ven ñoâ thò cuõng ñöôïc thieát keá ñeå taïo neân söï caân baèng cho 5

Du lòch sinh thaùi

sinh thaùi moâi tröôøng. Tuy nhieân, cho ñeán nay, vieäc phaùt trieån cuûa loaïi hình du lòch naøy coøn gaëp raát nhieàu khoù khaên, nhöõng hieåu bieát kinh nghieäm coøn haïn heïp vaø chöa coù nhöõng cô sôû lí luaän ñuû vöõng chaéc ñeå ñaùp öùng ngang taàm vôùi söï phaùt trieån cuûa DLST ñöông ñaïi. Loaïi hình du lòch naøy ôû Vieät Nam môùi chæ chuù troïng ñeán caùc muïc tieâu veà moâi tröôøng vaø veà söùc khoûe chöù chöa mang yù nghóa giaùo duïc veà traùch nhieäm baûo toàn taøi nguyeân thieân nhieân, moâi tröôøng töï nhieân vaø phaùt huy nhöõng giaù trò vaên hoùa cao ñeïp cuûa caùc daân toäc vaø caùc ích lôïi khaùc. Taøi lieäu naøy laø söï noã löïc cuûa chuùng toâi ñeå giôùi thieäu veà caùc quy luaät töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng trong moät heä sinh thaùi, tính ña daïng sinh hoïc, dieãn theá vaø söï phuï thuoäc laãn nhau cuûa chuùng theo quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa DLST. Giôùi thieäu cho sinh vieân hieåu bieát theâm veà cô sôû sinh thaùi moâi tröôøng, sinh thaùi caûnh quan, caùi hay, caùi ñeïp, caùi haáp daãn cuûa moät soá loaïi hình sinh thaùi ñaëc thuø, khai thaùc nhaèm phuïc vuï cho höôùng daãn DLST vaø baûo veä moâi tröôøng beàn vöõng maø tröôùc heát laø phaùt trieån loaïi hình DLST beàn vöõng, taïo tay ngheà cho höôùng daãn vieân hay quy hoaïch tieán tôùi thieát keá DLST cho moät khu hay moät tour DLST. Vôùi mong muoán ñem ñeán cho caùc baïn moät caùch tieáp caän khaùc hôn veà DLST vaø nhaèm cung caáp moät nguoàn taøi lieäu tham khaûo boå ích cho caùc baïn, chuùng toâi maïnh daïn bieân soaïn cuoán taøi lieäu naøy. Do tính “môùi” cuûa DLST khoâng chæ ôû Vieät Nam maø ngay caû ôû raát nhieàu nöôùc treân theá giôùi (keå caû nhöõng nöôùc ñi ñaàu trong lónh vöïc DLST), cuoán saùch naøy khoâng theå traùnh khoûi moät soá sai soùt vaø chöa hoaøn toaøn ñaùp öùng ñöôïc caùc ñoøi hoûi cuûa 6

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

baïn ñoïc. Chuùng toâi mong nhaän ñöôïc caùc yù kieán ñoùng goùp cuûa baïn ñoïc ñeå cuoán saùch DLST ra ñôøi moät caùch hoaøn chænh. GS-TSKH Leâ Huy Baù

NHAÄP MOÂN DU LÒCH SINH THAÙI 7

8

Du lòch sinh thaùi

Nhö chuùng ta ñaõ bieát, töø thôøi Tomat Cook ñeán nay, du lòch ñaõ thay ñoåi raát nhieàu caû veà maët lí luaän laãn thöïc tieãn. Du lòch trong theá kyû naøy ñang laø moät hieän töôïng ñaõ vaø ñang chi phoái raát maïnh meõ ñeán neàn kinh teá cuûa toaøn nhaân loaïi vaø ñang laø ngaønh coâng nghieäp lôùn nhaát theá giôùi (Pacific Asia Travel Association (PATA), World Travel and Tourism Council (WTTC), World Tourism Organization), ñöôïc chöùng minh baèng caùc con soá nhö sau: - Kinh teá du lòch thu huùt ñöôïc khoaûng 17 trieäu lao ñoäng ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ (chieám 7,9% toång lao ñoäng trong ngaønh du lòch cuûa theá giôùi) vaø chieám 9,9% trong toång soá lao ñoäng trong caùc ngaønh ngheà. - Du lòch taïo ra 10% toång saûn phaåm xaõ hoäi vaø 9% GDP trong vuøng Ñoâng Nam AÙ. - Lao ñoäng trong caùc hoaït ñoäng löõ haønh vaø trong ngaønh du lòch cuûa theá giôùi taêng tröôûng gaáp 1,5 laàn so vôùi caùc lónh vöïc khaùc. Vaøo nhöõng naêm 70 cuûa theá kæ 20, du lòch ñaïi chuùng vaø du lòch khoâng phaân bieät vaãn chuû yeáu troïng taâm ñeán caùc loaøi thuù lôùn, chính vì söï quan taâm naøy ñaõ phaù hoaïi ñeán moâi tröôøng soáng, gaây phieàn nhieãu tôùi haønh vi soáng cuûa caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ, phaù huûy thieân nhieân vaø moâi tröôøng. Tuy nhieân, daàn daàn du khaùch cuõng baét ñaàu nhaän thöùc ñöôïc nhöõng taùc haïi sinh thaùi do hoï gaây ra vaø hôn theá nöõa ngöôøi daân ñòa phöông cuõng ñaõ quan taâm ñeán giaù trò cuûa töï nhieân vaø moâi 9

Du lòch sinh thaùi

tröôøng, neân caùc tour du lòch chuyeân hoùa nhö saên baén chim, cöôõi laïc ñaø, boä haønh thieân nhieân ñaõ baét ñaàu coù söï höôùng daãn vaø quaûn lí nghieâm ngaët. DLST daàn daàn ñònh hình töø ñaây (David Western). DLST khaù môùi meû vaø ñang töøng böôùc khaúng ñònh lí do toàn taïi cuûa noù; noù laø hôïp nhaát cuûa du lòch thieân nhieân vaø du lòch ngoaøi trôøi. ÔÛ goùc nhìn heïp, chuùng ta coù theå xem xeùt DLST laø söï keát hôïp yù nghóa cuûa hai töø gheùp “du lòch” vaø “sinh thaùi”. Tuy nhieân, vaán ñeà maø chuùng toâi ñeà caäp trong taøi lieäu naøy seõ bao haøm yù nghóa roäng hôn. DLST ñang coøn raát môùi meû ñoái vôùi caùc höôùng daãn vieân, caùc nhaø ñieàu haønh tour vaø ngay caû ñoái vôùi caùc chuyeân gia nghieân cöùu veà du lòch, do ñoù thöôøng coù söï nhaàm laãn giöõa DLST vôùi caùc loaïi hình phaùt trieån du lòch khaùc. Moät soá toå chöùc ñaõ coá gaéng laøm roõ söï nhaàm laãn naøy baèng caùch söû duïng khaùi nieäm DLST nhö moät coâng cuï ñeå thöïc hieän vieäc baûo toàn vaø phaùt trieån beàn vöõng. Ñeán naêm 1993, khaùi nieäm DLST môùi coù ñöôïc moät ñònh nghóa cuûa Lindberg vaø Hawkins phaûn aùnh khaù ñaày ñuû veà noäi dung vaø chöùc naêng cuûa DLST. Theo ñoù, “DLST laø du lòch coù traùch nhieäm vôùi caùc khu thieân nhieân, laø coâng cuï ñeå baûo toàn moâi tröôøng vaø caûi thieän phuùc lôïi cho nhaân daân ñòa phöông”. Tuy vaäy, toå chöùc baûo veä thieân nhieân theá giôùi (IUCN) cuõng coù ñöa ra ñònh nghóa khaù ñaày ñuû hôn: “DLST laø tham quan vaø du lòch coù traùch nhieäm vôùi moâi tröôøng taïi caùc ñieåm töï nhieân khoâng bò taøn phaù ñeå thöôûng thöùc thieân nhieân vaø caùc ñaëc ñieåm vaên hoùa ñaõ toàn taïi trong quaù khöù hoaëc ñang hieän haønh, qua ñoù khuyeán khích hoaït ñoäng baûo veä, haïn cheá nhöõng 10

Du lòch sinh thaùi

taùc ñoäng tieâu cöïc do khaùch tham quan gaây ra, vaø taïo ra ích lôïi cho nhöõng ngöôøi daân ñòa phöông tham gia tích cöïc” (Ceballos – Lascurain, 1996). Ngaøy nay, UÛy ban löõ haønh vaø du lòch theá giôùi cho raèng du lòch ñaõ trôû thaønh moät ngaønh coâng nghieäp lôùn nhaát theá giôùi, ñem laïi thu nhaäp vaø vieäc laøm ñaùng keå cho theá giôùi. Öôùc tính coù ñeán 650 trieäu du khaùch quoác teá vaøo naêm 2000. DLST cuõng ñoùng goùp khoâng nhoû cho du lòch theá giôùi vaø ngaøy caøng gia taêng, ñem laïi nguoàn thu nhaäp lôùn cho caùc nöôùc ñang phaùt trieån vaø keùm phaùt trieån. DLST laø ñoäng cô cho neàn kinh teá cuûa nhieàu ñaûo nhieät ñôùi vuøng Caribe, khu vöïc Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông. DLST ñaõ thöïc thi chöùc naêng ñöa Rwanda vaø Belize vaøo baûn ñoà theá giôùi.

Du lòch sinh thaùi

lòch yeâu thieân nhieân, du ngoaïn, thöôûng thöùc nhöõng caûnh quan hay nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi. Ñoù cuõng laø hình thöùc keát hôïp chaët cheõ, haøi hoøa giöõa phaùt trieån kinh teá du lòch vôùi giôùi thieäu veà nhöõng caûnh ñeïp cuûa quoác gia cuõng nhö giaùo duïc tuyeân truyeàn vaø baûo veä, phaùt trieån moâi tröôøng vaø taøi nguyeân thieân nhieân moät caùch beàn vöõng”.

ÔÛ Vieät Nam, trong laàn hoäi thaûo veà “Xaây döïng chieán löôïc phaùt trieån DLST ôû Vieät Nam”ø (9/1999) ñaõ ñöa ra ñònh nghóa veà DLST: “DLST laø loaïi hình du lòch döïa vaøo thieân nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa, gaén vôùi giaùo duïc moâi tröôøng, coù ñoùng goùp cho noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån beàn vöõng, vôùi söï tham gia tích cöïc cuûa coäng ñoàng ñòa phöông”. Ngoaøi nhöõng khaùi nieäm vaø ñònh nghóa keå treân coøn coù moät soá ñònh nghóa môû roäng veà noäi dung cuûa DLST: - “DLST laø söï taïo neân vaø thoûa maõn söï khao khaùt thieân nhieân, laø söï khai thaùc tieàm naêng du lòch cho baûo toàn vaø phaùt trieån vaø laø söï ngaên ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân sinh thaùi, vaên hoùa vaø thaåm myõ”. - “DLST laø moät loaïi hình du lòch laáy caùc heä sinh thaùi ñaëc thuø, töï nhieân laøm ñoái töôïng ñeå phuïc vuï cho nhöõng khaùch du 11

12

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

PHAÀN 1

SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC CÔ BAÛN

13

14

Du lòch sinh thaùi

Chöông 1

ÑAÏI CÖÔNG VEÀ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC

1.1 ÑÒNH NGHÓA SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG “Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc” naèm trong lónh vöïc khoa hoïc moâi tröôøng (Environmental science), nghieân cöùu veà caùc moái quan heä töông taùc khoâng chæ giöõa caùc caù theå sinh vaät vôùi nhau maø coøn giöõa taäp theå, giöõa coäng ñoàng vôùi caùc ñieàu kieän moâi tröôøng töï nhieân bao quanh noù. Tuøy thuoäc vaøo töøng thôøi khaéc, töøng nôi vaø töøng ñoái töôïng maø söï töông taùc cuûa moãi caù theå coù söï thay ñoåi vaø ñöôïc bieåu hieän thoâng qua hai chæ tieâu ñeå ñaùnh giaù: tính troäi vaø tính ñoàng ñeàu cuûa quaàn theå sinh vaät trong moät heä sinh thaùi moâi tröôøng. 1.2 LÖÔÏC SÖÛ VEÀ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC Khaùi nieäm sô löôïc veà sinh thaùi ñöôïc nhaø khoa hoïc Hy Laïp Phrastus ñeà caäp vaøo theá kyû 3 tröôùc coâng nguyeân Phrastus laø ngöôøi quan taâm nhieàu ñeán moái quan heä giöõa vaät chaát soáng vaø khoâng soáng. Tuy nhieân, thuaät ngöõ “sinh thaùi hoïc” chæ thaät söï ra ñôøi vaøo naêm 1869 do nhaø sinh vaät hoïc ngöôøi Ñöùc Ernst 15

Du lòch sinh thaùi

Haeckel ñöa ra. Haeckel laø ngöôøi ñaàu tieân ñaët neàn moùng cho moân khoa hoïc sinh thaùi veà moái töông quan giöõa ñoäng vaät (nhö nhöõng thaønh phaàn moâi tröôøng höõu sinh) vôùi caùc ñieàu kieän vaø thaønh phaàn moâi tröôøng voâ sinh. Vaøo nhöõng naêm giöõa theá kæ 19, nhoùm caùc nhaø khoa hoïc cuûa Chaâu AÂu vaø chaâu Myõ ñaõ tieán haønh nghieân cöùu veà thöïc vaät ôû caáp ñoä quaàn xaõ; söï saép xeáp, caáu truùc vaø söï phaân boá caùc quaàn xaõ thöïc vaät cuõng ñaõ ñöôïc ñaët ra trong caùc nghieân cöùu. Ngoaøi ra, nhoùm caùc nhaø khoa hoïc ngöôøi Myõ cuõng ñaõ nghieân cöùu veà söï phaùt trieån cuûa caùc quaàn xaõ thöïc vaät vaø ñöa ra quan ñieåm veà caùc moái töông quan höõu cô giöõa quaàn xaõ ñoäng vaät vaø thöïc vaät… Ñoù laø böôùc khôûi ñaàu cuûa quaù trình nghieân cöùu veà sinh thaùi hoïc. Ngaøy nay, sinh thaùi hoïc khoâng chæ toàn taïi trong sinh hoïc maø noù coøn laø khoa hoïc cuûa nhieàu lónh vöïc nhö noâng nghieäp, laâm nghieäp, y hoïc, xaõ hoäi hoïc vaø thaäm chí ngay caû kinh teá hoïc vaø du lòch. Naêm 1971 cuoán saùch “Cô sôû sinh thaùi hoïc” (Fundamentals of ecology) cuûa giaùo sö Eugene P. Odum, thuoäc Ñaïi hoïc Georgy – Myõ ra ñôøi laø moät söï kieän quan troïng trong nghieân cöùu veà sinh thaùi hoïc. Taùc giaû ñaõ phaùt trieån lí thuyeát veà sinh thaùi hoïc ôû möùc cao hôn vaø cuõng trong thaäp nieân 70 cuûa theá kyû naøy, khi ngaønh moâi tröôøng hoïc ñaõ xaùc ñònh ñöôïc choã ñöùng chính thöùc thì sinh thaùi hoïc moâi tröôøng môùi ñöôïc ñònh hình vaø phaùt trieån. Ngaøy nay con ngöôøi ñaõ nhaän thöùc ñöôïc raèng khoâng chæ moâi tröôøng töï nhieân cuûa ñoäng, thöïc vaät maø coøn cuûa caû con ngöôøi ñaõ vaø ñang bò suy thoaùi vaø huûy hoaïi moät caùch traàm troïng maø chính con ngöôøi laø thuû phaïm gaây ra caùc toån thaát 16

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Caên cöù vaøo tính chaát cuûa moâi tröôøng:

ñoù. Sinh thaùi moâi tröôøng ngoaøi nhieäm vuï cuûa sinh thaùi moâi tröôøng hoïc coå ñieån coøn taäp trung vaøo vieäc nghieân cöùu caùc moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân vaø moâi tröôøng soáng thoâng qua caùc hoaït ñoäng coâng - noâng nghieäp, khai thaùc taøi nguyeân… Nhö vaäy, sinh thaùi moâi tröôøng phaûi laø gaïch noái giöõa sinh thaùi hoïc coå ñieån vaø moâi tröôøng hoïc.

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát,

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng nöôùc,

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng khoâng khí.

- Caên cöù vaøo tính chaát cuûa moâi tröôøng nhöng theo moät heä quy chieáu khaùc:

1.2.1 Tieàn ñeà cuûa vieäc hình thaønh nhöõng phaân moân cuûa sinh thaùi moâi tröôøng Nhaän ñònh “Khi caáu truùc trôû neân phöùc taïp thì chöùc naêng toå hôïp lieàn ñöôïc boå sung nhöõng tính traïng môùi” cuûa Feiblemen (1954) laø moät trong nhöõng tieàn ñeà lí thuyeát cho vieäc hình thaønh nhöõng phaân moân cuûa sinh thaùi hoïc. 1.2.2 Caùc phaân moân cuûa sinh thaùi moâi tröôøng - Caên cöù vaøo möùc ñoä toå chöùc cuûa heä thoáng soáng coù:

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng röøng,

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng bieån,

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng soâng,

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng ven bieån,

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng noâng thoân,

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng ñoâ thò.

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc caù theå;

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn theå;

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn xaõ;

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng töï nhieân,

ƒ

Heä sinh thaùi moâi tröôøng;

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng nhaân taïo.

ƒ

Sinh quyeån hoïc.

- Caên cöù vaøo muïc ñích nghieân cöùu coù: ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng cô baûn: Nghieân cöùu caùc khía caïnh cuûa sinh thaùi moâi tröôøng vaø ñöa ra caùc lí thuyeát veà moâi tröôøng hoïc.

ƒ

Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng: ÖÙng duïng caùc kieán thöùc lí thuyeát vaøo thöïc teá ñeå quaûn lí vaø caûi taïo moâi tröôøng. 17

- Theo moät heä quy chieáu khaùc cuûa tính chaát moâi tröôøng:

Ngoaøi ra coøn coù raát nhieàu caên cöù ñeå phaân ñònh nhöõng loaïi hình sinh thaùi moâi tröôøng khaùc nhau nhö tính chaát cuûa moâi tröôøng, töøng loaïi moâi tröôøng, ñôn vò moâi tröôøng… 1.3 PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU MOÂI TRÖÔØNG SINH THAÙI 1.3.1 Phöông phaùp luaän

18

Du lòch sinh thaùi

Nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi laø nghieân cöùu söï töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng. Moâi tröôøng sinh thaùi ñöôïc taïo thaønh bôûi caùc thaønh phaàn coù lieân quan chaët cheõ raát höõu cô vôùi nhau. Moät thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng laïi laø moät moâi tröôøng hoaøn chænh goïi laø moâi tröôøng thaønh phaàn. Khi moät moâi tröôøng thaønh phaàn hoaëc moät maét xích trong chuoãi thöùc aên bò gaây aûnh höôûng hoaëc bò phaù vôõ seõ keùo theo hoaït ñoäng giaûi phoùng naêng löôïng bò phaù vôõ vaø tieáp theo ñoù laø hoaït ñoäng cuûa toaøn boä heä sinh thaùi cuõng bò phaù vôõ (tham khaûo theâm trong taøi lieäu “Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc cô baûn – Leâ Huy Baù, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2002).

Du lòch sinh thaùi

cöùu chi tieát veà caùc moái töông quan laãn nhau cuøng vôùi söï töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn vaø yeáu toá moâi tröôøng. Nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi khoâng ñöôïc coi nheï thaønh phaàn naøo trong heä sinh thaùi moâi tröôøng. Bôûi vì haàu heát caùc chaát oâ nhieãm xuaát hieän trong moâi tröôøng thaønh phaàn naøy coù theå lan truyeàn sang caùc moâi tröôøng thaønh phaàn khaùc moät caùch deã daøng. MT nöôùc

Sinh vaät vaø con ngöôøi

MT ñaát

MT khoâng khí

Khí haäu

Hình 2: Töông quan giöõa caùc thaønh phaàn trong moâi tröôøng sinh thaùi

Hình 1: Troïng taâm cuûa con ngöôøi trong moâi tröôøng sinh thaùi

Nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi cuõng chính laø tìm caùc yeáu toá troäi vaø chuû ñaïo trong heä töông taùc moâi tröôøng. Xaùc ñònh ñöôïc tính ñoàng nhaát vaø tính troäi môùi xaùc ñònh ñöôïc chieàu höôùng phaùt trieån cuûa ñoái töôïng caàn nghieân cöùu, thaäm chí caû heä sinh thaùi moâi tröôøng.

Caùc hoaït ñoäng trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng trong moâi tröôøng sinh thaùi luoân ôû traïng thaùi caân baèng “ñoäng”, trong ñoù caùc thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng coù moái quan heä qua laïi vaø raøng buoäc laãn nhau. Vì vaäy, caàn phaûi coù moät söï nghieân

Phöông phaùp nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi laø moân khoa hoïc ña chuyeân ngaønh nhöng coù giôùi haïn. Sinh thaùi moâi tröôøng laø moân khoa hoïc ña lieân ngaønh nhöng coù giôùi haïn, khoâng phaûi taát caû caùc ngaønh hoïc ñeàu coù theå laø moâi tröôøng

19

20

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

hoïc maø chæ giôùi haïn ôû moät soá ngaønh lieân quan; trong moät hoaøn caûnh nhaát ñònh coù theå laáy moät ngaønh hoïc nhaát ñònh laøm neàn taûng chuû ñaïo coøn caùc ngaønh khaùc phuï trôï.

3. Tieàn ñeà cuûa vieäc hình thaønh nhöõng phaân moân cuûa sinh thaùi moâi tröôøng? 4. Caùc phaân moân cuûa sinh thaùi moâi tröôøng? 5. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi? 6. Taïi sao noùi nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi laø nghieân cöùu söï töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng? Laáy ví duï minh hoaï? 7. Taïi sao khi nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi khoâng ñöôïc coi nheï thaønh phaàn naøo trong heä sinh thaùi moâi tröôøng? Laáy ví duï minh hoïa? 8. Taïi sao noùi “nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi cuõng chính laø tìm caùc yeáu toá troäi vaø chuû ñaïo trong heä töông taùc moâi tröôøng”? Chöùng minh? 9. Taïi sao noùi: “moâi tröôøng sinh thaùi laø moân khoa hoïc ña chuyeân ngaønh nhöng coù giôùi haïn”? Chöùng minh? 10. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi?

1.3.2 Caùc phöông phaùp nghieân cöùu a. Moät soá phöông phaùp nghieân cöùu coå ñieån Xaùc ñònh veà tính chaát cuûa caùc cö daân ñoäng thöïc vaät hay veà chaát löôïng cuûa chuoãi naêng löôïng vaø caùc höôùng khaùc cuûa coäng ñoàng sinh thaùi. Goàm coù: ƒ

Phöông phaùp xaùc ñònh kieåu phaân boá cuûa caù theå trong quaàn cö,

ƒ

Phöông phaùp ñaùnh giaù soá löôïng caù theå cuûa quaàn theå trong heä sinh thaùi,

ƒ

Phöông phaùp khaûo saùt bieán ñoäng quaàn theå trong heä sinh thaùi,

ƒ

Phöông phaùp xaùc ñònh chuoãi thöùc aên vaø naêng löôïng.

b. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu sinh thaùi moâi tröôøng hieän ñaïi ƒ Phöông phaùp GIS - vieãn thaùm, ƒ Phöông phaùp moâ hình hoùa.

Chöông I: 1. Neâu vaø phaân tích ñònh nghóa sinh thaùi moâi tröôøng? 2. Toùm taét löôïc söû veà sinh thaùi moâi tröôøng hoïc? 21

22

Du lòch sinh thaùi

Chöông 2

AÛNH HÖÔÛNG CUÛA ÑIEÀU KIEÄN MOÂI TRÖÔØNG LEÂN SINH VAÄT VAØ CON NGÖÔØI - SÖÏ TÖÔNG TAÙC, TÍNH CHÒU ÑÖÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG THÍCH NGHI

2.1 TOÙM LÖÔÏC VEÀ MOÄT SOÁ ÑÒNH LUAÄT 2.1.1 Ñònh luaät löôïng toái thieåu Ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån trong töøng ñieàu kieän cuï theå sinh vaät ñoøi hoûi nhöõng chaát caàøn thieát. E. Liebig (1840) nhaän thaáy raèng tính choáng chòu laø khaâu yeáu nhaát trong trong daây chuyeàn caùc nhu caàu sinh thaùi cuûa cô theå. Ñònh luaät Liebig (1840) (hay coøn goïi laø “ñònh luaät löôïng toái thieåu”): “Chaát coù haøm löôïng toái thieåu ñieàu khieån naêng suaát, xaùc ñònh saûn löôïng vaø tính oån ñònh cuûa muøa maøng theo thôøi gian”. • Caùc nguyeân taéc phuï trôï:

23

Du lòch sinh thaùi

- Nguyeân taéc haïn cheá: Ñònh luaät treân chæ ñuùng khi öùng duïng trong caùc ñieàu kieän cuûa traïng thaùi tónh, nghóa laø khi doøng naêng löôïng vaø vaät chaát ñi vaøo caân baèng vôùi doøng ñi ra. - Nguyeân taéc boå sung: Sinh vaät coù theå thay moät phaàn yeáu toá toái thieåu baèng caùc yeáu toá khaùc coù tính chaát töông ñöông. 2.1.2

Ñònh luaät veà söï choáng chòu (luaät giôùi haïn sinh thaùi)

Söï coù maët vaø söï phoàn thònh cuûa caùc sinh vaät ôû moät nôi naøo ñoù phuï thuoäc vaøo toå hôïp caùc ñieàu kieän, söï vaéng maët hoaëc keùm phoàn thònh coù theå do thieáu thoán hoaëc do thöøa moät yeáu toá naøo ñoù ôû möùc ñoä gaàn vôùi giôùi haïn maø sinh vaät coù theå chòu ñöïng ñöôïc. Shelford (1913) khi nghieân cöùu veà ñònh luaät toái thieåu cuûa Liebig ñaõ thaáy raèng yeáu toá giôùi haïn khoâng chæ laø söï thieáu thoán maø caû söï dö thöøa caùc yeáu toá. Caùc sinh vaät bò giôùi haïn thieáu thoán yeáu toá naøo ñoù taïo ra toái thieåu sinh thaùi, coøn dö thöøa taïo ra toái ña sinh thaùi. Khoaûng giöõa toái thieåu sinh thaùi vaø toái ña sinh thaùi ñöôïc goïi laø giôùi haïn cuûa söï choáng chòu. Töø ñoù oâng ñöa ra ñònh luaät choáng chòu sinh thaùi nhö sau “Naêng suaát cuûa sinh vaät khoâng chæ lieân heä vôùi söùc chòu ñöïng toái thieåu maø coøn lieân heä vôùi söùc chòu ñöïng toái ña ñoái vôùi moät lieàu löôïng quaù möùc cuûa moät nhaân toá naøo ñoù beân ngoaøi”. • Caùc luaän ñeà boå sung - Caùc sinh vaät coù theå coù söùc choáng chòu roäng vôùi caùc yeáu toá naøy nhöng laïi coù giôùi haïn choáng chòu heïp vôùi caùc yeáu toá khaùc.

24

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Caùc sinh vaät coù söùc choáng chòu lôùn ñoái vôùi taát caû caùc yeáu toá thöôøng coù söï phaân boá roäng nhaát.

trong cô theå cuûa chuùng ñeå ñieàu chænh thaân nhieät trong nhöõng giai ñoaïn soáng nhaát ñònh.

- Neáu coù moät nhaân toá sinh thaùi naøo ñoù khoâng toái öu cho loaøi thì söùc choáng chòu ñoái vôùi caùc yeáu toá sinh thaùi khaùc coù theå bò thu heïp.

a. AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä leân söï ña daïng veà taøi nguyeân sinh vaät

- Trong thieân nhieân, caùc sinh vaät thöôøng xuyeân laâm vaøo tình traïng khoâng töông öùng vôùi giaù trò toái öu cuûa yeáu toá vaät lí naøo ñoù nhö ñaõ tìm ñöôïc trong phoøng thí nghieäm. - Thôøi kì sinh saûn laø thôøi kì maø nhieàu yeáu toá moâi tröôøng voán bình thöôøng cuõng trôû thaønh yeáu toá giôùi haïn. 2.2 SÖÏ TÖÔNG TAÙC GIÖÕA CAÙC YEÁU TOÁ MOÂI TRÖÔØNG LEÂN CAÙC CAÙ THEÅ TRONG HEÄ SINH THAÙI 2.2.1 AÛnh höôûng cuûa nhieät ñoä leân söï ña daïng veà sinh vaät trong sinh thaùi hoïc Sinh vaät ñaúng nhieät (homeotherms) vaø sinh vaät bieán nhieät (poikilotherms): Khi nhieät ñoä moâi tröôøng thay ñoåi, sinh vaät ñaúng nhieät duy trì moät thaân nhieät haàu nhö khoâng thay ñoåi, trong khi sinh vaät bieán nhieät coù thaân nhieät thay ñoåi theo nhieät ñoä cuûa moâi tröôøng. Ñoäng vaät noäi nhieät (endotherms) vaø ñoäng vaät ngoaïi nhieät (ectotherms): Caùc ñoäng vaät noäi nhieät ñieàu chænh nhieät ñoä cuûa chuùng baèng caùch saûn sinh ra nhieät ñoä beân trong cô theå cuûa chuùng, coøn caùc sinh vaät ngoaïi nhieät thì thaân nhieät cuûa chuùng tuøy thuoäc vaøo nguoàn nhieät beân ngoaøi. Vieäc phaân chia ôû ñaây laø chöa roõ raøng vì moät soá loaøi boø saùt, caù, coân truøng… laø ñoäng vaät ngoaïi nhieät nhöng vaãn söû duïng nguoàn nhieät beân 25

Sinh vaät toàn taïi ôû trong moâi tröôøng naøo ñoù ñoøi hoûi phaûi coù moät giôùi haïn veà nhieät ñoä nhaát ñònh. ÔÛ trong giôùi haïn ñoù thì sinh vaät phaùt trieån raát maïnh coù theå tính töø haøng nghìn ñeán haøng vaïn caù theå trong moät giôø. Tuy nhieân, moät khi nhieät ñoä ñaõ vöôït ra khoûi giôùi haïn ñoù, hoaëc quaù thaáp, hoaëc quaù cao thì coù theå gaây cheát haøng loaït. Ví duï: ngöôõng döôùi cuûa vi sinh vaät Neisseria ngorrhoeae (caàu khuaån beänh laäu) laø 10oC; ngöôõng treân nhieät ñoä cho Protozoa laø 50oC, cho taûo (Eucaryotic) laø 56oC vaø cho taûo lam laø 73oC. Khoaûng toái thích cho caùc sinh vaät toàn taïi cuõng coù moät giôùi haïn nhaát ñònh, ví duï: Mesophires laø töø 20oC ñeán 45oC. Sinh vaät toàn taïi trong khoaûng nhieät ñoä toái thích thì coù söï hoaït hoùa maïnh. b. Caùch tính toaùn aûnh höôûng nhieät ñoä leân thôøi gian phaùt trieån cuûa ñoäng vaät Vôùi ñoäng vaät maùu laïnh (bieán nhieät) thì thôøi gian phaùt trieån vaø soá theá heä haøng naêm chòu aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä moâi tröôøng beân ngoaøi. Toác ñoä phaùt trieån cuûa ñoäng vaät maùu laïnh raát nhanh khi nhieät ñoä cao vaø chính vì vaäy thôøi gian phaùt trieån caøng ngaén ñi. Theo ñoù, thôøi gian phaùt trieån coù quan heä tæ leä nghòch vôùi toác ñoä phaùt trieån. Moät vaán ñeà nöõa cuõng caàn ñöôïc quan taâm ñoù laø “nhieät ñoä phaùt trieån höõu hieäu” ñöôïc ñònh nghóa nhö laø hieäu soá cuûa nhieät ñoä moâi tröôøng (x) tröø ñi nhieät ñoä baét ñaàu phaùt trieån (k). Neáu Y laø thôøi gian phaùt trieån cuûa 26

Du lòch sinh thaùi

moät theá heä hoaëc moät giai ñoaïn theá heä thì tích soá Y(x-k) laø moät haèng soá toång tích oân cuûa loaïi ñoäng vaät ñoù (S) vaäy: S = Y(x-k) hay Y = S/x-k Moät soá taùc giaû laïi ñöa ra moät caùch tính khaùc veà thôøi gian phaùt trieån vaø toác ñoä phaùt trieån: Y=I=

e4,45 - 0,207x 0,0709

y=

0,0709

e4,45 - 0,207x

Vaø chuùng ñöôïc bieåu dieãn treân truïc toïa ñoä Y laø haøm luyõ thöøa (muõ) vaø y laø haøm logistic (coù daïng chöõ S). a, b, k laø nhöõng thoâng soá. 2.2.2 AÛnh höôûng cuûa nöôùc vaø ñoä aåm

Du lòch sinh thaùi

Rutia hoaëc caùc sinh vaät phuø du bao goàm phieâu sinh thöïc vaät (Phytoplankton) vaø phieâu sinh ñoäng vaät (Zooplankton). - Sinh vaät öa aåm cao (Hydrophil): Bao goàm caùc loaøi sinh vaät soáng ôû nhöõng nôi coù ñieàu kieän moâi tröôøng raát aåm thaáp hoaëc ôû nhöõng nôi khoâng khí coù ñoä baûo hoøa hôi nöôùc. - Sinh vaät öa aåm vöøa (Mesophil): Bao goàm nhöõng loaøi sinh vaät khoâng coù nhu caàu cao veà ñoä aåm vaø chòu ñöôïc ñieàu kieän moâi tröôøng ngay caû muøa möa cuõng nhö muøa khoâ. - Sinh vaät chòu khoâ: Goàm nhöõng sinh vaät coù theå soáng ñöôïc trong ñieàu kieän khoâng coù nöôùc. Maët khaùc, döïa vaøo ngöôõng chòu aåm thaáp vaø cao cuûa sinh vaät, ngöôøi ta laïi chia ra hai loaïi: - Loaïi sinh vaät heïp aåm (Ptenohydric)

a. Phaân loaïi sinh vaät theo nhu caàu nöôùc Nhö chuùng ta ñaõ bieát, nöôùc ñoùng vai troø voâ cuøng quan troïng ñoái vôùi ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät vaø laø moät trong nhöõng nhaân toá khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi söï soáng treân traùi ñaát. Moät nguyeân lí cô baûn nhöng baát di baát dòch ñoù laø: ôû ñaâu coù nöôùc thì ôû ñoù coù toàn taïi söï soáng hoaëc coù söï soáng. Tuy nhieân, moãi loaøi sinh vaät coù moät nhu caàu veà nöôùc nhaát ñònh. Döïa vaøo nhu caàu veà nöôùc, chuùng ta coù theå chia sinh vaät ra thaønh boán heä nhö sau:

- Loaïi sinh vaät roäng aåm (Euryhydric). b. AÛnh höôûng cuûa nöôùc ñeán thöïc vaät Döïa theo nhu caàu nöôùc cuõng nhö löôïng möa haøng naêm cuûa thöïc vaät, ngöôøi ta chia ra caùc heä sinh thaùi thöïc vaät nhö sau: Löôïng möa/naêm (mm)

- Thuûy sinh vaät (Aquatic): Bao goàm nhöõng sinh vaät coù ñôøi soáng gaén lieàn vôùi moâi tröôøng nöôùc trong suoát cuoäc ñôøi cuûa chuùng. Ví duï thöïc vaät baäc thaáp coù cô theå chöa hoaøn chænh chæ coù baûn baùm hoaëc troâi noåi töï do trong nöôùc nhö Popamoreton, 27

28

Heä thöïc vaät

< 500

Sa maïc

Töø 250 – 500

Ñoàng coû savan

Töø 500 – 1.000

Ñoàng coû + Röøng

Töø 1.000 - 2.000

Röøng

> 2.000

Röøng möa nhieät ñôùi.

Du lòch sinh thaùi

2.2.3 AÛnh höôûng ñoàng thôøi cuûa nhieät ñoä vaø ñoä aåm leân sinh vaät Ñaëc tröng cuûa yeáu toá khí haäu ñoù laø nhieät ñoä vaø ñoä aåm. Neáu tính rieâng töøng yeáu toá thì vai troø cuûa noù ñeán sinh vaät seõ raát khaùc nhau, neáu hai yeáu toá ñoù cuøng ñoàng thôøi taùc ñoäng moät luùc vaøo sinh vaät seõ taïo ra nhöõng giôùi haïn rieâng cho moãi sinh vaät cuøng chung moãi loaøi, moãi boä khaùc nhau. 2.2.4 AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân sinh vaät Veà phöông dieän aûnh höôûng cuûa aùnh saùng, chuùng ta coù theå chia ra: aûnh höôûng cuûa aùnh saùng leân thöïc vaät vaø leân ñoäng vaät. Trong phaàn aûnh höôûng leân thöïc vaät laïi coù theå chia ra thaønh hai loaïi aûnh höôûng: aûnh höôûng cuûa cöôøng ñoä aùnh saùng leân quaù trình quang hôïp cuûa thöïc vaät, aûnh höôûng cuûa chu kyø chieáu saùng leân ñôøi soáng thöïc vaät. Coøn aûnh höôûng leân ñoäng vaät theå hieän ôû ba khía caïnh: nhòp ñieäu sinh hoïc theo muøa, nhòp ñieäu sinh hoïc theo ngaøy ñeâm vaø nhòp ñieäu sinh hoïc theo tuaàn traêng. Chuùng ta seõ laàn löôït ñieåm qua caùc aûnh höôûng naøy. a. AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân thöïc vaät AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân quaù trình quang hôïp: Ñeå hoaøn thaønh chuoãi phaûn öùng quang hôïp cuûa caây xanh thì caàn thieát phaûi coù aùnh saùng. Trong ñoù, vai troø cuûa aùnh saùng nhìn thaáy ñöôïc (λ = 39.000 A0 ñeán 77.000 A0) vôùi chu kyø chieáu saùng cuûa noù laø raát lôùn. Tuøy cöôøng ñoä aùnh saùng maø moãi loaøi thöïc vaät seõ coù cöôøng ñoä quang hôïp cöïc ñaïi khaùc nhau. Theo ñoù, ngöôøi ta phaân ra thaønh hai nhoùm thöïc vaät:

29

Du lòch sinh thaùi

- Caây öa saùng (Heliophil): Bao goàm nhöõng thöïc vaät coù cöôøng ñoä quang hôïp cöïc ñaïi moät khi cöôøng ñoä chieáu saùng lôùn. Ví duï: caây goã ôû röøng thöa, caây buïi ôû treân caùc savan. - Caây öa boùng (Ombrophil-sciaphil): Bao goàm nhöõng caây coù khaû naêng quang hôïp cöïc ñaïi khi coù aùnh saùng yeáu hoaëc taùn xaï, hay noùi caùch khaùc, caây öa boùng coù theå soáng trong boùng raâm. Nhoùm naøy thöôøng laø nhöõng caây soáng döôùi taùn röøng ôû taàng thöù hai hoaëc taàng thöù nhaát. Caây öa saùng yeâu caàu cöôøng ñoä aùnh saùng khoaûng vaøi traêm lux; trong khi ñoù, caây öa boùng chæ yeâu caàu cöôøng ñoä saùng khoaûng vaøi chuïc lux. Ví duï: nhöõng loaøi taûo bieån laø nhöõng caây chòu boùng hoaëc laø nhöõng caây non cuûa loaøi hoøa thaûo cuõng laø nhöõng caây öa boùng. Cuõng caàn löu yù theâm, ñoái vôùi moät soá caây, giai ñoaïn caây con laïi öa boùng nhöng ñeán giai ñoaïn sinh tröôûng laïi öa saùng. Ví duï: caây cheø vaø moät soá caây thuoäc hoï hoøa thaûo. AÛnh höôûng cuûa chu kyø chieáu saùng leân thöïc vaät: Trong voøng ñôøi cuûa thöïc vaät, aùnh saùng theå hieän aûnh höôûng cuûa noù qua quang chu kyø. Nghóa laø noù taùc ñoäng leân quaù trình naûy maàm, sinh tröôûng, ra hoa vaø keát haït, ñaëc bieät laø taùc ñoäng raát maïnh leân quaù trình ra hoa. Theo ñoù, ngöôøi ta chia ra laøm hai nhoùm: caây ngaøy ngaén vaø caây ngaøy daøi. Caây ngaøy daøi caàn pha saùng ban ngaøy hôn so vôùi pha toái ban ñeâm. Ngöôïc laïi, caây ngaøy ngaén laïi yeâu caàu pha toái ban ñeâm hôn so vôùi pha saùng ban ngaøy. Vì vaäy, trong daân gian coù caâu: “Luùa chieâm caäp côõi, luùa muøa ñôïi nhau” ñeå noùi raèng thôøi kyø ra hoa cuûa luùa muøa ngaøy ngaén laø nhaïy caûm hôn so vôùi luùa chieâm, cho neân duø coù caáy sôùm hoaëc muoän luùa muøa cuõng vaãn troå boâng moät laàn. 30

Du lòch sinh thaùi

b. AÛnh höôûng cuûa aùnh saùng leân ñoäng vaät AÙnh saùng cuõng gioáng nhö moät ngöôøi nhaïc tröôûng ñieàu khieån nhòp ñieäu sinh hoïc cuûa ñoäng vaät, bieåu hieän ôû caùc khía caïnh sau: Nhòp ñieäu sinh hoïc theo muøa: Nhòp ñieäu sinh hoïc naøy bieåu hieän qua söï sinh saûn mang tính muøa roõ reät, töùc laø lieân heä ñeán chu kyø chieáu saùng theo muøa (ví duï: söï thay loâng cuûa moät soá loaøi chim hoaëc laø söï ñeû tröùng cuûa moät soá loaøi caù); hoaëc laø aûnh höôûng cuûa söï chieáu saùng leân khaû naêng sinh duïc cuûa ñoäng vaät. Ví duï: hieän töôïng “ñình duïc” (Diapause) ôû coân truøng thöïc hieän vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh trong naêm khi maø cöôøng ñoä vaø thôøi gian chieáu saùng laøm giaûm caùc hoaït ñoäng vaø laøm ngöøng sinh tröôûng; tuy nhieân, hieän töôïng “ñình duïc” cuõng coù lieân quan ñeán nhieät ñoä, nghóa laø khi nhieät ñoä quaù cao thì vaán ñeà “ñình duïc” bò öùc cheá hoaëc bò xoùa boû. Nhòp ñieäu sinh hoïc theo ngaøy ñeâm: Nhòp ñieäu naøy theo ñoàng hoà thôøi gian ngaøy ñeâm vaø theå hieän döôùi daïng ñoàng hoà sinh hoïc (Biotime). Ví duï moät vaøi loaøi cuù kieám aên vaøo buoåi toái hoaëc ñeán giôø nhaát ñònh ñaøn dôi môùi bay ñi kieám aên. Ngöôøi ta ñaõ laøm thí nghieäm trong moät ngaøy 24 giôø taïo ra hai chu kyø saùng - toái thì con gaø ñeû hai quaû tröùng thay vì ñeû moät quaû trong moät ngaøy ñeâm. Ñaây laø moät trong nhöõng minh chöùng toát nhaát veà nhòp ñieäu sinh hoïc theo ngaøy ñeâm xaûy ra ôû ñoäng vaät. Nhòp ñieäu sinh hoïc theo tuaàn traêng: Nhòp ñieäu chieáu saùng coøn theå hieän ôû ñoäng vaät khoâng xöông soáng ôû bieån nhö laø loaøi giun hay moät soá loaøi caù hoaëc con röôi (Tynorswnchus sinenses) maø trong nhaân daân thöôøng coù caâu “boùng röôi boùng 31

Du lòch sinh thaùi

caù” vaøo nhöõng ngaøy thuoäc thaùng naêm aâm lòch. Ngay caû ñoái vôùi con ngöôøi chu kyø tuaàn traêng cuõng theå hieän ôû nhöõng ngöôøi nhaïy caûm veà taâm sinh lyù. c. AÛnh höôûng cuûa böùc xaï ngoaøi phoå aùnh saùng nhìn thaáy leân sinh vaät Nhö ñaõ noùi ôû treân, aùnh saùng nhìn thaáy ñöôïc coù böôùc soùng λ töø 3.900Ao ñeán 7.700Ao, ngoaøi böôùc soùng aáy coøn coù nhöõng phoå aùnh saùng ñoù laø aùnh saùng coù böôùc soùng ngaén vaø aùnh saùng coù böôùc soùng daøi. Tia cöïc tím (tia coù böôùc soùng ngaén) chieáu ôû moät cöôøng ñoä nhaát ñònh seõ coù taùc duïng dieät khuaån, dieät teá baøo, kích thích taïo ra sinh toá D cho ñoäng vaät vaø cho con ngöôøi. Nhöng vôùi cöôøng ñoä chieáu saùng lôùn thì noù laïi gaây taùc haïi nhö laøm ung thö da (nhaát laø ñoái vôùi nhöõng ngöôøi da traéng), laøm muø maét... 2.2.5 AÛnh höôûng cuûa caùc thaønh phaàn vaät lí trong moâi tröôøng nöôùc leân sinh vaät Goàm coù caùc aûnh höôûng sau: - Tæ troïng, tæ suaát, tæ nhieät, doøng chaûy: Laø caùc yeáu toá tröïc tieáp taùc ñoäng leân cô theå cuûa sinh vaät, laøm cho sinh vaät thay ñoåi caùch thöùc thích nghi vaø caùch thöùc phaân taàng sinh vaät (taàng maët, taàng giöõa vaø taàng ñaùy). Ví duï: caøng xuoáng saâu, aùp suaát caøng taêng, nöôùc caøng laïnh hôn, do ñoù caùc ñoäng vaät thích öùng baèng caùch bieán ñoåi hình daïng cuûa chuùng thaønh thaân deït, oáng tieâu hoùa lôùn hôn… Doøng chaûy cuõng coù taùc ñoäng moät maët leân cô lí cuûa cô theå ñoäng - thöïc vaät, maët khaùc taïo ñieàu kieän ñeå cho ñoäng vaät trao ñoåi thöùc aên vaø khoâng khí, nhö tröôøng hôïp nhöõng ñaøn caù bôi ngöôïc doøng trong söï höng phaán 32

Du lòch sinh thaùi

cuûa noù. Coù nhöõng loaøi rong reâu thích öùng ôû nhöõng nôi coù doøng chaûy nheï nhöng khi ôû nhöõng nôi nöôùc tuø ñoïng thì chuùng laïi bò cheát; hoaëc laø doïc caùc bôø bieån, treân nhöõng bôø keø ñaù chaén soùng coù moät soá sinh vaät soáng baùm nhö balanus, batella phaùt trieån raát maïnh bôûi vì chuùng thích nghi vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng ôû ñoù. - Ñoä trong vaø ñoä ñuïc cuûa nöôùc: Nhöõng yeáu toá naøy giaùn tieáp chòu aûnh höôûng bôûi yeáu toá aùnh saùng. Nhöõng nôi nöôùc ñuïc, quang hôïp cuûa thöïc vaät thuûy sinh bò giaûm, naêng suaát sinh hoïc ôû ñoù cuõng thaáp. Ví duï, caây traøm ôû giai ñoaïn non coù khaû naêng soáng vaø phaùt trieån trong nöôùc ngaäp nhöng laø nöôùc trong, coøn nöôùc ñuïc thì caây traøm con seõ bò cheát. - Caùc chaát khí hoøa tan trong nöôùc: Hai chaát khí cô baûn laø oxy vaø cacbonic. o Vôùi oxy: Löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc raát thaáp, chæ khoaûng toái ña 10 cm3/lít. Vì vaäy, oxy hoøa tan ñaõ trôû thaønh nhaân toá haïn cheá. Hieän töôïng oâ nhieãm höõu cô trong nöôùc laøm cho löôïng oxy hoøa tan (DO- disolved oxygen) thaáp laø ñieàu kieän haïn cheá vaø gaây ra töû vong cho toâm caù trong caùc hoà coù hieän töôïng phuù döôõng hoùa (Eutrophication) hoaëc laø hieän töôïng oâ nhieãm treân soâng Thò Vaûi maø nguyeân nhaân cuûa noù laø do caùc chaát thaûi töø caùc hoaït ñoäng coâng nghieäp. Theo nhu caàu cuûa oxy hoøa tan trong nöôùc, ngöôøi ta chia ra ba nhoùm sinh thaùi: ƒ Löôïng oxy cao (> 7 cm3/l) ƒ Löôïng oxy vöøa (5 – 7 cm3/l) 33

Du lòch sinh thaùi

ƒ Löôïng oxy thaáp (3 – 4 cm3/l). o Vôùi cacbonic (CO2): ngöôïc vôùi oxy, CO2 hoøa tan trong nöôùc nhieàu hôn O2. Ví duï: trong nöôùc bieån coù theå chöùa 40 – 50 cm3/l vaø ñöôïc coi laø kho döï tröõ CO2 quan troïng cuûa thieân nhieân. - Caùc chaát muoái hoøa tan trong nöôùc: Caùc muoái hoøa tan thöôøng coù NaCl, NO3,CaSO4… Theo möùc ñoä hoøa tan cuûa chuùng ngöôøi ta chia ra nöôùc ngoït (nöôùc soâng hoà), nöôùc maën (nöôùc bieån), nöôùc lôï (nöôùc vuøng giao thoa giöõa ñaát lieàn vaø bieån) vaø nöôùc pheøn: o Nöôùc ngoït: Toång löôïng muoái hoøa tan < 0,5 g/l, raát thích öùng cho nhieàu loaïi sinh vaät, taïo neân moâi tröôøng sinh thaùi nöôùc ngoït soâng, hoà, ao. Trong ñoù, ngöôøi ta laïi chia ra laøm hai nhoùm: nöôùc cöùng (giaøu Ca, Mg (> 25 mg/l)) vaø nöôùc meàm (löôïng Ca, Mg thaáp (< 9 mg/l)). Ngöôøi ta phaân ra nhö vaäy bôûi vì löôïng Ca, Mg coù aûnh höôûng ñeán söï soáng coøn cuûa caùc loaøi giaùp xaùc vaø caù vaø aûnh höôûng leân caû thöïc vaät: haøm löôïng Ca cao thì loaøi taûo Microspora khoù coù theå phaùt trieån ñöôïc. o Nöôùc maën: Thöôøng laø nöôùc bieån coù haøm löôïng muoái 25 – 38 g/l, ví duï nöôùc bieån Vuõng Taøu coù haøm löôïng muoái NaCl laø 35 g/l, thích hôïp cho caùc haûi saûn phaùt trieån. Nghóa laø nhöõng sinh vaät öa maën coù theå soáng toát; ngöôïc laïi nhöõng sinh vaät öa nöôùc ngoït khoâng theå soáng ñöôïc ôû ñaây. o Nöôùc lôï: Thöôøng gaëp ôû vuøng cöûa soâng maø daân thöôøng goïi laø “nöôùc pha cheø” töùc laø nôi pha troän giöõa nöôùc maën vaø nöôùc ngoït. Noàng ñoä muoái coù theå töø 1 g/l ñeán 15-18 g/l. Vì chòu nhöõng aûnh höôûng cuûa thuûy trieàu neân caùc sinh vaät ôû ñaây raát 34

Du lòch sinh thaùi

phong phuù vaø laø nôi giao thoa cuûa caùc loaøi sinh vaät öa maën vaø öa ngoït, giaøu sinh vaät ñaùy, sinh vaät phuø du, caùc loaøi toâm caù. Caùc loaøi sinh vaät naøy ñöôïc goïi laø caùc sinh vaät thuoäc nhoùm muoái roäng (Euryhaline). o Nöôùc pheøn: Coù chöùa nhieàu muoái sulfate, nhieàu ion H+, Al3+ (> 50 ppm), Fe2+ (> 10 ppm), SO42- (> 50 ppm) ñaây laø nhöõng ion ñoäc, vì vaäy moâi tröôøng sinh thaùi nöôùc pheøn ñaõ laøm cho ít loaøi sinh vaät coù khaû naêng soáng ñöôïc ngoaïi tröø baøng, naêng, ñöng, moàm vaø moät soá thuûy ñoäng vaät khaùc nhö caù saëc raèng, caù roâ, caù loùc … - AÛnh höôûng cuûa pH: pH laø moät chæ tieâu giaùn tieáp cuûa haøm löôïng caùc chaát kieàm hoaëc caùc chaát acid coù maët trong moâi tröôøng nöôùc. Tuy nhieân, pH cuõng coù aûnh höôûng ñeán caùc ñaëc tính sinh lyù, phaân boá, sinh hoùa cuûa sinh vaät, roõ nhaát laø ñoái vôùi caùc loaøi giaùp xaùc. Beân caïnh ñoù moãi loaøi caù cuõng coù moät khoaûng pH giôùi haïn nhaát ñònh, ví duï caù cheùp ôû pH 6 - 7, caù roâ, caù saëc, caù quaû, caù treâ coù theå chòu ñöôïc pH nöôùc = 4,5. 2.2.6 AÛnh höôûng cuûa yeáu toá voâ sinh trong moâi tröôøng ñaát ñeán sinh vaät Nhö chuùng ta ñaõ bieát, ñaát laø moät moâi tröôøng hoaøn chænh. Coù quaù trình phaùt sinh phaùt trieån, coù ñaày ñuû caùc thaønh phaàn voâ sinh vaø höõu sinh. Veà thaønh phaàn voâ sinh: coù nöôùc trong ñaát, caáu truùc ñaát, thaønh phaàn ñaát, caáp haït ñaát, caùc chaát dinh döôõng, caùc chaát ñoäc… Coøn thaønh phaàn sinh hoïc goàm coù ñoäng vaät hoaëc soáng hoaøn toaøn trong ñaát nhö vi khuaån, naám, ñoäng vaät nguyeân sinh, giun troøn, giun ñaát, thaân meàm, tieát tuùc, nheän, caùnh cöùng… hoaëc ñoäng vaät vöøa nöûa soáng döôùi ñaát vöøa nöûa soáng treân maët ñaát nhö kieán, moái, raén, chuoät, 35

Du lòch sinh thaùi

chim… Moâi tröôøng ñaát cuõng coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán quaàn xaõ sinh vaät treân caïn; aûnh höôûng cuûa noù theå hieän thoâng qua caùc nhaân toá sau: a. Ñoä aåm vaø nöôùc trong ñaát Caây huùt nöôùc trong ñaát thoâng qua caùc daïng nöôùc goïi laø daïng nöôùc thoå nhöôõng (Soil water), nöôùc mao daãn (Capillarity) vaø nöôùc troïng löïc (Gravity). Nöôùc trong ñaát aûnh höôûng ñeán thöïc vaät thoâng qua ñoä aåm cuûa ñaát. Ngöôøi ta ñöa ra moät khaùi nieäm “ñoä aåm caây heùo” töùc laø loaïi ñoä aåm maø taïi ñoù caây ñaõ heùo vónh vieãn. Ñoä aåm caây heùo naøy phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá trong ñoù coù thaønh phaàn cô giôùi cuûa ñaát, thaønh phaàn höõu cô vaø ñaëc bieät laø ñoái vôùi töøng loaïi caây coù ñoä aåm caây heùo khaùc nhau. Ví duï, ñoä aåm caây heùo cuûa ñaát caùt thaáp hôn ñaát seùt vaø thaáp hôn ñaát than buøn, ñoä aåm cuûa cuøng moät caây ñoái vôùi ñaát pheøn cao hôn ñaát trung tính. Ñoä aåm caây heùo cuûa caây luùa cuõng khaùc ñoä aåm caây heùo cuûa caây baép, nghóa laø ñoái vôùi moãi thöïc vaät khaùc nhau thì yeâu caàu veà ñoä aåm nöôùc khaùc nhau. Ñoái vôùi ñoäng vaät, nöôùc vaø ñoä aåm ñaát cuõng ñoùng vai troø raát quan troïng. Moät soá loaøi ñoäng vaät soáng trong ñaát hoaëc soáng baùn thôøi gian trong ñaát caàn moät khoaûng ñoä aåm nhaát ñònh. Ví duï loaøi Moái caàn ñoä aåm khoâng khí trong ñaát ñaït treân 50% ñoä aåm töông ñoái; neáu thaáp hôn, chuùng phaûi ñaøo saâu xuoáng coù khi tôùi 12 m, ñieàu maø chuùng ta thöôøng gaëp treân vuøng nuùi ñaát ñoû bazan thoaùi hoùa ôû Baûo Loäc. Coøn caùc loaøi giun ñaát thì caàn ñoä aåm trong ñaát khoaûng töø 90 - 95%, neáu gaëp ñoä aåm quaù thaáp, chuùng seõ cheát hoaëc ñaøo loã xuoáng saâu hôn, hoaëc buoäc phaûi nguû heø (Estivation) trong caùc keùn hình troøn cuûa noù. 36

Du lòch sinh thaùi

Ngöôïc laïi, neáu ñoä aåm quaù cao töùc laø quaù baõo hoøa nöôùc thì giun cuõng boû ñi hoaëc cheát. Cuõng töông töï nhö vaäy ñoái vôùi eách, nhaùi, raén. b. AÛnh höôûng cuûa thaønh phaàn cô giôùi vaø caáu truùc ñaát ñeán sinh vaät: Thaønh phaàn cô giôùi laø tæ leä caùc caáp haït, caùt, thòt vaø seùt coù trong ñaát (xem theâm “Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát” - Leâ Huy Baù, 1998). Caáu truùc laø caùc kieåu keát gaén taïo neân hình khoái khoâng gian cuûa ñaát. Caáu truùc ñaát vaø thaønh phaàn cô giôùi coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán hoaït ñoäng cuûa reã thöïc vaät, ñeán vaán ñeà thoaùng khí, cung caáp vaø giaûi phoùng thöùc aên, vieäc thoaùt nöôùc vaø thaám nöôùc... Ví duï ñaát coù nhieàu seùt, ít thaám nöôùc, giöõ nöôùc toát, thích hôïp cho vieäc troàng luùa nöôùc. Ñaát caùt pha deã thoaùt nöôùc, thích hôïp cho vieäc troàng caùc loaïi caây hoa maøu, caây ñaäu ñoã, ñaát keùm thoaùt nöôùc laïi coù nhieàu chaát höõu cô thì deã taïo ñieàu kieän cho vi khuaån yeám khí hoaït ñoäng. Ñaát nhieàu caùt khoaùng, neáu nhieät ñoä khoaûng 30 - 350C, ñoä aåm 75 - 80% thì seõ taïo ñieàu kieän toát cho vi sinh vaät haùo khí hoaït ñoäng vaø quaù trình khoaùng hoùa chaát höõu cô töø raùc seõ xaûy ra nhanh choùng hôn. c. Ñoä thoaùng khí cuûa ñaát aûnh höôûng leân sinh vaät Ñoä thoaùng khí ñöôïc bieåu hieän thoâng qua ñoä xoáp (phaàn traêm khe hôû trong ñaát). Ñoä xoáp caøng cao thì khaû naêng thoaùng khí caøng lôùn vaø chính vì vaäy aûnh höôûng ñeán quaù trình trao ñoåi chaát cuûa sinh vaät trong ñaát. Caùc ñoäng vaät soáng trong ñaát chòu aûnh höôûng raát lôùn ñeán ñoä thoaùng khí naøy. Ngöôïc laïi vôùi ñoä xoáp, ngöôøi ta ñöa ra khaùi nieäm ñoä chaët (Compact). Ñoä chaët 37

Du lòch sinh thaùi

caøng cao töùc laø khaû naêng thoaùng khí caøng thaáp, daãn tôùi vieäc thieáu oxy; trong tröôøng hôïp naøy thieáu oxy trong ñaát laø yeáu toá haïn cheá ñoái vôùi ñoäng vaät trong ñaát vaø reã caây khoù sinh tröôûng vaø phaùt trieån ñöôïc. Coøn khí CO2 cuõng laø moät yeáu toá haïn cheá ñoái vôùi moät soá ñoäng vaät, nhöng ñoái vôùi moái thì laïi chòu ñöôïc noàng ñoä CO2 cao. Gaëp tröôøng hôïp thieáu oxy maø nhieàu CO2 thì moät soá nguyeân sinh ñoäng vaät chuyeån sang hieän töôïng soáng thieáu khí (Semiaerobic). d. AÛnh höôûng cuûa pH vaø thaønh phaàn hoùa hoïc, chaát ñoäc cuûa ñaát leân sinh vaät Ta bieát raèng caùc sinh vaät khaùc nhau coù nhu caàu dinh döôõng, ñoä pH vaø khaû naêng chòu ñöïng chaát ñoäc ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Haáu heát caùc loaøi caây caàn raát nhieàu ñeán N, P, K, moät soá caùc chaát Na, S, Ca, Mg, vaø moät soá nguyeân toá vi löôïng nhö Cu, Co, B, Zn, Ti, … Maëc duø sinh vaät khoâng caàn nhieàu nhöõng nguyeân toá vi löôïng nhöng ñoù vaãn laø nhöõng nguyeân toá giôùi haïn moät khi sinh vaät thieáu noù. Ví duï luùa naøng thôm Chôï Ñaøo seõ maát höông thôm khi troàng ôû nhöõng nôi khaùc ngoaøi Chôï Ñaøo, xaõ Myõ Leä (Caàn Guoäc, Long An). Nhöõng keát quaû nghieân cöùu nhieàu naêm cuûa chuùng toâi (Leâ Huy Baù vaø CTV, 1994 - 1998) ñaõ chöùng toû vai troø cuûa vi löôïng nhö Co, Mo raát quan troïng trong vieäc taïo neân phaåm chaát cuûa haït gaïo. Bôûi vì, ôû nhöõng nôi ñoù coù theå thieáu nhöõng nguyeân toá vi löôïng caàn thieát. Cuõng nhö vaäy, nhaõn loàng Höng Yeân seõ keùm phaåm chaát khi ñem troàng ôû nhöõng vuøng ñaát khaùc. Cuõng caàn nhôù raèng caùc nguyeân toá vi löôïng laø caàn thieát cho thöïc vaät trong nhöõng moâi tröôøng nhaát ñònh. Nhöng neáu noù ôû trong moâi tröôøng yeám khí, ngaäp nöôùc, sình laày nhieàu 38

Du lòch sinh thaùi

chaát höõu cô baùn phaân giaûi vaø vôùi moät noàng ñoä cao hôn töø 10 15 laàn thì noù laïi trôû thaønh yeáu toá haïn cheá khoâng nhöõng cho thöïc vaät maø caû cho ñoäng vaät nhö soø, heán, toâm, caù döôùi moät caùi teân laø “ñoäc chaát kim loaïi naëng”. Nhöõng keát quaû nghieân cöùu nhieàu naêm cuûa chuùng toâi (Leâ Huy Baù vaø CTV 1999) treân vuøng ñaát oâ nhieãm ôû Nhaø Beø töø nguoàn nöôùc thaûi cuûa Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ chöùng toû raèng, caùc kim loaïi naëng töø nöôùc thaûi di chuyeån, taïo phöùc vôùi caùc chaát höõu cô trong nöôùc, laéng tuï, tích luyõ trong caây luùa, trong coân truøng, trong rau muoáng vaø ñaõ taïo ra noàng ñoä gaây ñoäc cho sinh vaät. Caùc chaát ñoäc coù trong ñaát laø nhöõng nguyeân toá raát haïn cheá ñoái vôùi sinh vaät, ví duï nhö caùc ion ñoäc Al3+, Fe2+, SO42trong ñaát pheøn, Na+, Ca2+ trong ñaát maën, H2S, CH4,H+ trong ñaát ngaäp nöôùc laâu ngaøy seõ aûnh höôûng khoâng nhöõng ñeán ñoäng vaät, thöïc vaät maø caû con ngöôøi soáng treân maët ñaát. Ví duï moät soá ñoäng vaät nhö vòt, heo soáng treân vuøng pheøn deã bò beänh meàm xöông, chaân, moû yeáu vì chaát ñoäc, nhaát laø Al3+ thaám qua da, qua thöùc aên, nöôùc uoáng seõ gaây caûn trôû cho quaù trình haáp thuï canxi voán ñaõ raát thieáu trong moâi tröôøng ôû ñaây. Thöïc ra xeùt veà aûnh höôûng cuûa yeáu toá moâi tröôøng ñaát laø xeùt veà söï aûnh höôûng toång hôïp cuûa nhöõng yeáu toá, thaønh phaàn ñaát leân sinh vaät. Khoâng nhöõng vôùi nhöõng nhoùm ñaát khaùc nhau thì heä thöïc vaät cuõng khaùc nhau; maø ngay caû trong moät nhoùm ñaát vôùi nhöõng loaïi ñaát khaùc nhau cuõng coù heä sinh thaùi thöïc vaät khaùc nhau. Ví duï, trong nhoùm ñaát pheøn, töø pheøn ít, pheøn trung bình, ñeán pheøn nhieàu roài pheøn tieàm taøng noäi ñòa cuõng coù söï thay ñoåi raát roõ reät. 39

Du lòch sinh thaùi

2.2.7 AÛnh höôûng cuûa yeáu toá ñòa lí moâi tröôøng (Environmental geography) Yeáu toá ñòa lí moâi tröôøng cuõng ñoùng vai troø raát quan troïng trong vieäc phaân boá heä sinh thaùi thöïc vaät. Theo vó ñoä, ngöôøi ta cuõng coù theå chia ra caùc loaïi hình ñaïi quaàn xaõ. Treân cuøng moät vó ñoä ngöôøi ta laïi chia ra caùc ñôùi theo ñoä cao, maø söï noái tieáp nhau bieåu hieän ôû caùc kieåu thaûm thöïc vaät phuï thuoäc vaøo ñoä cao vaø nhieät ñoä giaûm daàn. Ví duï trong vaønh ñai nhieät ñôùi ôû vuøng nuùi cao coù: ƒ Töø 0 - 1.200 m: heä sinh thaùi thöïc vaät nhieät ñôùi ƒ Töø 1.200 - 1.800 m: heä sinh thaùi thöïc vaät aù nhieät ñôùi ƒ Töø 1.800 - 3.600 m: heä sinh thaùi thöïc vaät oân ñôùi ƒ Töø 3.600 - 5.400 m: heä sinh thaùi thöïc vaät haøn ñôùi nuùi cao. ÔÛ cuøng moät ñòa hình nhöng veà phía ñoùn gioù, phía söôøn nuùi ñoùn gioù vaø söôøn nuùi khuaát gioù thì heä sinh thaùi thöïc vaät cuõng coù söï khaùc nhau. Bôøi vì söôøn ñoùn gioù höùng ñöôïc nhieàu möa, caây coái vaø sinh vaät phaùt trieån toát hôn phía vuøng ñaát bò khuaát gioù (bò khoâ, noùng, thöïc vaät keùm phaùt trieån vaø ñoäng vaät cuõng keùm phong phuù hôn). Vuøng Taây Tröôøng Sôn vaø Ñoâng Tröôøng Sôn thuoäc Baéc Trung Boä laø ñieån hình, hieän töôïng gioù Laøo, gioù muøa Taây Nam khi thoåi töø phiùa Laøo sang Vieät Nam gaëp daõy Tröôøng Sôn gaây neân hieän töôïng möa nhieàu ôû beân Laøo, nhöng khi qua Ñoâng Tröôøng Sôn gioù ít, khoâng mang theo hôi nöôùc trôû neân khoâ noùng. Do ñoù, heä sinh thaùi ôû hai beân Ñoâng vaø Taây Tröôøng Sôn cuõng khaùc nhau do “Beân naéng laém beân möa quay” naøy. 40

Du lòch sinh thaùi

2.2.8 AÛnh höôûng toång hôïp cuûa caùc yeáu toá vaät lí leân moâi tröôøng sinh thaùi Khi phaân tích, ngöôøi ta ñöa ra nhieàu yeáu toá ñeå xem xeùt caùc aûnh höôûng cuûa yeáu toá moâi tröôøng vaät lí leân sinh vaät. Nhöng thöïc teá caùc aûnh höôûng rieâng reõ naøy ít khi ñöùng rieâng moät mình maø laø toång hôïp aûnh höôûng cuûa nhieàu nhaân toá cuøng moät luùc. Tuy nhieân, tuøy töøng luùc, töøng nôi maø coù nhöõng yeáu toá khoâng troäi. Toång hôïp caùc yeáu toá seõ taïo neân nhöõng aûnh höôûng tích cöïc hoaëc tieâu cöïc leân sinh vaät. Söï phuï thuoäc cuûa heä sinh thaùi vaøo caùc vuøng ñòa lí theo vó ñoä, khí haäu, nhieät ñoä taïo neân caùc ñaïi quaàn xaõ töø röøng nhieät ñôùi cho ñeán ñoàng reâu Baéc cöïc. Neáu ñi töø traùi sang phaûi khi ñoä aåm taêng leân thì heä sinh thaùi laïi thay ñoåi töø sa maïc khoâ noùng ñeán röøng möa nhieät ñôùi noùng aåm. 2.2.9 Tính thích nghi cuûa sinh vaät vôùi caùc ñieàu kieän moâi tröôøng Caùc loaøi sinh vaät muoán toàn taïi vaø phaùt trieån trong nhöõng ñieàu kieän moâi tröôøng nhaát ñònh, daãu coù khoác lieät ñeán ñaâu thì sinh vaät cuõng phaûi coù moät möùc ñoä thích nghi nhaát ñònh. Ví duï caây soáng ôû röøng coù boä reã coù khaû naêng giöõ cho caây ñöùng ñöôïc trong moâi tröôøng röøng ngaäp maën, reã ñeå tích tuï vaø phaân phoái nöôùc ngoït, coù laù daøy, maët laù laùng boùng ñeå choáng thoaùt hôi nöôùc vaø loïc nöôùc ngoït, ñaëc bieät laø thaân coù caáu taïo rieâng, coù khaû naêng loïc nöôùc maën thaønh nöôùc ngoït ñeå cung caáp cho cô theå soáng, coù aùp suaát thaåm thaáu lôùn ñeå vaän chuyeån (coù khi aùp suaát ñeán 12 atm). Hoaëc ñoái vôùi Höôu cao coå, trong quaù trình soáng vaø tìm thöùc aên ôû vuøng röøng savan, moãi ngaøy caùc taàng caây thaáp maát daàn ñi neân coå cuûa chuùng phaûi bieán ñoåi 41

Du lòch sinh thaùi

daøi ra töø töø, qua nhieàu theá heä trôû thaønh Höôu cao coå ngaøy nay, nhöõng con khoâng coù khaû naêng vöôn coå daøi ra thì daãn ñeán tuyeät chuûng. Cuõng nhö tröôøng hôïp thích nghi cuûa caây rong maùt (Sadittaria) soáng ôû moâi tröôøng khaùc nhau treân ñaát aåm nôi nöôùc noâng vaø nöôùc saâu thì hình thaùi cô theå cuûa chuùng cuõng bieán ñoåi ñeå phuø hôïp vôùi ñieàu kieän aåm öôùt, baùn ngaäp nöôùc hay ngaäp nöôùc hoaøn toaøn. 2.2.10 AÛnh höôûng cuûa ñieàu kieän moâi tröôøng vaät lí leân con ngöôøi Veà töông taùc giöõa con ngöôøi vaø moâi tröôøng, chuùng ta seõ xeùt treân caû hai maët: aûnh höôûng cuûa ñieàu kieän moâi tröôøng leân ñaëc tính sinh lí cuûa con ngöôøi, ñoàng thôøi nghieân cöùu aûnh höôûng ngöôïc laïi cuûa con ngöôøi leân moâi tröôøng. Ngay trong khi xeùt töøng yeáu toá aûnh höôûng leân moâi tröôøng hoaëc con ngöôøi chuùng ta vaãn xeùt caû hai maët aûnh höôûng hai chieàu. a. AÛnh höôûng cuûa moâi tröôøng töï nhieân leân con ngöôøi Töông taùc cuûa aùnh saùng vaø naéng vôùi cô theå con ngöôøi: böùc xaï maët trôøi coù chöùa nhieàu tia töû ngoaïi maø moät soá ñaõ bò chaën laïi ôû treân taàng ozone. Löôïng coøn laïi seõ chieáu tröïc tieáp xuoáng maët ñaát. Vôùi lieàu löôïng thaáp, caùc tia naøy coù khaû naêng dieät khuaån hoaëc caàn thieát cho cô theå ñeå toång hôïp neân vitamin D; chaát naøy caàn thieát ñeå chuyeån hoùa vaø ñoàng hoùa canxi, cung caáp caùc thaønh phaàn caáu taïo xöông cho cô theå. Khi caùc böùc xaï kích thích vaøo da cuûa chuùng ta, cô theå seõ taïo ra caùc phaûn öùng töï veä ñeå saûn sinh ra chaát melanin. Melanin laø moät chaát coù trong teá baøo ñaëc bieät melanocite naèm ôû lôùp saâu cuûa bieåu bì. Söï saûn sinh ra melanin töùc laø saûn sinh ra saéc toá. Nhöng neáu tia töû ngoaïi vöôït quaù möùc thì seõ gaây neân caûm 42

Du lòch sinh thaùi

naéng hoaëc laø chaùy da. Ngöôøi ta cho raèng ngöôøi daân da traéng thì deã bò caûm naéng vaø thaäm chí deã bò ung thö da nhieàu hôn, neáu thieáu melanin thì hoï seõ bò beänh loaõng xöông ñoái vôùi ngöôøi lôùn hoaëc coøi ñoái vôùi treû em. Ngöôïc laïi, ñoái vôùi nhöõng vuøng xöù noùng nhieät ñôùi laïi coù moät quaù trình baûo veä choáng hieän töôïng thöøa töû ngoaïi do coù taám maøng melanin; cho neân coù ngöôøi noùi “ngöôøi da ñen ñi daïo döôùi boùng maùt cuûa laøn da”. Trong tröôøng hôïp quaù thöøa tia töû ngoaïi nhö khi taàng ozone bò thuûng, soá löôïng tia töû ngoaïi taêng leân nhieàu, thì gaây ra hieän töôïng ung thö da vaø muø maét nhö ñaõ thaáy ôû caùc vuøng phía Nam cuûa Argentina. Neáu trong tröôøng hôïp nheï, aùnh naéng coù theå laøm noåi “roâm, saåy” (Prickly heat hay Miliaria), hoaëc coù theå gaây ra hieän töôïng ñuïc thuûy tinh theå. Roõ raøng, aùnh saùng raát caàn thieát cho caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Noù laø moät trong ba nhaân toá quyeát ñònh ñeán söï soáng coøn cuûa con ngöôøi. Tuy nhieân, neáu thöøa aùnh saùng, naéng choùi chang thì laïi laø nhaân toá haïn cheá leân söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån. Töông taùc vôùi nhieät ñoä: nhieät ñoä raát caàn thieát cho con ngöôøi, cung caáp nhieät naêng tröïc tieáp cho caùc hoaït ñoäng. Con ngöôøi cuõng raát nhaïy caûm vôùi söï thay ñoåi nhieät ñoä trong khoaûng moät vaøi ñoä. Trong thöïc teá, thoaït ñaàu phaùt sinh phaûn öùng sinh lí bình thöôøng, neáu trôøi naéng thì böùc xaï ngoaïi vi taêng leân, neáu trôøi laïnh thì böùc xaï ñoù laïi giaûm qua söï ñieàu tieát cuûa da, laøm co giaõn maïch maùu döôùi da, laøm taêng hoaëc giaûm söï maát nhieät. Söï thích öùng cuûa con ngöôøi ñoái vôùi nhieät ñoä beân ngoaøi ñöôïc bieåu hieän ôû choã: dieän tích töông ñoái cuûa cô theå taêng leân ôû xöù noùng vaø giaûm ñi ôû xöù laïnh. Coøn ñoä lôùn cuûa cô theå thì ngöôïc 43

Du lòch sinh thaùi

laïi: ôû xöù laïnh cô theå coù chieàu höôùng lôùn hôn ôû xöù noùng. Cö daân vuøng xöù noùng (chaâu Phi) coù taàm voùc töông ñoái daøi (nhaüng), vai vaø hoâng töông ñoái heïp, loàng nhöïc töông ñoái roäng. Traùi laïi, cö daân luïc ñòa, xöù laïnh thì cô theå phaùt trieån nhieàu veà beà roäng vaø daøy. Nhöõng keát quaû nghieân cöùu veà ngöôøi Vieät Nam chöùng toû cô theå hoï khoâng daøi (nhaüng) nhö ngöôøi chaâu Phi cuõng khoâng phaùt trieån beà ngang vaø beà daøy nhö ngöôøi chaâu AÂu maø caùc chæ soá töông ñoái gaàn vôùi ngöôøi AÁn Ñoä. Trong nhöõng tröôøng hôïp chöa coù khaû naêng thích nghi, cô theå seõ bò maát nöôùc do noùng. Maát nöôùc ñoàng nghóa vôùi maát 20-30 g NaCl/ngaøy. Khi vaän ñoäng döôùi trôøi noùng, nhòp tim phaûi taêng leân ñeå taêng vaän chuyeån oxy tôùi caùc cô. Neáu quaù noùng seõ daãn tôùi roái loaïn nhö phuø, maát nöôùc, kieät söùc, chuoät ruùt do maát muoái, truïy tim… Trong tröôøng hôïp nhieät ñoä moâi tröôøng thaáp (laïnh), ôû moät thôøi gian daøi, seõ gaây neân beänh teâ coùng, laøm giaûm söùc ñeà khaùng cuûa cô theå, deã nhieãm beänh. Neáu laïnh ñoät ngoät thì caøng deã bò “caûm laïnh” hôn. Töông taùc vôùi ñoä aåm: Con ngöôøi chuùng ta cuõng thích öùng cuøng moät ñoä aåm khoâng khí nhaát ñònh, neáu vöôït quaù ñoä aåm cho pheùp khoaûng 90% trong ñieàu kieän oân ñôùi thì khaû naêng ñieàu tieát cuûa nieâm maïc muõi seõ bò haïn cheá vaø chuùng ta caûm thaáy ngoät ngaït, naëng neà, khoù thôû. Maët khaùc, ñoä aåm quaù cao thì cuõng seõ taïo cô hoäi cho nhieàu vi khuaån gaây beänh phaùt trieån giaùn tieáp aûnh höôûng ñeán söùc khoûe cuûa con ngöôøi. 44

Du lòch sinh thaùi

Neáu ñoä aåm quaù thaáp (döôùi 30%) seõ gaây ra hieän töôïng khoâ maøng nhaày muõi vaø thaäm chí chaûy maùu muõi. Töông taùc vôùi aùp suaát khoâng khí cao (Compressed air): Trong ñieàu kieän aùp suaát khoâng khí cao, con ngöôøi phaûi hít thôû khoâng khí döôùi aùp löïc cao. Do ñoù, coù theå gaây ra hieän töôïng goïi laø beänh “giaûm aùp”. Nguyeân nhaân cuûa beänh laø do caùc hoãn hôïp khí neùn hoøa tan vaøo trong maùu cuûa cô theå. Nhôø coù dieän tích trao ñoåi ôû pheá nang maø maùu ñöôïc baûo hoøa raát nhanh, khí hoøa tan löu laïi ôû caùc moâ ñöôïc trao ñoåi trong maùu. Ví duï: löôïng oxy khi keát hôïp vôùi hemoglobin hoaëc khí hoøa tan trong huyeát töông ñöôïc söû duïng hoaøn toaøn, nhöng vôùi moät aùp löïc cao thì oxy laïi trôû neân ñoäc haïi treân hai phöông dieän: • Sau khi hít thôû oxy nhieàu giôø caùc toå chöùc phoåi bò kích thích. • Oxy cao aùp coù tính chaát gaây co giaät khi maø aùp löïc rieâng cuûa oxy lôùn hôn 2 kg/cm2. b. AÛnh höôûng cuûa ñoä cao leân con ngöôøi Caøng leân cao, noàng ñoä oxy caøng giaûm, thieáu oxy coù theå gaây ra beänh ngaït thôû vaø töø ñoù sinh ra caùc beänh veà hoâ haáp, tim maïch… Bôûi vì ôû ñoä cao döôùi 3.000 m thì khí haäu coù khaùc bieät khoâng xa laém so vôùi treân maët ñaát nhöng ôû ñoä cao treân 3.000 m thì phuï thuoäc vaøo vó ñoä ñòa lyù. Töø ñoù, noù cuõng coù söï töông taùc nhaát ñònh vôùi nhöõng ngöôøi soáng ôû ñoä cao nhaát ñònh vaø taïo neân tính thích nghi rieâng. Ví duï ngöôøi ôû nuùi cao Andes thì loàng ngöïc roäng hôn vaø nhaát laø phía tröôùc saâu hôn phía sau, ñeå taïo thuaän lôïi cho hoaït ñoäng cuûa buoàng phoåi. Ngöôøi ôû nuùi cao Taây Taïng nhòp thôû vaø nhòp tim nhanh hôn so vôùi ngöôøi daân trung bình. 45

Du lòch sinh thaùi

c. Taùc ñoäng cuûa tieáng oàn leân söùc khoûe con ngöôøi Tieáng oàn laø taát caû nhöõng aâm thanh khoâng thích nghi, gaây khoù chòu cho con ngöôøi. Bieåu hieän cuûa taùc ñoäng cuûa tieáng oàn qua taàn soá (Hz) vaø aùp löïc (ñôn vò laø barie = 1bin/cm2 = 10-6 atm/cm2). Tieáng oàn gaây nguy hieåm ôû caùc maët cöôøng ñoä vaø taàn soá, thôøi gian, ñoä thuaàn khieát, aâm phoå, tính baát ngôø vaø söï keát hôïp vôùi ñoä rung. Ngöôõng gaây ñau tai ôû möùc nghe toái ña laø 104 ERG/cm2/s, gaáp möùc toái thieåu 1013 laàn, neáu tieáng oàn maïnh gaây caûm giaùc khoù chòu thaäm chí gaây ñieác tai. Bình thöôøng tieáng oàn coù theå gaây choùng maët, buoàn noân, thaäm chí ngaát. Noù coù theå taùc ñoäng ñeán taän cuøng cuûa thaàn kinh, taùc ñoäng leân tieàn ñình vaø gaây choùng maët. Theo D. Rhor (1969), tieáng oàn coøn coù taùc haïi veà maët taâm lyù, gaây khoù chòu, lo laéng, böïc boäi, caùu gaét, sôï haõi, aùm aûnh, laøm maát taäp trung, maát nguû, laøm deã nhaàm laãn. Tieáng oàn coøn gaây meät moûi toaøn thaân, gaày yeáu, thieáu maùu, roái loaïn thaàn kinh thöïc vaät, hoâ haáp taêng, huyeát aùp thay ñoåi. d. Taùc ñoäng cuûa ñoä rung leân söùc khoûe con ngöôøi Ñoä rung chuyeån cuõng laø moät trong nhöõng yeáu toá moâi tröôøng. Taùc haïi cuûa ñoä rung gaây neân: - Toån thöông xöông vaø caùc khôùp xöông. - Roái loaïn vaän maïch cuûa maïch maùu. - Toån thöông caùc cô thaàn kinh….

Chöông II: 46

Du lòch sinh thaùi

1. Neâu toùm löôïc moät soá ñònh luaät veà aûnh höôûng cuûa ñieàu kieän moâi tröôøng leân sinh vaät vaø con ngöôøi? 2. Neâu vaø phaân tích aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä leân söï ña daïng veà sinh vaät trong sinh thaùi hoïc? 3. Neâu vaø phaân tích aûnh höôûng cuûa nöôùc vaø ñoä aåm leân söï ña daïng veà sinh vaät trong sinh thaùi hoïc? 4. AÛnh höôûng toång hôïp cuûa nhieät ñoä vaø ñoä aåm coù khaùc söï aûnh höôûng rieâng bieät cuûa nhieät ñoä vaø ñoä aåm leân sinh vaät hay khoâng? 5. Neâu vaø phaân tích aûnh höôûng cuûa aùnh saùng leân sinh vaät? 6. Neâu vaø phaân tích aûnh höôûng cuûa caùc thaønh phaàn vaät lyù trong moâi tröôøng nöôùc leân sinh vaät? con ngöôøi? 7. Neâu vaø phaân tích aûnh höôûng toång hôïp cuûa caùc yeáu toá vaät lyù leân moâi tröôøng sinh thaùi? 8. Neâu vaø phaân tích aûnh höôûng cuûa yeáu toá voâ sinh trong moâi tröôøng ñaát ñeán sinh vaät? 9. Neâu vaø phaân tích aûnh höôûng cuûa yeáu toá ñòa lyù moâi tröôøng? 10. Neâu vaø phaân tích tính thích nghi cuûa sinh vaät vôùi caùc ñieàu kieän moâi tröôøng?

47

Du lòch sinh thaùi

Chöông 3

SINH THAÙI HOÏC QUAÀN THEÅ - QUAÀN XAÕ

3.1 SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC QUAÀN THEÅ Muïc tieâu: - Ñöa ra nguyeân lí toång quaùt nhaèm giaûi thích caùc moâ hình ñoäng löïc trong moâi tröôøng sinh thaùi. - Tìm ra caùc töông taùc giöõa caùc nguyeân lí vôùi caùc moâ hình cô hoïc cuøng vôùi söï giaûi thích caùc quaù trình cuûa söï tieán hoùa, söï phaùt trieån cuûa cô theå soáng, caùc hoïc thuyeát sinh hoïc vaø thaùi ñoä cuûa caù theå ñoái vôùi coäng ñoàng soáng vaø caùc heä sinh thaùi ñoäng. - Vaän duïng caùc nguyeân lí naøy vaøo vieäc quaûn trò vaø baûo toàn caùc quaàn theå töï nhieân, phuïc vuï du lòch sinh thaùi 3.1.1 Quaàn theå “Quaàn theå laø taäp hôïp caùc caù theå sinh vaät cuøng loaøi cuøng toàn taïi trong moät khu vöïc soáng taïi moät thôøi ñieåm nhaát ñònh”. Caùc nhaø sinh thaùi hoïc thöôøng lieân heä quaàn theå vôùi maät ñoä caù theå treân moät ñôn vò dieän tích (ñoái vôùi heä sinh thaùi treân caïn) hay laø maät ñoä caù theå treân moät ñôn vò theå tích (ñoái vôùi heä sinh thaùi nöôùc) hôn laø lieân heä vôùi soá löôïng caù theå hay laø khoái löôïng caù theå. 48

Du lòch sinh thaùi

Moät quaàn theå coù theå thay ñoåi kích thöôùc theo boán caùch: sinh saûn, töû vong, nhaäp cö vaø di cö. - Moät quaàn theå “ñoùng” khi yeáu toá sinh saûn vaø töû vong quyeát ñònh ñeán toác ñoä bieán ñoäng cuûa quaàn theå - Moät quaàn theå ñöôïc goïi laø “môû” khi coù söï di cö vaø nhaäp cö laø quan troïng. - Kích thöôùc quaàn theå phuï thuoäc vaøo khoâng gian soáng cuûa chuùng. 3.1.2 Moät soá khaùi nieäm khaùc “Kieåu sinh hoïc” laø taäp hôïp caùc caù theå trong doøng thuaàn coù cuøng kieåu gen. Doøng thuaàn laø ñôøi sau cuûa caây töï thuï phaán bao goàm caùc caù theå coù kieåu gen ñoàng hôïp töû. Cuõng coù theå xem doøng thuaàn laø moät kieåu sinh hoïc goàm caùc caù theå sinh hoïc coù kieåu gen ñoàng hôïp töû

Du lòch sinh thaùi

3.1.3 Phaân loaïi quaàn theå Döôùi loaøi: Nhoùm sinh vaät cuûa loaøi mang tính chaát laõnh thoå lôùn nhaát laø döôùi loaøi. Kích thöôùc laõnh thoå cuûa döôùi loaøi phuï thuoäc vaøo ñoä ña daïng cuûa caûnh quan, khaû naêng töï khaéc phuïc caùc chöôùng ngaïi ñòa lí cuûa loaøi vaø tính chaát cuûa caùc moái quan heä trong noäi boä cuûa caùc caù theå trong loaøi. - Moãi quaàn theå döôùi loaøi chieám moät vuøng phaân boá rieâng. - Caùc döôùi loaøi khaùc nhau veà maët hình thaùi, ñaëc ñieåm sinh lyù, sinh thaùi. Quaàn theå ñòa lyù: Do nhöõng ñaëc tính veà khí haäu vaø caûnh quan vuøng phaân boá neân döôùi loaøi coù theå phaân thaønh nhöõng quaàn theå ñòa lí khaùc nhau nhöng vaãn mang neàn hình thaùi vaø sinh lí chung. Vì vaäy, nhöõng quaàn theå ñòa lí khaùc nhau vaãn coù theå coù söï giao phoái. Caùc quaàn theå ñòa lí cuûa moät loaøi khaùc nhau veà:

“Söï tieán hoùa sinh hoïc vaø choïn loïc töï nhieân laø quaù trình thay ñoåi heä thoáng di truyeàn”, ñaây thöïc chaát laø quaù trình tieán hoùa. Choïn loïc töï nhieân giuùp cho söï toàn taïi cuûa nhöõng caù theå thích öùng nhaát.

- Cheá ñoä dinh döôõng - Khaû naêng choáng chòu vôùi nhieät ñoä vaø söï trao ñoåi nöôùc - Khaû naêng choáng chòu vôùi nhöõng ñieàu kieän khoâng thuaän lôïi cuûa moâi tröôøng

“Söï hình thaønh loaøi môùi xaûy ra khi coù söï phaân caùch veà maët ñòa lí cuûa moät quaàn theå do caùc nguyeân nhaân nhö luõ luït, baõo toá, ñoäng ñaát... hay do söï troâi daït cuûa luïc ñòa”. Neáu caùc quaàn theå cuøng soáng coâ laäp qua nhieàu theá heä thì seõ daãn ñeán hieän töôïng phaân ly veà maët di truyeàn.

Nhö vaäy, söï khaùc bieät giöõa hai quaàn theå ñòa lí caøng nhieàu bao nhieâu thì söï sai khaùc veà ñieàu kieän soáng giöõa chuùng caøng lôùn vaø söï trao ñoåi caù theå giöõa chuùng caøng ít.

“Khu oå sinh thaùi laø taát caû nhöõng yeáu toá sinh hoïc maø moät loaøi caàn phaûi coù ñeå toàn taïi khoûe maïnh vaø taùi sinh saûn trong moät heä sinh thaùi”.

Quaàn theå sinh thaùi: quaàn theå sinh thaùi laø moät taäp hôïp goàm nhöõng caù theå cuøng loaøi soáng treân moät khu vöïc nhaát ñònh, ôû ñoù moïi yeáu toá voâ sinh ñeàu töông ñoái ñoàng nhaát.

49

- Khaû naêng sinh ñeû, söï töû vong

50

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Quaàn theå sinh thaùi thöôøng keùm oån ñònh so vôùi quaàn theå ñòa lí vaø giöõa caùc quaàn theå sinh thaùi thöôøng chæ khaùc bieät moät caùch töông ñoái.

- Phaân boá ngaãu nhieân - Phaân boá ñoàng nhaát - Phaân boá nhoùm.

- Moãi quaàn theå ñeàu mang nhöõng ñaëc tính sinh lyù, sinh thaùi nhaát ñònh. - Quaàn theå sinh thaùi khaùc vôùi quaàn theå ñòa lí ôû choã chuùng khoâng chieám troïn veïn moät vuøng ñòa lí maø chæ giôùi haïn trong sinh caûnh ñaëc tröng cuûa chuùng theå hieän qua söï thích öùng vôùi sinh caûnh ñoù. Giöõa nhöõng quaàn theå sinh thaùi thöôøng coù söï trao ñoåi caù theå ñaây laø yeáu toá quan troïng trong vieäc phuïc hoài soá löôïng caù theå ñeå buø ñaép cho nhöõng caù theå bò töû vong. Quaàn theå yeáu toá: quaàn theå yeáu toá bao goàm nhöõng caù theå cuøng loaøi soáng trong moät khu vöïc nhoû nhaát ñònh cuûa sinh caûnh trong tröôøng hôïp sinh caûnh ít ñoàng nhaát vaø coù theå phaân thaønh nhieàu khu vöïc khaùc nhau veà ñaëc ñieåm thoå nhöôõng, khí haäu hoaëc caùc ñaëc ñieåm khaùc. 3.1.4 Söï gia taêng vaø ñieàu chænh caáu truùc, quy moâ trong quaàn theå Kích thöôùc vaø maät ñoä trong quaàn theå: Soá thaønh vieân cuûa caù theå treân moãi khu vöïc dieän tích ñöôïc goïi laø maät ñoä daân soá. Maät ñoä daân soá aûnh höôûng ñeán soá thaønh vieân cuûa caù theå trong cuoäc ñaáu tranh trong cuøng moät loaøi vaø giöõa caùc loaøi vôùi nhau.

Moät soá caùc yeáu toá taùc ñoäng leân söï phaân boá quaàn theå Caùc yeáu toá moâi tröôøng: Söï löu chuyeån cuûa doøng nöôùc, khoâng khí vaø nhieàu loaïi ñoäng vaät khaùc ñaõ taïo ra caû hai loaïi moâ hình phaân boá laø ngaãu nhieân vaø phi ngaãu nhieân. Neáu laø caùc yeáu toá nguy cô thì söï coäng goäp cuûa chuùng laïi seõ gaây aûnh höôûng khoâng nhoû leân khaû naêng phaân boá cuûa caùc loaøi. Beà maët cô giôùi cuûa söï soáng: Caùc phaûn öùng cuûa caù theå trong quaàn theå ñoái vôùi caùc yeáu toá moâi tröôøng soáng coù khuynh höôùng laøm gia taêng söï taäp trung noäi boä, daãn ñeán maät ñoä quaàn theå coù xu höôùng raøng buoäc vôùi moâi tröôøng soáng. Caùc phaûn öùng beân ngoaøi caù theå coù tính chuû ñoäng vaø thuï ñoäng nhö aùnh saùng, nhieät ñoä, ñoä aåm hay nguoàn thöïc phaåm seõ laøm cho caùc caù theå giôùi haïn laïi vuøng sinh thaùi. Ngoaøi ra, coøn raát nhieàu yeáu toá coù taùc ñoäng maïnh leân söï phaân boá quaàn theå, bao goàm: ƒ Söï thay ñoåi caùc thoâng soá khí haäu, thôøi tieát. ƒ Caùc moâ hình möùc ñoä taùi sinh

Söï phaân taùn vaø phaân boá cuûa quaàn theå: Tuøy thuoäc vaøo moãi ñieàu kieän (nhôø vaøo söï vaän chuyeån, söï di cö, nhôø gioù vaø nhôø nöôùc...) maø caùc yeáu toá höõu sinh ñöôïc phaân boá ôû nhöõng khoâng gian khaùc nhau.

ƒ Söùc maïnh cuûa söï caïnh tranh ƒ Caùc yeáu toá xaõ hoäi ƒ Maät ñoä quaàn cö giôùi haïn Caùc yeáu toá taùc ñoäng ñeán di truyeàn quaàn theå

Coù caùc kieåu phaân boá sau: 51

52

Du lòch sinh thaùi

ƒ Choïn loïc: laø moät trong nhöõng yeáu toá laøm thay ñoåi roõ reät caáu truùc di truyeàn cuûa quaàn theå. Nhöõng caù theå coù söùc soáng cao, thích öùng maïnh seõ ñöôïc giöõ laïi, nhöõng caù theå keùm thích öùng seõ bò ñaøo thaûi. ƒ Ñoät bieán: laø nguoàn goác cuûa caùc bieán dò. Chính ñoät bieán laø nguoàn cung caáp nguyeân lieäu cho quaù trình choïn loïc. ƒ Söï di cö: do söï thaát laïc ngaãu nhieân, caùc gen töø quaàn theå naøy coù theå chuyeån sang quaàn theå khaùc laøm cho tæ leä cuûa caùc gen trong caùc quaàn theå bò thay ñoåi

Du lòch sinh thaùi

caûm vaø söï phaùt trieån cuûa moät soá loaøi coù khaû naêng thích öùng hoaëc coù khaû naêng lôïi duïng caùc ñieàu kieän môùi ñeå taêng tröôûng. Söï taùc ñoäng töông hoã cuûa caïnh tranh trong quaàn xaõ: Söï caïnh tranh coù theå xaûy ra khi soá löôïng caù theå cuûa moät loaøi hoaëc soá löôïng caù theå cuûa caùc loaøi khaùc nhau söû duïng nguoàn taøi nguyeân caàn thieát ñeå duy trì söï soáng nhieàu hôn soá löôïng thöùc aên ñöôïc cung caáp, hoaëc khi thöùc aên bò khan hieám vaø caùc sinh vaät naøy seõ laøm thieät haïi caùc sinh vaät khaùc trong quaù trình ñi kieám thöùc aên. Trong moät quaàn xaõ toàn taïi raát nhieàu yeáu toá:

ƒ Söï di truyeàn töï ñoäng

- Söï taêng tröôûng cuûa quaàn xaõ

3.2 SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC QUAÀN XAÕ

- Khoâng gian soáng cuûa quaàn xaõ

3.2.1 Quaàn xaõ Quaàn xaõ laø taäp hôïp nhaát ñònh cuûa caùc quaàn theå sinh vaät (vaø con ngöôøi) phaân boá trong moät laõnh thoå, moät thôøi gian, moät khoâng gian nhaát ñònh. Giöõa caùc sinh vaät (vaø con ngöôøi) soáng trong ñoù coù moái quan heä töông taùc laãn nhau veà maïng thöùc aên, doøng naêng löôïng taäp trung trong moät caáu truùc nhaát ñònh. Giöõa sinh vaät (vaø con ngöôøi) vôùi caùc ñieàu kieän moâi tröôøng vaät lí cuõng coù söï töông taùc hai hay nhieàu chieàu. Moãi quaàn xaõ cuõng coù quaù trình phaùt sinh, phaùt trieån vaø dieät vong. Thaønh phaàn loaøi trong quaàn xaõ hay soá löôïng vaø chuûng loaïi hieän dieän; laø ñaëc ñieåm roõ reät nhaát cuûa quaàn xaõ. Thaønh phaàn loaøi cuûa moät quaàn xaõ thöôøng thay ñoåi töông öùng vôùi möùc ñoä bò taùc ñoäng. Baát kyø moät thay ñoåi lôùn naøo veà moâi tröôøng cuõng coù theå daãn ñeán söï tuyeät chuûng moät soá loaøi nhaïy

53

- Tính oån ñònh vaø khaû naêng phuïc hoài cuûa quaàn xaõ - Khaû naêng xaâm laán - Khaû naêng thay theá 3.2.2 Ñaïi quaàn xaõ sinh vaät Ñaïi quaàn xaõ ñöôïc söû duïng trong phaïm vi toaøn theá giôùi ñeå chæ moät quaàn xaõ lôùn cuûa ñoäng vaät vaø thöïc vaät coù hình thöùc soáng töông töï hoaëc coù ñaëc ñieåm hình thaùi hoïc vaø söï toàn taïi ôû caùc ñieàu kieän moâi tröôøng töông töï. Moät ñaïi quaàn xaõ sinh vaät cuûa moät heä sinh thaùi coù theå bao goàm nhieàu loaïi hình khaùc nhau. Caùc nhaø sinh thaùi hoïc chia ra thaønh chín loaïi ñaïi quaàn xaõ, trong ñoù taùm loaïi hình chia theo vó ñoä (chia theo moâi tröôøng ñòa lyù), coøn ñaïi quaàn xaõ thöù chín chia theo ñoä cao so vôùi maët bieån: 54

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

1. Ñaïi quaàn xaõ hoang maïc (desert)

Phaân loaïi:

2. Ñaïi quaàn xaõ röøng möa nhieät ñôùi (tropical rain forest) 3. Ñaïi quaàn xaõ traûng coû (savan) 4. Ñaïi quaàn xaõ thaûo nguyeân oân ñôùi (temperate forest) 5. Ñaïi quaàn xaõ ñoàng coû nhieät ñôùi 6. Ñaïi quaàn xaõ taiga (caây laù kim) 7. Ñaïi quaàn xaõ ñoàng reâu Baéc cöïc

Dieãn theá nguyeân sinh: khôûi ñaàu töø moät moâi tröôøng chöa coù sinh vaät. Dieãn theá naøy phaûi coù moät nhoùm sinh vaät khôûi ñaàu, taïo ra moät quaàn theå khôûi ñaàu, sau ñoù taïo ra quaàn xaõ khôûi ñaàu vaø cuoái cuøng laø heä sinh thaùi tieân phong bao goàm caû chuoãi thöùc aên vaø naêng löôïng. Daàn daàn heä sinh thaùi naøy ñi vaøo caân baèng vaø oån ñònh sau moät thôøi gian. Dieãn theá nguyeân sinh coù hai loaïi:

8. Ñaïi quaàn xaõ cuûa röøng caây to vaø traûng caây buïi Ñòa Trung Haûi 9. Ñaïi quaàn xaõ ôû nuùi cao Ngoaøi ra, coøn theâm vaøo moät ñaïi quaàn xaõ laø ñaïi quaàn xaõ vuøng baêng tuyeát ôû cöïc. 3.3 DIEÃN THEÁ SINH THAÙI Dieãn theá sinh thaùi laø quaù trình bieán ñoåi tuaàn töï cuûa quaàn xaõ qua caùc giai ñoaïn khaùc nhau, töø daïng khôûi ñaàu ñöôïc thay theá laàn löôït bôûi caùc daïng quaàn xaõ khaùc nhau tieáp theo vaø cuoái cuøng thöôøng daãn tôùi moät quaàn xaõ töông ñoái oån ñònh. Nguyeân nhaân xaûy ra dieãn theá sinh thaùi: - Do coù söï taùc ñoäng maõnh lieät cuûa nhöõng söï thay ñoåi veà ñieàu kieän töï nhieân leân caùc quaàn xaõ trong heä sinh thaùi. Nhöõng taùc ñoäng naøy ñuû lôùn ñeå laøm bieán ñoåi daàn caùc caù theå vaø quaàn theå cuõng nhö caáu truùc cuûa quaàn xaõ sinh thaùi. - Hoaït ñoäng soáng cuûa quaàn xaõ sinh thaùi vaø cuûa con ngöôøi ñaõ taïo neân moät dieãn theá sinh thaùi. 55

ƒ Dieãn theá treân caïn ƒ Dieãn theá döôùi nöôùc. Dieãn theá thöù sinh: Laø dieãn theá xuaát hieän ôû moâi tröôøng ñaõ coù moät quaàn xaõ nhaát ñònh ñang ôû traïng thaùi caân baèng vaø beàn vöõng. Khi coù moät söï coá moâi tröôøng nhö thay ñoåi khí haäu, suïp ñaát, xoùi moøn, phaùt quang röøng... ñaõ laøm thay ñoåi cô baûn quaàn xaõ sinh vaät. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân cô baûn laøm thay ñoåi caáu truùc thaønh phaàn maïng thöùc aên, doøng naêng löôïng trong quaàn xaõ heä sinh thaùi, daãn ñeán söï hình thaønh quaàn xaõ môùi vaø heä sinh thaùi môùi khaùc haún heä sinh thaùi cuõ. Dieãn theá phaân huûy: Laø moät loaïi dieãn theá lieân quan ñeán nhöõng loaøi sinh vaät môùi phaùt sinh trong quaù trình phaân huûy xaùc cheát cuûa caùc sinh vaät. Troïng taâm cuûa quaù trình naøy laø söï phaân huûy caùc chaát höõu cô töø nhöõng hôïp chaát phöùc taïp thaønh nhöõng khoaùng chaát ñôn giaûn hôn. Ñieåm keát thuùc cuûa quaù trình naøy laø caùc khoaùng chaát. Moät soá nhaø sinh thaùi hoïc laïi phaân ra thaønh ba loaïi dieãn theá: 56

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Dieãn theá töï sinh: laø dieãn theá cuûa nhöõng thay ñoåi cuûa quaù trình quaàn xaõ gaây ra bôûi nhöõng ñieàu kieän beân trong vaø noäi löïc cuõng nhö giaûi quyeát caùc maâu thuaãn beân trong quaàn xaõ.

7. 8. 9. 10.

- Dieãn theá bò ñoäng: dieãn ra khi moät loaït caùc yeáu toá beân ngoaøi taùc ñoäng vaøo - Dieãn theá phaân huûy: lieân quan ñeán söï noái tieáp cuûa nhöõng loaøi xuaát hieän trong quaù trình phaân huûy caùc xaùc cheát cuûa sinh vaät. Nhöõng ñaëc tính cuûa dieãn theá sinh thaùi: ƒ Neáu ñieàu kieän vaät lí khoâng thay ñoåi quaù nhieàu thì gaàn nhö coù theå ñoaùn tröôùc ñöôïc khaû naêng thay theá moät quaàn xaõ naøy baèng moät quaàn xaõ khaùc sau khi coù nhöõng xaùo troän xaûy ra. ƒ Nhöõng töông taùc trong töï nhieân giöõa caùc loaøi ñaõ gaây neân söï ñaûo loän trong suoát thôøi kì dieãn theá, noù lieân quan ñeán söï oån ñònh cuûa ñænh kì. Nhöõng töông taùc naøy ôû nhieàu dieãn theá ít ñöôïc bieát ñeán moät phaàn laø do ngöôøi ta khoâng naém baét ñöôïc ôû quaàn xaõ ñoù dieãn theá seõ xaûy ra nhö theá naøo. ƒ Dieãn theá thöôøng laøm thay ñoåi ñeán taän goác caùc chi tieát. Chöông III: 1. Muïc tieâu cuûa sinh thaùi moâi tröôøng quaàn theå? 2. Neâu vaø phaân tích khaùi nieäm: quaàn theå, “kieåu sinh hoïc”, “söï tieán hoaù sinh hoïc vaø choïn loïc töï nhieân”, “söï hình thaønh loaøi môùi”, “khu oå sinh thaùi”? 3. Haõy phaân loaïi quaàn theå sinh thaùi? 4. Neâu vaø phaân tích söï gia taêng vaø ñieàu chænh caáu truùc, quy moâ trong quaàn theå? 5. Khaùi nieäm quaàn xaõ, ñaïi quaàn xaõ sinh vaät? 6. Dieãn theá sinh thaùi laø gì? Phaân loaïi dieãn theá sinh thaùi? 57

58

Neâu vaø phaân tích moät ví duï veà dieãn theá nguyeân sinh? Neâu vaø phaân tích moät ví duï veà dieãn theá thöù sinh? Neâu vaø phaân tích moät ví duï veà dieãn theá phaân huyû? Nhöõng ñaëc tính cuûa dieãn theá sinh thaùi?

Du lòch sinh thaùi

Chöông 4

HEÄ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG – NGUYEÂN TAÉC VAØ CAÙC KHAÙI NIEÄM

Heä sinh thaùi moâi tröôøng (Environmental ecosystem) laø moät heä thoáng bao goàm caùc quaàn xaõ sinh vaät vaø con ngöôøi, coù cuøng caùc ñieàu kieän moâi tröôøng bao quanh noù vôùi söï töông taùc laãn nhau, lieân tuïc khoâng ngöøng maø keát quaû cuûa söï taùc ñoäng ñoù quyeát ñònh ñeán chieàu höôùng phaùt trieån cuûa quaàn xaõ vaø sinh caûnh cuûa toaøn heä. 4.1 TOÅ CHÖÙC - KEÁT CAÁU - HOAÏT ÑOÄNG CUÛA HEÄ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG ƒ Baát cöù moät heä sinh thaùi moâi tröôøng naøo cuõng coù moät khoâng gian bao quanh, hay moät phaïm vi laõnh thoå nhaát ñònh, trong ñoù bao goàm caùc thaønh phaàn voâ sinh (ñaát, nöôùc, khoâng khí...) vaø höõu sinh (thöïc vaät, ñoäng vaät, vi sinh vaät, con ngöôøi...). ƒ Ñeå toàn taïi vaø hoaït ñoäng, heä sinh thaùi moâi tröôøng phaûi coù ñaàu vaøo vaø ñaàu ra. Ñaàu vaøo laø naêng löôïng vaø doøng vaät chaát, coøn ñaàu ra laø caùc saûn phaåm cuûa quaù trình hoaït ñoäng vaø chaát thaûi. Doøng vaät chaát trong heä sinh thaùi döôùi daïng chuoãi thöùc aên hay maïng löôùi thöùc aên, qua ñoù, vaät chaát voâ cô, höõu cô 59

Du lòch sinh thaùi

ñöôïc chuyeån töø caùc baäc dinh döôõng thaáp ñeán cao. Ñaàu tieân, sinh vaät saûn xuaát laø caùc caây xanh seõ haáp thu caùc khoaùng trong ñaát vaø naêng löôïng aùnh saùng maët trôøi ñeå quang hôïp, taïo ra chaát höõu cô cho heä sinh thaùi. Nhö vaäy, caây xanh bieán ñoåi quang naêng thaønh hoùa naêng ñeå chöùa trong cô theå cuûa thöïc vaät. Sau ñoù, caùc sinh vaät tieâu thuï caáp 1 seõ aên thöïc vaät vaø tích luyõ chaát höõu cô vaø hoùa naêng naøy trong cô theå. Töông töï nhö vaäy, vaät chaát vaø naêng löôïng naøy trong sinh vaät tieâu thuï baäc 1 laïi chuyeån sang sinh vaät tieâu thuï baäc 2, roài laïi baäc 3... Xaùc cheát cuûa caùc sinh vaät naøy ñöôïc phaân giaûi bôûi caùc sinh vaät phaân huûy vaø sau ñoù traû laïi caùc chaát khoaùng cho ñaát. ƒ Caùc sinh vaät trong heä sinh thaùi trong quaù trình hoaït ñoäng nhö kieám aên, sinh saûn, di cö, nhaäp cö… thöôøng toå chöùc thaønh caùc quaàn theå, quaàn xaõ vaø ñeàu coù moái lieân heä töông taùc vôùi nhau. Quan heä naøy coù theå laø töông hoã (nhö coäng sinh, hoäi sinh…), cuõng coù theå laø caïnh tranh (nhö kí sinh). Ngoaøi ra, chuùng cuõng coù quan heä töông taùc vôùi caùc yeáu toá voâ sinh cuûa moâi tröôøng. Baûn thaân caùc heä sinh thaùi moâi tröôøng luoân luoân coù moái lieân heä vôùi caùc heä sinh thaùi moâi tröôøng khaùc ôû gaàn noù trong söï töông taùc laãn nhau giöõa caùc heä naøy. ƒ Hoaït ñoäng cuûa baát kyø moät heä sinh thaùi moâi tröôøng naøo cuõng mang tính tuyeät ñoái, coøn ñöùng yeân hay baát ñoäng chæ laø töông ñoái. Trong quaù trình naøy, doøng vaät chaát vaø naêng löôïng lieân tuïc hoaït ñoäng, bieán ñoåi vaø chuyeån töø daïng naøy sang daïng khaùc. Caùc thaønh phaàn khaùc cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng coù theå laø coù ñuû, nhöng vaãn coù moät thaønh phaàn chuû yeáu ñeå ñuû taïo neân vaø giöõ cho heä sinh thaùi moâi tröôøng ñoù vôùi theá oån ñònh töông ñoái cuûa noù. 60

Du lòch sinh thaùi

ƒ Heä sinh thaùi moâi tröôøng laø moät heä töï ñieàu chænh phöùc taïp. Trong heä sinh thaùi moâi tröôøng, khi moät yeáu toá bò thay ñoåi, laäp töùc coù moät hoaëc nhieàu yeáu toá khaùc seõ thay ñoåi theo ñeå cuoái cuøng ñöa veà traïng thaùi caân baèng ñoäng. 4.2 SÖÏ PHAÙT TRIEÅN VAØ TIEÁN HOÙA CUÛA HEÄ MOÂI TRÖÔØNG ÔÛ moâi tröôøng tieàn khai, nôi coù raát ít thöïc vaät vaø ñoäng vaät sinh soáng thì baèng chöùng veà söï toå chöùc ôû coäng ñoàng trong moâi tröôøng naøy laø khoâng roõ raøng; nhöng vôùi thôøi gian troâi qua, nhieàu loaïi sinh thaùi khaùc nhau baét ñaàu xuaát hieän vôùi söï taäp hôïp vaø lieân keát caùc caù theå vôùi nhau, tuï taäp nhieàu loaøi sinh vaät khaùc nhau, caùc phaàn cuûa chuùng soáng baùm vaøo moät lôùp hoaëc moät ñòa taàng coá ñònh, söï keát hôïp cuûa chuùng vaøo caùc chuoãi vaø maïng löôùi thöïc phaåm, vaø söï phaân chia taïm thôøi thaønh nhöõng thaønh phaàn vôùi quaù trình hoaït ñoäng haèng ngaøy hoaëc theo muøa khaùc nhau. Theo lí thuyeát, neáu heä sinh thaùi ñoù khoâng bò xaùo troän, chuùng seõ trôû neân ngaøy caøng töï chuû vaø keát hôïp hôn, vaø cuoái cuøng ñaït ñöôïc traïng thaùi beàn vöõng oån ñònh, trong ñoù caáu truùc cuûa heä khoâng thay ñoåi theo thôøi gian. Giai ñoaïn naøy ñöôïc xem laø cao ñænh vaø quy trình phaùt trieån cuûa noù laø noái tieáp nhau. Trong suoát tieán trình noái tieáp ñoù, hieäu suaát heä sinh thaùi thöôøng taêng leân, tính ña daïng cuûa sinh vaät cuõng taêng leân vaø söï bieán ñoåi moâi tröôøng voâ sinh cuõng gia taêng. Vaøo thôøi ñieåm ñaït ñeán cao ñænh, nhöõng thuoäc tính naøy thoâng thöôøng seõ ñaït ñöôïc giaù trò lôùn nhaát (moät vaøi thuoäc tính coù theå ñaït möùc thaáp hôn so vôùi tröôùc khi ñaït ñeán cao ñænh), vaø coäng ñoàng seõ trôû neân töï chuû hôn mieãn laø caùc ñieàu kieän moâi tröôøng khoâng thay ñoåi moät caùch ñaùng keå. 61

Du lòch sinh thaùi

4.3 NOÄI CAÂN BAÈNG CUÛA HEÄ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG 4.3.1 Caân baèng sinh thaùi Caân baèng sinh thaùi coøn goïi laø caân baèng thieân nhieân laø traïng thaùi maø ôû ñoù soá löôïng töông ñoái cuûa caùc caù theå cuûa caùc quaàn theå sinh vaät trong heä sinh thaùi moâi tröôøng vaãn giöõ ñöôïc ôû möùc oån ñònh töông ñoái. Ngoaøi ra, coøn coù söï bieåu hieän caân ñoái giöõa cung vaø caàu, giöõa thaønh phaàn vaät lí vaø thaønh phaàn sinh hoïc. Ñieàu ñoù laøm cho toaøn heä coù moái quan heä oån ñònh töông ñoái. Noùi oån ñònh töông ñoái laø vì trong töï nhieân khoâng coù söï oån ñònh tuyeät ñoái maø luoân luoân coù söï thay ñoåi, phaùt trieån hoaëc cheát ñi. Vaø moät söï bieán ñoåi toång hoøa taát caû caùc quaàn xaõ sinh vaät trong moâi tröôøng chöa ñeán möùc quaù lôùn thì toaøn boä heä sinh thaùi moâi tröôøng vaãn ôû theá oån ñònh, goïi laø caân baèng, nhöng khoâng phaûi laø caân baèng tónh maø laø caân baèng ñoäng. Khi caân baèng bò phaù vôõ thì toaøn heä seõ bò phaù vôõ; caân baèng môùi seõ ñöôïc thieát laäp. Ví duï veà caân baèng vaø maát caân baèng heä sinh thaùi; naêm 1884, ngöôøi ta mang beøo luïc bình töø Nam Myõ veà Florida ñeå nuoâi trong nhöõng hoà nhoû rieâng bieät ñeå trang trí. Khoâng may caùc caây naøy ngaãu nhieân loït vaøo caùc doøng chaûy ôû Florida. Trong ñieàu kieän nöôùc giaøu chaát dinh döôõng, chuùng phaùt trieån vaø lan traøn nhanh choùng treân khaép caùc keânh raïch, soâng hoà (loaøi caây naøy coù theå sinh saûn raát nhanh, töø 10 caây thaønh 600.000 caây chæ trong voøng 8 thaùng), khieán cho giao thoâng ñöôøng thuûy ôû nhöõng nôi naøy bò caûn trôû. Töø Florida, luïc bình phaân taùn khaép nôi ôû mieàn Nam nöôùc Myõ. Ngaøy nay, khoaûng 800.000 ha soâng ngoøi töø Florida ñeán California bò phuû moät lôùp daøy beøo treân maët. ÔÛ caùc bang Floria, Texas, Louisiana 62

Du lòch sinh thaùi

vaán ñeà naøy laø nghieâm troïng nhaát, chi phí cho vieäc loaïi tröø vaø laøm giaûm loaïi beøo naøy haøng naêm leân ñeán 11 trieäu ñoâ la. Nhìn chung, vôùi moãi heä sinh thaùi coù caùc tieâu chuaån rieâng ñeå ñaùnh giaù söï caân baèng cuûa chuùng. Ví duï heä sinh thaùi moâi tröôøng saûn xuaát – noâng nghieäp (noâng thoân) laø söï caân baèng giöõa caùc ñieàu kieän cuûa moâi tröôøng vaø caây troàng, vaät nuoâi sao cho coù söï ña daïng vôùi naêng suaát cao nhaát maø moâi tröôøng khoâng bò suy thoaùi. Heä sinh thaùi moâi tröôøng ñoâ thò – coâng nghieäp laø söï caân baèng giöõa moâi tröôøng soáng vaø con ngöôøi ñeå con ngöôøi coù theå phaùt trieån caân ñoái vaø haøi hoøa, ñoù laø söï ñaït ñöôïc nhöõng tieâu chuaån quy ñònh veà voâ cô vaø höõu cô trong moâi tröôøng khoâng khí, moâi tröôøng nöôùc, chu trình thöïc phaåm, veä sinh coäng ñoàng... 4.3.2. Caân baèng sinh thaùi ñoäng töï nhieân vaø caân baèng sinh thaùi ñoäng nhaân taïo Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, söï caân baèng trong moät heä sinh thaùi bao goàm caùc taùc ñoäng cuûa caùc nhaân toá sinh thaùi leân sinh vaät hay quaàn theå sinh vaät vaø ñoù laø caân baèng ñoäng. Tuy nhieân, phaûi noùi ñeán taùc ñoäng cuûa nhaân toá con ngöôøi laø nhaân toá sinh thaùi coù tính chi phoái raát maïnh meõ vaø coù quy moâ lôùn ñeán caùc heä sinh thaùi. Con ngöôøi ñaõ taïo ra hay laøm bieán ñoåi caùc heä sinh thaùi vaø ñieàu quan troïng laø con ngöôøi ñaõ laøm suy thoaùi moâi tröôøng treân quy moâ lôùn baèng chính caùc hoaït ñoäng cuûa mình. Nhö vaäy, coù theå hieåu vaø phaân ra hai kieåu caân baèng sinh thaùi khaùc nhau:

Du lòch sinh thaùi

Ñaây laø söï caân baèng heä sinh thaùi döôùi taùc ñoäng cuûa caùc nhaân toá sinh thaùi trong moâi tröôøng thieân nhieân maø khoâng heà coù söï taùc ñoäng, ñieàu khieån cuûa con ngöôøi. b. Caân baèng sinh thaùi ñoäng nhaân taïo Traùi vôùi söï caân baèng neâu treân laø söï caân baèng coù söï taùc ñoäng vaø ñieàu khieån cuûa con ngöôøi, goïi laø caân baèng sinh thaùi ñoäng nhaân taïo. Heä sinh thaùi noâng nghieäp laø moät heä sinh thaùi nhaân taïo maø con ngöôøi ñaõ taùc ñoäng vaøo thieân nhieân coù quy moâ lôùn ngay töø buoåi sô khai cuûa loaøi ngöôøi. Caùc ví duï veà caân baèng sinh thaùi töï nhieân vaø nhaân taïo nhö sau: - Heä thoáng soâng Cöûu Long vaø Bieån Hoà vôùi söï ñieàu tieát töï nhieân; giaûm löu löôïng nöôùc veà muøa luõ, taêng löôïng nöôùc vaøo muøa kieät, taïo neân heä sinh thaùi nöôùc lôï (nhaân toá taùc ñoäng do maën) ôû vuøng haï löu khaù beàn vöõng theo naêm thaùng. Ñaây laø söï caân baèng ñoäng theo töï nhieân. - Treân heä thoáng soâng Saøi Goøn - Ñoàng Nai: vieäc xaây döïng hoà Trò An coù taùc ñoäng ñieàu tieát nguoàn nöôùc, laøm thay ñoåi nhaân toá ngaäp luõ vaø maën ôû haï löu soâng (muøa luõ nöôùc bôùt ngaäp hôn, muøa kieät maën ñaåy ra gaàn bieån hôn so vôùi tröôùc ñaây), taïo söï thay ñoåi moâi tröôøng ôû vuøng naøy, töø ñoù seõ taïo ra heä sinh thaùi môùi (khoâng keå söï oâ nhieãm do daàu). Söï caân baèng sinh thaùi môùi khaù beàn vöõng do con ngöôøi taïo ra, neân ñoù laø söï caân baèng sinh thaùi ñoäng nhaân taïo. 4.3.3 Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán caân baèng sinh thaùi a. Caùc yeáu toá taêng tröôûng vaø yeáu toá suy giaûm

a. Caân baèng sinh thaùi ñoäng töï nhieân 63

64

Du lòch sinh thaùi

Söï caân baèng cuûa sinh thaùi laø keát quaû cuûa caùc taùc ñoäng ñoäng löïc ngöôïc nhau hoaït ñoäng lieân tuïc ñeàu ñaën ñeå ñieàu chænh kích thöôùc caùc quaàn theå. Caùc ñoäng löïc naøy coù theå chia thaønh hai nhoùm: caùc yeáu toá taêng tröôûng vaø caùc yeáu toá suy giaûm. ÔÛ baát kyø moät thôøi ñieåm naøo, kích thöôùc quaàn theå ñöôïc quyeát ñònh bôûi toaøn boä caùc yeáu toá naøy. Vì heä sinh thaùi moâi tröôøng bao goàm nhieàu quaàn theå neân caân baèng cuûa toaøn heä seõ laø toång hoøa cuûa taát caû caùc caân baèng trong caùc quaàn theå thaønh phaàn. Tröôùc khi phaùt minh ra caùi caøy, vieäc moät heä sinh thaùi bò maát oån ñònh laø ñieàu hieám thaáy. Tuy nhieân, söï môû roäng cuûa noâng nghieäp, phaùt trieån ñoâ thò, phaùt trieån coâng nghieäp ñaõ laøm thay ñoåi hoaøn toaøn caûnh quan thieân nhieân, vaø ôû nhieàu nôi treân theá giôùi ñeå tìm thaáy moät heä sinh thaùi caân baèng laø ñieàu heát söùc khoù khaên. b. Phaûn öùng laïi vôùi nhöõng bieán ñoåi Maáu choát quan troïng trong heä sinh thaùi moâi tröôøng laø oån ñònh hoaëc caân baèng. Chuùng ta coù theå chöùng thöïc raèng: ñeå duy trì toát söï caân baèng cuûa heä sinh thaùi, caùch deã nhaát laø choáng laïi nhöõng bieán ñoäng. Ví duï, nhöõng thay ñoåi nhoû trong hoùa hoïc nöôùc coù theå khoâng aûnh höôûng ñeán sinh vaät soáng trong nöôùc laø do heä sinh vaät soáng trong nöôùc choáng laïi söï bieán ñoåi ñoù. Neáu thay ñoåi nhoû xaûy ra, heä sinh thaùi coù theå phuïc hoài nhanh choùng, goïi laø söï nhanh choùng thích nghi. Trong theá giôùi sinh vaät, thay ñoåi ñeán töø söï chuyeån ñoåi trong nhaân toá taêng tröôûng vaø suy giaûm. Ví duï xuaát hieän thuù aên thòt môùi, söï thieáu huït thöùc aên, löôïng möa thaáp hoaëc nhieät ñoä khoâng thuaän lôïi... ñeàu coù khuynh höôùng daãn ñeán söï suy giaûm soá löôïng caù theå trong quaàn theå. Caùc nhaân toá khaùc nhö 65

Du lòch sinh thaùi

söï thöøa thaûi thöùc aên vaø ñieàu kieän thuaän lôïi daãn ñeán söï buøng noå soá löôïng caù theå trong loaøi. Nhöõng thay ñoåi trong ñieàu kieän höõu sinh vaø voâ sinh xaûy ra ñeàu ñaën trong caùc heä sinh thaùi cuõng daãn ñeán söï bieán ñoåi lôùn veà kích thöôùc quaàn theå. Tuy nhieân, ñoái vôùi caùc loaøi coù nhieàu cô cheá ñeå choáng laïi söï thay ñoåi hoaëc ñeå phuïc hoài nhanh thì soá löôïng caù theå trong quaàn theå chæ bieán ñoäng khoâng nhieàu. c. Caùc yeáu toá troäi trong moät heä sinh thaùi Caân baèng sinh thaùi seõ bò phaù vôõ khi moät trong caùc nhaân toá sinh thaùi coù vò trí chuû ñaïo thay ñoåi. Thöôøng yeáu toá naøy bao goàm caùc sinh vaät saûn xuaát, sinh vaät tieâu thuï (ñaïi sinh vaät tieâu thuï vaø tieåu sinh vaät tieâu thuï) vaø sinh vaät phaân huûy. Trong phaïm vi caùc nhoùm naøy, moät loaøi hay nhoùm loaøi ñaõ tích cöïc tham gia vaøo vieäc trao ñoåi naêng löôïng vaø vaät chaát, chuùng coù aûnh höôûng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp ñeán moâi tröôøng sinh soáng cuûa caùc loaøi khaùc, töùc chuùng coù öu theá sinh thaùi vaø ñoù laø yeáu toá troäi trong heä sinh thaùi. Möùc ñoä öu theá (vöôït troäi) cuûa moät loaøi, moät soá loaøi hay nhieàu loaøi trong quaàn xaõ ñöôïc theå hieän baèng chæ soá öu theá töông öùng vaø theå hieän vai troø cuûa chuùng ñoái vôùi caû quaàn xaõ noùi chung. d. Söï ña daïng vaø oån ñònh loaøi Caùc nhaø sinh thaùi hoïc tin raèng heä sinh thaùi oån ñònh chuû yeáu laø keát quaû cuûa söï ña daïng veà loaøi; ñoä ña daïng caøng cao thì möùc ñoä oån ñònh caøng lôùn. Quan saùt treân nhöõng heä sinh thaùi cöïc kyø phöùc taïp nhö röøng möa nhieät ñôùi cho thaáy söï oån ñònh haàu nhö laø voâ haïn neáu nhö khoâng coù söï xaùo troän veà maët sinh thaùi. Moät heä sinh thaùi ñôn giaûn nhö ñoàng reâu thì thieáu 66

Du lòch sinh thaùi

söï oån ñònh, chuùng coù theå coù bieán ñoäng ñoät ngoät veà kích thöôùc quaàn theå. Caùc heä sinh thaùi ñôn giaûn (caùnh ñoàng luùa mì, baép…) raát deã thöông toån bôûi caùc taùc ñoäng beân ngoaøi. Ñeå giaûi thích hieän töôïng naøy, chuùng ta haõy xem söï khaùc nhau giöõa nhöõng maïng löôùi thöùc aên trong heä sinh thaùi ñôn giaûn vaø heä sinh thaùi phöùc taïp. Trong moät heä sinh thaùi thaønh thuïc, soá loaøi trong maïng löôùi thöùc aên laø lôùn hôn vaø coù ñoäng töông hoã giöõa caùc sinh vaät trong maïng löôùi thöùc aên cuõng nhieàu hôn. Trong moät heä sinh thaùi phöùc taïp, vieäc loaïi boû moät loaøi seõ chæ coù taùc ñoäng nhoû ñeán söï caân baèng cuûa toaøn heä. Ngöôïc laïi, trong moät heä sinh thaùi ñôn giaûn, soá loaøi tham gia vaøo maïng löôùi thöùc aên ít, daãn ñeán vieäc loaïi boû moät loaøi coù theå coù nhöõng taùc ñoäng ngöôïc trôû laïi leân taát caû caùc loaøi trong maïng löôùi thöùc aên. 4.3.4 Taùc ñoäng cuûa con ngöôøi ñeán söï caân baèng cuûa heä sinh thaùi a. Taùc ñoäng ñeán caùc yeáu toá sinh hoïc Gaây ra söï caïnh tranh: Moät ví duï ñieån hình nhaát laø söï caïnh tranh cuûa thoû hoang vôùi cöøu ôû chaâu UÙc. Naêm 1856, ngöôøi ta ñem 12 ñoâi thoû töø chaâu AÂu sang chaâu UÙc, sau vaøi naêm, chuùng phaùt trieån nhanh choùng vaø baét ñaàu aên quaù nhieàu coû leõ ra phaûi daønh cho cöøu. So saùnh, ta coù theå nhaän thaáy löôïng coû naêm con thoû aên baèng löôïng coû cho moät con cöøu aên. Do vaäy, xuaát hieän söï thieáu thöùc aên cho baày cöøu nuoâi. Ngoaøi ra, baày thoû coøn chieám moät khu vöïc ñaát raát roäng lôùn ôû chaâu UÙc, laøm cho dieän tích chaên nuoâi cöøu ôû ñaây bò thu heïp laïi. Caùc noâng daân ôû ñaây phaûi ngaên thoû xaâm nhaäp noâng traïi cuûa mình baèng caùc haøng raøo. 67

Du lòch sinh thaùi

Ngoaøi ra, ta coù theå ñöa theâm moät ví duï laø söï lan truyeàn baày ong hung döõ, voán laø loaøi ong maät ôû chaâu Phi ñöôïc ñem sang chaâu Myõ vaøo khoaûng giöõa theá kyû naøy. Loaøi ong hung döõ treân di chuyeån ñöôïc raát xa, giao phoái vôùi ong maät vaø laøm phaù hoaïi baày ong maät, gaây aûnh höôûng ñeán ngaønh ong maät cuûa caùc nöôùc chaâu Myõ. Laøm taêng hoaëc giaûm soá loaøi aên thòt: Moät soá loaøi vaät aên thòt nhö coïp, soùi, caùo, chim… vöøa caïnh tranh vôùi con ngöôøi veà nguoàn thöùc aên, vöøa trôû thaønh thöïc phaåm cuûa con ngöôøi. Haøng loaït thuù aên thòt ñaõ bò gieát trong suoát tieán trình lòch söû tieán hoùa cuûa loaøi ngöôøi. Moät ví duï nöûa laø vaøo ñaàu nhöõng naêm 1900, ngöôøi ta ñaõ gieát raát nhieàu soùi ôû vuøng ñoàng coû bang Arizona - Myõ; söï vieäc naøy ñaõ khieán cho baày höôu ôû ñaây nhanh choùng gia taêng veà soá löôïng, gaàn nhö chuùng ñaõ gaëm saïch coû, vaø theo nghieân cöùu thì vieäc naøy ñaõ gaây ra suy thoaùi moâi tröôøng traàm troïng. Moät ví duï khaùc laø loaøi caù aên muoãi ôû mieàn Nam nöôùc Myõ ñaõ ñöôïc ñem ñi ñeán vuøng caän nhieät ñôùi ñeå chuùng aên caùc aáu truøng muoãi. Vieäc naøy khieán cho soá löôïng muoãi giaûm ñi moät caùch ñaùng keå vaø ñaõ giuùp ngaên ngöøa ñöôïc dòch soát reùt ôû nhieàu nôi. Tuy nhieân, gioáng caù naøy cuõng aên caùc phieâu sinh ñoäng vaät aên taûo. Khi caùc phieâu sinh ñoäng vaät bò caù aên, taûo phaùt trieån nhanh, taïo thaønh lôùp vaùng daøy treân maët nöôùc laøm ngaên caûn söï truyeàn aùnh saùng maët trôøi xuoáng caùc lôùp nöôùc vaø ngaên chaën söï phaùt trieån cuûa caùc thöïc vaät khaùc. Caùc ví duï treân cho thaáy vieäc con ngöôøi laøm taêng hoaëc giaûm soá loaøi aên thòt coù theå gaây ra nhöõng taùc haïi gheâ gôùm cho heä sinh thaùi cuõng nhö ñeán ñôøi soáng cuûa con ngöôøi. 68

Du lòch sinh thaùi

Ñem nhöõng caù theå mang maàm beänh ñeán: Caùc caù theå mang maàm beänh luoân toàn taïi trong töï nhieân. Con ngöôøi ñaõ voâ tình ñem maàm beänh ñeán moät moâi tröôøng khaùc voán chöa coù söï kieåm soaùt töï nhieân veà beänh ñoù. Taïi nôi môùi naøy beänh phaùt trieån nhanh choùng vaø ñaõ gaây taùc haïi traàm troïng. Vaøo ñaàu nhöõng naêm 1800, ngöôøi ta ñaõ voâ tình ñem moät vaøi caây haït deû coù mang maàm beänh töø Trung Quoác sang Myõ. Caây haït deû cuûa Trung Quoác ñaõ quen vaø soáng chung vôùi loaøi moät loaøi naám, trong khi caùc caây haït deû cuûa Myõ khoâng quen vaø do ñoù chuùng ñaõ bò maéc beänh vaø cheát haøng loaït. Ngaøy nay khoâng coøn moät caây haït deû naøo ôû Myõ. b. Taùc ñoäng ñeán caùc yeáu toá voâ sinh Caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñaõ gaây oâ nhieãm nguoàn nöôùc, khoâng khí, ñaát, laøm hoûng caùc nguoàn taøi nguyeân… Caùc taùc ñoäng naøy khieán cho cuoäc soáng cuûa chính con ngöôøi ngaøy caøng khoù khaên hôn. Gaây oâ nhieãm moâi tröôøng: OÂ nhieãm nöôùc vaø oâ nhieãm khoâng khí ñaõ taïo ra moâi tröôøng baát lôïi cho caùc sinh vaät phaùt trieån. Chlorine, thuoác tröø saâu, hoùa chaát ñoäc haïi khi nhieãm vaøo nguoàn nöôùc seõ laøm cheát caù vaø caùc thuûy sinh vaät khaùc. Vieäc söû duïng caùc hoùa chaát CFCs ñaõ vaø ñang laøm moûng taàng ozon cuûa khí quyeån, khieán cho con ngöôøi deã maéc caùc beänh veà ung thö da hôn. Roø ræ daàu treân soâng, hoà, bieån trong quaù trình vaän chuyeån, khai thaùc cuõng nhö laøm cheát caù vaø caùc thuûy sinh vaät khaùc. Vieäc tieâu duøng caùc nhieân lieäu thoâng thöôøng (daàu, khí, than cuûi…) trong taát caû caùc ngaønh laøm taêng noàng ñoä CO2 trong khoâng khí roõ reät, gaây ra hieäu öùng nhaø kính, laøm bieán 69

Du lòch sinh thaùi

ñoåi khí haäu ôû moät soá vuøng vaø treân toaøn caàu, aûnh höôûng ñeán söï soáng cuûa taát caû caùc loaøi treân traùi ñaát. Laøm hoûng caùc nguoàn taøi nguyeân: Nguoàn nöôùc ngaàm ñöôïc söû duïng moät caùch voâ toå chöùc coù theå bò caïn kieät, oâ nhieãm cuõng nhö gaây suït lôõ löu vöïc khoâng theå naøo khoâi phuïc laïi ñöôïc. Do söï phaùt trieån cuûa coâng nghieäp neân caùc moû daàu khí, kim loaïi… cuõng ñaõ vaø ñang bò khai thaùc moät caùch trieät ñeå. Vieäc laøm thay ñoåi doøng chaûy cuûa soâng ñeå phuïc vuï cho con ngöôøi cuõng laøm thay ñoåi toaøn boä heä sinh thaùi cuûa löu vöïc soâng. Laøm ñôn giaûn hoùa heä sinh thaùi: Do nhu caàu cuûa mình, con ngöôøi ñaõ laøm ñôn giaûn hoùa heä sinh thaùi moät soá vuøng thoâng qua vieäc laøm giaûm söï ña daïng sinh hoïc ôû ñoù. Coù theå ví duï veà quaù trình laøm ñôn giaûn hoùa heä sinh thaùi laø quaù trình ñoäc canh, töùc laø chæ troàng moät loaïi caây troàng treân moät vuøng ñaát. Quaù trình naøy laøm cho khu vöïc ñoù bò ñôn giaûn hoùa vaø deã bò toån thöông do saâu raày, beänh haïi, gioù, möa vaø thôøi tieát baát thöôøng. 4.3.5 Heä sinh thaùi moâi tröôøng töï nhieân – heä sinh thaùi moâi tröôøng nhaân taïo Phaàn treân ta ñaõ noùi veà söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi leân heä sinh thaùi moâi tröôøng, ôû phaàn naøy ta ñeà caäp ñeán vaán ñeà ñoù trong moät quaù trình coù lieân quan ñeán söï phaùt trieån. Quaù trình phaùt trieån tieán hoùa cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi qua caùc giai ñoaïn: (1) haùi löôïm, (2) saên baén vaø ñaùnh caù, (3) chaên thaû, troàng troït vaø saûn xuaát noâng nghieäp, (4) coâng nghieäp hoùa vaø (5) coâng nghieäp hoùa vaø ñoâ thò hoùa. Qua caùc böôùc phaùt trieån 70

Du lòch sinh thaùi

ñoù, caùc heä sinh thaùi moâi tröôøng cuõng ñoàng thôøi bò bieán ñoåi ñeå phuø hôïp vôùi ñieàu kieän moâi tröôøng töï nhieân cuûa xaõ hoäi. Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu do yeâu caàu tìm kieám thöùc aên ñeå ñaûm baûo cho söï sinh toàn vaø phaùt trieån, toå tieân loaøi ngöôøi ñaõ taùc ñoäng vaøo töï nhieân, laøm cho heä sinh thaùi moâi tröôøng töï nhieân (natural environmental ecosystem) daàn daàn bieán ñoåi. ÔÛ thôøi kyø tieàn söû, con ngöôøi tuy coù söû taøi nguyeân vaø ñaõ taùc ñoäng vaøo moät soá heä sinh thaùi moâi tröôøng töï nhieân, nhöng do soá löôïng ngöôøi coøn ít, nhu caàu khoâng cao, möùc ñoä taùc ñoäng khoâng ñaùng keå, hôn nöûa trong thôøi gian naøy khaû naêng phuïc hoài cuûa moâi tröôøng sinh thaùi töï nhieân coøn raát cao neân heä sinh thaùi moâi tröôøng luùc naøy vaãn phaùt trieån, chöa coù bieåu hieän suy thoaùi gì. Töø sau nhöõng dieãn bieán tieán hoùa cuûa con ngöôøi, nhö laø söï xuaát hieän cuûa ngöôøi Homo-sapiens (caùch ñaây chöøng 40 nghìn naêm), cuøng vôùi vieäc phaùt hieän ra löûa, cuoäc caùch maïng kyõ thuaät ñaàu tieân töø saên baén haùi löôïm chuyeån sang troàng troït, chaên nuoâi vaø cuõng chính töø ñoù heä sinh thaùi noâng nghieäp ra ñôøi, ñöa neàn vaên minh loaøi ngöôøi ñeán ngaøy nay, thì söï phaù röøng ñeå troàng troït vaø phaù huûy moâi tröôøng taøi nguyeân dieãn ra ngaøy caøng maõnh lieät. Con ngöôøi voán sinh ra ôû röøng nhieät ñôùi, thích khí haäu oân hoøa, nhöng nhôø caùc thaønh töïu vaên hoùa vaø khoa hoïc kyõ thuaät, coù löûa, hoï daàn daàn chinh phuïc thieân nhieân, tieán leân caùc vuøng coù vó ñoä cao, laïnh, sinh soâi naûy nôû ôû ñoù. Ñeán thôøi ñaïi tieàn coâng nghieäp vaø coâng nghieäp hoùa, vôùi söï ra ñôøi cuûa maùy hôi nöôùc do nhaø vaät lí hoïc ngöôøi Phaùp Denis Pabin (1647 – 1714) phaùt minh, vaø nhaát laø cuoäc caùch maïng laàn thöù hai ôû Anh vaøo cuoái theá kyû 18 sang ñaàu theá kyû 71

Du lòch sinh thaùi

19 ôû chaâu AÂu, Myõ, Nhaät vôùi coâng ngheä tieân tieán, thì kinh teá xaõ hoäi cuûa con ngöôøi phaùt trieån nhaûy voït. Ñieàu ñoù caàn raát nhieàu nguyeân vaät lieäu, nghóa laø taøi nguyeân röøng, haàm moû, taøi nguyeân bieån, doøng soâng, ñaát ñai ñaõ bò khai thaùc ñeán caïn kieät. Söï huûy dieät taøi nguyeân trong ñoù coù söï huûy dieät veà ñoäng vaät, chim, thuù ñaõ laøm giaûm söï ña daïng sinh hoïc vaø ñoàng nghóa vôùi vieäc gaây ra luït loäi, thay ñoåi moâi tröôøng khí haäu... Ngoaøi ra, quaù trình coâng nghieäp hoùa coøn ñi ñoâi vôùi quaù trình ñoâ thò hoùa vaø nhö theá taøi nguyeân vaø moâi tröôøng coøn bò khai thaùc vaø taùc ñoäng maõnh lieät hôn.

Chöông IV 1. Heä sinh thaùi moâi tröôøng (Environmantal ecosystem) laø gì? 2. Toå chöùc - keát caáu - hoaït ñoäng cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng? 3. Söï phaùt trieån vaø tieán hoaù cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng? 4. Theá naøo laø caân baèng sinh thaùi? Coù theå phaân caân baèng sinh thaùi nhö theá naøo? 5. Caân baèng sinh thaùi ñoäng töï nhieân laø gì? Ví duï minh hoïa? 6. Caân baèng sinh thaùi ñoäng nhaân taïo laø gì? Ví duï minh hoïa? 7. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán caân baèng sinh thaùi? Theo anh (chò), yeáu toá naøo quan troïng nhaát? Phaân tích nhaän ñònh ñoù? 8. Caùc taùc ñoäng cuûa con ngöôøi aûnh höôûng ñeán söï caân baèng cuûa heä sinh thaùi? 9. Anh (chò) hieåu theá naøo laø heä sinh thaùi moâi tröôøng töï nhieân? Ví duï minh hoaï? 72

Du lòch sinh thaùi

10. Anh (chò) hieåu theá naøo laø heä sinh thaùi moâi tröôøng nhaân taïo? Ví duï minh hoïa?

Chöông 5

SINH THAÙI RÖØNG VAØ ÑA DAÏNG SINH HOÏC

5.1 SINH THAÙI RÖØNG Trong suoát quaù trình lòch söû treân moät trieäu naêm, caùc hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi chuû yeáu chæ laø haùi löôïm vaø saên baét. Do vaäy, taøi nguyeân röøng khoâng chòu söùc eùp nghieâm troïng döôùi taùc ñoâïng cuûa con ngöôøi. Ñeán khi neàn noâng nghieäp nguyeân thuûy ra ñôøi, con ngöôøi baét ñaàu khai thaùc röøng ñeå laáy ñaát troàng troït, theá nhöng, chæ vaøo khoaûng thieân nieân kæ thöù 9 tröôùc coâng nguyeân trôû laïi ñaây thì ôû chaâu AÂu röøng môùi thöïc söï bò con ngöôøi khai phaù moät caùch maõnh lieät. Moái ñe doïa leân taøi nguyeân röøng vaø moâi tröôøng cuûa theá giôùi baét ñaàu töø ñoù, dieãn bieán veà röøng theá giôùi toàn taïi song song vôùi nhöõng moác lòch söû quan troïng: ƒ Taäp quaùn du canh du cö ra ñôøi vaø vaãn coøn toàn taïi cho ñeán nay ôû moät soá nôi treân theá giôùi. 73

Du lòch sinh thaùi

ƒ Trung theá kæ, röøng chaâu AÂu laø taøi saûn cuûa vua quan vaø nhaø thôø. ÔÛ Phaùp, caùc ñôït taán coâng vaøo röøng vôùi quy moâ lôùn nhaát ñaõ töøng xaûy ra vaøo theáá kyû XI, XII vaø keùo daøi sang ñeán theá kæ XIII. ƒ Töø theá kæ XVI trôû ñi, chaâu AÂu ñaõ baét ñaàu gia taêng caùc nhu caàu veà goã. Vì vaäy, ngay luùc ñoù caùc taøi nguyeân khai thaùc ñöôïc töø röøng cuõng ñaõ ñöôïc ñöa vaøo thöông maïi hoùa. ƒ Ngaønh coâng nghieäp giaáy ra ñôøi vaø phaùt trieån ñaõ tieâu thuï moät khoái löôïng goã ñaùng keå. Naêm 1950,toaøn theá giôùi môùi chæ saûn xuaát ñöôïc 1 trieäu taán giaáy, vaäy maø ñeán naêm 1990 ngaønh saûn xuaát giaáy cuûa theá giôùi ñaõ taêng saûn löôïng leân tôùi 80 trieäu taán. Hieän nay, 12 nöôùc chaâu AÂu chæ coøn laïi 55 trieäu ha röøng, trong ñoù, chæ coù 1/4 dieän tích treân laø röøng coù theå khai thaùc ñöôïc. ÔÛ Trung Caän Ñoâng, tröôùc ñaây coù röøng Baéc Phi vaø röøng treân caùc nöôùc thuoäc luïc ñòa AÁn Ñoä thì nay cuõng ñaõ bò taøn phaù naëng neà, nhieàu khu vöïc ñaõ trôû thaønh baùn sa maïc vaø sa maïc vónh vieãn. ÔÛ Vieãn Ñoâng, thì Trung Quoác laø nöôùc coù dieän tích röøng bò huûy hoaïi gheâ gôùm nhaát töø tröôùc ñeán nay, ñaõ ñeå laïi haäu quaû nghieâm troïng: xoùi moøn ñaát ñai döõ doäi, quaù trình hoang hoùa ñaát ñai xuaát hieän vaø phaùt trieån, thuûy tai leân tôùi möùc baùo ñoäng khaån caáp… ÔÛ Baéc Myõ, tröôùc ñaây taøi nguyeân röøng töôûng chöøng nhö voâ taän, goã khai thaùc ñöôïc ñem baùn sang taän chaâu AÂu. Vaäy maø, ñeán theá kæ 19 toác ñoä khai thaùc röøng ñaõ ñeán möùc baùo ñoäng. Chæ trong voøng hai theá kyû, nöôùc Myõ ñaõ maát moät dieän tích röøng roäng baèng caû chaâu AÙ maát trong 2.000 naêm. 74

Du lòch sinh thaùi

Nhö vaäy, haøng traêm trieäu ha röøng aåm nhieät ñôùi thöôøng xanh vaø ruïng laù ñaõ bò huûy hoaïi hoaøn toaøn, ñaát ñai bò xoùi moøn nghieâm troïng vaø thöôøng xuyeân coù nhieàu thieân tai hôn. Vieäc taøn phaù khu röøng aåm nhieät ñôùi roäng 463 trieäu ha naèm ôû vuøng Amazone cuûa Nam Myõ thì thaät söï laø moät ñoøn phaûn coâng leân sinh thaùi vaø moâi tröôøng. Baét ñaàu töø theá kyû 19,khi thöïc daân chaâu AÂu ñeán Brazil cho ñeán nay thì hoï ñaõ phaù huûy maát 45% dieän tích khu röøng naøy. Vieâïc khai phaù khu röøng Amazone ñeå laøm ñöôøng xa loä xuyeân vuøng laø khuùc daïo ñaàu cho caùc hoaït ñoäng tieáp theo ñeå taán coâng vaøo caùc caùnh röøng doïc hai beân xa loä naøy. Khu vöïc gaàn moät con soâng thuoäc nhaùnh cuûa soâng Amazone, ñaát sau khi troàng troït ñaõ trôû neân khoâ caèn vaø bieán thaønh vuøng sa maïc roäng lôùn. Ngoaøi ra, caùc hoaït ñoäng chaên thaû gia suùc cuõng goùp phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc ñaåy maïnh toác ñoä suy giaûm taøi nguyeân röøng vaø ña daïng sinh hoïc. 5.1.1 Ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån röøng 5.1.1.1 Yeáu toá khí haäu Khí haäu giöõ vai troø quan troïng haøng ñaàu quyeát ñònh ñeán söï phaân boá caùc kieåu sinh thaùi röøng chuû yeáu. a. Cheá ñoä nhieät Nhö ñaõ ñeà caäp, nhieät ñoä laø nhaân toá raát quan troïng ñoái vôùi söï sinh tröôûng, phaùt trieån vaø phaân boá cuûa röøng. Noù laø yeáu toá giôùi haïn leân söï baønh tröôùng cuûa röøng treân töøng laõnh thoå khaùc nhau. Haàu heát thöïc vaät phaùt trieån toát trong khoaûng nhieät ñoä trung bình thaùng laïnh nhaát khoâng döôùi 200C, bieân ñoä nhieät theo muøa cheânh leäch nhau khoâng quaù 50C. Chieàu cao caây vaø kích thöôùc caây giaûm khi nhieät ñoä thaáp vaø bieân ñoä nhieät cao. 75

Du lòch sinh thaùi

Chaúng haïn ôû caùc vuøng gaàn xích ñaïo nhö Malaysia, Indonesia, New Guinea, Vieät Nam… röøng raát phong phuù vaø coù thaân caây to vaø cao, caøng ñi veà phía hai cöïc thì tính phong phuù ñoù caøng giaûm vaø kích thöôùc vaø chieàu cao cuûa caây giaûm; thaäm chí ôû nhöõng nôi baêng giaù thì khoâng coù boùng daùng cuûa moät caây röøng naøo caû. Do ñoù, caàn chuù yù raèng: Theo quy luaät ñòa ñôùi thì töø xích ñaïo veà hai cöïc do nhieät ñoä khoâng khí giaûm daàn, neân kích thöôùc caây, laù caây, chuûng loaïi, caáu truùc… ñeàu giaûm theo. Tuy nhieân, theo quy luaät phi ñòa ñôùi thì söï giaûm kích thöôùc, chuûng loaïi, caáu truùc… laïi tuøy theo ñoä cao; vì caøng leân cao, nhieät ñoä khoâng khí caøng giaûm xuoáng. b. Löôïng möa Löôïng möa coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán soá loaøi vaø söï phaân vuøng ñoäng - thöïc vaät. Chaúng haïn nhö ôû vuøng Amazone do löôïng möa raát cao neân thaûm thöïc vaät ôû ñaây chieám tôùi 87% toång dieän tích töï nhieân vaø ñöôïc goïi laø “laù phoåi xanh cuûa haønh tinh”. ÔÛ Vieät Nam, do aûnh höôûng cuûa heä thoáng gioù vaø caùc höôùng nuùi neân ñaõ taïo ra caùc söï truøng khôùp hoaëc sai leäch giöõa muøa möa vaø muøa nhieät, taïo ra caùc vuøng röøng sinh tröôûng vaø phaùt trieån khaùc nhau. Ví duï nhö: röøng möa nhieät ñôùi (Tropical rain forest), röøng khoâ nhieät ñôùi (Tropical dry forest). Tuy nhieân, do söï xen keõ giöõa trung taâm möa lôùn vaø trung taâm möa nhoû neân khoâng theå laáy löôïng möa laøm ñôn vò ñaëc tröng cho caùc kieåu sinh thaùi röøng. Ngoaøi ra, löôïng möa keát hôïp vôùi nhieät ñoä cuõng taïo ra söï ña daïng veà chuûng loaøi ñoäng - thöïc vaät, cuõng nhö naêng suaát sinh khoái cuûa khu röøng. 76

Du lòch sinh thaùi

c. AÙnh saùng maët trôøi AÙnh saùng maët trôøi laø moät trong nhöõng yeáu toá khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa caây röøng, noù laø moät boä phaän caáu thaønh neân söï quang hôïp cuûa caây: 6CO2 + 6H2O C6H12O6 + 6O2

Du lòch sinh thaùi

o Nhoùm kieåu ñòa hình ñoàng baèng: loaïi naøy coù cao ñoä thaáp nhaát. Do ñieàu kieän khí haäu thuaän lôïi, ñaát ñai maøu môõ, vaø caùc cheá ñoä thuûy vaên raát öu ñaõi ñoái vôùi söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa röøng. Do vaäy, nhoùm kieåu ñòa hình naøy raát öu ñaõi cho caùc heä sinh thaùi röøng. 5.1.1.3 Ñaát ñai, thoå nhöôõng

Dieäp luïc AÙnh saùng

AÙnh saùng maët trôøi ôû vuøng nhieät ñôùi raát phong phuù neân ñaõ taïo ra loaïi röøng nhieàu taàng vaø coù khaû naêng taïo ra sinh khoái lôùn. 5.1.1.2 Ñòa hình Ñöùng veà maët ñòa - thöïc vaät thì moät soá kieåu ñòa hình chính coù quan heä maät thieát tôùi tính ña daïng vaø phong phuù cuûa röøng: o Nhoùm kieåu ñòa hình ñoài nuùi: chieám dieän tích ñaùng keå vaø coù vai troø khaù quyeát ñònh leân söï phaân boá taøi nguyeân röøng vaø heä ñoäng - thöïc vaät. o Nhoùm kieåu ñòa hình cao - sôn nguyeân: nhoùm naøy coù ñaëc tröng laø phaân boá thaûm phuû ôû möùc trung bình. o Nhoùm kieåu ñòa hình nuùi ñaù voâi: nhoùm naøy coù moät ñaëc tröng laø ngheøo naøn veà ñoäng - thöïc vaät. o Nhoùm kieåu ñòa hình truõng giöõa ñoài nuùi: nhoùm naøy thöôøng xuaát hieän ôû giöõa caùc daõy nuùi vaø coù caùc daïng khaùc nhau nhö: loøng chaûo, boàn ñòa, maùng truõng … Tuy vaäy, ñaây laø vuøng nhaän ñöôïc löôïng möa ít nhaát. Do ñoù, thöïc vaät ôû ñaây cuõng raát ngheøo naøn. 77

Treân baûng phaân loaïi ñaát theá giôùi, ta thaáy coù raát nhieàu loaïi ñaát; tuøy thuoäc vaøo töøng mieàn khí haäu khaùc nhau seõ coù nhöõng loaïi ñaát khaùc nhau. a. Mieàn oân ñôùi coù caùc loaïi ñaát chuû yeáu sau - Ñaát potzon: loaïi ñaát naøy laø moät trong nhöõng loaïi ñaát xaáu nhaát trong caùc loaïi ñaát. Thöïc vaät soáng treân vuøng ñaát naøy chuû yeáu laø caùc caây laù nhoïn (thoâng, tuøng, baïch döông, caây buïi, caây thaân coû…). Nhìn chung, ñaát potzon khoâng phuø hôïp cho söï phaùt trieån cuûa thöïc vaät. - Ñaát ñen oân ñôùi: Ñaây laø loaïi ñaát coù ñoä maøu môõ cao (coù theå ñöôïc xeáp vaøo baäc nhaát treân theá giôùi). ÔÛ caùc vuøng ñaát ñen oân ñôùi, ta coù theå thaáy caùc daïng röøng caây laù to, nhieàu nhaát laø röøng soài vaø röøng baïch döông. - Ñaát maën oân ñôùi: coù ba daïng ñaát maën oân ñôùi ñoù laø ñaát salonsat, ñaát solonet vaø ñaát solot. Caùc loaïi ñaát thuoäc ñaát maën oân ñôùi raát ngheøo dinh döôõng, khoâng phuø hôïp cho söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa caây röøng. b. Ñaát mieàn caän nhieät ñôùi aåm Chuû yeáu laø ñaát ñoû vaø ñaát vaøng, coù ñoä phì trung bình, ngheøo veà caùc nguyeân toá dinh döôõng vaø phaàn lôùn chuùng phaân boá doïc theo caùc söôøn nuùi. Do ñoù, khi xeùt treân bình dieän quaûn 78

Du lòch sinh thaùi

lí röøng theá giôùi, ñeå baûo veä loaïi ñaát naøy khoâng bò xuoáng caáp neân traùnh khai hoang röøng doïc söôøn nuùi vaø tìm caùch gia taêng ñoä che phuû (Coverland) ôû nhöõng vuøng söôøn naøy. c. Ñaát mieàn nhieät ñôùi

Du lòch sinh thaùi

tranh luaän. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ nhaéc ñeán nhaèm chöùng thöïc cho vaán ñeà coù söï can thieäp coù yù thöùc vaø voâ yù thöùc cuûa con ngöôøi vaøo taøi nguyeân röøng, töø ñoù, caùc yeáu toá sinh thaùi vaø söï phaân boá cuûa röøng nhaát ñònh phaûi bò thay ñoåi. 5.1.2 Söï phaân boá cuûa röøng

Coù ba daïng ñaát mieàn nhieät ñôùi ñoù laø:

5.1.2.1 Treân theá giôùi

- Ñaát ñoû thaãm - Ñaát naâu ñoû - Ñaát ñen nhieät ñôùi. ÔÛ ñaây, löôïng möa haøng naêm töø trung bình ñeán cao cho neân raát thích hôïp cho söï phaùt trieån cuûa thöïc vaät. Toùm laïi, ñaát ñai khoâng nhöõng coù vai troø quan troïng trong vieäc taïo ra laäp ñòa laâm nghieäp, con ngöôøi, thöïc vaät, ñoäng vaät vaø vi sinh vaät maø coøn coù vai troø voâ cuøng to lôùn trong vieäc duy trì taøi nguyeân röøng vaø duy trì söï ña daïng sinh hoïc. ÔÛ Vieät Nam, do coù söï phaân dò veà caùc ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån ñaát, cuøng vôùi muïc ñích phaân chia ñòa giôùi laâm nghieäp, neân theo baûn ñoà thoå nhöôõng Vieät Nam cuûa Boä Noâng nghieäp cuõ thì nöôùc ta coù ñeán 12 nhoùm ñaát chính, trong ñoù, nhoùm ñaát ñoû vaøng (Feralite) chieám ñeán 50% toång dieän tích; 11 nhoùm coøn laïi thì coù hai nhoùm ñaát muøn vaøng ñoû vaø ba nhoùm ñaát phuø sa, moãi nhoùm chieám khoaûng 9%, phaàn coøn laïi laø caùc loaïi ñaát khaùc. Ngoaøi ra, khi nghieân cöùu veà röøng, thì hai yeáu toá khoâng theå boû qua ñoù laø khu heä ñoäng thöïc vaät vaø yeáu toá con ngöôøi. Rieâng yeáu toá con ngöôøi thì coù raát nhieàu vaán ñeà coøn phaûi 79

Röøng phaân boá khoâng ñeàu treân caùc chaâu luïc veà dieän tích cuõng nhö veà chuûng loaïi. Toång coäng coù khoaûng 27% dieän tích beà maët luïc ñòa ñöôïc che phuû bôûi röøng thì dieän tích phaân boá taäp trung ôû mieàn oân ñôùi cuõng nhö ôû mieàn Khí haäu laïnh laø 1,2 tæ ha (chieám 33% toång dieän tích röøng), coøn laïi 2,557 tæ ha (67%) röøng raäm phaân boá ôû mieàn xích ñaïo vaø mieàn nhieät ñôùi. Tuøy theo töøng khu vöïc, töøng loaïi khí haäu, ñòa hình, ñaát ñai… khaùc nhau maø coù caùc loaïi röøng khaùc nhau: - Vuøng Baéc cöïc: do khí haäu laïnh, caùc caây goã lôùn khoâng phaùt trieån ñöôïc maø chuû yeáu laø heä sinh vaät ñaøi nguyeân (coû boâng, reâu, ñòa y…); ñöôïc goïi laø “ñaïi quaàn xaõ” (Tundra Biome). - Vuøng oân ñôùi: hình thaønh caùc loaïi caây laù kim (chuû yeáu ôû Baéc Myõ, Baéc AÂu, vaø Baéc AÙ) vaø caây ruïng laù vaøo muøa ñoâng (Ñoâng Baéc Myõ, chaâu AÂu, cuoái Nam Myõ, Trung Quoác, Nhaät Baûn, UÙc…). - Vuøng khí haäu khoâ noùng: thöôøng thaáy coù söï phaân boá cuûa caùc caây buïi ngheøo kieåu savan (chuû yeáu ôû chaâu Phi). - Vuøng nhieät ñôùi vaø caän nhieät ñôùi: chuû yeáu laø caùc loaïi röøng thöôøng xanh, röøng möa nhieät ñôùi (löu vöïc soâng Amazone, AÁn Ñoä, Ñoâng Nam AÙ…). 80

Du lòch sinh thaùi

Ñoái vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, do nhu caàu ñeå phaùt trieån kinh teá neân vieäc khai thaùc taøi nguyeân (chuû yeáu laø taøi nguyeân röøng) xaûy ra raát maïnh meõ, laøm cho möùc ñoä suy thoaùi moâi tröôøng raát lôùn. Hieän nay, möùc ñoä taøn phaù röøng maïnh nhaát rôi vaøo khu vöïc chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông. Theo soá lieäu cuûa FAO, 1991 thì haøng naêm Theá giôùi ñaõ phaù huûy tôùi 17 trieäu ha röøng so vôùi thaäp nieân 80 laø 11,3 trieäu ha. Trong ñoù, khu vöïc chaâu AÙ- Thaùi Bình Döông vôùi toång dieän tích röøng chæ coù 300 trieäu ha nhöng laïi coù möùc ñoä taøn phaù leân tôùi 3,7 trieäu ha/naêm.

Du lòch sinh thaùi

Löôïng röøng maát maùt nhö treân coù lieân quan maät thieát vôùi nhu caàu veà goã treân toaøn theá giôùi. Hieän nay, trung bình moãi naêm röøng giaø treân toaøn theá giôùi bò phaù huûy khoaûng 1-2%; trong luùc ñoù nhu caàu veà cuûi ñoát taêng leân tôùi 75%, rieâng chaâu Phi thì hôn 90%. Nhö vaäy, röøng theá giôùi ñang bò taøn phaù raát khoác lieät. Baûng 5.2: Chæ soá maát röøng cuûa theá giôùi Vuøng Ñoâng AÙ

Baûng 5.1: Chæ soá maát röøng töï nhieân cuûa moät soá nöôùc chaâu AÙ - Thaùi Bình Döông Quoác gia

Röøng hieän taïi (ha)

Röøng bò maát (ha/naêm)

Döï baùo T. gian seõ heát röøng (naêm)

7,0

Taây AÙ

30,8

1,8

Ñoâng Phi

86,8

0,8

Taây Phi

98,8

0,88

0,52 (tyû)

8,8

59,2

1,0

85.000.000

1.500.000

57

Nam Myõ

Philipine

10.000.000

100.000

14

Trung Myõ

Malaysia

5.307.000

525.000

12

Thailand

29.000.000

1.400.000

21

Sri lanca

3.610.000

190.000

19

65.698.000

Mieán Ñieän

10.995.000

141.700

78

Nepan

1.728.700

43.200

40

Apganistan

1.983.000

39.700

50

Toång coäng

214.323.200

DT röøng bò maát/naêm (Tr. ha)

326,0

Indonesia

AÁn Ñoä

D. tích röøng nguyeân thuûy (Tr. ha)

(Nguoàn: JM. Barrett and Oth, 1986)

5.1.2.2 Röøng Vieät Nam

4.540.200

(Nguoàn: UN and ESCAP Review and Appraisal of Environment situation in ESCAP region, 1982)

81

ÔÛ Vieät Nam, do chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, hôn nöõa dieän tích nöôùc ta traûi daøi treân nhieàu vó ñoä, thöïc vaät raát ña daïng vaø phong phuù. ÔÛ mieàn Baéc, coù muøa ñoâng laïnh neân coù röøng caây laù cöùng thöôøng xanh hoï gieû, hoï heï; ôû mieàn Nam, ñieån hình laø röøng nöûa thöôøng xanh, öu theá vaãn laø hoï sao daàu vaø hoï ñaäu, phaàn lôùn ruïng laù vaø ñaëc bieät coù röøng ruïng laù toaøn caây nhö baèng laêng; ôû vaøi khu vöïc coù möïc nöôùc ngaàm raát khaùc nhau trong muøa möa vaø muøa khoâ neân ñieån 82

Du lòch sinh thaùi

hình laø röøng kín nöûa thöôøng xanh, nhöng cuõng coù caû ba kieåu trong moät heä sinh thaùi röøng aåm nhieät ñôùi vuøng thaáp nhö tröôøng hôïp khu röøng caám Nam Caùt Tieân. ÔÛ nhöõng vuøng khoâ hôn thì heä sinh thaùi röøng khoâ nhieät ñôùi chieám öu theá, coù caùc hoï sao daàu moïc xen keõ vôùi hoï ñaäu; röøng trô caønh trong muøa khoâ goïi laø “röøng khoäp” vaø caây goã moïc thöa daàn cho ñeán khi thaønh röøng thöa vaø traûng coû laãn caây to. ÔÛ treân nuùi cao thì coù thoâng hai laù, ba laù taäp trung khoaûng treân 200.000 ha ôû Ñaø Laït, tænh Laâm Ñoàng; ôû giöõa vuøng giao ñieåm laø röøng hoãn hôïp giöõa thoâng hai laù vaø hoï sao daàu; ôû ven bieån Ñoâng Quaûng Ninh vaø ven ñoàng baèng soâng Cöûu Long xuaát hieän loaïi röøng ñaëc bieät ñoù laø “röøng ngaäp maën” vôùi moät soá loaøi chieám öu theá nhö maém, ñöôùc, baàn, suùù, veït, chaø laø, oâroâ… Treân ñaát chua pheøn thì coù röøng traøm ngaäp uùng trong muøa luõ; treân ñaát seùt vaø ñaát than buøn coù röøng laày hoãn hôïp, röøng traøm than buøn pheøn tieàm taøng U Minh Thöôïng vaø U Minh Haï; ôû vuøng Phan Rang- Phan Thieát do ñieàu kieän khoâ haïn, löôïng möa khoâng quaù 800 mm, laïi taäp trung trong voøng 2-3 thaùng, neân ñaõ hình thaønh röøng laù vôùi traûng coû thaáp vaø truoâng buïi gai, ñoù laø moät kieåu baùn sa maïc; ôû Bình Döông, Bình Phöôùc vaø Taây Ninh coù haøng traêm ngaøn ha röøng tre loà oâ, tre coùi, neân ñöôïc goïi laø “bieån tre”. a. Veà khí haäu Vieät Nam naèm ôû vò trí khaù ñaëc bieät trong khu vöïc chaâu AÙ gioù muøa, ôû phía Ñoâng Nam rìa cuoái cuûa moät luïc ñòa lôùn nhaát theá giôùi, traûi daøi theo phöông kinh tuyeán, coù hai maët tieáp giaùp vôùi ñaïi döông. Nhöõng ñieàu kieän treân ñaõ laøm cho 83

Du lòch sinh thaùi

nöôùc ta coù khí haäu raát ñoäc ñaùo, haàu nhö khoâng so saùnh ñöôïc vôùi baát kyø moät nôi naøo treân theá giôùi. - Cheá ñoä nhieät: Vôùi cheá ñoä nhieät thaát thöôøng, nhaát laø ôû mieàn Baéc cuûa Vieät Nam. Gioù muøa Ñoâng Baéc khoâng nhöõng ñem laïi cho mieàn Baéc moät muøa ñoâng laïnh (nhieät ñoä bình quaân thaùng laø 200C) maø coøn ñaåy luøi thaùng noùng nhaát xuoáng cuoái muøa heø (thaùng 7 hoaëc thaùng 8) haï thaáp ñai nhieät xuoáng döôùi möùc bình thöôøng 300-400 m. Ngoaøi ra, nhöõng ñieàu kieän khaùc nhö: ñoä cao so vôùi möïc nöôùc bieån, khoaûng caùch so vôùi bôø bieån, daïng ñòa hình, ñaëc ñieåm beà maët… vôùi nhöõng keát quaû treân ñaõ taïo ra treân toaøn laõnh thoå Vieät Nam coù hai mieàn nhieät khaùc nhau vôùi caùc ñaëc tröng cuï theå nhö sau: Khu vöïc Phía baéc vó tuyeán 160B 0

Phía nam vó tuyeán 16 B

Nhieät ñoä trung bình naêm (0C)

Thaùng laïnh nhaát trung bình (0C)

Bieân ñoä nhieät naêm (0C)

20-24

15-19

≥9

≥ 25

≤ 20

≤9

- Hoaøn löu khí quyeån: Coù theå noùi, hoaøn löu gioù muøa laán aùt vaø coù khaû naêng thay theá cho hoaøn löu tín phong. Trong moät soá nôi thì hoaøn löu gioù muøa vaãn coù söï tham gia cuûa hoaøn löu tín phong ñaõ taïo ra moät cheá ñoä gioù cuûa Vieät Nam vöøa tuaân thuû quy luaät hoaøn löu khí quyeån cuûa traùi ñaát, vöøa xoùa ñi nhöõng tính chaát coù yù nghóa ñòa ñôùi. - Cheá ñoä möa: Cheá ñoä möa ôû Vieät Nam chuû yeáu phuï thuoäc vaøo caùc heä thoáng gioù vaø höôùng nuùi: gioù Taây Nam gaây möa lôùn ôû Nam Boä vaø Taây Nguyeân vaøo caùc thaùng 5, 6, 7, 8, 9, 10; gioù muøa Ñoâng Nam gaây möa lôùn ôû Baéc Boä vaø Thanh Hoùa 84

Du lòch sinh thaùi

cuõng ôû caùc thaùng nhö treân; coøn gioù muøa Ñoâng Baéc keát hôïp vôùi höôùng Taây Baéc - Ñoâng Nam cuûa daõy Tröôøng Sôn gaây möa lôùn ôû Trung Boä vaøo caùc thaùng 9, 10 11, 12, vaø thaùng 1. Söï truøng khôùp hoaëc sai leäch veà cheá ñoä nhieät vaø höôùng gioù nhö treân ñaõ gaây aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán söï taêng tröôûng vaø phaùt trieån cuûa röøng Vieät Nam. Ngoaøi ra, söï dò bieät veà löôïng möa, cheá ñoä nhieät vaø ñoä cao giöõa caùc vuøng cuõng coù aûnh höôûng ñaùng keå khoâng nhöõng leân beà maët phaân boá cuûa thaûm thöïc vaät maø coøn leân söï sinh tröôûng, phaùt trieån cuûa röøng vaø caû söï ña daïng sinh hoïc. b. Ñòa hình

Du lòch sinh thaùi

söï phaân hoùa veà ñaát vaø phaân loaïi söû duïng ñaát. Tuøy theo töøng loaïi ñaát maø seõ coù söï phaân boá thaûm thöïc vaät khaùc nhau treân toaøn laõnh thoå. Trong ñieàu kieän bình thöôøng, taïi nhöõng vuøng thaáp vaø nhöõng vuøng coù cao ñoä trung bình, döôùi aûnh höôûng cuûa khí haäu noùng, coù muøa khoâ, muøa möa xen keõ nhau thì quaù trình ñòa ñôùi laøm phaùt sinh thoå nhöôõng laø quaù trình laterite vaø loaïi ñaát ñieån hình laø ñaát ñoû vaøng ferralite coù khaû naêng taïo thaønh “keát von” hay taûng “ñaù ong” chaët. Quaù trình naøy taát yeáu seõ laøm giaûm khaû naêng tieâu nöôùc noäi boä, gia taêng söï xoùi moøn vaø ngheøo hoùa ñaát ñai. d. Moái quan heä giöõa moâi tröôøng sinh thaùi vaø röøng ôû Vieät Nam

Vieät Nam coù caùc nhoùm kieåu ñòa hình coù quan heä maät thieát tôùi söï phaân boá cuûa röøng: ƒ Nhöõng nôi coù ñòa hình cao, ñoùn gioù, thuaän lôïi thì möa nhieàu (Sapa: 2.833 mm/naêm, Hueá: 2.867 mm/naêm, Baûo Loäc: 2.542mm/naêm…). ƒ Nhöõng nôi khuaát gioù, chaân nuùi thì möa ít (Yeân Chaâu: 1.277 mm/naêm, Soâng Maõ: 1.185 mm/naêm, Cheo Reo: 1.248 mm/naêm…). Vôùi nhöõng ñaëc tröng naøy ñaõ laøm cho röøng Vieät Nam phaân boá moät caùch raõi raùc ôû moät soá nôi, khoâng taäp trung ôû baát kyø moät ñòa baøn naøo vôùi quy moâ lôùn ñöôïc. c. Thoå nhöôõng Nöôùc ta laø moät nöôùc noâng nghieäp nhieät ñôùi, chòu taùc ñoäng toång hôïp töø caùc yeáu toá ñòa ñôùi (theo ñai ngang vaø theo vó ñoä) vaø phi ñòa ñôùi (theo ven bieån vaø theo ñai cao) taïo neân 85

Röøng vaø heä thöïc vaät Vieät Nam coù nhöõng ñaëc tröng sau: ƒ Ña daïng vaø phong phuù: Coù raát nhieàu gioáng loaøi (25.779 loaøi trong toång soá 1.064 hoï) vaø coù tôùi khoaûng 16 kieåu röøng. ƒ Röøng thöôøng xanh chieám chuû yeáu trong toång dieän tích röøng, maëc duø coù xuaát hieän moät soá caây ruïng laù vaø röøng ruïng laù nhöng tæ leä caây thöôøng xanh vaø röøng thöôøng xanh vaãn chieám öu theá. ƒ Coù moät soá loaøi phaân boá roõ reät theo töøng ñòa phöông, chaúng haïn nhö: ñinh, lim, seán, taùu, phaân boá ôû mieàn Baéc; caåm lai, giaùng höông, guï maät, daàu song naøng… phaân boá ôû mieàn Nam. Baûng 5.3: Thoáng keâ veà tæ leä che phuû röøng cuûa nöôùc ta (%) 86

Du lòch sinh thaùi Tæ leä che phuû caû nöôùc

28

Baéc Trung Boä

35

Taây Baéc

14

Duyeân haûi Trung Boä

35

Trung taâm

24

Taây Nguyeân

57

Ñoâng Baéc

20

Ñoâng Nam Boä

21

Ñoàng baèng Baéc Boä

4

Ñ. baèng soâng Cöûu Long

5

vaøo heä sinh thaùi röøng ñeå laáy ñaát canh taùc noâng nghieäp, xaây döïng ñoâ thò, nhaø cöûa, laøng xoùm, môû roäng giao thoâng… vaø cho caùc muïc ñích khaùc. Bieán ñoäng veà dieän tích röøng trong caû nöôùc: Theo caùc soá lieäu töø naêm 1991-1995 thì söï bieán ñoäng veà dieän tích ñaát röøng trong caû nöôùc chæ tính töø naêm 1976 ñeán naêm 1995 nhö sau:

(Nguoàn: Vieän Ñieàu tra Quy hoaïch röøng, 1995)

Baûng 5.4: Baûng thoáng keâ ña daïng sinh hoïc cuûa heä thöïc vaät ôû Vieät Nam Teân caùc nhoùm phaân loaïi

Hoï

1976

1980

1985

1990

1995

Ñaát coù röøng

11.169,3

10.608,3

9.891,9

9.715,6

9.302,2

- Röøng töï nhieân

11.076,7

10.186,0

9.308,3

8.430,7

8.252,5

92,6

422,3

583,6

744,9

1.047,7

Loaïi röøng

Moät laù maàm

41

381

1544

Hai laù maàm

198

1346

4822

1.

Thöïc vaät haït kín

239

1727

6366

2.

Thöïc vaät haït traàn

8

18

39

A.

Thöïc vaät coù haït

247

1745

6405

B.

Quyeát thöïc vaät

42

105

599

289

1850

7004

Tæ leä %

Naêm

Loaøi

b.

Thaønh phaàn ñaëc höõu

Baûng 5.6: Bieán ñoäng hai kieåu röøng chính ôû Vieät Nam (1000ha)

Chi

a.

Thöïc vaät caáp cao

Du lòch sinh thaùi

0

64

2804

0%

3%

27,7%

- Röøng troàng

(Nguoàn: Vieän Ñieàu tra Quy hoaïch röøng, 1995)

Vaøo naêm 1943, tæ leä che phuû röøng laø 43,2%; naêm 1976 laø 33,7%; naêm 1990 xuoáng coøn 27,7% vaø ñeán naêm 1995 coù taêng chuùt ít (28,2%). Neáu tính veà dieän tích röøng trung bình/ngöôøi thì töø 1976-1995 luoân luoân giaûm: töø 0,23 ha/ngöôøi ôû naêm 1976 xuoáng 0,16 ha/ngöôøi vaøo naêm 1985, roài 0,1469 ha/ngöôøi vaøo naêm 1990 vaø 0,13 ha/ngöôøi vaøo naêm 1995.

(Nguoàn: Gangepain F., 1944)

Do ñoàng baèng Baéc Boä vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long coù daân soá ñoâng, cho neân, nhöõng vuøng naøy maëc duø hoäi ñuû caùc ñieàu kieän veà moâi tröôøng töï nhieân ñeå coù moät söï ña daïng vaø phong phuù veà thaûm phuû thöïc vaät nhöng trong thöïc teá hieän nay thaûm phuû ôû ñaây chæ coøn chieám moät tæ leä khoâng ñaùng keå. Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích laø do coù söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi 87

Roõ raøng, dieän tích röøng töï nhieân cuûa nöôùc ta töø naêm 1976 - 1990 giaûm maïnh, song trong giai ñoaïn 1990 - 1995 coù xu theá oån ñònh vaø taêng leân nhöng khoâng ñaùng keå (chæ khoaûng 25.000 ha/naêm). Tuy nhieân, dieän tích röøng tính theo ñaàu ngöôøi lieân tieáp giaûm suùt maïnh vì daân soá nöôùc ta gia taêng raát nhanh. 88

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Söï bieán ñoäng röøng ôû ñaây dieãn ra theo töøng vuøng vaø töøng thôøi kyø, phaûn aùnh ñöôïc phaàn naøo söï bieán ñoåi veà kinh teá - xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc trong thôøi gian qua.

Qua caùc nghieân cöùu veà taøi nguyeân röøng vaø moâi tröôøng, chuùng toâi ruùt ra ñöôïc caùc nguyeân nhaân laøm bieán ñoäng veà taøi nguyeân röøng vaø caùc heä sinh thaùi röøng nhö sau:

Baûng 5.7: Soá lieäu röøng troàng theo vuøng vaø theo naêm (ñôn vò tính: 1000 ha)

- Khai thaùc taøi nguyeân röøng nhaèm phuïc vuï cho caùc nhu caàu kinh teá

1976

1980

1985

1990

1995

- Chuyeån muïc ñích söû duïng ñaát töø laâm nghieäp sang noâng nghieäp.

92,6

422,3

583,6

744,9

1049,7

- Chuyeån ñaát röøng sang söû duïng cho caùc muïc ñích khaùc.

Taây Baéc

13,4

21,2

21,2

51,4

- Chuyeån ñaát röøng thaønh ñaát hoang, ñaát troáng ñoài troïc.

Trung taâm

103,7

99,8

82,7

139,5

Ñoâng Baéc

88,6

114,6

104,3

139,9

Baéc Khu Boán

133,4

145,2

161,4

227,8

- Phuïc hoài töï nhieân töø ñaát ñaõ khai thaùc, chaùy röøng, nöông raãy cuõ…

D. haûi Trung Boä

18,0

32,2

75,2

157,6

Taây Nguyeân

7,1

25,0

45,6

59,2

- Troàng môùi röøng nhaèm muïc ñích nguyeân lieäu vaø caùc vaán ñeà veà moâi tröôøng.

Ñoâng Nam Boä

20,8

30,8

73,6

79,4

Ñ. baèng Baéc Boä

13,8

15,1

19,0

30,7

5.1.3 Quan heä röøng - moâi tröôøng

ÑB SCL

23,5

99,6

161,1

163,7

Naêm Vuøng Toaøn quoác

5.1.3.1 Khaùi quaùt veà röøng

(Nguoàn: FIPI, 1995)

Nhìn chung, röøng troàng ngaøy caøng phong phuù veà loaøi caây (trong ñoù, loaøi caây baûn ñòa ñaõ gia taêng ñaùng keå trong thôøi gian gaàn ñaây), ña daïng veà muïc ñích söû duïng vaø hieäu quaû söû duïng. Nhöõng ích lôïi töø röøng troàng mang laïi ñaõ coù taùc duïng thoâi thuùc caùc nhaø laâm nghieäp chuù yù hôn vaøo coâng taùc troàng röøng, phuïc hoài nguoàn taøi nguyeân röøng. Vì vaäy, röøng troàng ngaøy caøng gia taêng caû veà dieän tích laãn chaát löôïng. c. Nguyeân nhaân cuûa söï bieán ñoäng veà dieän tích röøng 89

Nguyeân taéc II trong tuyeân boá cuûa hoäi nghò Lieân Hôïp Quoác veà moâi tröôøng vaø con ngöôøi nhoùm hoïp taïi Stockholm töø ngaøy 05-16/06/1972 ñaõ neâu yù kieán nhö sau: “Taøi nguyeân thieân nhieân cuûa traùi ñaát bao goàm khoâng khí, thöïc vaät, ñoäng vaät vaø ñaëc bieät laø heä sinh thaùi thieân nhieân ñieån hình phaûi ñöôïc baûo veä an toaøn vì quyeàn lôïi cuûa caùc theá heä hoâm nay vaø töông lai thoâng qua coâng taùc quy hoaïch vaø quaûn lí thích hôïp”. Coù theå noùi, taøi nguyeân thieân nhieân raát coù giaù trò, laø nguoàn vaät chaát ñeå con ngöôøi coù theå söû duïng chuùng phuïc vuï cho caùc lôïi ích cuûa chính baûn thaân. Röøng cuõng laø moät loaïi taøi 90

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

nguyeân thieân nhieân nhöng noù laïi coù nhöõng ñaëc thuø rieâng. Do ñoù, ta haõy xem xeùt röøng ôû nhöõng khía caïnh sau:

maïc hoùa, ñieàu hoøa khí haäu, ñieàu tieát doøng chaûy, baûo veä muøa maøng vaø naêng suaát cuûa caây löông thöïc, thöïc phaåm…

Röøng laø nguoàn taøi nguyeân sinh vaät taùi taïo ñöôïc, coù khaû naêng cung caáp nhöõng laâm saûn caàn thieát cho ñôøi soáng cuûa con ngöôøi nhö: tinh daàu, daàu nhöïa, daàu beùo, nhöïa muû, löông thöïc, thöïc phaåm, chaát maøu, chaát beùo, thuoäc da, chaát chaùt, nhieàu loaïi döôïc lieäu quyù… Taát caû caùc tính naêng voán coù cuûa röøng ñaõ laøm cho röøng gaén boù maät thieát vôùi söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa moãi quoác gia.

- Röøng vaø ñaát ñai coù moái quan heää maät thieát vôùi nhau: Röøng tham gia vaøo söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa ñaát, taïo neân nhöõng bieán ñoåi to lôùn trong caùc quaù trình cuûa ñaát, ñaát laïi duy trì vaø baûo veä röøng. Trong sinh quyeån heä thoáng ñaát, röøng coù moái quan heää maät thieát vôùi nhau, ñaûm nhieäm chöùc naêng quan troïng cho söï soáng treân traùi ñaát (tieáp xuùc vôùi böùc xaï maët trôøi, chuyeån hoùa naêng löôïng thaønh sinh khoái, thöïc hieän chu trình tuaàn hoaøn cuûa nhieàu nguyeân toá hoùa hoïc nhö: oxy, phospho, canxi, …).

Neáu hieåu ñuùng baûn chaát thì röøng laø nôi taäp trung cuûa caû ñoäng - thöïc vaät vaø vi sinh vaät, laø moät boä phaän khoâng theå thieáu cuûa moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi, ñem laïi söï caân baèng sinh thaùi trong töï nhieân, haïn cheá caùc taùc haïi do sa maïc hoùa gaây ra, ñieàu hoøa khí haäu, ñieàu tieát thuûy cheá, baûo veä muøa maøng, naâng cao naêng suaát caây troàng… Heä sinh thaùi röøng ñöôïc bieåu hieän beân ngoaøi baèng nhöõng caûnh quan nhö laø nhöõng quaàn heä maø ñôn vò cô sôû cuûa noù laø caùc kieåu thaûm thöïc vaät; trong ñoù, laïi hình thaønh nhöõng xaõ hôïp. Neáu söï hình thaønh laø hoãn hôïp nhieàu loaøi, trong ñoù coù moät soá loaøi chieám öu theá thì ñöôïc goïi laø “öu hôïp”. 5.1.3.2 Vai troø cuûa röøng trong neàn kinh teá quoác daân a. Röøng laø moâi tröôøng soáng töï nhieân - Röøng hay caùc quaàn xaõ thöïc vaät treân beà maët traùi ñaát laø moät boä phaän soáng cuûa con ngöôøi, ñem laïi söï caân baèng sinh thaùi cho töï nhieân, haïn cheá caùc taùc haïi cuûa thieân tai: luõ luït, gioù baõo, ngaên chaën söï xoùi moøn treân ñaát doác, choáng laïi söï sa 91

- Ñaát röøng haàu nhö töï boùn phaân cho chính baûn thaân noù. Vì caønh rôi, laù ruïng cuûa röøng taïo thaønh muøn, nhöõng nguyeân toá dinh döôõng bò phaân huûy töø thöïc vaät ñöôïc caây röøng haáp thuï deã daøng hôn so vôùi caùc yeáu toá dinh döôõng khaùc trong ñaát. Döôùi taùn röøng thuaàn 5-6 tuoåi, löôïng caønh rôi laù ruïng trung bình haøng naêm khoaûng 5-10 taán/ha, chöùa khoaûng 80-90 kg nitô, 8 kg phospho, vaø 8 kg kali. - Röøng aåm nhieät ñôùi laø moät kho döï tröõ sinh khoái, trong ñoù coù tôùi 75% cacbon höõu cô vôùi moät khoái löôïng ñaïm thöïc vaät raát quan troïng. Tính tæ leä ñaïm trong sinh khoái röøng coù caû ôû ñoäng vaät vaø thöïc vaät thì tæ leä naøy chieám tôùi 60% chaát khoaùng ôû caây xanh vaø thöôøng tích tuï nhieàu trong laù, khi ruïng xuoáng muõn ra, traû laïi khoaùng cho ñaát. So vôùi röøng oân ñôùi thì caønh laù ruïng ôû röøng nhieät ñôùi cao gaáp 5 laàn, quaù trình phaân huûy cuõng xaûy ra nhanh choùng ñeå traû laïi chaát dinh döôõng cho thöïc vaät haáp thuï. 92

Du lòch sinh thaùi

Nhö vaäy, quaù trình sinh hoïc giöõa ñaát vaø röøng xaûy ra moät caùch lieân tuïc, baûo ñaûm ñoä phì cho ñaát, giöõ cho traïng thaùi röøng ñöôïc toàn taïi beàn vöõng hôn. Röøng giöõ cho ñaát ñai maøu môõ hôn, taïo ra naêng suaát sinh hoïc, vaø tuaàn hoaøn sinh hoïc trong caùc heä sinh thaùi, taïo ra söï caân baèng beàn vöõng trong caùc heää sinh thaùi neáu nhö khoâng coù söï can thieäp töø phía beân ngoaøi. Röøng nöôùc ta sinh tröôûng vaø phaùt trieån maïnh treân moät taàng ñaát maët khoâng daøy laém (chöøng 60 – 70 cm). Do ñoù, moät khi röøng ñaõ bò khai thaùc traéng thì haøng loaït caùc vaán ñeà veà moâi tröôøng cuõng xaûy ra: ñoä phì cuûa ñaát ñai bò giaûm roõ reät, söï xoùi moøn gia taêng, cuøng vôùi söï suy thoaùi veà moâi tröôøng cuõng xaûy ra maïnh meõ hôn. b. Röøng laø boä maùy quang hôïp coù khaû naêng ñieàu tieát khí haäu traùi ñaát Khí quyeån vaø vi sinh vaät treân haønh tinh coù lieân quan maät thieát vôùi nhau, laø moät theå thoáng nhaát do nhöõng thaønh phaàn caáu taïo neân noù. Khoa hoïc cuõng ñaõ chöùng minh raèng, thaønh phaàn cuûa caùc loaïi khí trong khí quyeån traùi ñaát luoân ôû traïng thaùi caân baèng, nhöng laø caân baèng ñoäng. Do vaäy, moät khi traïng thaùi naøy bò phaù vôõ thì haäu quaû xaûy ra seõ khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc. Haøng naêm, baèng quang hôïp, caây xanh ñaõ taïo ra khoaûng 1011 taán chaát höõu cô vaø thoaùt ra moät löôïng voâ cuøng lôùn oxi töï do töông ñöông nhö vaäy. 6CO2 + 6H2O

Dieäp luïc AÙnh saùng

C6H12O6 + 6O2 93

Du lòch sinh thaùi

Trong soá naøy, caây röøng ñaûm nhieäm chöùc naêng quan troïng trong vieäc toång hôïp neân oxy cung caáp cho khí quyeån. Theo moät nghieân cöùu cuûa Odum, cöù moãi ha röøng thì moãi naêm toång hôïp ñöôïc khoaûng 16 taán O2, röøng thoâng laø 30 taán/ha (ñoàng ruoäng töø 3-10 taán/ha). O2 thoaùt ra, ñöôïc gioù phaùt taùn treân moät khoâng gian roäng lôùn ñeå baûo ñaûm cho söï soáng ôû moïi nôi treân haønh tinh. Nhö vaäy, röøng laø taùc nhaân tham gia vaøo caùn caân caân baèng oxy trong khí quyeån. Moät thaønh phaàn cuõng khoâng keùm phaàn quan troïng trong khí quyeån ñoù laø CO2. Trong quaù trình trao ñoåi khí cuûa ñoäng - thöïc vaät thì CO2 ñöôïc thoaùt ra ngoaøi khí quyeån. Haøng naêm, moät löôïng lôùn khí CO2 ñöôïc thaûi vaøo khí quyeån, moät phaàn do hieän töôïng töï nhieân, phaàn coøn laïi laø do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, do nhöõng coâng trình kyõ ngheää, nhöõng phöông tieän giao thoâng vaän taûi... trong ñoù khoaûng 2/3 khoái löôïng CO2 ñöôïc ñaïi döông haáp thuï. Moät soá ao hoà, ñaàm laày, moû than buøn… cuõng laø nhöõng nôi haáp thuï hieäu quaû khí CO2, nhöng do dieän tích cuûa caùc vuøng haáp thuï naøy raát heïp, cho neân khaû naêng ñoàng hoùa CO2 ñaõ bò giôùi haïn. Maët khaùc, tuoåi thoï cuûa CO2 trong khí quyeån khaù daøi (töø 80-100 naêm), do ñoù phaàn CO2 coøn laïi seõ ñöôïc tích tuï trong baàu khí quyeån. Trong suoát 100 naêm, töø 1860 ñeán 1960 noàng ñoä CO2 trong khí quyeån chæ taêng theâm 10% (Mc. Donald, 1971), nhöng caøng veà sau thì nhòp ñoä gia taêng caøng lôùn. Do phoå cuûa phaân töû CO2 vaø moät soá khí khaùc coù nhöõng baêng haáp thuï nhieät cuûa caùc böùc xaï soùng daøi raát maïnh, cho neân khi noàng ñoä caùc khí naøy taêng leân, seõ gia taêng khaû naêng haáp thuï löôïng 94

Du lòch sinh thaùi

phaûn nhieät laøm cho nhieät ñoä khí quyeån taêng theo. Khí CO2 vaø nhöõng khí nhaø kính khaùc haáp thuï nhöõng tia aùnh saùng maët trôøi xuyeân qua khí quyeån vaø phaûn xaï vaøo baàu khoâng khí, (chæ coù tia töû ngoaïi bò haáp thuï bôûi taàng ozone), ban ñeâm khí nhaø kính ngaên chaën nhöõng tia hoàng ngoaïi phaûn xaï laïi töø traùi ñaát vaøo khoâng gian. Nhöõng böùc xaï nhieät naøy ñöôïc “nhoát laïi”, seõ laøm taêng daàn nhieät ñoä khí quyeån, ñoù laø “hieäu öùng nhaø kính”. Caây xanh vaø röøng coù khaû naêng haáp thuï vaø laøm giaûm löôïng CO2 trong khí quyeån, neân coù theå haïn cheá ñöôïc “hieäu öùng nhaø kính” vaø nhöõng haäu quaû sinh thaùi do vaán ñeà “hieäu öùng nhaø kính” gaây ra. Neáu caùc khu röøng nhieät ñôùi aåm coù dieän tích raát lôùn nhö röøng Amazone (Nam Myõ), ôû Indonesia (chaâu AÙ), röøng ôû Zaire (chaâu Phi) bò tieâu huûy, bò ñoát chaùy thì löôïng CO2 khoång loà thaûi vaøo khí quyeån seõ khoâng ñöôïc haáp thuï, tình hình seõ trôû neân toài teä hôn. Vì vaäy, moät khi caùc khu röøng bieán maát thì boä maùy haáp thuï CO2 – laù phoåi xanh cuûa haønh tinh chuùng ta cuõng khoâng coøn nöõa, löôïng CO2 seõ tích tuï nhieàu leân trong baàu khí quyeån laøm cho “hieäu öùng nhaø kính” trôû neân traàm troïng hôn. c. Röøng goùp phaàn ñieàu hoøa khí haäu Ñaõ töø laâu, ngöôøi ta nhaän thaáy khí haäu döôùi taùn röøng deã chòu hôn. ÔÛ röøng oân ñôùi muøa heø thì maùt meû, muøa ñoâng thì aám aùp hôn. Gaàn ñaây ôû caû röøng nhieät ñôùi, moät soá nhaø khoa hoïc ñaõ tieán haønh quan traéc, tuy chöa nhieàu, nhöng coù ñuû cô sôû ñeå keát luaän raèng röøng vaø nhöõng quaàn theå caây goã, nhaát laø röøng möa nhieät ñôùi, coù nhieàu caây goã, mang nhieàu lôùp caønh laù cuûa taùn röøng ñaõ coù taùc duïng ngaên chaën löôïng aùnh saùng maët trôøi töø treân cao xuoáng tôùi maët ñaát. 95

Du lòch sinh thaùi

Vaøo ban ngaøy thì löôïng aùnh saùng vaø nhieät naêng cuûa caùc tia böùc xaï maët trôøi ñaõ bò caønh laù cuûa caây röøng haáp thuï, coøn ban ñeâm thì hieän töôïng toûa nhieät laïi dieãn ra, chuû yeáu laø töø taùn laù cuûa caây taàng cao. Do ñoù, phaàn beân trong cuûa taùn röøng coù khí haäu deã chòu hôn, maùt meû hôn vaøo ban ngaøy vaø aám aùp hôn vaøo ban ñeâm. Nhö vaäy, aûnh höôûng cuûa caây goã trong röøng ñaõ taïo ra moät khoaûng khoâng gian döôùi röøng, moät vi khí haäu oån ñònh hôn so vôùi khí haäu beân ngoaøi. Choã quang troáng khoâng coù röøng, bieân ñoä bieán ñoäng veà nhieät ñoä cao vaø ñoä aåm töông ñoái nhoû hôn. Ñoái vôùi caùc luoàng ñoái löu khoâng khí, thì röøng khoâng coù taùc duïng ngaên caùch caùc luoàng töø phía treân xuoáng döôùi nhöng laïi gaây ra trôû löïc maïnh meõ ñoái vôùi caùc luoàng ñi theo höôùng ngang söôøn. Do ñoù, nhöõng caùnh röøng hay daõy röøng coù taùc duïng to lôùn trong vieäc ngaên chaën aûnh höôûng cuûa caùc luoàng gioù khoâ noùng nhö gioù Laøo, hay giaù reùt nhö gioù muøa Ñoâng Baéc ôû Vieät Nam, laøm cho khí haäu trôû neân ñieàu hoøa hôn, muøa noùng thì maùt meû hôn nhieàu, muøa laïnh thì aám aùp hôn, khoâng quaù aåm thaáp cuõng khoâng quaù khoâ haïn, taïo ra moät ñieàu kieän vi moâi tröôøng deã chòu cho con ngöôøi. Nhöõng vuøng tröôùc kia coù röøng caây cao lôùn, raäm raïp thì khí haäu maùt meû trong muøa noùng gay gaét vaø aám aùp trong muøa ñoâng giaù reùt. Sau khi röøng bò khai phaù, hoaëc khai hoang ñeå troàng troït, hoaëc vì caùc muïc ñích kinh teá khaùc… thì khí haäu baét ñaàu coù söï thay ñoåi roõ reät: naïn “sa maïc hoùa” böôùc ñaàu xaûy ra, thôøi tieát trôû neân gay gaét hôn (muøa naéng thì noùng raát khoù chòu, muøa ñoâng thì laïnh giaù), gioù baõo, luõ luït thöôøng xuyeân aäp ñeán, ñe doïa tôùi muøa maøng vaø tính maïng cuûa nhaân daân… Ñieàu naøy ñöôïc 96

Du lòch sinh thaùi

chöùng minh roõ ôû nhöõng vuøng Trung AÙ, Trung Phi vaø ngay caû ôû caùc tænh mieàn Trung Vieät Nam vaøo muøa möa haøng naêm. d. Röøng goùp phaàn ñieàu tieát cheá ñoä thuûy vaên Ñaõ töø laâu, nhaân daân ôû vuøng cao cho raèng, coøn röøng laø coøn nöôùc ñeå sinh hoaït vaø caøy caáy, maát röøng thì nguoàn nöôùc seõ caïn ñi trong muøa khoâ haïn, nhöng trong muøa möa thì nöôùc gaây ra luõ ôû thöôïng nguoàn vaø ngaäp luït ôû vuøng haï du ñoàng baèng. Nhieàu nhaø khoa hoïc, gaàn ñaây ñaõ tieán haønh quan saùt trong caùc traïm quan traéc vaø ño ñeám ngay caû treân caùc caùnh röøng oân ñôùi cuõng nhö ôû caùc caùnh röøng nhieät ñôùi ñeå tính toaùn vaø ñi ñeán nhöõng keát luaän sau: ƒ Caùc caây goã vaø baát kyø moät chöôùng ngaïi vaät naøo ñeàu coù theå ngaên giöõ laïi moät phaàn nöôùc möa. Löôïng möa rôi xuoáng maët ñaát bò giaûm ñi moät phaàn tuøy thuoäc vaøo kích thöôùc, caùch saép xeáp cuûa laù caây, caønh caây, kích thöôùc cuûa thaân caây. Tæ leä nöôùc möa loït qua caùc taùn laù so vôùi tæ leä nöôùc möa chaûy xuoáng doïc thaân caây ñaõ bieán ñoåi tuøy theo cöôøng ñoä möa maïnh hay yeáu. Khi möa raát nhoû thì ñaõ coù tôùi 50% löôïng nöôùc möa loït qua taùn caây, khi möa to thì coù 60% loït qua taùn caây vaø khoaûng 10% chaûy theo thaân caây; ñoù laø ôû trong tröôøng hôïp röøng oân ñôùi thuaàn chæ coù moät taàng caây goã lôùn, coøn ôû vuøng röøng möa nhieät ñôùi khoâng thuaàn, taùn coù nhieàu lôùp kín, raäm theo quan traéc, tính toaùn thì coù tôùi 21% löôïng nöôùc möa boác hôi trôû laïi töø taùn caây vaø chæ coù 33% rôi qua taùn röøng xuoáng ñaát, coøn laïi 46% chaûy doïc theo thaân caây; trong ñoù laïi coù 9% bò voû caây haáp thuï. 97

Du lòch sinh thaùi

Nhö vaäy, löôïng nöôùc möa rôi xuoáng maët ñaát ôû röøng nhieät ñôùi ít hôn töø 10-20% so vôùi röøng oân ñôùi. ƒ Löôïng möa rôi qua taùn laù ñeán maët ñaát röøng, moät phaàn chaûy troâi treân maët ñaát, coøn moät phaàn thì ngaám xuoáng saâu, qua caùc lôùp thaûm muïc goàm caùc caønh khoâ, caùc laù röøng vaø lôùp muøn thoâ taïo thaønh moät lôùp xoáp nhö giaáy thaám. Do ñoù, nöôùc ngaàm ræ ra daàn daàn vaø lieân tuïc chaûy vaøo caùc doøng soâng, ngay caû trong muøa möa taäp trung, coù nhieàu traän möa lôùn, keùo daøi trong nhieàu ngaøy, ñaát no nöôùc, ñòa hình doác cao vaø daøi thì khoái löôïng nöôùc coù theáå lôùn hôn möïc nöôùc bình thöôøng vaø coù theå daâng leân cao, nhöng cuõng coù theáå daâng leân töø töø, chöù khoâng daâng leân ñoät ngoät. Roõ raøng, thaûm thöïc vaät ñaõ coù taùc duïng ñieàu tieát möïc nöôùc treân khe suoái, soâng ngoøi. Khi nghieân cöùu veà nguoàn nöôùc ræ ra, ngöôøi ta coù keát luaän ñaây laø nguoàn nöôùc luoân luoân trong, khoâng mang theo nhöõng chaát höõu cô ñoâng ñaëc ñeå trôû thaønh doøng nöôùc ñuïc. Nhieàu nhaø sinh thaùi hoïc ñaõ nhaän xeùt raèng: doøng nöôùc trong, ræ ra ôû ñaàu nguoàn laø daáu hieäu cuûa traïng thaùi caân baèng sinh thaùi giöõa ñieàu kieän laäp ñòa (khí haäu, ñaát ñai) vôùi quaàn xaõ thöïc vaät trong moät heä sinh thaùi röøng. Khi lôùp phuû caây coái bò phaù huûy thì löôïng nöôùc rôi xuoáng tôùi maët ñaát troáng seõ laø 100% löôïng möa rôi xuoáng raát nhanh neân khoâng kòp thaám xuoáng ñeán caùc taàng ñaát saâu hôn. Vì vaäy, neáu löôïng möa truùt xuoáng treân ñaát doác thì seõ phaùt sinh doøng chaûy, cuoán theo caùc chaát höõu cô cuûa lôùp muøn vaø lôùp ñaát maët tôi xoáp vaø trôû thaønh doøng nöôùc ñuïc. Khi ñaát ñaõ no nöôùc, thì caû löôïng nöôùc rôi xuoáng ñeàu phaùt sinh nhanh doøng chaûy treân maët ñaát vaø nhanh choùng truùt vaøo caùc khe suoái, soâng ngoøi ñeå 98

Du lòch sinh thaùi

trôû thaønh côn luõ vaø gaây ra ngaäp luït ôû vuøng thaáp vaø ñoàng baèng. Traùi laïi, trong muøa khoâ caïn, treân ñaát coù röøng, nöôùc ôû trong ñaát, ñaù ñöôïc huùt mao daãn leân ñeán maët ñaát, ñeå cung caáp nöôùc cho thöïc vaät vaø moät phaàn boác hôi vaøo khoâng khí. Neáu muøa khoâ keùo daøi, nhieät ñoä khoâng khí boác hôi caøng maïnh thì möïc nöôùc ngaàm xuoáng daàn, nguoàn nöôùc ræ daàn laøm cho khe suoái khoâ caïn, möïc nöôùc soâng suoái xuoáng thaáp, muoán coù nöôùc phaûi ñaøo gieáng thaät saâu. ÔÛ Taây Nguyeân coù khi phaûi ñaøo töø 70- 80 m môùi coù nöôùc, hoaëc ñi thaät xa ñeán caùc soâng ngoøi ñeå laáy nöôùc uoáng. Moät haäu quaû khaùc laø naïn xoùi moøn ñeå laïi maët ñaát xöông xaåu, trô soûi ñaù, treân ñoù khoâng nhöõng khoâng troàng troït ñöôïc caây löông thöïc, thöïc phaåm, caây coâng nghieäp maø caû caây röøng cuõng khoâng coù ñieàu kieän phaùt trieån ñöôïc. e. Röøng baûo veä noâng nghieäp Vuøng duyeân haûi phía Baéc nöôùc ta thöôøng chòu aûnh höôûng bôûi gioù maïnh cuûa haûi döông hoaëc ñoái vôùi vuøng khí haäu muøa heø nhö khí haäu Ñòa Trung Haûi hoaëc ñoái vôùi vuøng khí haäu luïc ñòa ít möa, ngöôøi ta thöôøng aùp duïng phöông caùch troàng röøng chaén gioù phoøng hoä ñeå taêng naêng suaát thu hoaïch cho caây troàng. Ngoaøi ra, do röøng coù khaû naêng caûn ñöôïc cöôøng söùc gioù, neân noù haïn cheá söï xoùi moøn maët ñaát do gioù, giöõ ñöôïc nhieät ñoä cho taàng maët vaø lôùp khí quyeån saùt beà maët. Röøng coøn goùp phaàn vaøo vieäc laøm giaûm söï thaát thoaùt aåm ñoä vaø thoaùt hôi nöôùc cuûa caây. Vì vaäy, hieäu quaû cuûa caùc daõy röøng phoøng hoä ñoái vôùi muøa maøng thì khaù roõ reät. ÔÛ caùc nöôùc chaâu AÂu, qua nhieàu naêm quan traéc, ngöôøi ta ñaõ tính toaùn ñöôïc raèng: khoai taây vaø rau cuû taêng 6% ôû Na Uy vaø Thuïy Ñieån; ngoâ taêng 19%, taùo taêng 10-45% ôû Haø Lan; nguõ coác taêng 15% vaø moät soá rau ñaäu 99

Du lòch sinh thaùi

taêng töø 200-300% ôû Ñoâng Ñöùùc. Ñaëc bieät, ôû Lieân Xoâ (cuõ), caùc daõy röøng coøn naâng cao chaát löôïng muøa maøng, laøm taêng thaønh phaàn protit ôû luùa mì leân 14,3%, troïng löôïng haït luùa cuõng taêng leân. Hieäu quaû cuûa caùc daõy röøng choáng xoùi moøn ôû vuøng cao cuõng raát roõ raøng: luùa mì muøa ñoâng taêng 30%, cuû caûi ñöôøng taêng 9%, coû cho gia suùc taêng 20% (N. P. Anuchin, 1978). ÔÛ Vieät Nam, nhöõng daõy röøng phi lao ôû huyeän Lí Nhaân (Nam Haø) baûo veä ñoàng ruoäng, choáng gioù muøa Ñoâng Baéc giaù reùt, gioù Taây Nam khoâ noùng vaø laøm taêng naêng suaát luùa töø 10-15%. Ngoaøi ra, röøng coøn coù moät soá taùc duïng nhö ngaên caûn aûnh höôûng cuûa caùc chaát phoùng xaï, giaûm tieáng oàn, giaûm oâ nhieãm khoâng khí, cuõng nhö maøu xanh cuûa caây röøng cuøng vôùi caûnh quan röøng keát hôïp vôùi caùc yeáu toá sinh hoïc seõ taïo ra moät ñieàu kieän DLST haáp daãn, ñem laïi söï thanh thaûn cho taâm sinh lí sau nhöõng giôø laøm vieäc caêng thaúng… 5.1.4 Nhöõng hieåm hoïa veà moâi tröôøng do naïn phaù röøng 5.1.4.1 Thoaùi hoùa ñaát Khi con ngöôøi baét ñaàu taán coâng moät caùch coù quy moâ vaøo caùc khu röøng thì chæ moät thôøi gian ngaén sau ñoù ñaát ñai ñaõ bò xoùi moøn vaø xuoáng caáp traàm troïng, lôùp ñaát maøu môõ bò cuoán troâi ñi ngay sau muøa möa. Keá ñoù, ngöôøi ta baét ñaàu gia taêng lieàu löôïng boùn phaân moät caùch tuøy tieän. Kieåu khai thaùc naøy ñaõ laøm gia taêng toác ñoä xoùi moøn, giaûm khaû naêng giöõ nöôùc vaø gia taêng tình traïng hoang hoùa ñaát ñai.

100

Du lòch sinh thaùi

Nhöõng cuoäc di chuyeån daân cö khoâng coù keá hoaïch vaø naèm ngoaøi söï kieåm soaùt cuõng ñaõ phaù hoaïi haøng trieäu ha röøng nguyeân sinh, röøng giaø… vaø ñaõ gaây ra söï troïc hoùa treân nhöõng vuøng dieän tích ñaát röøng. Trong khai thaùc röøng, ngöôøi ta chuù troïng ñeán saûn phaåm goã hôn laø caùch söû duïng ñaát ñai vaø taøi nguyeân. Caây goã döôùi maét nhaø laâm nghieäp laø nhöõng “loùng goã” thöông maïi, coøn ñoái vôùi ngöôøi canh taùc nöông raãy thì noù chæ laø nguyeân lieäu ñeå ñoát laáy tro laøm phaân boùn cho ñaát, laøm cuûi, laøm nhaø ôû… vì vaäy, hoï khoâng sôï toán keùm gì caû, cöù töï do chaët phaù röøng. Löûa röøng ñoái vôùi nhaø laâm nghieäp laø keû thuø cuûa röøng, nhöng ñoái vôùi nhaø noâng nghieäp thì noù laø moät “coâng cuï” höõu hieäu ñeå khai hoang, laáy ñaát troàng vaø laáy tro boùn cho ñaát. Haäu quaû laâu daøi cho caùc vaán ñeà treân thaät laø khuûng khieáp, soá lieäu cuûa chuùng toâi (Leâ Huy Baù, 1995) ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng dieän tích ñaát röøng bò laterite hoùa ôû mieàn Ñoâng Nam Boä hieän nay ñaõ leân tôùi 15%. Söï taøn phaù röøng caøng lan roäng vaø gia taêng, ñaõ bieán röøng töø moät heä sinh thaùi töï nhieân thaønh moät heä sinh thaùi nhaân taïo vaø thöông maïi, phuïc vuï cho muïc ñích lôïi töùc vaø caùc nhu caàu löông thöïc cô baûn cuûa con ngöôøi. Vì vaäy, phaù röøng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây ra söï thoaùi hoùa vaø xuoáng caáp ñaát ñai nhanh nhaát. 5.1.4.2 Phaù huûy thaûm thöïc vaät röøng Caùc vaán ñeà veà röøng lieân quan ñeán vieäc söû duïng thaûm thöïc vaät röøng khoâng theå chæ ñöôïc phaân tích moät caùch ñôn giaûn veà hai maët: khai thaùc röøng vaø troàng röøng. Quaù trình khai thaùc röøng hay troàng laïi röøng thuoäc veà saùch löôïc chung cuûa vuøng. Xeùt veà maët “moâi sinh” thì caàn thieát phaûi caân nhaéc 101

Du lòch sinh thaùi

laø neân laøm gì vaø laøm nhö theá naøo, ñoù laø nhöõng vaán ñeà chuû yeáu do caùc nhaø laâm nghieäp quyeát ñònh. Röøng vaø khí haäu coù quan heä maät thieát vôùi nhau. Röøng laø moät trong nhöõng yeáu toá quyeát ñònh leân chaát löôïng cuûa moâi tröôøng; “khoâng khí oâ nhieãm chöùa haøm löôïng laø 0,1 mg SO2/m3 seõ ñöôïc thanh loïc hoaøn toaøn khi baêng qua moät khu röøng chæ khoaûng 1 ha” (M. Ragon, 1971; Les erreurs monumentales). Theá nhöng, söï khai thaùc traéng dieän tích röøng raát lôùn ñaõ laøm giaûm khaû naêng treân. Söï taùi sinh cuûa röøng cuõng nhö nguoàn taøi nguyeân di truyeàn cuûa noù cuõng bò aûnh höôûng. Nhöõng caây coøn soùt laïi thì ña soá laø keùm veà chaát löôïng vaø keùm giaù trò. Do ñoù, chaát löôïng sinh hoïc cuûa röøng ñaõ bò suy bieán moät caùch traàm troïng. 5.1.4.3 Suy thoaùi taøi nguyeân röøng Suy thoaùi veà chaát löôïng thöông maïi: do chaët phaù röøng laáy goã ñeå xaây döïng vaø khai thaùc caùc saûn phaåm laâm nghieäp khaùc neân chaát löôïng goã thöông maïi ñaõ bò suy giaûm nghieâm troïng, thaäm chí moät soá loaøi haàu nhö ñaõ bieán maát (sao, caåm lai, baèng laêng, caêm xe…). Suy thoaùi naëng neà veà soá löôïng: do aùp löïc cuûa söï gia taêng daân soá cho neân ôû nhieàu nôi goã ñaõ bò laïm duïng quaù möùc, ñöa ñeán tình traïng caây goã bò tieâu dieät hoaøn toaøn. Chaùy röøng, trong nhöõng naêm gaàn ñaây maëc duø coù giaûm phaàn naøo, nhöng caùc thieät haïi do noù gaây ra ñoái vôùi taøi nguyeân röøng cuõng khoâng nhoû. 5.1.4.4 Gia taêng taùc haïi do hieäu öùng nhaø kính (green house effects)

102

Du lòch sinh thaùi

Hieäu öùng nhaø kính ñöôïc xem laø quy luaät cuûa töï nhieân ñeå duy trì ñoä aám cuûa traùi ñaát. Neáu khoâng coù noù thì nhieät ñoä cuûa traùi ñaát seõ laïnh giaù (-80C), baêng haø seõ phuû ñaày beà maët luïc ñòa, gioáng nhö thôøi kyø “Baêng haø Ñeä Töù” ñaõ töøng xaûy ra trong lòch söû cuûa nhaân loaïi. Theá nhöng, trong voøng 30 naêm trôû laïi ñaây caùc khí gaây hieäu öùng nhaø kính ñaõ gia taêng ñeán choùng maët (gaáp ba laàn); töø ñoù, nhieät ñoä cuûa traùi ñaát ñaõ khoâng ngöøng taêng leân. Vieäc gia taêng caùc khí gaây hieäu öùng nhaø kính tröôùc heát laø do söï ñoùng goùp cuûa ngaønh naêng löôïng. Chaúng haïn nhö: ƒ 80% khí CO2 toûa ra do vieäc ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch, coøn laïi laø taøn dö cuûa söï phaù röøng vaø caùc hoaït ñoäng khaùc. (Veà vai troø cuûa moät soá khí gaây hieäu öùng ñieån hình nhö sau, trong ñoù: CO2

: Ñoùng goùp 50%

CH4

: Ñoùng goùp 13%

CFC-11 : Ñoùng goùp 5%

Du lòch sinh thaùi

Cuõng caàn nhaán maïnh raèng haäu quaû cuûa vieäc gia taêng caùc khí nhaø kính laø do söï taøn phaù röøng. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, thöïc vaät coù khaû naêng haáp thuï tröïc tieáp naêng löôïng cuûa caùc dao ñoäng ñieän töø. Nhôø naêng löôïng naøy, chuùng coù theáå chuyeån hoùa caùc chaát voâ cô ñaëc bieät laø nöôùc vaø CO2 thaønh caùc chaát höõu cô. Noùi chung, vai troø cuûa thöïc vaät voâ cuøng to lôùn trong vieäc haáp thuï CO2 vaø thaûi oxy trong töï nhieân ñeå duy trì caùn caân CO2/O2,baûo ñaûm cho söï sinh toàn vaø phaùt trieån cuûa theá giôùi ñoäng - thöïc vaät treân traùi ñaát. Theá nhöng, con ngöôøi khoâng ngöøng taøn phaù röøng, laøm cho khaû naêng haáp thuï khí CO2 bò giaûm. Do ñoù, noàng ñoä CO2 trong khí quyeån gia taêng lieân tuïc trong thôøi gian qua. Ngoaøi ra, maát röøng coøn gaây ra moät soá vaán ñeà khaùc cho moâi tröôøng sinh thaùi: laøm giaûm tính ña daïng sinh hoïc, dòch chuyeån taâm möa, laøm giaûm giaù trò myõ quan cho vaán ñeà du lòch xanh… 5.1.4.5 Laøm giaûm ñoä aåm ñaát vaø maïch nöôùc ngaàm tuït saâu xuoáng

CFC-12 : Ñoùng goùp 12% N2O

: Ñoùng goùp 5%

O3

: Ñoùng goùp 7%

Coøn laïi khoaûng 8% laø hôi nöôùc vaø caùc khí khaùc). ƒ 35% khí CH4 toûa ra coù theáå quy veà naêng löôïng (20% töø vieäc ñoát sinh khoái, 15% töø vieäc khai thaùc khí thieân nhieân). Haøng naêm, con ngöôøi ñaõ thaûi vaøo khí quyeån 550 trieäu taán CH4. ƒ Khoaûng 50% khí NO coù lieân quan ñeán vieäc söû duïng nhieân lieäu hoùa thaïch. 103

Maát thaûm phuû röøng keùo theo löôïng nöôùc thaám vaøo loøng ñaát bò giaûm suùt nghieâm troïng, löôïng boác hôi nöôùc vöôït quaù nhieàu laàn so vôùi söï thaám nöôùc. Maïch nöôùc ngaàm tuït xuoáng (coù nôi ñeán 20m nhö tröôøng hôïp ôû Ñaék Laék). Haäu quaû laø muøa khoâ trôû neân khoác lieät hôn, baèng chöùng laø ôû Ñaéc Laéc, haøng traêm hecta caø pheâ môùi troàng ñaõ bò chaùy truïi trong thaäp nieân 90 do haäu quaû cuûa vieäc phaù röøng. Theâm vaøo ñoù, khi môùi khai hoang, nhaø nhaø ñaøo gieáng, ngöôøi ngöôøi ñaøo gieáng daãn tôùi

104

Du lòch sinh thaùi

maïch nöôùc ngaàm caøng tuït xuoáng saâu hôn, caøng gaây ra haäu quaû naëng neà hôn. 5.1.4.6 Gaây ra naïn luõ queùt Nhöõng naêm gaàn ñaây, nhaát laø naêm 1998 vaø 1999 vöøa qua coù haøng chuïc côn luõ queùt xaûy ra ôû caû mieàn Baéc, mieàn Trung, mieàn Ñoâng Nam Boä vaø Taây nguyeân Vieät Nam cuõng laø do söï maát röøng ñaàu nguoàn gaây neân. Luõ luït vaø xoùi moøn laø hai yeáu toá coù quan heä nhaân quaû: luõ luït laøm gia taêng cöôøng ñoä xoùi moøn, vaät lieäu bò xoùi moøn laïi boài caïn loøng soâng, laøm cho luõ luït caøng trôû neân nghieâm troïng hôn. 5.1.4.7 Laøm cho khí haäu baát thöôøng Keát hôïp vôùi Elnino vaø Lanina, maát röøng ñaõ taïo ra bieân ñoä nhieät lôùn, aûnh höôûng nghieâm troïng tôùi thôøi tieát vaø khí haäu. Theo tính toaùn cuûa chuùng toâi (Leâ Huy Baù vaø ctv), nhöõng vuøng ñaát bò maát röøng coù bieân ñoä nhieät cao hôn nhöõng nôi coù röøng töø 3-40C. Löôïng möa haøng naêm cuõng coù chieàu höôùng giaûm töø 200-250 mm so vôùi ñoái chöùng. Beân caïnh ñoù, nhöõng côn baõo thöôøng xuyeân xaûy ra ôû nhöõng vuøng maát röøng, thaäm chí ngay caû nhöõng vuøng thung luõng. Nhö vaäy, röøng laø guoàng maùy ñieàu hoøa sinh caûnh vaø sinh thaùi. Vaø cuõng chính ñieàu naøy, trong nghieân cöùu veà DLST neáu khoâng quan taâm tôùi yeáu toá röøng thì laø moät thieáu soùt nghieâm troïng. 5.2 ÑA DAÏNG SINH HOÏC TRONG SINH THAÙI HOÏC Do ñoái töôïng nghieân cöùu laø sinh thaùi hoïc phuïc vuï cho DLST neân nhöõng vaán ñeà chuùng toâi ñöa ra ñaây cuõng khoâng thoaùt khoûi phaïm vi treân. Ña daïng sinh hoïc laø moät trong nhöõng ñieàu kieän caàn cho phaùt trieån DLST. 105

Du lòch sinh thaùi

5.2.1 Ña daïng sinh hoïc Ña daïng sinh hoïc laø moät khaùi nieäm noùi leân söï ña daïng vaø phong phuù veà nguoàn gen, loaøi sinh vaät trong heä sinh thaùi vaø trong töï nhieân. Trong moät heä sinh thaùi moâi tröôøng, soá löôïng caùc gioáng vaø caùc loaøi caøng nhieàu, töùc laø caùc heä gen caøng nhieàu. Moät heä sinh thaùi naøo ñoù daãu soá löôïng caù theå raát ñoâng nhöng nguoàn gen ít thì ña daïng sinh hoïc raát thaáp. Ví duï ôû moät vuøng ñaát khoâ caèn, coù haøng vaïn haøng trieäu con kieán, nhöng ít loaïi coân truøng, caây coû thì ta noùi raèng ña daïng sinh hoïc ngheøo naøn. Ngöôïc laïi, moät moâi tröôøng coù ñoâng caù theå sinh vaät soáng; nhieàu ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät khaùc nhau thì ta noùi ña daïng sinh hoïc raát phong phuù. Vuøng sinh thaùi cöûa soâng laø moät ví duï (coù thöïc vaät treân caïn, döôùi nöôùc, nöûa treân caïn, nöûa döôùi nöôùc, thöïc vaät chòu maën, thöïc vaät nöôùc lôï, nöôùc ngoït…). Ñoäng vaät cuõng vaäy, toâm caù raát nhieàu chuûng loaïi, vi sinh vaät cuõng theá, ta coù theå noùi nôi ñaây ña daïng sinh hoïc phong phuù. Tuy nhieân, vuøng ñaát ñoài soûi ñaù, bò laterit hoùa, caây coái khoâng moïc noåi thì sinh vaät cuõng trôû neân hieám hoi. Vaäy ña daïng sinh hoïc ôû ñaây laø raát ngheøo naøn. Ta cuõng coù theå hieåu ña daïng sinh hoïc ñöôïc bieåu hieän qua söï phong phuù veà soá löôïng nhöõng nguoàn soáng treân haønh tinh bao goàm toaøn boä caû caây vaø con, chuùng ña daïng vaø thay ñoåi veà muoân loaøi, cuõng nhö söï phong phuù veà heä sinh thaùi maø sinh vaät soáng trong ñoù. Muïc tieâu chung laø chuùng ta laø phaûi baûo toàn tính ña daïng sinh hoïc treân toaøn caàu trong khuoân khoå cuûa söï phaùt trieån beàn 106

Du lòch sinh thaùi

vöõng. Trong töông lai, nhöõng caây troàng, vaät nuoâi seõ ñöôïc laáy töø nhöõng loaøi hoang daïi hieän coù, moãi loaøi naøy coù ñaëc thuø vaø giaù trò rieâng töông öùng vôùi nhöõng loaøi ñaõ ñöôïc thuaàn döôõng. Chuùng coù nguoàn gen caàn thieát cho pheùp phaùt trieån thoâng qua phöông phaùp nhaân taïo, nhöõng gioáng môùi coù kieåu hình ñaëc bieät, vaø coù khaû naêng thích nghi, khaùng beänh tröôùc nhöõng thay ñoåi cuûa moâi tröôøng. DLST laø moät trong nhöõng coâng cuï ñaéc löïc nhaèm baûo veä caùc nguoàn gen quyù hieám naøy. Hieän nay, coù nhieàu loaøi hoang daïi ñöôïc thuaàn döôõng duøng vaøo muïc ñích löông thöïc, döôïc lieäu, goã, sôïi, nhieân lieäu vaø coù nhieàu tính naêng söû duïng khaùc ñaùp öùng cho nhieàu nhu caàu khaùc nhau. Tuy nhieân, vieäc gia taêng saûn xuaát vaø khai thaùc caùc daïng taøi nguyeân ñaõ vaø ñang ñe doïa nghieâm troïng ñeán tình traïng ña daïng sinh hoïc. Caàn phaûi coù bieän phaùp baûo veä, trong ñoù “keá hoaïch haønh ñoäng veà ña daïng sinh hoïc” cuûa Vieät Nam laø moät ñieån hình veà chieán löôïc quoác gia ñeå tìm lôøi giaûi chung cho nhöõng thaùch thöùc ñang ñaët ra tröôùc maét. Sinh vaät phaân boá roäng khaép treân toaøn theá giôùi; phaân boá thöa thôùt ôû hai cöïc vaø coù khuynh höôùng taêng leân khi caøng gaàn veà phía xích ñaïo. Soá löôïng cuûa chuùng ñaït ñieåm ñænh ôû vuøng nhieät ñôùi, ôû bieån vaø ôû caùc baõi ngaàm san hoâ trong caùc vuøng bieån nhieät ñôùi naøy. Moãi thaønh vieân cuûa moãi loaøi sinh vaät laø moät caù theå vaø moãi caù theå naøy ñeàu coù khaû naêng thöïc hieän chöùc naêng sinh lí cô baûn cuûa mình. Söï tieán hoùa cuûa sinh vaät laø moät trong nhöõng bieåu hieän veà söï thích nghi cuûa sinh vaät ñoù vôùi moâi tröôøng soáng. Nhöõng sinh vaät phaùt trieån trong nhöõng ñieàu kieän moâi tröôøng khaùc nhau vaø caàn thieát phaûi 107

Du lòch sinh thaùi

thích nghi ñeå ñaùp öùng vôùi söï thay ñoåi cuûa moâi tröôøng (ñaëc bieät laø söï thay ñoåi veà nhieät ñoä). Vì vaäy, traûi qua haøng trieäu naêm, moät soá loaøi ñaõ bò bieán maát, chæ coøn moät soá loaøi sinh soâi naûy nôû. Chính söï ñieàu chænh ñeå thích nghi naøy ñaõ taïo ra söï ñoät bieán; ví duï: nhö moät soá bieán ñoåi trong caáu truùc gen di truyeàn cuûa chuùng. Töø thôøi sô khai cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi, toå tieân cuûa chuùng ta ñaõ nhaän thaáy ñöôïc giaù trò cuûa töøng loaøi vaø söï phong phuù cuûa noù, ñoàng thôøi cuõng caûm nhaän ñöôïc söï gia taêng daân soá neân ñaõ nhaân gioáng raát nhieàu loaøi. Chính ñieàu naøy ñaõ laøm gia taêng khaû naêng toàn taïi vaø phaïm vi phaân boá cuûa sinh vaät. Noù khoâng nhöõng taêng söï ña daïng giöõa caùc sinh vaät vôùi nhau maø töï trong baûn thaân caùc sinh vaät cuõng ñaõ phong phuù hôn. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi ñaõ laøm thay ñoåi moät caùch coù caân nhaéc caùc gen ñeå boå khuyeát cho caùc thöïc vaät vaø ñoäng vaät maø hoï thaáy höõu ích. Ñaây laø moät trong nhöõng caên nguyeân ñeå thuùc ñaåy söï ña daïng sinh hoïc. 5.2.2 Vai troø cuûa sinh vaät ñoái vôùi söï soáng treân traùi ñaát Söï maát ñi tính ña daïng sinh hoïc laø moät vaán ñeà thuoäc khoa hoïc ñaïo ñöùc, thaåm myõ, chính trò vaø kinh teá. Noù aûnh höôûng raát maïnh meõ ñeán töông lai cuûa nhaân loaïi. Thöïc vaät vaø ñoäng vaät laø neàn taûng khoâng theå thieáu cho caùc loaïi döôïc phaåm, caùc chuûng noâng saûn thöïc phaåm vaø caùc saûn phaåm coâng nghieäp. Khi caùc quaàn theå sinh vaät bò bieán maát, con ngöôøi seõ chòu moät moái ñe doïa khaùc, ñoù laø söï suy yeáu khaû naêng tieán hoùa vaø thích nghi vôùi moät theá giôùi ñang bieán ñoäng. Khi söï toån thaát loaøi 108

Du lòch sinh thaùi

leân cao nhaát (aùp löïc treân traùi ñaát lôùn nhaát) thì khaû naêng thích nghi cuûa caùc quaàn theå cuõng bieán maát. Ñoàng thôøi caùc heä sinh thaùi seõ maát ñi nhieàu chöùc naêng hoã trôï cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Noùi ñeán vai troø cuûa sinh vaät ñoái vôùi söï soáng treân traùi ñaát thì khoâng theå khoâng noùi ñeán vai troø cuûa röøng. Ñoái vôùi moâi tröôøng ñaát, thöïc vaät cuûa röøng (xaùc, baõ thöïc vaät cheát) laø nguoàn cung caáp chaát muøn laøm taêng löôïng höõu cô cho ñaát, giuùp cho ñaát coù ñoä phì nhieâu, maøu môõ cao. Caùc loaøi ñoäng vaät soáng trong ñaát ñaøo loã hang vaø laáy xaùc baõ caây muïc laøm thöùc aên ñeå roài baøi tieát ra chaát thaûi chöùa nhieàu höõu cô, ñaëc bieät laø canxi. Ngoaøi ra, röøng coøn coù taùc duïng choáng xoùi moøn ñaát. Thöïc teá cho thaáy ôû moät soá nôi do khai thaùc röøng böøa baõi ñaõ laøm cho ñaát bò xoùi moøn trô soûi ñaù, maát tính naêng saûn xuaát. Ñoái vôùi moâi tröôøng nöôùc, röøng ñaàu nguoàn coù vai troø raát lôùn, noù haïn cheá toác ñoä cuûa nöôùc do nhöõng traän möa lôùn gaây ra, laøm giaûm nguy cô luõ luït ôû vuøng haï löu. Maët khaùc, do coù söï caûn trôû cuûa caây coái trong röøng maø nöôùc möa coù thôøi gian ngaám saâu xuoáng ñaát, laø moät nguoàn caáp quí giaù cho nöôùc ngaàm. Röøng coøn coù taùc duïng lôùn trong vieäc ñieàu hoøa löôïng nöôùc boác hôi. Ñoái vôùi moâi tröôøng khoâng khí, do söï quang hôïp cuûa caây xanh, röøng cung caáp moät löôïng oxy lôùn cho nhu caàu hoâ haáp cuûa con ngöôøi, loaïi bôùt khí cacbonic ra khoûi baàu khí quyeån, laøm cho moâi tröôøng trong saïch hôn, ñieàu hoøa khí haäu. Vì theá, coù theå noùi röøng laø “laù phoåi xanh” cuûa haønh tinh chuùng ta.

109

Du lòch sinh thaùi

Toùm laïi, röøng vaø ña daïng sinh hoïc laø yeáu toá raát caàn ñeå phaùt trieån loaïi hình du lich sinh thaùi. Vì vaäy, baûo toàn taøi nguyeân röøng vaø baûo toàn ña daïng sinh hoïc seõ giuùp cho hoaït ñoäng cuûa DLST coù ñieàu kieän ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån.

Chöông V 1. Heä sinh thaùi röøng laø gì? 2. Haõy neâu moät soá neùt veà dieãn bieán cuûa heä sinh thaùi röøng gaén vôùi lòch söû phaùt trieån cuûa loaøi ngöôøi? 3. Ñieàu kieän hình thaønh vaø phaùt trieån röøng? 4. Söï phaân boá cuûa taøi nguyeân röøng treân Theá giôùi qua caùc thôøi kyø? Nguyeân nhaân? 5. Söï phaân boá cuûa taøi nguyeân röøng ôû Vieät Nam qua caùc thôøi kyø phaùt trieån? Nguyeân nhaân? 6. Moái quan heä giöõa moâi tröôøng sinh thaùi vaø röøng ôû nöôùc ta? 7. Neâu nhöõng hieåu bieát cuûa anh (chò) veà röøng? Vai troø cuûa röøng trong neàn kinh teá quoác daân? 8. Naïn phaù röøng coù theå gaây ra nhöõng hieåm hoïa gì cho moâi tröôøng? Ví duï cuï theå ôû Vieät Nam? 9. Ña daïng sinh hoïc laø gì? Coâng cuï ñöôïc xem laø ñaéc löïc nhaèm baûo veä caùc nguoàn gen quyù hieám? 10. Neâu vaø phaân tích vai troø cuûa sinh vaät ñoái vôùi söï soáng treân traùi ñaát?

110

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Chöông 6

ÑAÏI CÖÔNG VEÀ DU LÒCH SINH THAÙI

PHAÀN 2

SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC PHUÏC VUÏ DU LÒCH SINH THAÙI

6.1 DU LÒCH SINH THAÙI Ngaøy nay, xu höôùng chung cuûa toaøn theá giôùi coi du lòch noùi chung, DLST noùi rieâng nhö laø nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân quyù giaù. DLST ñaõ vaø ñang treân ñaø trôû mình vaø ñaõ trôû neân phoå bieán ñoái vôùi nhöõng ngöôøi yeâu thieân nhieân, noù xuaát phaùt töø caùc traên trôû veà moâi tröôøng, kinh teá vaø xaõ hoäi – moät trong nhöõng caùch thöùc ñeå traû nôï cho moâi tröôøng töï nhieân vaø laøm taêng giaù trò cuûa caùc khu baûo toàn thieân nhieân (BTTN) coøn laïi. DLST (ecotourism) laø moät khaùi nieäm töông ñoái môùi vaø ñaõ nhanh choùng thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa nhieàu ngöôøi hoaït ñoäng trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau. Ñaây laø moät khaùi nieäm roäng, ñöôïc hieåu theo nhöõng caùch khaùc nhau töø nhöõng goùc ñoä tieáp caän khaùc nhau. Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, DLST chæ ñôn giaûn laø söï gheùp noái yù nghóa cuûa hai khaùi nieäm “du lòch” vaø “sinh thaùi” voán ñaõ quen thuoäc töø laâu. Tuy nhieân, ñöùng ôû goùc nhìn roäng hôn, toång quaùt hôn thì moät soá ngöôøi quan nieäm raèng DLST laø moät loaïi hình du lòch thieân nhieân. Nhö vaäy, vôùi

111

112

Du lòch sinh thaùi

caùch tieáp caän naøy, moïi hoaït ñoäng cuûa du lòch coù lieân quan ñeán thieân nhieân nhö taém bieån, nghæ nuùi... ñeàu ñöôïc hieåu laø DLST. DLST coøn coù theå ñöôïc bieát ñeán döôùi nhieàu teân goïi khaùc nhau - Du lòch thieân nhieân (Natural tourism) - Du lòch döïa vaøo thieân nhieân (Natural-based tourism) - Du lòch moâi tröôøng (Environmental tourism) - Du lòch ñaëc thuø (Particular tourism) - Du lòch xanh (Green tourism) - Du lòch thaùm hieåm (Adventure tourism) - Du lòch baûn xöù (Indigenous tourism) - Du lòch coù traùch nhieäm (Responsible tourism)

Du lòch sinh thaùi

döïa vaøo thieân nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa, gaén vôùi giaùo duïc moâi tröôøng, coù ñoùng goùp cho noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån beàn vöõng, vôùi söï tham gia tích cöïc cuûa coäng ñoàng ñòa phöông”. Ngoaøi nhöõng khaùi nieäm vaø ñònh nghóa treân coøn coù moät soá ñònh nghóa môû roäng hôn veà noäi dung cuûa DLST: “DLST laø moät loaïi hình du lòch laáy caùc heä sinh thaùi ñaëc thuø, töï nhieân laøm ñoái töôïng ñeå phuïc vuï cho nhöõng khaùch du lòch yeâu thieân nhieân, du ngoaïn, thöôûng thöùc nhöõng caûnh quan hay nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi. Ñoù cuõng laø hình thöùc keát hôïp chaët cheõ, haøi hoøa giöõa phaùt trieån kinh teá du lòch vôùi giôùi thieäu veà nhöõng caûnh ñeïp cuûa quoác gia cuõng nhö giaùo duïc tuyeân truyeàn vaø baûo veä, phaùt trieån moâi tröôøng vaø taøi nguyeân thieân nhieân moät caùch beàn vöõng” (Leâ Huy Baù – 2000) “DLST laø söï taïo neân vaø thoûa maõn söï khao khaùt thieân nhieân, laø söï khai thaùc caùc tieàm naêng du lòch cho baûo toàn vaø phaùt trieån vaø laø söï ngaên ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân sinh thaùi, vaên hoùa vaø thaåm myõ”.

- Du lòch nhaïy caûm (Sensitized tourism) - Du lòch nhaø tranh (Cottage tourism) - Du lòch beàn vöõng (Sustainable tourism). DLST baét nguoàn töø du lòch thieân nhieân vaø du lòch ngoaøi trôøi. Coù ngöôøi quan nieäm, DLST laø loaïi hình du lòch coù lôïi cho sinh thaùi, ít coù nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa heä sinh thaùi, nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng du lòch. Cuõng coù yù kieán cho raèng DLST ñoàng nghóa vôùi du lòch ñaïo lyù, du lòch coù traùch nhieäm, du lòch xanh, du lòch coù lôïi cho moâi tröôøng hay coù tính beàn vöõng. ÔÛ Vieät Nam, trong laàn hoäi thaûo veà “Xaây döïng chieán löôïc phaùt trieån DLST ôû Vieät Nam” töø ngaøy 7 ñeán ngaøy 9/9/1999 ñaõ ñöa ra ñònh nghóa veà DLST laø: “DLST laø loaïi hình du lòch 113

“DLST laø du lòch vaøo nhöõng khu töï nhieân haàu nhö khoâng bò oâ nhieãm hoaëc ít bò xaùo troän vôùi muïc tieâu ñaëc bieät: nghieân cöùu, thöôûng ngoaïn, traân troïng khung caûnh vaø muoâng thuù hoang daõ vaø caùc bieåu thò vaên hoùa ñöôïc khaùm phaù trong caùc khu vöïc naøy” (Cebllos – Lascurain, H, 1987). “DLST laø du lòch taïi caùc vuøng coøn chöa bò con ngöôøi laøm bieán ñoåi. Noù phaûi ñoùng goùp vaøo BTTN vaø phuùc lôïi cuûa daân ñòa phöông” (L. Hens, 1998). “DLST laø du lòch coù muïc ñích vôùi caùc khu töï nhieân, hieåu bieát veà lòch söû vaên hoùa vaø lòch söû töï nhieân cuûa moâi tröôøng, 114

Du lòch sinh thaùi

khoâng laøm bieán ñoåi tình traïng cuûa heä sinh thaùi, ñoàng thôøi ta coù cô hoäi ñeå phaùt trieån kinh teá, baûo veä nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân vaø lôïi ích taøi chính cho coäng ñoàng ñòa phöông” (Hieäp hoäi DLST Hoa Kyø, 1998). “DLST laø moät hình thöùc du lòch döïa vaøo thieân nhieân vaø ñònh höôùng veà moâi tröôøng töï nhieân vaø nhaân vaên, ñöôïc quaûn lí moät caùch beàn vöõng vaø coù lôïi cho sinh thaùi” (Hieäp hoäi DLST Australia). “DLST laø moät loaïi hình du lòch döïa vaøo thieân nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa gaén vôùi giaùo duïc moâi tröôøng, coù ñoùng goùp cho noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån beàn vöõng vôùi söï tham gia tích cöïc cuûa coäng ñoàng ñòa phöông” (Ñònh nghóa veà DLST ôû Vieät Nam). Lòch söû nhaân loaïi ñaõ chæ ra raèng “quaù trình ñoâ thò hoùa, coâng nghieäp hoùa, moät maët goùp phaàn vaøo vieäc thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá, naâng cao ñôøi soáng nhaân daân; maët khaùc, noù cuõng gaây ra nhöõng “vaán ñeà” cho moâi tröôøng sinh thaùi: taøi nguyeân sinh vaät vaø ña daïng sinh hoïc ñaõ vaø ñang bò ñe doïa ñeán möùc baùo ñoäng, caùc daïng taøi nguyeân moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí cuõng ñang treân ñaø suy thoaùi vaø oâ nhieãm”. Cho ñeán nay, khaùi nieäm DLST vaãn coøn ñöôïc hieåu döôùi nhieàu goùc ñoä khaùc nhau, vôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau. Maëc duø, nhöõng tranh luaän vaãn coøn ñang dieãn tieán nhaèm tìm ra moät ñònh nghóa chung nhaát veà DLST, nhöng ña soá yù kieán cuûa caùc chuyeân gia haøng ñaàu veà DLST ñeàu cho raèng DLST laø loaïi hình du lòch döïa vaøo thieân nhieân, hoã trôï cho caùc hoaït ñoäng baûo toàn vaø ñöôïc nuoâi döôõng, quaûn lí theo höôùng beàn vöõng veà 115

Du lòch sinh thaùi

maët sinh thaùi. Du khaùch seõ ñöôïc höôùng daãn tham quan vôùi nhöõng dieãn giaûi caàn thieát veà moâi tröôøng ñeå naâng cao hieåu bieát, caûm nhaän ñöôïc giaù trò thieân nhieân vaø vaên hoùa maø khoâng gaây ra nhöõng taùc ñoäng khoâng theå chaáp nhaän ñoái vôùi caùc heä sinh thaùi vaø vaên hoùa baûn ñòa. DLST noùi theo moät ñònh nghóa naøo chaêng nöõa thì noù phaûi hoäi ñuû caùc yeáu toá caàn: (1) söï quan taâm tôùi thieân nhieân vaø moâi tröôøng; (2) traùch nhieäm vôùi xaõ hoäi vaø coäng ñoàng. Cöùu thieân nhieân baèng caùch du lòch hoùa vaøo trong ñieàu kieän thieân nhieân ñoù khoâng coøn laø caùch thöùc môùi meû ñoái vôùi caùc doanh nghieäp löõ haønh. Tuy nhieân, ñeå cöùu noù ñuùng nghóa ñang laø vaán ñeà laøm ñau ñaàu nhieàu nhaø ñieàu haønh vaø quaûn lí du lòch. DLST chuù troïng vaøo taøi nguyeân vaø nhaân coâng ñòa phöông, ñaây laø moät söï thu huùt haáp daãn ñoái vôùi caùc nöôùc ñang phaùt trieån. DLST taïo neân nhöõng khao khaùt vaø söï thoûa maõn veà thieân nhieân, kích thích loøng yeâu meán thieân nhieân vaø töø ñoù môùi thoâi thuùc ñöôïc yù thöùc baûo toàn vaø phaùt trieån nhaèm ngaên ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân töï nhieân, vaên hoùa vaø thaåm myõ. 6.2 KHAÙI NIEÄM VEÀ PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH BEÀN VÖÕNG 6.2.1 Cô sôû cuûa phaùt trieån beàn vöõng trong DLST ƒ Giaûm ñeán möùc thaáp nhaát vieäc khaùnh kieät taøi nguyeân moâi tröôøng: ñaát, nöôùc ngoït, caùc thuûy vöïc, khoaùng saûn… ñaûm baûo söû duïng laâu daøi caùc daïng taøi nguyeân khoâng taùi taïo laïi ñöôïc baèng caùch taùi cheá, traùnh laõng phí, söû duïng ít hôn hoaëc thay theá chuùng. Nhö vaäy, caàn phaûi söû duïng taøi nguyeân theo nguyeân taéc “nhu caàu söû duïng chuùng khoâng vöôït quaù khaû naêng buø ñaép (taùi taïo) taøi nguyeân ñoù”. 116

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

ƒ Baûo toàn tính ña daïng sinh hoïc, baûo toàn tính di truyeàn cuûa caùc loaïi ñoäng vaät vaø thöïc vaät nuoâi troàng cuõng nhö hoang daõ. Ñaûm baûo vieäc söû duïng laâu beàn baèng caùch quaûn lí phöông thöùc vaø möùc ñoä söû duïng, laøm cho caùc nguoàn taøi nguyeân ñoù vaãn coøn coù khaû naêng hoài phuïc.

Heä sinh thaùi

ƒ Duy trì caùc heä sinh thaùi thieát yeáu, ñaûm baûo cho cuoäc soáng coäng ñoàng vaø neân nhôù raèng söùc chòu ñöïng cuûa caùc heä sinh thaùi treân traùi ñaát laø coù haïn.

Caûnh quan

ƒ Neáu coù ñieàu kieän thì duy trì caùc heä sinh thaùi töï nhieân. Hoaït ñoäng trong khaû naêng chòu ñöïng cuûa traùi ñaát. Phuïc hoài laïi moâi tröôøng ñaõ bò suy thoaùi, giöõ gìn söï caân baèng caùc heä sinh thaùi.

Taøi nguyeân Moâi Tröôøng

Sinh thaùi hoïc

DL ST

Du lòch hoïc

Con ngöôøi

Nhaø haøng, khaùch saïn Toå chöùc Höôùng daãn Hoäi nghò

Hình 6.1: Du lòch sinh thaùi ñöôïc taïo thaønh bôûi söï thoáng nhaát vaø boå sung cuûa du lòch hoïc vaø DLST

6.2.2 DLST beàn vöõng Khaùi nieäm phaùt trieån beàn vöõng (sustainable development) laàn ñaàu tieân xuaát hieän trong baùo caùo “Töông lai cuûa chuùng ta” cuûa uûy ban moâi tröôøng vaø phaùt trieån thuoäc ngaân haøng theá giôùi (WB) vaøo naêm 1987. Trong phaùt trieån beàn vöõng, ñieàu caàn chuù yù nhaát laø thoûa maõn caùc nhu caàu hieän taïi vaø khoâng laøm toån haïi ñeán söï thoûa maõn caùc nhu caàu trong töông lai, ñaûm baûo söû duïng ñuùng möùc vaø oån ñònh taøi nguyeân thieân nhieân, moâi tröôøng soáng. Nhö vaäy, phaùt trieån beàn vöõng khoâng chæ laø phaùt trieån kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi moät caùch beàn vöõng nhôø khoa hoïc coâng ngheä tieân tieán maø coøn phaûi ñaûm baûo nhöõng ñieàu kieän moâi tröôøng thieát yeáu cho con ngöôøi ñang toàn taïi vaø cho caùc theá heä seõ toàn taïi (nhöõng ngöôøi ñang soáng vaø nhöõng ngöôøi seõ soáng). 117

Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc

DLST Khoa hoïc du lòch

Vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi hoïc

Hình 6.2: DLST laø keát tinh cuûa khoa hoïc, du lòch, vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi vaø heä sinh thaùi moâi tröôøng hoïc

118

Du lòch sinh thaùi

DLST

Du lòch sinh thaùi

caàn phaûi döïa vaøo ba yeáu toá: - Thöù nhaát laø thò tröôøng theá giôùi veà nhöõng ñieåm du lòch môùi vaø caùc saûn phaåm du lòch ngaøy caøng gia taêng;

Du lòch vaên hoùa, lòch söû

Caùc loaïi hình du lòch khaùc (Du lòch khaùm phaù, giaûi trí…)

Hình 6.3: Töông quan giöõa DLST, du lòch vaên hoùa, du lòch lòch söû vaø caùc loaïi hình du lòch khaùc “DLST beàn vöõng laø vieäc phaùt trieån caùc hoaït ñoäng du lòch nhaèm ñaùp öùng caùc nhu caàu hieän taïi cuûa khaùch du lòch vaø ngöôøi daân baûn ñòa trong khi ñoù vaãn quan taâm ñeán vieäc baûo toàn vaø toân taïo caùc nguoàn taøi nguyeân vaø phaùt trieån du lòch trong töông lai”. Du lòch beàn vöõng ñöa ra keá hoaïch quaûn lí caùc nguoàn taøi nguyeân nhaèm thoûa maõn caùc nhu caàu veà kinh teá, xaõ hoäi vaø thaåm myõ cuûa con ngöôøi, maët khaùc vaãn duy trì ñöôïc söï toaøn veïn veà maët xaõ hoäi, söï ña daïng veà sinh hoïc, söï phaùt trieån cuûa caùc heä sinh thaùi vaø caùc heä thoáng hoã trôï cho con ngöôøi. Phaùt trieån DLST beàn vöõng khoâng nhöõng ñoùng goùp tích cöïc cho söï phaùt trieån beàn vöõng maø coøn laøm giaûm toái thieåu caùc taùc ñoäng cuûa khaùch du lòch ñeán vaên hoùa vaø moâi tröôøng, ñaûm baûo cho ñòa phöông ñöôïc höôûng nguoàn lôïi taøi nguyeân do du lòch mang laïi vaø caàn chuù troïng ñeán nhöõng ñoùng goùp taøi chính cho vieäc BTTN. Phaùt trieån DLST beàn vöõng caàn coù söï caân baèng giöõa caùc muïc tieâu kinh teá, xaõ hoäi vaø moâi tröôøng trong khuoân khoå caùc nguyeân taéc vaø caùc giaù trò ñaïo ñöùc (Allen K., 1993) Theo ñaùnh giaù cuûa caùc chuyeân gia nghieân cöùu veà du lòch, muoán cho ngaønh du lòch thaät söï coù theå phaùt trieån beàn vöõng 119

- Thöù hai laø phaùt trieån phaûi coi troïng vieäc baûo toàn taøi nguyeân thieân nhieân; - Thöù ba laø du lòch tröïc tieáp mang laïi nhieàu lôïi ích veà kinh teá vaø caûi thieän phuùc lôïi cho caùc coäng ñoàng. Trong neàn coâng nghieäp du lòch ñöông ñaïi, caû ba nhaân toá treân gaén boù chaët cheõ vôùi nhau, ñeå cho ngöôøi ta nhaän bieát nhö moät ngaønh DLST, ñaûm baûo moâi tröôøng vaø caûnh quan cho moïi ñieåm du lòch. Chính vì vaäy, caùc chuyeân gia du lòch ñaõ khaúng ñònh “caàn chuù yù söï taäp trung vaøo du lòch beàn vöõng cuøng vôùi vai troø cuûa noù trong söï phaùt trieån coäng ñoàng vaø baûo toàn laø voâ cuøng quan troïng”. Vì neáu chæ rieâng phaùt trieån du lòch khoâng thoâi thì khoâng phaûi laø söï phaùt trieån beàn vöõng, vaán ñeà ñaët ra laø söï phaùt trieån beàn vöõng aáy nhö theá naøo vaø ñeå cho ai? Nhö chuùng ta ñaõ bieát, du lòch döïa treân cô sôû khai thaùc caùc lôïi theá töø töï nhieân laø hình thöùc phaùt trieån du lòch nhanh nhaát treân theá giôùi. Trong boái caûnh hieän nay nhöõng nöôùc bieát keát hôïp giöõa phaùt trieån du lòch, baûo veä moâi tröôøng töï nhieân vaø baûo veä quyeàn lôïi cuûa coäng ñoàng ñòa phöông seõ laø nhöõng nöôùc thu ñöôïc nhieàu lôïi ích nhaát trong hoaït ñoäng du lòch. Vieät Nam coù nhieàu nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân quyù giaùù vaø neàn vaên hoùa daân toäc hoäi ñuû ñieàu kieän ñeå phaùt trieån du lòch; song song vôùi quaù trình phaùt trieån caàn phaûi luoân luoân nhaán maïnh ñeán yeáu toá beàn vöõng theo nguyeân taéc phuø hôïp vôùi DLST, töùc laø phaùt trieån du lòch theo höôùng ñaåy maïnh vieäc giöõ gìn moâi tröôøng töï nhieân vôùi ñaûm baûo lôïi ích coäng ñoàng daân cö trong vuøng. 120

Du lòch sinh thaùi

6.3 CAÙC NGUYEÂN TAÉC DLST BEÀN VÖÕNG 6.3.1 Cô sôû cuûa caùc nguyeân taéc DLST Vôùi muïc tieâu ñaùp öùng nhu caàu cuûa du khaùch, giaûm thieåu caùc taùc ñoäng leân moâi tröôøng sinh thaùi vaø ñem laïi phuùc lôïi (sinh thaùi, kinh teá, xaõ hoäi) cho coäng ñoàng ñòa phöông, DLST laáy moät soá cô sôû sau ñeå phaùt trieån: o Tìm hieåu vaø baûo veä caùc giaù trò thieân nhieân, vaên hoùa o Giaùo duïc moâi tröôøng o Phaûi coù toå chöùc veà nghieäp vuï du lòch, haïn cheá tôùi möùc thaáp nhaát ñoái vôùi moâi tröôøng o Phaûi hoã trôï cho baûo veä moâi tröôøng Muïc tieâu xaõ hoäi: naâng cao söùc khoûe, trình ñoä vaên hoùa coäng ñoàng

- DLST neân khôûi ñaàu vôùi söï giuùp ñôõ cuûa nhöõng thoâng tin cô baûn nhöng ña daïng cuûa coäng ñoàng vaø coäng ñoàng neân duy trì vieäc kieåm soaùt söï phaùt trieån cuûa du lòch. - Söû duïng vaø baûo veä taøi nguyeân moät caùch beàn vöõng: bao goàm caû taøi nguyeân thieân nhieân, xaõ hoäi, vaên hoùa. Vieäc söû duïng beàn vöõng taøi nguyeân laø neàn taûng cô baûn nhaát cuûa vieäc phaùt trieån DLST beàn vöõng. - Chöông trình giaùo duïc vaø huaán luyeän ñeå caûi thieän, quaûn lí di saûn vaø caùc taøi nguyeân thieân nhieân neân ñöôïc thaønh laäp. Giaûm tieâu thuï, giaûm chaát thaûi moät caùch trieät ñeå nhaèm naâng cao chaát löôïng moâi tröôøng. - Duy trì tính ña daïng veà töï nhieân, vaên hoùa… (chuûng loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät, baûn saéc vaên hoùa daân toäc…).

Muïc tieâu kinh teá:

Du lòch Sinh thaùi beàn vöõng

Du lòch sinh thaùi

- Loàng gheùp caùc chieán löôïc phaùt trieån du lòch cuûa ñòa phöông vôùi quoác gia.

taêng tröôûng GDP

- Phaûi hoã trôï kinh teá ñòa phöông, traùnh gaây thieät haïi cho caùc heä sinh thaùi ôû ñaây. - Phaûi thu huùt söï tham gia cuûa coäng ñoàng ñòa phöông. Ñieàu naøy khoâng chæ ñem laïi lôïi ích cho coäng ñoàng, cho moâi tröôøng sinh thaùi maø coøn nhaèm taêng cöôøng khaû naêng ñaùp öùng caùc thò hieáu cuûa du khaùch.

Muïc tieâu: baûo veä taøi nguyeân, moâi tröôøng

- Phaûi bieát tö vaán caùc nhoùm quyeàn lôïi vaø coâng chuùng. Tö vaán giöõa coâng nghieäp du lòch vaø coäng ñoàng ñòa phöông, caùc toå chöùc vaø cô quan nhaèm ñaûm baûo cho söï hôïp taùc laâu daøi cuõng nhö giaûi quyeát caùc xung ñoät coù theå naûy sinh.

Hình:6.4 Phaùt trieån DLST beàn vöõng phaûi ñaûm baûo phaùt trieån caân baèng caû ba muïc tieâu lieân quan 6.3.2 Nguyeân taéc DLST beàn vöõng 121

122

Du lòch sinh thaùi

- Ñaøo taïo caùc caùn boä, nhaân vieân phuïc vuï trong hoaït ñoäng kinh doanh du lòch nhaèm naâng cao chaát löôïng dòch vuï du lòch. Nghieân cöùu hoã trôï cho du lòch. Phaûi cung caáp cho du khaùch nhöõng thoâng tin ñaày ñuû vaø coù traùch nhieäm nhaèm naâng cao söï toân troïng cuûa du khaùch ñeán moâi tröôøng töï nhieân, xaõ hoäi vaø vaên hoùa khu du lòch, qua ñoù goùp phaàn thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa du khaùch. 6.4 MUÏC TIEÂU NGHIEÂN CÖÙU VEÀ DLST Nhaèm phaùt trieån moät ngaønh “kinh teá xanh”, coù söùc caïnh tranh vaø ñoùng goùp ñöôïc vaøo söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng ñòa phöông; nhöõng muïc tieâu, chieán löôïc ñöôïc vaïch ra cho DLST laø phaûi ñaët döôùi söï chæ ñaïo cuûa hoaït ñoäng toaøn ngaønh du lòch, gaén vôùi quy hoaïch phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa vuøng, theo ñònh höôùng phaùt trieån du lòch cuûa töøng quoác gia. Caùc muïc tieâu cuï theå sau caàn ñöôïc quan taâm: 6.4.1 Muïc tieâu sinh thaùi – moâi tröôøng Xem xeùt ñeán khaû naêng gaùnh chòu cuûa vuøng sinh thaùi veà löôïng du khaùch. Tính nhaïy caûm cuûa sinh vaät vaø caùc heä sinh thaùi, vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng, taûi löôïng raùc thaûi, nöôùc thaûi vaø caùc quaù trình laøm giaùn ñoaïn sinh thaùi do du khaùch gaây ra. Phaùt trieån DLST phaûi ñi ñoâi vôùi vieäc baûo veä moâi tröôøng sinh thaùi beàn vöõng, töø ñoù ñaët ra caùc keá hoaïch vaø cô cheá quaûn lí phuø hôïp vôùi vieäc khai thaùc, toân taïo caùc loaïi taøi nguyeân thieân nhieân vaø moâi tröôøng sinh thaùi. 123

Du lòch sinh thaùi

6.4.2 Muïc tieâu taêng tính thaåm myõ Toái thieåu hoùa nhöõng thieät haïi sinh thaùi do du khaùch mang laïi laø moät phaàn trong muïc tieâu thaåm myõ cuûa DLST. Du khaùch coù theå giaûm “thieän chí traû tieàn” moät khi tính haáp daãn veà thaåm myõ, sinh thaùi cuûa caûnh quan ñaõ bò suy giaûm, bò phaù vôõ. DLST ôû ñaây thöïc chaát laø hieän thaân cuûa moät loaït caùc chôø ñôïi noùng boûng veà tính hoang daõ cuûa thieân nhieân hoaëc nhöõng nôi chöa ñöôïc khaùm phaù. Veà baûn chaát thì DLST laø moät loaïi hình du lòch nhaèm laøm gia taêng söï mong ñôïi vaø ñoàng thôøi cuõng laøm taêng nguy cô veà moät loaïi hình du lòch “ñeán roài chaïy xa moät caùch voâ traùch nhieäm” moät söï traøn vaøo cuûa nhöõng doøng ngöôøi yeâu thích thieân nhieân ñeán “ñieân daïi” taïi nhöõng ñieåm môùi nhaát vaø sau ñoù chuùng laïi bò boû rôi moät khi ñaõ ñöôïc khaùm phaù vaø moâi tröôøng ôû ñoù ñaõ bò thoaùi hoùa. Vì vaäy, trong quy hoaïch vaø ñieàu haønh DLST phaûi döï tính ñeán khaû naêng naøy. 6.4.3 Muïc tieâu kinh teá Vieäc xaùc ñònh lôïi ích töø du lòch döïa treân cô sôû “toång thu nhaäp” ñôn thuaàn giôø ñaây khoâng coøn phuø hôïp nöõa. DLST theo chuùng toâi, neáu chæ quan taâm ñeán nhöõng trang giaáy vôùi nhöõng “coät caân ñoái tieàn teä” thì chaéc chaén seõ khoâng phaûn aùnh ñöôïc gì caû. Caàn so saùnh veà thieät haïi boû ra so vôùi toång lôïi ích kinh teá, caùc yeáu toá ngoaïi vi vaø chi phí cô hoäi ñoái vôùi du khaùch ñöôïc thu huùt vaø vaán ñeà phuï thuoäc kinh teá do DLST mang laïi. Roõ raøng muïc tieâu kinh teá ñaït ñöôïc cuûa DLST theå hieän ôû khía caïnh kinh teá sinh thaùi vaø thoâi thuùc söï phaùt trieån kinh teá cuûa nhöõng vuøng coù khu DLST. 124

Du lòch sinh thaùi

6.4.4 Muïc tieâu an ninh quoác phoøng, traät töï an toaøn xaõ hoäi Quy hoaïch vaø phaùt trieån DLST khoâng ngoaøi muïc tieâu thu huùt löõ haønh thieân nhieân trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán vôùi coäng ñoàng ñòa phöông. Tuy nhieân, khoâng vì theá maø chuùng ta boû qua vaán ñeà an ninh quoác phoøng vaø traät töï an toaøn xaõ hoäi. Caàn chuù yù taïo theâm vieäc laøm, taêng theâm thu nhaäp vaø goùp phaàn oån ñònh kinh teá, xaõ hoäi vaø baûo veä an ninh quoác phoøng cho khu vöïc. 6.4.5 Muïc tieâu vaên hoùa - xaõ hoäi Vaên hoùa ñaõ töøng laø moät nhaân toá bò boû rôi trong baûo toàn. Baûo toàn vaø phaùt trieån du lòch maø töø choái quyeàn lôïi vaø moái quan taâm cuûa coäng ñoàng ñòa phöông laø töï chuoác haïi vaøo mình, neáu khoâng muoán noùi laø xaâm phaïm ñeán vaên hoùa vaø laøm hoûng ñeán neàn kinh teá baûn ñòa; nguy cô veà thaát baïi trong DLST seõ raát cao. Do ñoù, trong quy hoaïch DLST, theo chuùng toâi caàn phaûi gaén keát vieäc giöõ gìn vaø toân taïo caùc truyeàn thoáng vaên hoùa ñaëc tröng cuûa ñòa phöông, baûo toàn ñöôïc moâi tröôøng nhaân vaên trong saïch, ñoàng thôøi khai thaùc toát caùc di saûn vaên hoùa coù giaù trò phuïc vuï cho du lòch. 6.4.6 Muïc tieâu hoã trôï phaùt trieån Nghieân cöùu veà DLST ôû ñaây khoâng chæ nhaèm muïc ñích ñôn thuaàn laø tìm hieåu veà thò hieáu du khaùch ñeå toái ña hoùa lôïi ích kinh teá, xaõ hoäi vaø moâi tröôøng maø coøn phaûi cung caáp caùc thoâng tin tö lieäu, nhöõng ñònh höôùng chieán löôïc cô baûn ñeå 125

Du lòch sinh thaùi

khuyeán khích hoã trôï cho söï phaùt trieån, xuùc tieán, laäp keá hoaïch, thieát laäp moái quan heä giöõa caùc ban ngaønh, taïo löïc ñaåy cho söï phaùt trieån cuûa ngaønh “coâng nghieäp xanh” naøy. Nhö vaäy, DLST phaûi hoäi ñuû caùc yeâu caàu sau: - Kích thích söï gia taêng löõ haønh veà vôùi thieân nhieân. - Baûo toàn caùc giaù trò cuûa töï nhieân, caùc giaù trò cuûa ña daïng sinh hoïc. - Giaûi quyeát caùc moái quan taâm traên trôû veà moâi tröôøng, kinh teá - xaõ hoäi… laáy baûo toàn taøi nguyeân thieân nhieân laøm troïng taâm. - Thuùc ñaåy söï phaùt trieån beàn vöõng - moät trong nhöõng neàn taûng cô baûn cuûa ngaønh kinh teá “saïch” vaø “xanh”. 6.5. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU DLST 6.5.1. Phöông phaùp luaän a. Nghieân cöùu DLST laø nghieân cöùu söï töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn cuûa noù Coù ngöôøi cho raèng, DLST ñöôïc taïo thaønh bôûi hai thaønh phaàn chính laø du lòch vaø sinh thaùi. Noùi nhö vaäy cho ñôn giaûn, deã hieåu chöù thöïc ra noù khoâng heà laø moät pheùp coäng soá hoïc ñôn thuaàn maø noù coù söï töông taùc vôùi nhau raát chaët cheõ, thoâng qua nhieàu hình thöùc vaø nhaân toá. Ngoaøi hai phaàn chính naøy, chuùng coøn nhöõng thaønh phaàn phuï vaø nhöõng thaønh phaàn trung gian. 126

Du lòch sinh thaùi

Trong phaàn sinh thaùi goàm coù nhieàu thaønh phaàn nhoû nöõa caáu taïo neân nhö ñaát, nöôùc, khoâng khí, sinh vaät vaø con ngöôøi... Caùc thaønh phaàn naøy lieân quan chaët cheõ vaø raát höõu cô vôùi nhau trong moät heä sinh thaùi Trong phaàn Du lòch laïi cuõng coù caùc phaàn nhoû nöõa taïo neân nhö: cô sôû haï taàng, ngöôøi quaûn lyù, ngöôøi höôùng daãn… Xin nhaéc laïi, giöõa caùc thaønh phaàn nhoû trong moät thaønh phaàn chính luoân töông quan vôùi nhau vaø giöõa caùc thaønh phaàn phuï cuûa hai thaønh phaàn chính, ñoâi luùc, töôûng nhö khoâng lieân quan, aáy vaäy maø noù laïi coù söï lieân quan. Vì vaäy, khi nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi, tuyeät nhieân chuùng ta phaûi chuù yù moät caùch ñaëc bieät ñeán söï töông hoã laãn nhau naøy. * Moái töông quan laãn nhau Söï töông quan (relationship) bieåu hieän ôû möùc ñoä lieân heä laãn nhau giöõa 2, 3 hay nhieàu yeáu toá. Ñoù laø söï phuï thuoäc laãn nhau theo chieàu thuaän hay nghòch, chaët hay khoâng chaët. Söï töông quan naøy ñöôïc theå hieän qua heä soá töông quan R (hö soá) maø 0≤ |R| ≤ 1. Khi ⎪R⎪> Rstandard, chuùng ta noùi

Du lòch sinh thaùi

thuaàn A seõ töông quan vôùi C. Tuy nhieân trong thöïc teá sinh ñoäng cuûa DLST coù theå A vaø C laïi khoâng coù bieåu hieän gì laø töông quan caû. Vì vaäy, khi nghieân cöùu DLST ngöôøi ta khoâng döøng laïi ôû tìm söï töông quan maø quan troïng hôn laø tìm söï töông taùc giöõa chuùng. * Söï töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn vaø caùc yeáu toá DLST Söï töông taùc (interaction) bieåu thò söï lieân quan caû beân trong laãn beân ngoaøi cuûa caùc yeáu toá. Khoâng nhöõng noù loaïi tröø söï ngaãu nhieân, maø coøn bieåu hieän söï taùc ñoäng laãn nhau giöõa caùc yeáu toá, caùc thaønh phaàn caáu truùc moâi tröôøng. Söï taùc ñoäng naøy mang tính chuû ñoäng vaø thuaän nghòch. Vì vaäy caùc nghieân cöùu veà DLST cuõng phaûi ñaëc bieät chuù yù ñeán caùc söï töông taùc naøy. Noù bieåu hieän söùc soáng vaø hoaït ñoäng cuûa moät heä DLST nhaát ñònh, bôûi vì moãi heä DLST coù moät kieåu, moät daïng töông taùc ñaëc tröng. Tìm caùc töông taùc naøy laø coát loõi cuûa phöông phaùp luaän nghieân cöùu DLST. Neáu nhö moät nghieân cöùu DLST naøo ñoù khoâng hoaëc raát ít quan taâm ñeán söï töông taùc thì nghieân cöùu aáy coi nhö khoâng thaønh coâng. Bieåu thò söï töông taùc coù theå coù nhieàu caùch:

noù coù töông quan, coù theå tin caäy, chaët hoaëc raát chaët.

− Söû duïng moâ hình toaùn.

Neáu R > 0 ñoù laø töông quan thuaän

− Söû duïng moâ hình khoâng gian nhieàu chieàu.

Neáu R < 0 ñoù laø töông quan nghòch Tuy nhieân, caùc moái töông quan theo caùch tính naøy cuõng chæ bieåu hieän moät phaàn cuûa moái lieân heä giöõa caùc yeáu toá DLST. Thaäm chí, ñoâi luùc coøn coù töông quan giaû. Ví duï A töông quan vôùi B, B laïi töông quan vôùi C thì theo toaùn hoïc ñôn 127

Ví duï ñeå bieåu dieãn söï töông taùc giöõa caùc yeáu toá taïo neân söï suy thoaùi cuûa moät khu DLST, ngöôøi ta ñöa daïng moâ hình khoâng gian nhieàu chieàu vaøo phöông phaùp nghieân cöùu. Ví duï, ngöôøi ta coù theå duøng moâ hình keát hôïp GIS (heä thoáng thoâng 128

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

tin ñòa lí) vaø RS (ño ñaïc vieãn thaùm) ñeå xaây döïng neân caùc moâ hình töông taùc 2 hay 3 hay nhieàu yeáu toá. Ngöôøi ta coù theå bieåu dieãn yeáu toá toång hôïp cuûa söï thoaùi hoùa DLST naøo ñoù döôùi daïng toïa ñoä treân maët phaúng nghieâng löôïn soùng ba chieàu (3D) maø moãi truïc toïa ñoä bieåu hieän moät yeáu toá rieâng reõ taùc ñoäng vaøo khu DLST ñaáy. b. Nghieân cöùu DLST khoâng ñöôïc coi nheï thaønh phaàn naøo trong toaøn heä thoáng. Ví duï khi nghieân cöùu ñeå ñaàu tö moät khu DLST naøo ñoù, ta cuõng phaûi nghieân cöùu caû hai thaønh phaàn sinh thaùi vaø toå chöùc DLST nhö theá naøo cho phuø hôïp. Traû lôøi caâu hoûi: - Vi sao ta phaûi toå chöùc DLST ôû ñaây? - Toå chöùc ôû ñaây coù taùc haïi gì ñeán taøi nguyeân moâi tröôøng? - Heä sinh thaùi ôû ñaây laø heä sinh thaùi gì? Ñieåm ñaëc thuø laø gì, ñeå haáp daãn du khaùch? - Heä sinh thaùi moâi tröôøng: ñaát, nöôùc, khoâng khí vaø con ngöôøi ôû ñaây töông taùc vôùi nhau nhö theá naøo? - Taùc ñoäng hoaït ñoäng DLST leân sinh vaät vaø cuoäc soáng, kinh teá vaø tình caûm con ngöôøi ñòa phöông ra sao? - Taûi löôïng oâ nhieãm toái ña vaø toái thieåu cuûa heâ STDL ôû ñaây laø bao nhieâu? - Loaïi du khaùc cho khu DLST naøy laø ai? bao nhieâu? Hoï seõ taùc ñoäng lôïi haïi nhö theá naøo ñeán sinh vaät? - Loaïi hình DLST naøo laø phuø hôïp trong khu DLST? 129

- Tính baûo toàn taøi nguyeân DL ra sao? - Phaân vuøng chi tieát döïa vaøo caùc chæ tieâu DLST chöa? - Coù khaû naêng du nhaäp caùc sinh vaät laï vaøo khu DLST naøy khoâng? loaïi gì? soá löôïng bao nhieâu? - Khaùch DLST ngöôøi thích gì? phaûn öùng ra sao vôùi töøng moâ hình sinh thaùi? - Taïi sao khaùch nuôùc ngoaøi chæ coù 15% quay Vieät Nam trong ñoù coù vai troø gì cuûa DLST? Ñoù chæ laø moät vaøi vaán ñeà caàn neâu ra trong nghieân cöùu, coù theå coøn nhieàu nöõa. AÁy vaäy maø laâu nay nhieàu hoaït ñoäng nghieân cöùu hay öùng duïng ít khi löu taâm ñoàng ñeàu ñeán caùc töông taùc naøy. c. Nghieân cöùu DLST cuõng töùc laø tìm caùc yeáu toá troäi, chuû ñaïo trong heä töông taùc ñeå tìm ra theá maïnh cho phaùt trieån Nhö phaàn treân chuùng ta ñaõ noùi, nghieân cöùu DLST caàn phaûi tìm hieåu khoâng nhöõng caùc moái töông quan, maø coøn phaûi tìm söï töông taùc cuûa khoâng nhöõng moät vaøi yeáu toá maø cuûa haàu heát caùc thaønh phaàn trong heä thoáng DLST. Beân caïnh ñoù coù moät ñieàu khoâng theå thieáu ñöôïc trong phöông phaùp luaän, ñoù laø: caàn phaûi tìm yeáu toá beân trong caùc yeáu toá. Coù theå lí giaûi quan ñieåm naøy nhö sau: Moät ñoái töôïng A xuaát hieän trong moâi tröôøng luoân luoân vaø taát yeáu chòu taùc ñoäng cuûa nhieàu yeáu toá cuøng moät luùc. Ngöôïc laïi, vaät A cuõng taùc ñoäng trôû laïi caùc yeáu toá taùc ñoäng vaøo noù.

130

Du lòch sinh thaùi

Caùc taùc ñoäng naøy mang tính vöøa sinh thaùi moâi tröôøng laïi vöøa mang tính du lòch, khoâng phaûi laø taùc ñoäng vaät lí ñôn thuaàn . Tuy nhieân, caùc taùc ñoäng naøy leân vaät theå hoaëc sinh vaät A laø khoâng ñoàng ñeàu veà thôøi gian, khoâng gian cuõng nhö cöôøng löïc. Hay noùi caùch khaùc, trong moät moâi tröôøng DLST, trong moät giôùi haïn khoâng gian vaø thôøi gian, bao giôø cuõng coù yeáu toá troäi. Yeáu toá troäi seõ quyeát ñònh xu höôùng, toác ñoä cuûa söï phaùt trieån cuûa töøng thaønh phaàn, töøng caù theå sinh vaät hay nhoùm sinh vaät vaø keå caû ngöôøi toå chöùc, höôùng daãn vieân vaø du khaùch. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu DLST cho raèng coù xaùc ñònh ñöôïc tính ñoàng nhaát (vôùi heä soá ñoàng nhaát entropi) vaø tính troäi môùi xaùc ñònh ñöôïc chieàu höôùng cuûa söï phaùt trieån cuûa ñoái töôïng nghieân cöùu, thaäm chí cuûa caû heä DLST. d. NC DLST phaûi ñaët trong söï söï tuông taùc vôùi caùc loaïi hình du lòch khaùc Ta bieát raèng, DLST khoâng theå taùc rôøi khoûi caùc loaïi hình du lòch khaùc nhö du lòch vaên hoùa, du lòch lòch söû.... Cho neân nhieàu luùc nghieân cöùu DLST phaûi laáy caùc loaïi hình du lòch khaùc ñeå laøm choã döïa hay ñeå so saùnh hay ñoái troïng vôùi DLST Coù nhöõng luùc thaønh toá vaên hoaù naèm trong DLST vaø ngöôïc laïi. Vì vaäy, söï boå trôï giöõa chuùng laø moät ñieàu caàn löu yù khi nghieân cöùu tính haáp daãn, tính kinh teá, xaõ hoâi cuûa DLST. Ví duï ta noùi DLST Hueá ta khoâng chæ nghieân cöùu veà sinh thaùi caûnh quan huøng vó, neân thô cuûa soâng Höông - nuùi Ngöï maø phaûi nghieân cöùu trong söï thieâng lieâng cuûa caûnh quan sinh 131

Du lòch sinh thaùi

thaùi aáy coù caû moät neàn vaên hoaù coá ñoâ ngöôøi Vieät, hoaø quyeän aâm höôûng cuûa nhaïc nhaõ cung ñình, coù tieáng hoø maùi ñaåy treân beán Kim Long.... e. Nghieân cöùu DLST phaûi ñaët trong söï söï töông taùc vôùi caùc loaïi hình kinh teá xaõ hoäi vaø khoa hoïc kyõ thuaät ñöông ñaïi Khi nghieân cöùu DLST ta cuõng phaûi ñaët noù trong hoaøn caûnh kinh teá xaõ hoäi maø noù ñang hoaït ñoäng. Ta xem noù laø moät maûng kinh teá, vaäy phaûi coù lôïi nhuaän. Nhöng lôïi nhuaän khoâng ñöôïc laø yeáu toá haøng ñaàu trong nghieân cöùu khaû thi vaø tieàn khaû thi. Beân caïnh lôïi nhuaän phaûi xeùt veà taùc ñoäng baûo veä taøi nguyeân vaø tính beàn vöõng cuûa moâi tröôøng. Söû duïng nhöõng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät ñeå phaùt trieån DLST laø caàn thieát vaø neân laøm nhöng phaûi ñaët chuùng vaøo trong söï haøi hoaø cuûa caûnh quan sinh thaùi. g. Phöông phaùp nghieân cöùu DLST cuõng mang noäi dung söï keát hôïp caùc khoa hoïc ña lieân ngaønh nhöng coù ñaëc thuø cuûa rieâng mình DLST laø moät khoa hoïc ña lieân ngaønh, nghóa laø söï keát hôïp nhieàu ngaønh khoa hoïc (du lòch, sinh thaùi moâi tröôøng, sinh hoïc, taøi nguyeân, kinh teá, xaõ hoäi hoïc, laâm hoïc...). Vì vaäy ñeå nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi coù keát quaû toát caàn phaûi keát hôïp moät soá ngaønh hoïc vôùi nhau, keá thöøa thaønh töïu, phaùt huy tính môùi, aùp duïng thaønh töïu khoa hoïc kyõ thuaät hieän ñaïi. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu DLST cuõng quan nieäm ñaây laø ngaønh hoïc coù ñaëc thuø cao. Nghieân cöùu DLST tröôùc heát laø nghieân cöùu söï töông quan 2 chieàu, 3 chieàu vaø nhieàu chieàu cuûa caùc yeáu toá vaø thaønh phaàn 132

Du lòch sinh thaùi

trong heä DLST. Nhöng khoâng chæ döøng laïi ôû ñoù, ñeå traùnh töông quan ngaãu nhieân phaûi nghieân cöùu söï töông taùc beân trong, beân ngoaøi vaø nhieàu chieàu giöõa caùc yeáu toá, caùc thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng. Moâi tröôøng sinh thaùi laø moät daïng ñaëc bieät luoân luoân bieán ñoäng neân caàn nghieân cöùu chieàu höôùng cuûa söï bieán ñoäng ñoù. Ñeå xaùc ñònh chieàu höôùng vaø toác ñoä phaùt trieån cuûa DLST, laïi caàn phaûi nghieân cöùu tính ñoàng nhaát, tính troäi cuûa caùc nhaân toá taùc ñoäng. Caàn tìm hieåu ñoái töôïng khaùch hoï thích gì, phaûn öùng nhö theá naøo vôùi nhöõng hieän traïng, loaïi hình DLST. Coù nhö vaäy môùi traùnh ñöôïc nhöõng keát quaû vaø keát luaän phieán dieän vaø döï ñoaùn ñöôïc töông lai moät caùch ñuùng ñaén. 6.5.2. Caùc phöông phaùp nghieân cöùu cuï theå - Phöông phaùp moâ taû - Phöông phaùp so saùnh

Du lòch sinh thaùi

2. Cô sôû cuûa phaùt trieån du lòch beàn vöõng trong du lòch sinh thaùi? 3. Theá naøo laø du lòch sinh thaùi beàn vöõng? 4. Theo caùc chuyeân gia nghieân cöùu veà du lòch sinh thaùi, muoán cho ngaønh du lòch thaät söï coù theå phaùt trieån beàn vöõng caàn phaûi döïa vaøo caùc yeáu toá naøo? Laáy ví duï minh hoaï vaø phaân tích? 5. Cô sôû cuûa caùc nguyeân taéc du lòch sinh thaùi? 6. Nguyeân taéc cuûa du lòch sinh thaùi beàn vöõng? 7. Muïc tieâu nghieân cöùu veà du lòch sinh thaùi? Theo anh (chò), muïc tieâu naøo ñoùng vai troø quan troïng nhaát? 8. Phöông phaùp luaän nghieân cöùu du lòch sinh thaùi? 9. Anh (chò) haõy lieân heä phöông phaùp luaän nghieân cöùu sinh thaùi moâi tröôøng vôùi du lòch sinh thaùi? 10. Caùc phöông phaùp cuï theå nghieân cöùu du lòch sinh thaùi?

- Phöông phaùp thöïc nghieäm - Phöông phaùp ñieàu tra ngaãu nhieân, hay choïn loïc - Phöông phaùp ma traän - Phöông phaùp kinh teá Sinh thaùi du lòch - Phöông phaùp phoûng vaán - Phöông phaùp nhôø chuyeân gia - Phöông phaùp laáy maãu phaân tích hoaù lí sinh - Caù phöông phaùp sinh thaùi öùng duïng trong DLST - Phöông phaùp moâ hình moâ phoûng

Chöông VI 1. Hieåu bieát cuûa anh chò veà khaùi nieäm du lòch sinh thaùi? 133

134

Du lòch sinh thaùi

Chöông 7

OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG TRONG HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI

7.1 ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI MOÂI TRÖÔØNG 7.1.1 Moâi tröôøng Moâi tröôøng (Environment) ñöôïc moät soá taùc giaû ñònh nghóa nhö sau: “Moâi tröôøng laø toång hôïp caùc yeáu toá toàn taïi xung quanh sinh vaät vaø aûnh höôûng ñeán sinh vaät” (Masn vaø Langenhim, 1957); “Moâi tröôøng laø taát caû nhöõng gì ngoaøi cô theå, coù lieân quan maät thieát vaø coù aûnh höôûng ñeán söï toàn taïi cuûa con ngöôøi nhö: ñaát, nöôùc, khoâng khí, aùnh saùng maët trôøi, röøng, bieån, taàng ozone, söï ña daïng sinh hoïc veà caùc loaøi” (Joe Whiteney, 1993). Caùc taùc giaû Trung Quoác cho raèng: “Moâi tröôøng laø hoaøn caûnh soáng cuûa sinh vaät, keå caû con ngöôøi maø sinh vaät vaø con ngöôøi ñoù khoâng theå taùch rieâng ra khoûi ñieàu kieän soáng cuûa noù”. UNEP ñònh nghóa: “Moâi tröôøng laø taäp hôïp caùc yeáu toá vaät lyù, hoùa hoïc, sinh hoïc, kinh teá, xaõ hoäi, taùc ñoäng leân töøng caù theå hay caû coäng ñoàng”.

135

Du lòch sinh thaùi

Ngaøy nay ngöôøi ta ñaõ thoáng nhaát vôùi nhau veà ñònh nghóa “Moâi tröôøng laø caùc yeáu toá vaät chaát töï nhieân vaø nhaân taïo, lí hoïc, hoùa hoïc, sinh hoïc cuøng toàn taïi trong moät khoâng gian bao quanh con ngöôøi. Caùc yeáu toá ñoù coù quan heä maät thieát, töông taùc laãn nhau vaø taùc ñoäng leân caù theå sinh vaät hay con ngöôøi ñeå cuøng toàn taïi vaø phaùt trieån. Toång hoøa cuûa caùc chieàu höôùng phaùt trieån cuûa töøng nhaân toá naøy seõ quyeát ñònh ñeán chieàu höôùng phaùt trieån cuûa caù theå sinh vaät cuûa heä sinh thaùi vaø cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi”. Moâi tröôøng thieân nhieân bao goàm caùc yeáu toá töï nhieân nhö: yeáu toá vaät lyù, yeáu toá hoùa hoïc, yeáu toá sinh hoïc toàn taïi khaùch quan ngoaøi yù muoán cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät. Sinh vaät vaø moâi tröôøng luoân coù taùc ñoäng töông hoã nhau veà söï trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng thoâng qua caùc thaønh phaàn moâi tröôøng nhö khí quyeån, ñòa quyeån, thuûy quyeån vaø sinh quyeån. Caùc thaønh phaàn moâi tröôøng töï nhieân naøy khoâng toàn taïi ôû traïng thaùi tónh maø luoân luoân coù söï chuyeån hoùa ñeå höôùng ñeán traïng thaùi “caân baèng ñoäng” nhaèm baûo veä cho söï soáng treân traùi ñaát luoân ñöôïc oån ñònh. Khi maø hieåm hoïa veà söï toàn vong cuûa nhaân loaïi ñaõ quaù “nhôõn tieàn”, khi maø ñieàu kieän sinh thaùi bò huûy hoaïi traàm troïng vaø khoâng baûo ñaûm cöu mang noåi daân soá theá giôùi, ñaát ñai bò thoaùi hoùa, hieän töôïng troïc hoùa caùc caùnh röøng raäm, thieáu nöôùc ngoït, oâ nhieãm khoâng khí, thieân tai, beänh moâi tröôøng…. ñaõ vaø ñang ñe doïa vaø cöôùp ñi sinh maïng cuûa nhieàu ngöôøi thì ngaønh hoïc moâi tröôøng môùi xaùc ñònh ñöôïc vò trí quan troïng cuûa noù. Khoa hoïc moâi tröôøng ra ñôøi vaø phaùt trieån nhö moät taát yeáu ñeå ñaùp öùng cho söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi. 136

Du lòch sinh thaùi

7.1.2 Phaân loaïi moâi tröôøng Baát cöù ôû ñaâu cuõng coù moâi tröôøng töø vi moâ cho ñeán vó moâ. Tuøy theo muïc ñích maø ngöôøi ta ñöa ra caùc chæ tieâu phaân loaïi khaùc nhau. a. Phaân loaïi moâi tröôøng theo caùc taùc nhaân: bao goàm moâi tröôøng töï nhieân (Natural environment) laø moâi tröôøng do thieân nhieân taïo ra; ví duï: soâng, bieån, ñaát… vaø moâi tröôøng nhaân taïo (Artifical environment) laø moâi tröôøng chòu söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi; ví duï: moâi tröôøng ñoâ thò, laøng maïc, keânh ñaøo, chôï buùa, tröôøng hoïc… b. Phaân loaïi moâi tröôøng theo söï soáng: moâi tröôøng vaät lí (Physical environment) laø thaønh phaàn voâ sinh cuûa moâi tröôøng töï nhieân, goàm coù thaïch quyeån, thuûy quyeån vaø khí quyeån. Noùi caùch khaùc, moâi tröôøng vaät lí laø moâi tröôøng khoâng coù söï soáng (theo quan ñieåm coå ñieån). Moâi tröôøng sinh hoïc (Bio-environment hay Environmental biology) laø thaønh phaàn höõu sinh cuûa moâi tröôøng, hay noùi caùch khaùc laø moâi tröôøng maø ôû ñoù coù dieãn ra söï soáng. Moâi tröôøng sinh hoïc bao goàm caùc heä sinh thaùi, caùc quaàn theå thöïc vaät, ñoäng vaät, vi sinh vaät vaø caû con ngöôøi, toàn taïi vaø phaùt trieån treân cô sôû vaø ñaëc ñieåm cuûa caùc thaønh phaàn moâi tröôøng vaät lyù. Caùc thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng khoâng toàn taïi ôû traïng thaùi tónh maø luoân luoân dieãn ra caùc quaù trình chuyeån hoùa töï nhieân, chính ñieàu ñoù ñaõ ñöa moâi tröôøng ñeán traïng thaùi “caân baèng ñoäng”. Chính nhôø söï caân baèng naøy ñaõ ñaûm baûo cho söï soáng treân traùi ñaát luoân ñöôïc phaùt trieån oån ñònh. 137

Du lòch sinh thaùi

Khaùi nieäm moâi tröôøng sinh hoïc ñaõ ñöa ñeán thuaät ngöõ moâi tröôøng sinh thaùi, ñieàu ñoù muoán aùm chæ moâi tröôøng naøy laø söï soáng cuûa sinh vaät vaø cuûa con ngöôøi, ñeå phaân bieät vôùi nhöõng moâi tröôøng khoâng coù sinh vaät. Tuy nhieân, haàu heát caùc moâi tröôøng ñeàu coù sinh vaät tham gia; chính vì vaäy, noùi ñeán moâi tröôøng laø ñeà caäp ñeán moâi tröôøng sinh thaùi. Nhöng khi ngöôøi ta muoán nhaán maïnh ñeán “tính sinh hoïc” vaø baûo veä söï soáng, ngöôøi ta vaãn quen duøng khaùi nieäm moâi tröôøng sinh thaùi, hoaëc söû duïng noù nhö moät thoùi quen. c. Moâi tröôøng beân trong vaø moâi tröôøng beân ngoaøi Laáy sinh vaät hoaëc con ngöôøi laøm ñoái töôïng ñeå nghieân cöùu, ngöôøi ta chia ra: - Moâi tröôøng beân trong (Inside environment) laø nhöõng hoaït ñoäng beân trong cô theå cuûa sinh vaät hoaëc cuûa con ngöôøi nhö: maùu chaûy trong caùc maïch maùu, caùc daây thaàn kinh hoaït ñoäng theo heä thoáng töø thaàn kinh trung öông chuyeån ñeán caùc daây thaàn kinh ngoaïi vi, dòch baøo hoaït ñoäng trong teá baøo… Caùc hoaït ñoäng naøy dieãn ra trong cô theå, lieân quan chaët cheõ vôùi nhau beân trong cô theå (moâi tröôøng beân trong) vaø lieân quan vôùi caùc ñieàu kieän beân ngoaøi cô theå (moâi tröôøng beân ngoaøi), ñeå taïo neân söï soáng cho cô theå. - Moâi tröôøng beân ngoaøi (Outside environment) bao goàm taát caû nhöõng gì bao quanh sinh vaät nhö: nhieät ñoä, khoâng khí, ñoä aåm… ñoái vôùi caù theå con ngöôøi hay ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät.

138

Du lòch sinh thaùi

d. Phaân loaïi moâi tröôøng theo moâi tröôøng thaønh phaàn hay moâi tröôøng taøi nguyeân Theo caùch phaân loaïi naøy, ngöôøi ta cho raèng moãi moät loaïi moâi tröôøng ñeàu coù ñaëc ñieåm caáu truùc, thaønh phaàn rieâng. Trong haøng loaït caùc thaønh phaàn moâi tröôøng coù moät soá thaønh phaàn hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän ñeå ñöôïc xem nhö laø moät moâi tröôøng hoaøn chænh, neân nhöõng thaønh phaàn ñoù ñöôïc goïi laø “moâi tröôøng thaønh phaàn” (Componental environment), ta coù caùc moâi tröôøng thaønh phaàn nhö sau: - Moâi tröôøng ñaát (Soil environment) bao goàm caùc vaät chaát voâ cô, höõu cô cuõng nhö caùc quaù trình phaùt sinh, phaùt trieån cuûa ñaát ôû moät vuøng naøo ñoù. Noù laø moät thaønh phaàn sinh thaùi chung nhöng chính baûn thaân noù cuõng coù ñaày ñuû caùc thaønh phaàn vaø tö caùch laø moät moâi tröôøng soáng neân ñöôïc goïi laø “Moâi tröôøng thaønh phaàn ñaát”. - Moâi tröôøng nöôùc (Water environment) bao goàm töø moâi tröôøng vi moâ veà dung löôïng nhö moät gioït nöôùc, cho ñeán phaïm vi vó moâ nhö: soâng, ñaïi döông; trong ñoù coù ñaày ñuû caùc thaønh phaàn loaøi ñoäng thöïc vaät thuûy sinh, vaät chaát voâ cô, höõu cô… vaø tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp coù lieân heä chaët cheõ vôùi nhau. - Moâi tröôøng khoâng khí (Air environment) bao goàm caùc taàng khí quyeån, caùc daïng vaät chaát, caùc haït voâ cô, höõu cô, nham thaïch, vi sinh vaät… e. Phaân loaïi moâi tröôøng theo quyeån Cuõng töông töï nhö moâi tröôøng thaønh phaàn nhöng phaïm vi cuûa quyeån roäng hôn bao goàm: 139

Du lòch sinh thaùi

• Thaïch quyeån (Lithosphere): coøn goïi laø moâi tröôøng ñaát, hay ñòa quyeån goàm taát caû caùc daïng vaät chaát voâ cô, höõu cô coù trong moâi tröôøng ñaát. - Vaät chaát voâ cô: laø moâi tröôøng vaät lí cuûa moâi tröôøng ñaát: keo ñaát, caáu töû ñaát, nöôùc trong ñaát, khoâng khí trong ñaát, thaønh phaàn vaø ñaëc tính cuûa caùc loaïi ñaát. - Vaät chaát höõu cô: vaät chaát höõu cô ñöôïc taïo ra töø caùc sinh vaät, xaùc baõ cuûa sinh vaät… Vaät chaát höõu cô ñöôïc taïo ra trong suoát quaù trình soáng vaø trao ñoåi chaát cuûa sinh vaät. Trong thaïch quyeån, caùc vaät chaát voâ cô, caáu töû ñaát lieân keát vôùi nhau trong moät khoâng gian nhaát ñònh. Trong moâi tröôøng ñaát thì nöôùc ñoùng vai troø raát quan troïng (laø dung moâi) cho caùc phaûn öùng sinh hoùa, lí hoïc. Thaïch quyeån coøn laø moâi tröôøng cho caùc vi sinh vaät phaùt trieån, ñoàng thôøi söï coù maët cuûa chuùng cuøng vôùi caùc quaù trình soáng, trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng laøm cho ñaát trôû neân maøu môõ hôn, tuøy thuoäc vaøo töøng loaøi vi sinh vaät: vi sinh vaät coá ñònh ñaïm, vi sinh vaät phaân giaûi muøn… Caáu truùc ñaát ñöôïc caûi thieän hay khoâng, vaø ñaëc tính lí – hoùa cuûa caùc loaïi ñaát coøn coù söï tham gia cuûa moät soá loaøi ñoäng vaät nhö coân truøng: kieán, moái, giun vaø chuoät… Thaïch quyeån noùi chung laø moâi tröôøng maø neáu coù söï bieán ñoäng trong ñoù thì ít khi ñöôïc nhaän bieát. Moâi tröôøng ñaát coù khaû naêng töï laøm saïch cao vaø traïng thaùi ñeå ñaït ñeán söï caân baèng giöõa caùc yeáu toá moâi tröôøng raát deã daøng. • Khí quyeån (Atmosphere) laø moâi tröôøng khoâng khí ñöôïc giôùi haïn trong lôùp khoâng khí bao quanh traùi ñaát vaø ñöôïc chia ra laøm nhieàu taàng: taàng ñoái löu, taàng bình löu, taàng trung löu 140

Du lòch sinh thaùi

vaø taàng ngoaøi, trong ñoù taàng ñoái löu coù taàm quan troïng quyeát ñònh ñeán moâi tröôøng toaøn caàu. Ngoaøi caùc nguyeân toá chaát khí nhö: N, O2,CO2, NOx, SOx…, trong khoâng khí coøn coù caùc khí hieám nhö argon, krypton, xenon, heli, hôi nöôùc vaø caùc vi sinh vaät, baøo töû caùc chaát voâ cô luoân hoaït ñoäng maø caùc quaù trình vaän chuyeån vaø bieán ñoåi cuûa noù tuaân theo caùc chu trình naêng löôïng, chu trình vaät chaát trong moâi tröôøng noùi chung. Trong khí quyeån luoân dieãn ra caùc hieän töôïng gioù, baõo, phaûn xaï, maây möa, hieäu öùng nhaø kính, loã thuûng taàng oâzone… Noùi chung khí quyeån raát nhaïy caûm vôùi caùc bieán ñoäng cuûa moâi tröôøng. • Thuûy quyeån (Hydrosphere): thuûy quyeån laø moâi tröôøng nöôùc vôùi taát caû nhöõng thaønh phaàn nöôùc treân traùi ñaát, bao goàm nöôùc trong ao hoà, trong soâng ngoøi, suoái, ñaïi döông, nöôùc möa, tuyeát, baêng, nöôùc ngaàm… Ñaây laø thaønh phaàn khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi moâi tröôøng toaøn caàu. Nöôùc coøn ñoùng vai troø trong vieäc duy trì söï soáng cho sinh vaät, laø yeáu toá mang tính quyeát ñònh ñoái vôùi söï vaän chuyeån vaø trao ñoåi chaát trong caùc thaønh phaàn moâi tröôøng khaùc. Caùc quaù trình vaän chuyeån, trao ñoåi naøy cuõng tuaân theo caùc quy luaät nhaát ñònh. Trong thuûy quyeån luoân dieãn ra caùc quaù trình bieán ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng. Do ñoù, nöôùc laø moät trong nhöõng thaønh phaàn taïo neân vaät chaát vaø söï soáng cuûa moâi tröôøng. • Sinh quyeån (Biosphere): sinh quyeån laø moâi tröôøng sinh hoïc vôùi taát caû nhöõng phaàn töø nuùi cao ñeán ñaùy ñaïi döông, bao goàm caû lôùp khoâng khí coù oxy treân cao cho ñeán caùc vuøng thaïch quyeån coù toàn taïi söï soáng. Sinh quyeån laø moâi tröôøng cuûa taát caû moïi sinh vaät, töø vi sinh vaät ñeán caùc loaïi ñoäng, thöïc vaät, keå caû con ngöôøi. Trong 141

Du lòch sinh thaùi

sinh quyeån, caùc chu trình trao ñoåi vaät chaát vaø naêng löôïng dieãn ra lieân tuïc. Caùc chu trình vaät chaát, sinh ñòa hoùa: chu trình ñaïm, chu trình löu huyønh, photpho luoân ñi ñoâi vôùi caùc chu trình naêng löôïng (naêng löôïng aùnh saùng maët trôøi vaø söï chuyeån hoùa cuûa naêng löôïng). Nhôø coù caùc chu trình vaät chaát vaø naêng löôïng maø sinh vaät luoân ôû traïng thaùi “caân baèng ñoäng” vaø nhôø ñoù maø söï soáng treân traùi ñaát luoân ñöôïc duy trì vaø phaùt trieån. Caùc thaønh phaàn cuûa sinh quyeån coù lieân heä chaët cheõ vôùi nhau. Nöôùc vaø khoâng khí chieám haàu heát caùc loã hoång cuûa ñaát vaø tuøy thuoäc vaøo tæ leä cuûa khoâng khí vaø nöôùc maø ñaát ñoù coù caùc tính chaát lyù, hoùa vaø sinh hoïc khaùc nhau, coù heä vi sinh vaät khaùc nhau, caùc heä thöïc vaät vaø ñoäng vaät khaùc nhau. Khi coù moät nhaân toá trong moät thaønh phaàn thay ñoåi thì keùo theo söï bieán ñoåi cuûa caùc moâi tröôøng thaønh phaàn khaùc cho phuø hôïp vôùi traïng thaùi moâi tröôøng môùi. f. Phaân loaïi moâi tröôøng theo loaïi hình sinh hoaït cuoäc soáng Ngöôøi ta coù theå phaân chia moâi tröôøng theo: - Moâi tröôøng gia ñình (Family environment) bao goàm caùc hoaït ñoäng sinh hoaït cuûa caùc thaønh vieân trong gia ñình. - Moâi tröôøng xaõ hoäi (Social environment) bao goàm nhöõng hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa moät vuøng daân cö, quan heä ngheà nghieäp, quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi, giöõa caùc toå chöùc chính trò, giai caáp chính trò cuûa moät quoác gia hay cuûa nhieàu quoác gia. - Moâi tröôøng hoïc ñöôøng (Schooling environment) bao goàm khuoân vieân, giaûng ñöôøng, thaày coâ, hoïc sinh… caùc vaät chaát: gheá, baûng, phaán… 142

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

i. Phaân loaïi moâi tröôøng theo vò trí ñòa lyù, ñoä cao

- Moâi tröôøng chôï (Market environment) hay moâi tröôøng thöông maïi (Trade environment) goàm caùc moái quan heä phaùt sinh töø vieäc trao ñoåi buoân baùn qua laïi giöõa ngöôøi baùn haøng vaø ngöôøi mua, giöõa haøng hoùa vaø tieàn teä…

- Moâi tröôøng ven bieån (Coastal zone environment) - Moâi tröôøng ñoàng baèng (Delta environment) - Moâi tröôøng mieàn nuùi (Hill environment)

g. Phaân loaïi moâi tröôøng theo töï nhieân vaø xaõ hoäi

- Moâi tröôøng nuùi cao (Highland environment).

- Moâi tröôøng töï nhieân (Natural environment) laø taát caû nhöõng moâi tröôøng mang tính töï nhieân nhö: soâng, suoái, ñaát, khoâng khí, röøng, bieån…

j. Phaân loaïi moâi tröôøng theo hoaït ñoäng saûn xuaát kinh doanh

- Moâi tröôøng xaõ hoäi vaø nhaân vaên (Environment of societies and humanities) laø moâi tröôøng giaùo duïc, hoaït ñoäng xaõ hoäi; vì con ngöôøi ñöôïc caáu thaønh, phaùt trieån trong moái töông taùc cuûa con ngöôøi vôùi con ngöôøi vaø con ngöôøi vôùi nhöõng hoaït ñoäng soáng trong xaõ hoäi lieân quan vôùi caùc daân toäc khaùc.

- Moâi tröôøng noâng thoân (Rural environment)

h. Phaân loaïi moâi tröôøng theo kích thöôùc khoâng gian (phaïm vi) Theo caùch tieáp caän naøy, coù ba loaïi:

- Moâi tröôøng ñoâ thò (Urban environment) - Moâi tröôøng noâng nghieäp (Agro environment) - Moâi tröôøng giao thoâng (Transport environment). k. Phaân loaïi moâi tröôøng theo löu vöïc vaø theo muïc ñích nghieân cöùu Tuøy theo muïc ñích nghieân cöùu heä sinh thaùi moâi tröôøng maø ngöôøi ta coù theå chia ra: - Moâi tröôøng treân caïn (Irrital environment)

- Moâi tröôøng vi moâ: coù kích thöôùc khoâng gian nhoû. Ví duï: moâi tröôøng trong moät gioït nöôùc bieån, moâi tröôøng trong moät chaäu thí nghieäm...

- Moâi tröôøng döôùi nöôùc (Water environment) Trong moâi tröôøng döôùi nöôùc laïi coù: - Moâi tröôøng bieån

- Moâi tröôøng vó moâ: coù kích thöôùc khoâng gian töông ñoái lôùn. Ví duï: moâi tröôøng toaøn caàu, moâi tröôøng treân toaøn laõnh thoå quoác gia.

- Moâi tröôøng löu vöïc soâng - Moâi tröôøng hoà, ao - Moâi tröôøng ñaàm, phaù.

- Moâi tröôøng trung gian: coù kích thöôùc trung bình. Nhö moâi tröôøng khu coâng nghieäp, moâi tröôøng ôû moät khu daân cö…

143

Thaäm chí moâi tröôøng soâng laïi chia ra: - Moâi tröôøng cöûa soâng 144

Du lòch sinh thaùi

- Moâi tröôøng suoái

Du lòch sinh thaùi

“OÂ nhieãm moâi tröôøng laø söï thay ñoåi tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp caùc thaønh phaàn vaø ñaëc tính vaät lyù, hoùa hoïc vaø sinh hoïc cuûa khoâng khí, nöôùc hoaëc ñaát maø noù coù theå aûnh höôûng ñeán söùc khoûe, söï soáng coøn hoaëc nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, hoaëc nhöõng hình thöùc cuûa cuoäc soáng maø khoâng ai öa thích”.

- Moâi tröôøng thöôïng löu - Moâi tröôøng haï löu l. Phaân loaïi moâi tröôøng theo caùc taùc nhaân Coù boán loaïi: - Moâi tröôøng töï nhieân (Natural environment) - Moâi tröôøng aù töï nhieân (Sub-natural environment) - Moâi tröôøng baùn töï nhieân (Half-natural environment) - Moâi tröôøng troàng troït (Agricultural environment) hay coøn goïi laø moâi tröôøng nhaân taïo (Artificial environment). 7.2 OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG 7.2.1 Ñònh nghóa veà oâ nhieãm moâi tröôøng Töø xa xöa, con ngöôøi cuõng coù nhöõng hoaït ñoäng gaây ra oâ nhieãm moâi tröôøng. Theá nhöng, vaán ñeà gaây ra chöa thaät söï ñaùng lo ngaïi, do ôû thôøi ñieåm ñoù daân soá chöa ñoâng, khoa hoïc kyõ thuaät chöa phaùt trieån. Moâi tröôøng chæ thaät söï bò suy thoaùi vaø oâ nhieãm keå töø khi hai yeáu toá treân (daân soá vaø khoa hoïc kyõ thuaät) phaùt trieån moät caùch nhanh choùng. - Gia taêng daân soá vaø ñoâ thò hoùa laø nguoàn goác chính cuûa söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi leân moâi tröôøng sinh thaùi. - Söï tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät ñaõ taïo ra nhieàu hoùa chaát toång hôïp, nhieàu chaát thaûi khoù bò phaân huûy sinh hoïc... Caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng chæ gaây taùc haïi nhaát thôøi, trong giôùi haïn heïp maø chuùng coù theå dieãn bieán phöùc taïp veà maët khoâng gian vaø thôøi gian. Chính vì vaäy: 145

Chaát oâ nhieãm laø nhöõng chaát hoaëc nhöõng nguyeân toá coù khaû naêng laøm bieán ñoåi moâi tröôøng ñang trong laønh, saïch ñeïp trôû neân ñoäc haïi hoaëc khoâng coù lôïi cho söùc khoûe cuûa con ngöôøi. Chaát oâ nhieãm coù theå toàn taïi ôû theå raén (caùc daïng chaát thaûi ôû theå raén), chaát loûng (caùc chaát thaûi ôû theå loûng cuûa ngaønh deät nhuoäm, röôïu, caùc dung moâi...), chaát khí (NO2 töø khoùi thaûi giao thoâng, CO töø ñoát chaùy, SO2...), caùc kim loaïi naëng (nhö ñoàng, chì, cadimi...) coù khi ôû theå hôi, coù khi ôû theå raén thaêng hoa hay ôû daïng trung gian. Chaát oâ nhieãm coù theå laø moät chaát, hai hoaëc nhieàu chaát cuøng taùc ñoäng vaøo moät moâi tröôøng vaø laøm cho moâi tröôøng bieán ñoåi theo chieàu höôùng baát lôïi cho söùc khoûe cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät. Moät chaát gaây oâ nhieãm toàn taïi trong moâi tröôøng ôû moät haøm löôïng naøo ñoù thì seõ trôû neân ñoäc. Chaát ñoäc trong moâi tröôøng coù ba daïng: - Chaát ñoäc do baûn chaát (gaây ñoäc cho cô theå sinh vaät ôû baát cöù lieàu löôïng naøo, ngöôøi ta coøn goïi ñaây laø chaát ñoäc töï nhieân). - Chaát ñoäc khoâng baûn chaát. - Chaát ñoäc theo lieàu löôïng (chæ gaây ñoäc khi ñaït ñeán moät lieàu löôïng nhaát ñònh trong moâi tröôøng).

146

Du lòch sinh thaùi

Daïng chaát ñoäc thöù hai vaø thöù ba ngöôøi ta thöôøng goïi chung laø chaát ñoäc khoâng baûn chaát. 7.2.2 Phaân loaïi oâ nhieãm Döïa vaøo ñoái töôïng chòu taùc ñoäng cuûa oâ nhieãm ngöôøi ta chiathaønh: oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc, oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí, oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, oâ nhieãm bieån vaø ñaïi döông, oâ nhieãm nhieät, oâ nhieãm do tieáng oàn... Döïa vaøo tính chaát hoaït ñoäng, ngöôøi ta chia thaønh boán nhoùm: - OÂ nhieãm moâi tröôøng do hoaït ñoäng saûn xuaát (noâng nghieäp, coâng nghieäp, tieåu thuû coâng nghieäp, du lòch...). - OÂ nhieãm moâi tröôøng do quaù trình giao thoâng vaän taûi - OÂ nhieãm moâi tröôøng do sinh hoaït (vöùt raùc, ñoå nöôùc thaûi sinh hoaït böøa baõi...). - OÂ nhieãm do töï nhieân (nuùi löûa phun, gioù xoaùy...) Döïa vaøo söï phaân boá khoâng gian, coù ba nhoùm: - OÂ nhieãm daïng ñieåm (oáng khoùi nhaø maùy, ñieåm xaõ nöôùc thaûi cuûa nhaø maùy...), gaây oâ nhieãm coá ñònh. - OÂ nhieãm daïng ñöôøng (xe coä löu thoâng gaây oâ nhieãm di ñoäng) - Vuøng oâ nhieãm (vuøng thaønh thò, khu coâng nghieäp...) gaây oâ nhieãm lan toûa treân dieän roäng. Phaân chia theo nguoàn gaây oâ nhieãm coù: - Nguoàn sô caáp laø oâ nhieãm töø nguoàn thaûi tröïc tieáp vaøo moâi tröôøng 147

Du lòch sinh thaùi

- Nguoàn thöù caáp, chaát oâ nhieãm ñöôïc taïo thaønh töø nguoàn sô caáp vaø ñaõ bieán ñoåi qua trung gian roài môùi tôùi moâi tröôøng gaây oâ nhieãm. 7.3 SUY THOAÙI VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG DO HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH 7.3.1 OÂ nhieãm vaø suy thoaùi moâi tröôøng do hoaït ñoäng du lòch Du lòch ñaõ ñöôïc chöùng minh laø ngaønh coâng nghieäp daân söï quan troïng nhaát treân theá giôùi. Theo WTTC, chæ ñeán naêm 1993 ngaønh du lòch ñaõ saûn sinh ra 3,5 ngaøn tæ USD cho thu nhaäp theá giôùi; ngoaøi ra ngaønh löõ haønh vaø du lòch coøn taïo coâng aên vieäc laøm cho 127 trieäu ngöôøi vaø öôùc löôïng caùc con soá nhö treân seõ taêng gaáp ñoâi tính ñeán naêm 2005. Ngaønh du lòch vaø löõ haønh ñaõ thuùc ñaåy söï phaùt trieån caû veà maët chaát vaø maët löôïng veà caùc loaïi phöông tieän giao thoâng. Soá löôïng caùc phöông tieän ñöa vaøo löu thoâng ngaøy moät nhieàu hôn, ñöôøng saù caøng ñöôïc môû roäng hôn, daøi hôn, nhieân lieäu ñöôïc söû duïng nhieàu hôn, khoùi thaûi nhieàu hôn, caùc chaát thaûi sinh hoaït (theå raén, loûng, khí) töø du lòch dieãn bieán phöùc taïp hôn, caùc sinh vaät hoang daõ bò saên baén maõnh lieät hôn... vaø cuoái cuøng laø suy thoaùi, oâ nhieãm moâi tröôøng seõ dieãn bieán phöùc taïp hôn. Laáy ví duï chaâu Phi vaøo theá kyû 20, nhöõng cuoäc ñi saên vaøo naêm 1909 cuûa Theodore Roovelt ñaõ mang veà nhöõng caùi ñaàu hoaëc nhöõng chieác söøng lôùn nhaát maø oâng tìm thaáy ñöôïc trong luùc saên baét, cho ñeán giöõa nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû 20 du lòch thieân nhieân vaãn chæ ñeå taâm vaøo caùc con thuù lôùn, phaù hoaïi tôùi moâi tröôøng soáng cuûa ñoäng vaät vaø phaù huûy thieân 148

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

nhieân. Ñaây laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân cuûa söï suùt giaûm veà ña daïng sinh hoïc.

khu heä ñoäng - thöïc vaät... vaø gaây ra söï suy giaûm veà ña daïng sinh hoïc vaø maát caân baèng sinh thaùi.

Ngaønh coâng nghieäp haøng khoâng ra ñôøi vaø phaùt trieån cuõng laø moät trong nhöõng böôùc nhaûy voït trong hoaït ñoäng löõ haønh, song song vôùi ñoù cuõng ñaët ra nhöõng thaùch ñoá lôùn ñoái vôùi thôøi ñaïi, coâng nghieäp haøng khoâng moät maët ñöa löõ khaùch ñi nhanh hôn, xa hôn, tieát kieäm nhieàu thôøi gian hôn vaø khoâng gian ñöôïc thu gaàn hôn, maët khaùc caùc oáng khoùi maùy bay ñaõ khoâng ngaàn ngaïi thaûi vaøo baàu khí quyeån nhieàu khoùi hôn, thaønh phaàn khí thaûi coù tính nguy haïi lôùn hôn... ñoù laø chöa keå ñeán caùc loaïi hình giao thoâng treân boä, treân bieån nhaèm phuïc vuï du khaùch ngaøy moät nhieàu vaø chính ñieàu naøy ñaõ gaây taùc ñoäng khoâng nhoû ñeán moâi tröôøng sinh thaùi nhö gaây oâ nhieãm baàu khí quyeån (khoùi thaûi giao thoâng), gaây oâ nhieãm bieån (traøn daàu, caùc söï coá taøu treân bieån...), oâ nhieãm vaø suy thoaùi ñaát (môû roäng ñöôøng saù, gaây chai cöùng ñaát...) vaø taùc ñoäng vaøo caùc ñôùi töï nhieân nhaèm taïo maët baèng xaây döïng ñöôøng saù vaø caùc coâng trình phuïc vuï cho du lòch.

- Chaát thaûi raén, nöôùc thaûi töø caùc ñieåm du lòch, caùc khu du lòch laøm nhieãm baån moâi tröôøng ñaát vaø caùc nguoàn nöôùc trong caùc thuûy vöïc.

7.3.2 Du lòch vaø vaán ñeà suy thoaùi, oâ nhieãm moâi tröôøng Noùi chung, hoaït ñoäng du lòch ñaõ ñöa ñeán raát nhieàu vaán ñeà cho moâi tröôøng sinh thaùi. Laàn löôït lieät keâ moät soá taùc ñoäng tieâu cöïc: - Vieäc khai phaù vaø chuyeån ñoåi muïc ñích söû duïng caùc vuøng ñaát töï nhieân ñeå xaây döïng khaùch saïn, nhaø nghæ, caùc khu vui chôi giaûi trí, cô sôû haï taàng phuïc vuï du lòch... ñaõ laøm maát ñi khu heä cö truù cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät hoang daõ, phaù vôõ caùc 149

- Vieäc san laáp maët baèng, phaù röøng ngaäp maën, ñaát vaø röøng ngaäp nöôùc ñeå taïo ra caùc coâng trình du lòch ôû caùc vuøng ven bieån, caùc vuøng ngaäp, baùn ngaäp, caùc vuøng ñôùi bôø... ñaõ laøm maát moâi tröôøng soáng cuûa nhieàu loaøi sinh vaät coù ñôøi soáng gaén lieàn vôùi ñieàu kieän ngaäp nöôùc, ngaäp maën. - Phaù röøng ñeå laáy laâm saûn quyù laøm ñoà löu nieäm, laáy goã phuïc vuï cho xaây döïng caùc coâng trình du lòch cuõng khoâng tính toaùn heát caùc taùc haïi cuûa chuùng, tuy nhieân töïu trung vaøo caùc vaán ñeà sau: giaûm suùt ña daïng sinh hoïc, gaây ra xoùi moøn vaø röûa troâi treân caùc söôøn doác, hoang hoùa vaø sa maïc hoùa xuaát hieän vaø lan roäng nhanh hôn... - OÂ nhieãm khoâng khí gia taêng do hoaït ñoäng vaän chuyeån haønh khaùch seõ taùc ñoäng ñeán baàu khí quyeån, ñeán ñôøi soáng cuûa sinh vaät vaø thaäm chí coøn laø nguyeân nhaân gaây ra söï di cö ñoái vôùi nhieàu loaïi ñoäng vaät nhaïy caûm vôùi söï thay ñoåi cuûa moâi tröôøng khoâng khí. - Söï vaän haønh cuûa khaùch du lòch vaø caùc phöông tieän du lòch coù theå laøm chai cöùng ñaát, gaây ra hieän töôïng du nhaäp sinh vaät ngoaïi lai, gaây xaùo troän ñeán sinh lí ñoäng thöïc vaät vaø aûnh höôûng ñeán söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa caùc heä sinh thaùi voán raát nhaïy caûm vôùi caùc bieán ñoäng cuûa moâi tröôøng. 150

Du lòch sinh thaùi

- Caùc coâng trình phuïc vuï du lòch moïc leân coù theå gaây ra söï thay ñoåi ñieàu kieän ñòa maïo, thuûy vöïc. - Vieäc söû duïng phaân boùn hoùa hoïc, thuoác tröø saâu ñeå chaêm soùc coû (ôû caùc saân golf), caây troàng ôû caùc coâng trình phuïc vuï du lòch... coù theå gaây oâ nhieãm ñaát vaø caùc nguoàn nöôùc phuïc vuï cho sinh hoaït vaø nuoâi troàng thuûy saûn. - Caùc coâng trình du lòch coøn coù theå gaây ra xoùi moøn ñaát, thay ñoåi tính chaát doøng chaûy, ñôùi bôø... vaø laøm cho tính chaát moâi tröôøng bò bieán ñoåi theo chieàu höôùng baát lôïi cho cuoäc soáng. Ngoaøi ra, coøn coù raát nhieàu taùc haïi nhö laøm thay ñoåi tính chaát maën ôû caùc ñôùi bôø do vieäc xaây döïng vaø vaän haønh caùc coâng trình du lòch doïc bôø, gaây oàn, gaây cheát nhieàu loaïi ñoäng - thöïc vaät... ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ ñöa ra moät soá vaán ñeà mang tính chaát “noùng” xaûy ra trong hoaït ñoäng du lòch, töø ñoù caùc vaán ñeà khaùc seõ ñöôïc dieãn giaõi moät caùch deã daøng hôn. Caùc taùc ñoäng tieàm taøng: Taùc ñoäng tieàm aån leân thöïc vaät: coù theå keå ñeán caùc taùc ñoäng cuûa phaùt trieån du lòch vaø caùc hoaït ñoäng cuûa noù leân thöïc vaät nhö sau: - Thieáu caån thaän trong vieäc söû duïng löûa, chaët phaù caây coái ñeå taïo nôi caém traïi, thaûi boû raùc thaûi khoâng ñuùng caùc quy ñònh veà veä sinh moâi tröôøng, söû duïng caùc phöông tieän giao thoâng

Du lòch sinh thaùi

- Ngaên chaën söï taùi sinh cuûa caùc vaät chaát höõu cô trong ñaát. - Laøm giaûm ñoä che phuû cuûa thöïc vaät vaø ña daïng sinh hoïc. Taùc ñoäng tieàm aån leân chaát löôïng nöôùc: Taùc ñoäng tieàm aån cuûa phaùt trieån du lòch vaø caùc hoaït ñoäng cuûa noù bao goàm caû söï oâ nhieãm nöôùc. Ñaây laø keát quaû cuûa söï thaûi boû chaát thaûi trong hoaït ñoäng du lòch thaúng xuoáng caùc keânh raïch, soâng hoà, hoaït ñoäng bôi loäi, cheøo thuyeàn, veát daàu loang... moät maët gaây ra söï suy giaûm chaát löôïng nguoàn nöôùc, maët khaùc chaát oâ nhieãm coù theå tích tuï trong cô theå thuûy sinh ñoäng vaät vaø thöïc vaät vaø ñi vaøo cô theå con ngöôøi. Ngoaøi ra, vaán ñeà “phuù döôõng hoùa” trong moâi tröôøng nöôùc cuõng laø tröôøng hôïp ñaùng lo ngaïi. Taùc ñoäng tieàm aån leân moâi tröôøng khoâng khí: Taùc ñoäng tieàm aån cuûa du lòch leân moâi tröôøng khoâng khí theå hieän qua caùc nguoàn khí thaûi CO2, CO, SOx, NOx... töø giao thoâng boä, giao thoâng thuûy vaø vaän chuyeån haønh khaùch treân khoâng. OÂ nhieãm khoâng khí coù theå dieãn ra trong giôùi haïn heïp, cuõng coù theå trong giôùi haïn roäng tuøy thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän veà ñòa hình, veà tính chaát vaø phaïm vi taùc ñoäng cuûa söï oâ nhieãm... Taùc ñoäng tieàm aån leân ñoäng vaät: Haàu heát du khaùch quan taâm ñeán vieäc thöôûng ngoaïn caùc ñoäng vaät baûn ñòa. Töø ñoù seõ taùc ñoäng leân: - Phaù vôõ ñieàu kieän soáng cuûa ñoäng vaät - Laøm thay ñoåi sinh lí vaø haønh vi cuûa ñoäng vaät

- Gaây suy giaûm gioáng loaøi. - Gaây phieàn nhieãu ñeán söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa thöïc vaät. 151

- Gieát haïi hay loaïi boû ñoäng vaät ra khoûi moâi tröôøng soáng cuûa chuùng 152

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Hoaït ñoäng tìm kieám vaät löu nieäm gaây suy giaûm nguoàn taøi nguyeân ñoäng vaät vaø ña daïng sinh hoïc... Nhö vaäy, moâi tröôøng soáng cuûa thöïc vaät, ñoäng vaät, chaát löôïng khoâng khí, chaát löôïng nguoàn nöôùc vaø moâi tröôøng ñaát ñaõ coù söï bieán ñoåi khoâng coù lôïi cho cuoäc soáng cuûa sinh vaät vaø con ngöôøi do hoaït ñoäng cuûa du lòch mang laïi. Ngoaøi ra, caùc vaán ñeà khaùc cuõng coù chieàu höôùng bieán ñoåi theo nhö thay ñoåi caûnh quan thieân nhieân, gaây suy thoaùi vaø oâ nhieãm moâi tröôøng. Phaùt trieån du lòch caàn tieâu thuï caûnh quan ñeå phuïc vuï cho xaây döïng caùc coâng trình du lòch. Neáu coù söï tính toaùn, ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng vaø quaûn lí moät caùch thaän troïng thì caùc aûnh höôûng cuûa du lòch leân moâi tröôøng sinh thaùi coù theå ñöôïc giaûm thieåu. Chöông VII 1. Moâi tröôøng laø gì? 2. Haõy phaân loaïi moâi tröôøng theo caùc taùc nhaân? Cho ví duï? 3. Phaân loaïi moâi tröôøng theo söï soáng? Cho ví duï? 4. Phaân loaïi beân trong vaø beân ngoaøi, theo moâi tröôøng thaønh phaàn hay moâi tröôøng taøi nguyeân? Ví duï cuï theå? 5. Phaân loaïi moâi tröôøng theo loaïi hình sinh hoaït cuoäc soáng? Cho ví duï cuï theå? 6. Phaân loaïi moâi tröôøng theo quyeån?Ví duï? 7. Theá naøo laø oâ nhieãm moâi tröôøng? Ví duï? 8. Phaân loaïi oâ nhieãm moâi tröôøng? Ví duï? 9. Anh (chò) haõy cho bieát tình hình oâ nhieãm vaø suy thoaùi moâi tröôøng do hoaït ñoäng du lòch gaây ra? 10. Anh (chò) haõy cho bieát caùc taùc ñoäng tieâu cöïc do hoaït ñoäng du lòch gaây ra? 153

Chöông 8

SÖÛ DUÏNG HÔÏP LÍ VAØ BAÛO VEÄ TAØI NGUYEÂN THIEÂN NHIEÂN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI

8.1 ÑÒNH NGHÓA VEÀ TAØI NGUYEÂN Trong khuoân khoå cuûa chöông naøy, chuùng ta seõ laàn löôït laøm quen vôùi moät soá khaùi nieäm veà taøi nguyeân thieân nhieân vaø taøi nguyeân DLST. Tröôùc khi ñi vaøo vaán ñeà, caàn laøm roõ hai khaùi nieäm “taøi nguyeân moâi tröôøng” vaø “moâi tröôøng taøi nguyeân”. Taøi nguyeân moâi tröôøng (Enviromental resources): Taøi nguyeân moâi tröôøng laø moät loaïi taøi nguyeân thieân nhieân nhöng noù cuõng laø nguyeân, nhieân vaät lieäu, laø ñaàu vaøo cuûa moät heä sinh thaùi hoaëc moät quaù trình saûn xuaát naøo ñoù. Hôn theá nöõa, ñoâi luùc chaát thaûi cuûa moät heä sinh thaùi hoaëc moät quaù trình A naøo ñoù laïi trôû thaønh “nguyeân, nhieân, vaät lieäu”, laøm ñaàu vaøo cho moät heä sinh thaùi hoaëc moät quaù trình B tieáp theo. Moät heä daây chuyeàn caùc nguyeân, nhieân lieäu ñaàu vaøo ñoù cuõng ñöôïc goïi laø taøi nguyeân moâi tröôøng. 154

Du lòch sinh thaùi

Vaäy, “Taøi nguyeân moâi tröôøng laø moät loaïi taøi nguyeân trong ñoù bao goàm taøi nguyeân thieân nhieân vaø taøi nguyeân coù maët trong moät moâi tröôøng nhaát ñònh naøo ñoù maø noù tham gia vaøo caùc quaù trình hoaït ñoäng cuûa moâi tröôøng ñoù”. Moâi tröôøng taøi nguyeân (Environment of resources): Tröôùc heát, noù laø moät moâi tröôøng hoaøn chænh cuûa moät daïng taøi nguyeân naøo ñoù. Ñaõ laø moâi tröôøng thì phaûi coù khoâng gian ñòa lí cuï theå, laõnh thoå cuï theå, coù caáu truùc vaø hoaït ñoäng cuûa noù. Trong ñoù, caùc thaønh phaàn chuû yeáu cuûa moâi tröôøng naøy laïi laø taøi nguyeân vaø caùc boä phaän hôïp thaønh taøi nguyeân ñoù. Khaùi nieäm naøy ñoâi luùc gaàn ñoàng nghóa vôùi khaùi nieäm “moâi tröôøng töï nhieân”. Ví duï: moâi tröôøng taøi nguyeân moû ñaù Chaâu Thôùi, noù bao goàm khoâng gian ñòa lí laø toaøn boä vuøng nuùi ñaù Chaâu Thôùi. Thaønh phaàn cuûa moâi tröôøng chuû yeáu laø ñaù khoaùng cuøng vôùi caáu truùc cuûa noù cuõng nhö: caùc thaønh phaàn ñaát laãn caùc chaát höõu cô, voâ cô, caùc ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät trong moû ñaùù cuøng vôùi caùc hoaït ñoäng khai thaùc (neáu coù) cuûa con ngöôøi. Ta coù ñònh nghóa: “taøi nguyeân laø caùc daïng vaät chaát ñöôïc taïo thaønh trong suoát quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa töï nhieân, cuoäc soáng sinh vaät vaø con ngöôøi. Caùc daïng vaät chaát naøy cung caáp nguyeân - nhieân vaät lieäu, hoã trôï vaø phuïc vuï cho caùc nhu caàu phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi cuûa con ngöôøi”. 8.1.1 Phaân loaïi taøi nguyeân Moãi taùc giaû ñöa ra moät tieâu chuaån ñeå phaân loaïi taøi nguyeân khaùc nhau, hay noùi caùch khaùc, neáu ta coù moät taäp hôïp caùc tieâu chuaån ñeå phaân loaïi (Categories for classification) ta 155

Du lòch sinh thaùi

seõ coù moät baûng phaân loaïi taøi nguyeân töông öùng. Theo chuùng toâi, taøi nguyeân ñöôïc phaân loaïi nhö sau: a. Phaân loaïi taøi nguyeân theo nguoàn goác - Taøi nguyeân thieân nhieân (Natural resources) laø caùc daïng vaät chaát ñöôïc taïo thaønh trong suoát quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa töï nhieân vaø sinh vaät. Caùc daïng vaät chaát naøy cung caáp nguyeân - nhieân vaät lieäu, hoã trôï vaø phuïc vuï cho caùc nhu caàu phaùt trieån cuûa con ngöôøi. - Taøi nguyeân nhaân taïo (Artificial resources) laø loaïi taøi nguyeân do lao ñoäng cuûa con ngöôøi taïo ra nhö: nhaø cöûa, ruoäng vöôøn, xe coä, ñoâ thò, noâng thoân vaø caùc daïng cuûa caûi, vaät chaát khaùc. b. Phaân loaïi taøi nguyeân theo moâi tröôøng thaønh phaàn Ñöôïc goïi laø “taøi nguyeân moâi tröôøng” (Environmental resources), goàm caùc loaïi: Taøi nguyeân moâi tröôøng ñaát (Soil environmental resources). Goàm coù taøi nguyeân ñaát noâng nghieäp (Agro-land resources), taøi nguyeân ñaát röøng (Forest soil resources), taøi nguyeân ñaát ñoâ thò (Urban soil resources), taøi nguyeân ñaát hieám (Rare earth resources), taøi nguyeân ñaát cho coâng nghieäp (Industrial soil resources)… Taøi nguyeân moâi tröôøng nöôùc (Water environmental resources). Bao goàm taøi nguyeân nöôùc maët (Surface water resources), taøi nguyeân nöôùc trong ñaát hay coøn goïi taøi nguyeân nöôùc thoå nhöôõng (Soil water resources), taøi nguyeân nöôùc ngaàm (Ground water resources). 156

Du lòch sinh thaùi

Taøi nguyeân moâi tröôøng khoâng khí (Air environmental resources). Taøi nguyeân khoâng gian (Space resources). Taøi nguyeân ngoaøi traùi ñaát nhö maët traêng, caùc haønh tinh… Taøi nguyeân sinh vaät (Bio-environmental resources). Goàm coù taøi nguyeân thöïc vaät (Botanical resources), taøi nguyeân ñoäng vaät (Animal resources), taøi nguyeân vi sinh vaät (Microbiological resources), taøi nguyeân heä sinh thaùi caûnh quan (Landscape ecosystem recouses). Taøi nguyeân khoaùng saûn (Mineral resources). Goàm coù taøi nguyeân khoaùng saûn kim loaïi (Metal mineral resources), taøi nguyeân khoaùng saûn phi kim loaïi (Unmetal mineral resources) Taøi nguyeân naêng löôïng (Energy resources). Goàm coù taøi nguyeân naêng löôïng ñòa nhieät (Resources of geotherm energy), taøi nguyeân naêng löôïng gioù (Resources of wind energy), taøi nguyeân naêng löôïng maët trôøi (Resources of solar energy), taøi nguyeân naêng löôïng soùng bieån (Resources of marine wave energy), taøi nguyeân naêng löôïng ñòa aùp (Resources of geopression energy). c. Phaân loaïi taøi nguyeân theo khaû naêng phuïc hoài cuûa taøi nguyeân Taøi nguyeân coù khaû naêng phuïc hoài (taøi nguyeân coù theå taùi taïo - Renewable resources) laø caùc taøi nguyeân maø thieân nhieân coù theå taïo ra lieân tuïc vaø ñöôïc con ngöôøi söû duïng laâu daøi nhö: röøng, caùc loaøi thuûy haûi saûn ôû soâng hoà, bieån, ñoä phì nhieâu cuûa ñaát, nöôùc ngoït … Caùc taøi nguyeân coù theå taùi taïo ñoùng vai troø 157

Du lòch sinh thaùi

raát quan troïng ñoái vôùi söï soáng cuûa sinh vaät vì chuùng laø nguoàn cung caáp thöùc aên lieân tuïc cho sinh vaät vaø cho caùc nhu caàu caàn thieát khaùc. Ñaây laø caùc taøi nguyeân khoâng giôùi haïn. Taøi nguyeân khoâng coù khaû naêng phuïc hoài (Unrenewable resources): goàm caùc khoaùng vaät (Pb, Si...) hay nguyeân - nhieân vaät lieäu (than, daàu moû, gas töï nhieân…) ñöôïc taïo thaønh trong suoát quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa voû traùi ñaát. Caùc taøi nguyeân naøy coù moät khoái löôïng nhaát ñònh vaø bò hao huït daàn sau khi ñöôïc khai thaùc ñeå phuïc vuï cho söï phaùt trieån kinh teá, khoa hoïc kyõ thuaät cuûa nhaân loaïi; nhöõng taøi nguyeân naøy coù giôùi haïn veà khoái löôïng. Trong suoát quaù trình soáng, con ngöôøi ñaõ lieân tuïc can thieäp vaøo giôùi töï nhieân, do ñoù, moät soá tröôøng hôïp, taøi nguyeân coù khaû naêng phuïc hoài seõ bieán thaønh taøi nguyeân khoâng coù khaû naêng phuïc hoài. Ví duï: ñaát laø taøi nguyeân coù khaû naêng phuïc hoài nhöng moät khi noù ñaõ bò “ñaù ong hoùa”, “laterite hoùa”, “pheøn hoùa”… thì noù seõ trôû thaønh “ñaát cheát” vaø ngöôøi ta xem ñoù laø taøi nguyeân khoâng coù khaû naêng phuïc hoài. Vì vaäy, coù theå noùi khaùi nieäm “taøi nguyeân coù theå phuïc hoài” vaø “taøi nguyeân khoâng theå phuïc hoài” ôû ñaây chæ mang yù nghóa töông ñoái maø thoâi. d. Phaân loaïi taøi nguyeân theo söï toàn taïi Taøi nguyeân höõu hình (Visible resources) laø daïng taøi nguyeân hieän dieän trong thöïc teá maø con ngöôøi coù theå ño löôøng, öôùc tính veà tröõ löôïng cuõng nhö tieàm naêng khai thaùc, söû duïng vôùi nhieàu muïc ñích khaùc nhau trong cuoäc soáng. Taøi nguyeân höõu hình baûn thaân noù cuõng coù söï phaân loaïi töông ñoái. Bôûi vì, söï toàn taïi cuûa daïng taøi nguyeân höõu hình naøy coù theå laø ñaàu 158

Du lòch sinh thaùi

vaøo cho moät trong nhöõng daïng taøi nguyeân höõu hình khaùc. Ví duï: taøi nguyeân naêng löôïng, taøi nguyeân nöôùc, chaát höõu cô… laø taøi nguyeân ñaàu vaøo cho taøi nguyeân thöïc vaät, ñeán löôït mình taøi nguyeân thöïc vaät laïi laø taøi nguyeân ñaàu vaøo cho taøi nguyeân ñoäng vaät vaø taøi nguyeân nhaân löïc (taøi nguyeân söùc lao ñoäng Work force resources). Xa hôn nöõa, con ngöôøi laïi laø taøi nguyeân coù theå söû duïng moïi daïng taøi nguyeân khaùc. - Taøi nguyeân voâ hình (Invisible resources) laø taøi nguyeân maø con ngöôøi söû duïng cuõng ñem laïi hieäu quaû thöïc teá cao nhöng noù toàn taïi ôû daïng “khoâng troâng thaáy”, coù nghóa laø tröõ löôïng cuûa daïng taøi nguyeân naøy laø bao nhieâu, ôû möùc ñoä naøo thì con ngöôøi chöa theå xaùc ñònh ñöôïc maø chæ thaáy ñöôïc hieäu quaû to lôùn do daïng taøi nguyeân naøy ñem laïi maø thoâi. Ví duï: taøi nguyeân trí tueä, taøi nguyeân vaên hoùa, taøi nguyeân söùc lao ñoäng… 8.1.2 Ñaùnh giaùù taøi nguyeân Ngöôøi ta coù theå ñaùnh giaù taøi nguyeân theo nhieàu caùch khaùc nhau, vôùi nhöõng muïc ñích khaùc nhau. Giaùù trò cuûa taøi nguyeân ñöôïc ñaùnh giaù cao hay thaáp, toát hay khoâng thaät toát phuï thuoäc vaøo trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät cuûa thôøi ñaïi vaø trình ñoä nhaän thöùc cuûa töøng ñoái töôïng khaùc nhau. Vì vaäy, cuøng moät loaïi taøi nguyeân nhöng ôû thôøi ñaïi nguyeân thuûy ñöôïc xem laø khoâng caàn, khoâng quyù, thaäm chí coøn coù theå coi laø ñoà boû (khoâng coù giaù trò), nhöng ñeán thôøi ñaïi chuùng ta, khi khoa hoïc kyõ thuaät ñaõ thöïc söï phaùt trieån thì noù laïi trôû neân voâ cuøng coù giaù trò, thaäm chí raát quyù vaø raát hieám. Ví duï: moû uranium, vaøo thôøi nguyeân thuûy ngöôøi ta chöa bieát uranium laø gì neân khoâng cho noù laø quyù, hieám; ngöôïc laïi, ngaøy nay ngöôøi ta ñaõ 159

Du lòch sinh thaùi

bieát noù laø khoaùng saûn nguyeân lieäu raát caàn cho caùc nhaø maùy ñieän nguyeân töû thì noù laïi trôû neân quyù giaùù. Trong lónh vöïc “taøi nguyeân moâi tröôøng”, moät soá chaát thaûi ôû moät xaõ hoäi coù trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät thaáp coù theå bò loaïi boû hoaøn toaøn, nhöng trong moät xaõ hoäi coù trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät cao, noù laïi laø nguyeân lieäu quyù cho moät quaù trình saûn xuaát tieáp theo. Ví duï: giaáy vieát xong nhö tröôùc ñaây laø “ñoà boû” nhöng töø khi coù coâng ngheä taùi cheá giaáy ra ñôøi thì giaáy loaïi laïi trôû thaønh nguyeân lieäu cho coâng ngheä taùi cheá giaáy hay bìa carton. Veà maët kinh teá, ngöôøi ta caàn döïa vaøo giaù trò söû duïng vaø giaù trò haøng hoùa trao ñoåi ñeå ñaùnh giaù moät loaïi taøi nguyeân naøo ñoù. Ñoái vôùi taøi nguyeân khoaùng saûn, ngöôøi ta ñaùnh giaù khoâng nhöõng döïa vaøo giaù trò kinh teá maø coøn döïa vaøo haøm löôïng vaø tröõ löôïng cuûa khoaùng saûn ñoù. Töø ñoù, ngöôøi ta chia giaù trò taøi nguyeân khoaùng saûn thaønh: - Taøi nguyeân coù giaùù trò kinh teá cao, taøi nguyeân coù giaùù trò kinh teá trung bình, taøi nguyeân coù giaù trò kinh teá thaáp. - Taøi nguyeân quyù (Value resources), khoâng hieám. - Taøi nguyeân hieám (Rare resources), giaù trò quyù khoâng cao laém. - Taøi nguyeân quyù – hieám. - Taøi nguyeân coù giaù trò tieàm taøng cao. - Taøi nguyeân coù giaù trò tieàm taøng khoâng cao maø chæ coù giaù trò hieän taïi cao.

160

Du lòch sinh thaùi

- Taøi nguyeân coù giaù trò trao ñoåi vaø taøi nguyeân khoâng coù giaù trò trao ñoåi. Giaù trò cuûa taøi nguyeân coøn ñöôïc hieåu theo nghóa taøi nguyeân cuûa ai vaø taøi nguyeân cho ai? - Taøi nguyeân coù theå laø cuûa moät caù nhaân vaø giaù trò cuûa noù tröôùc heát laø do ngöôøi söû duïng xaùc ñònh, vì khoâng ai khaùc ngoaøi ngöôøi söû duïng coù theå hieåu roõ vaø ñaùnh giaù ñuùng thöïc chaát veà giaù trò cuûa taøi nguyeân ñoù. - Taøi nguyeân coù theå laø cuûa moät quaàn theå, moät taäp theå ngöôøi nhaát ñònh naøo ñoù maø chæ vôùi hoï giaù trò cuûa taøi nguyeân môùi ñöôïc xaùc ñònh chính xaùc.

Du lòch sinh thaùi

Laáy thieân nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa laøm cô sôû ñeå phaùt trieån, taøi nguyeân DLST laø moät boä phaän caáu thaønh trong taøi nguyeân du lòch, bao goàm caùc giaù trò cuûa töï nhieân theå hieän trong moät heä sinh thaùi cuï theå vaø caùc giaù trò vaên hoùa baûn ñòa toàn taïi vaø phaùt trieån khoâng taùch rôøi khoûi heä sinh thaùi töï nhieân ñoù. Tuy vaäy, khoâng phaûi baát cöù moïi giaù trò töï nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa ñeàu ñöôïc xem laø taøi nguyeân DLST, maø chæ coù caùc thaønh phaàn vaø caùc toång theå töï nhieân, caùc giaù trò vaên hoùa gaén vôùi moät heä sinh thaùi cuï theå coù theå ñöôïc khai thaùc, ñöôïc söû duïng ñeå taïo ra caùc saûn phaåm DLST, phuïc vuï cho muïc ñích phaùt trieån du lòch noùi chung, DLST noùi rieâng môùi ñöôïc xem laø taøi nguyeân DLST. Taøi nguyeân DLST bao goàm taøi nguyeân ñaõ vaø ñang khai thaùc vaø taøi nguyeân maø trieån voïng laø seõ khai thaùc. Khaû naêng khai thaùc taøi nguyeân DLST phuï thuoäc vaøo:

- Taøi nguyeân cuûa toaøn theå coäng ñoàng theá giôùi. 8.2 TAØI NGUYEÂN DLST 8.2.1 Taøi nguyeân DLST Taøi nguyeân trong DLST ñöôïc phaân thaønh taøi nguyeân töï nhieân vaø taøi nguyeân nhaân vaên (coù quan heä maät thieát vôùi caùc nhaân toá con ngöôøi vaø xaõ hoäi). Noùi ñeán taøi nguyeân DLST, ta khoâng theå khoâng keå ñeán taøi nguyeân thieân nhieân; tuy nhieân, coù söï gaén keát yeáu toá du lòch vaøo trong taøi nguyeân neân ñöôïc goïi laø taøi nguyeân du lòch hay taøi nguyeân DLST. Nhö vaäy: “Taøi nguyeân DLST laø caùc yeáu toá cô baûn ñeå hình thaønh caùc ñieåm, caùc tuyeán hoaëc caùc khu DLST; bao goàm caùc caûnh quan thieân nhieân, caùc di tích lòch söû, giaù trò nhaân vaên, caùc coâng trình saùng taïo cuûa nhaân loaïi coù theå ñöôïc söû duïng nhaèm thoûa maõn cho nhu caàu veà DLST. 161

- Khaû naêng nghieân cöùu, phaùt hieän vaø ñaùnh giaù caùc tieàm naêng cuûa taøi nguyeân. - Möùc ñoä yeâu caàu ñeå phaùt trieån saûn phaåm DLST nhaèm thoûa maõn nhu caàu ngaøy caøng cao vaø caøng ña daïng cuûa du khaùch. - Khaû naêng tieáp caän ñeå khai thaùc caùc tieàm naêng cuûa taøi nguyeân DLST. - Trình ñoä toå chöùc quaûn lí ñoái vôùi vieäc khai thaùc taøi nguyeân DLST. Noùi chung, taøi nguyeân DLST raát ña daïng vaø phong phuù. Moät soá loaïi taøi nguyeân DLST chính thöôøng ñöôïc khai thaùc vaø phuïc vuï nhu caàu cuûa khaùch DLST bao goàm: 162

Du lòch sinh thaùi

- Caùc heä sinh thaùi töï nhieân ñaëc thuø, ñaëc bieät laø nôi coù tính ña daïng sinh hoïc cao vôùi nhieàu loaïi sinh vaät ñaëc höõu, quyù hieám (caùc vöôøn quoác gia, caùc khu BTTN, caùc khu döï tröõ sinh quyeån...). - Caùc heä sinh thaùi noâng nghieäp (vöôøn caây aên traùi, laøng hoa...). - Caùc giaù trò vaên hoùa baûn ñòa coù söï hình thaønh vaø phaùt trieån gaén lieàn vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa heä sinh thaùi töï nhieân nhö caùc phöông thöùc canh taùc, caùc leã hoäi, sinh hoaït truyeàn thoáng daân toäc... Khi nghieân cöùu veà DLST, caùc thuaät ngöõ veà heä sinh thaùi (Ecosystem), ña daïng sinh hoïc (Biodiversity), ña daïng sinh thaùi (Ecodiversity) chuùng ta ñaõ coù dòp tìm hieåu ôû caùc chöông tröôùc. ÔÛ ñaây, chuùng toâi lí giaûi theâm phaàn vaên hoùa baûn ñòa maø thoâi. Theo ñoù, “vaên hoùa baûn ñòa laø caùc giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn ñöôïc hình thaønh trong quaù trình phaùt trieån cuûa moät coäng ñoàng daân cö, theå hieän moái quan heä gaén boù giöõa theá giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi trong khoâng gian cuûa moät heä sinh thaùi töï nhieân cuï theå”. Vaên hoùa baûn ñòa laø moät trong nhöõng boä phaän caáu thaønh neân ña daïng vaên hoùa, taïo neân söï ña daïng veà sinh hoïc. 8.2.2 Ñaëc ñieåm cuûa taøi nguyeân DLST a. Taøi nguyeân DLST phong phuù vaø ña daïng Taøi nguyeân DLST ñöôïc hình thaønh treân neàn taûng caùc taøi nguyeân trong töï nhieân, maø baûn thaân töï nhieân thì raát ña daïng vaø phong phuù, vì theá taøi nguyeân DLST cuõng coù chung ñaëc ñieåm naøy. Taøi nguyeân DLST bao goàm nhöõng heä sinh thaùi 163

Du lòch sinh thaùi

ñaëc bieät, laø nôi toàn taïi, sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa nhieàu loaøi sinh vaät quyù hieám. Nhö vaäy, taøi nguyeân DLST coù söùc haáp daãn ñaëc bieät ñoái vôùi du khaùch. b. Taøi nguyeân DLST thöôøng nhaïy caûm vôùi caùc yeáu toá taùc ñoäng So saùnh vôùi nhieàu loaïi taøi nguyeân du lòch khaùc, taøi nguyeân DLST thöôøng raát nhaïy caûm ñoái vôùi nhöõng taùc ñoäng cuûa con ngöôøi. Baát kyø moät söï taùc ñoäng naøo laøm thay ñoåi tính chaát cuûa töï nhieân hoaëc moät hôïp phaàn cuûa töï nhieân hoaëc laøm suy giaûm hay maát ñi moät soá loaøi sinh vaät caáu thaønh neân heä sinh thaùi naøo ñoù döôùi taùc ñoäng cuûa con ngöôøi seõ laø nguyeân nhaân laøm thay ñoåi vaø thaäm chí laøm bieán maát heä sinh thaùi ñoù vaø keát quaû laø moät dieãn theá sinh thaùi môùi xuaát hieän. Trong tröôøng hôïp naøy, taøi nguyeân DLST bò aûnh höôûng vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. c. Thôøi gian khai thaùc taøi nguyeân DLST laø khoâng ñoàng nhaát Coù loaïi taøi nguyeân DLST coù theå khai thaùc ñöôïc quanh naêm, cuõng coù loaïi taøi nguyeân DLST khai thaùc theo thôøi vuï; chuû yeáu döïa vaøo caùc yeáu toá khí haäu, muøa di cö, söï sinh saûn cuûa caùc loaøi sinh vaät... Ví duï, do ñaëc tröng khai thaùc veà caây aên traùi neân du khaùch chæ coù theå ñeán vöôøn caây aên traùi Laùi Thieâu vaøo muøa roä traùi maø thoâi, caùc muøa khaùc du khaùch ñeán seõ maát ñi tính chaát DLST vöôøn caây aên traùi. Vì vaäy, ñeå khai thaùc toát tieàm naêng taøi nguyeân DLST caùc nhaø quaûn lyù, caùc nhaø ñieàu haønh DLST caàn phaûi nghieân cöùu vaø hieåu roõ tính chaát thôøi vuï cuûa caùc loaïi taøi nguyeân DLST ñeå ñöa ra nhöõng giaûi phaùp hôïp lí vôùi moãi hoaøn caûnh khai thaùc. 164

Du lòch sinh thaùi

d. Taøi nguyeân DLST thöôøng naèm xa caùc khu daân cö vaø thöôøng ñöôïc khai thaùc taïi choã ñeå taïo ra caùc saûn phaåm du lòch Moät ñaëc ñieåm coù tính ñaët tröng cuûa taøi nguyeân DLST laø chuùng thöôøng naèm caùch xa caùc khu daân cö; bôûi chuùng seõ nhanh choùng suy giaûm, bò bieán ñoåi, thaäm chí khoâng coøn nöõa, do taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa ngöôøi daân nhö saên baén, chaët caây… nhaèm thoaû maõn cho caùc nhu caàu cuoäc soáng cuûa mình. Ñieàu naøy giaûi thích taïi sao phaàn lôùn taøi nguyeân DLST laïi naèm trong phaïm vi caùc khu BTTN, caùc khu BTTN - nôi coù söï quaûn lí chaët cheõ. Khaùc vôùi caùc loaïi taøi nguyeân khaùc, sau khi ñöôïc khai thaùc coù theå vaän chuyeån ñi nôi khaùc ñeå cheá bieán nhaèm taïo ra saûn phaåm roài laïi ñöôïc ñöa ñeán taän nôi tieâu thuï, taøi nguyeân du lòch noùi chung, taøi nguyeân DLST noùi rieâng thöôøng ñöôïc khai thaùc taïi choã ñeå taïo ra caùc saûn phaåm nhaèm thoûa maõn cho caùc nhu caàu cuûa du khaùch. Trong moät soá tröôøng hôïp thöïc teá coù theå taïo ra caùc vöôøn thöïc vaät, caùc coâng vieân vôùi nhieàu loaøi sinh vaät ñaëc höõu trong moâi tröôøng nhaân taïo ñeå du khaùch tham quan, thöôûng ngoaïn. Tuy nhieân, caùc saûn phaåm naøy chöa phaûi laø saûn phaåm cuûa DLST ñích thöïc, chuùng ñöôïc taïo ra nhaèm thoaû maõn nhu caàu du lòch cuûa ñaïi chuùng, ñaëc bieät ôû caùc ñoâ thò lôùn, nôi maø ngöôøi daân ít coù ñieàu kieän ñeán caùc khu töï nhieân. Do nhöõng ñaëc ñieåm treân neân coù theå khai thaùc coù hieäu quaû taøi nguyeân DLST, caàn thieát phaûi coù ñöôïc ñieàu kieän haï taàng cô sôû thuaän lôïi nhaèm tieáp caän vôùi caùc khu vöïc tieàm naêng. Thöïc teá cho thaáy nhöõng vöôøn quoác gia (VQG), khu BTTN, mieät vöôøn, saân chim… nôi naøo coù vò trí ñòa lí thuaän lôïi, 165

Du lòch sinh thaùi

tieän ñöôøng giao thoâng thì hoaït ñoäng du lòch noùi chung, DLST noùi rieâng seõ phaùt trieån hôn. Ngöôïc laïi, coù nhieàu taøi nguyeân DLST ñaëc saéc nhö heä sinh thaùi nuùi cao Fanxipan, khu baûo toàn Bidoup - Nuùi Baø; heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc noäi ñòa Haø Tieân, röøng traøm U Minh; heä sinh thaùi röøng ngaäp maën Naêm Caên; heä sinh thaùi röøng aåm nhieät ñôùi treân nuùi ñaù voâi ôû khu baûo toàn Phong Nha -Keû Baøng… coøn chöa ñöôïc khai thaùc töông xöùng vôùi tieàm naêng vaø chöa thu huùt ñöôïc khaùch du lòch laø do moät soá nguyeân nhaân, song chuû yeáu laø ñieàu kieän giao thoâng vaø cô sôû haï taàng coøn gaëp nhieàu khoù khaên. e. Taøi nguyeân DLST coù khaû naêng taùi taïo vaø söû duïng laâu daøi Phaàn lôùn caùc taøi nguyeân du lòch, trong ñoù coù taøi nguyeân DLST ñöôïc xeáp vaøo loaïi taøi nguyeân coù theå taùi taïo vaø söû duïng laâu daøi. Ñieàu naøy döïa treân khaû naêng töï phuïc hoài, taùi taïo cuûa töï nhieân. Tuy nhieân, thöïc teá cho thaáy nhieàu loaïi taøi nguyeân DLST ñaëc saéc nhö caùc loaøi sinh vaät ñaëc höõu, quyù hieám hoaøn toaøn coù theå bieát maát do nhöõng tai bieán töï nhieân hoaëc do caùc taùc ñoäng cuûa con ngöôøi. Vaán ñeà ñöôïc ñaët ra laø caàn phaûi naém ñöôïc caùc quy luaät cuûa töï nhieân, löôøng tröôùc ñöôïc nhöõng taùc ñoäng cuûa con ngöôøi leân töï nhieân noùi chung, leân taøi nguyeân DLST noùi rieâng ñeå coù nhöõng giaûi phaùp, nhöõng ñònh höôùng ñeå khai thaùc moät caùch coù hieäu quaû; toân taïo, baûo veä vaø phaùt trieån caùc nguoàn taøi nguyeân nhaèm ñaùp öùng cho vieäc phaùt trieån du lòch. Ñaây cuõng laø yeâu caàu soáng coøn cuûa du lòch nhaèm goùp phaàn phaùt trieån du lòch beàn vöõng. Phaùt trieån du lòch beàn vöõng laø moät trong nhöõng yeâu caàu cô baûn nhaèm ñaûm baûo cho nguoàn taøi nguyeân du lòch noùi chung, DLST noùi rieâng ít bò toån 166

Du lòch sinh thaùi

haïi. Ngoaøi ra, phaùt trieån du lòch beàn vöõng caøng laøm cho caùc ñieåm du lòch vaø caùc khu du lòch trôû neân haáp daãn hôn, ñaùp öùng cho nhu caàu phaùt trieån DLST trong hieän taïi vaø töông lai.

Du lòch sinh thaùi

Nhö ñaõ trình baøy ôû caùc chöông tröôùc, DLST laáy töï nhieân laøm neàn taûng cho söï phaùt trieån. Chính vì vaäy, söï phong phuù cuûa theá giôùi töï nhieân quyeát ñònh leân giaù trò cuûa caùc saûn phaåm DLST. Nhö vaäy, vieäc baûo toàn ña daïng sinh hoïc khoâng chæ laø muïc tieâu cuûa rieâng ngaønh DLST maø laø muïc tieâu chung cuûa nhieàu ngaønh, nhieàu lónh vöïc, nhieàu quoác gia nhaèm tìm kieám söï hoøa thuaän chung cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät vôùi moâi tröôøng sinh thaùi.

ÑDSH bao goàm: ña daïng di truyeàn, ña daïng loaøi vaø ña daïng sinh thaùi. Chính söï ña daïng veà gen (ña daïng di truyeàn), ña daïng loaøi goùp phaàn taïo neân ña daïng veà heä sinh thaùi, bôûi ngoaøi yeáu toá voâ sinh nhö ñaát, nöôùc, ñòa hình, khí haäu… heä sinh thaùi coøn bao goàm caùc quaàn xaõ sinh vaät. Nhieàu quaàn theå taäp hôïp thaønh quaàn xaõ, nhö vaäy theo cô cheá toå hôïp cuûa moät löôïng haøng trieäu caù theå cuûa caùc quaàn theå ta seõ coù raát nhieàu caùc quaàn xaõ sinh vaät. Moãi quaàn xaõ thích nghi vôùi ñieàu kieän soáng ôû moät soá nôi naøo ñoù treân haønh tinh. Trong söï toàn taïi vaø phaùt trieån, theá giôùi soáng coù quan heä maät thieát vôùi ñieàu kieän töï nhieân. Moái quan heä naøy laø hai chieàu, söï ña daïng veà sinh vaät ñöôïc nhaân leân khi gaén keát vôùi söï ña daïng veà sinh caûnh. Ñoù chính laø nguyeân nhaân giaûi thích taïi sao treân haønh tinh chuùng ta coù voâ vaøn caùc heä sinh thaùi khaùc nhau cuøng toàn taïi.

Qua ñoù ta thaáy, ña daïmh sinh hoïc (ÑDSH) laø moät taøi nguyeân cuûa DLST, khoâng theå taùch rôøi ña daïng sinh hoïc ra khoûi DLST, laø moät hôïp phaàn trong nhieàu thaønh phaàn taïo neân DLST. Vaäy ÑDSH laø gì? “ÑDSH laø toång hôïp toaøn boä caùc gen, caùc loaøi vaø caùc heä sinh thaùi. Ñoù laø söï bieán ñoåi lieân tuïc theo tieán hoaù ñeå taïo ra caùc loaøi môùi trong ñieàu kieän sinh thaùi môùi khi nhöõng loaøi khaùc bieán ñi”.

Neáu khoâng coù ÑDSH thì khoâng coù DLST vì du khaùch thöôûng thöùc nhöõng söï phong phuù caùc loaïi hình sinh thaùi (ñaát, nöôùc, caây, con…), khoâng ai ñi DLST nôi sa maïc, nôi khoâng coù caây moïc vaø thuù vaät naøo sinh soáng. Ñieàu ñoù chöùng toû moái lieân keát khoâng theå taùch rôøi giöõa ÑDSH vaø DLST, muoán phaùt trieån DLST ôû moät nôi naøo ñoù thì baét buoäc nôi ñoù phaûi coù söï phong phuù veà ÑDSH.

Xeùt veà toång theå ÑDSH khoâng chæ taïo neân cuoäc soáng ngaøy nay maø noù coøn coù taàm quan troïng ñaëc bieät trong vieäc duy trì vaø phaùt trieån cuoäc soáng naøy. Nhìn töø khía caïnh DLST thì ÑDSH laø nhaân toá khoâng theå thieáu ñeå töø ñoù xaây döïng caùc chöông trình DLST. Yeâu caàu ñaàu tieân ñeå coù theå toå chöùc ñöôïc DLST laø söï toàn taïi cuûa caùc heä sinh thaùi töï nhieân ñieån hình vôùi tính ña daïng sinh thaùi cao.

Ñöùng ôû goùc ñoä DLST, thì ÑDSH bao goàm caû söï ña daïng veà vaên hoùa – laø söï theå hieän cuûa con ngöôøi, moät thaønh vieân cuûa theá giôùi sinh vaät, ñoàng thôøi laø nhaân toá quan troïng thuoäc caùc heä sinh thaùi. Trong ñoù vaên hoùa baûn ñòa laø moät boä phaän ñaëc bieät cuûa ña daïng vaên hoùa, goùp phaàn taïo neân neàn vaên hoùa noùi chung cuûa moät daân toäc, moät quoác gia. Vaên hoùa baûn ñòa chính laø caùc giaù trò veà vaät chaát tinh thaàn ñöôïc hình thaønh

8.2.3 Quan heä giöõa DLST vaø phaùt trieån a. Quan heä giöõa ña daïng sinh hoïc vaø DLST

167

168

Du lòch sinh thaùi

trong quaù trình phaùt trieån cuûa moät coäng ñoàng daân cö, theå hieän moái quan heä gaén boù giöõa theá giôùi töï nhieân vaø con ngöôøi trong khoâng gian cuûa moät heä sinh thaùi töï nhieân cuï theå. Caû boán thaønh phaàn treân cuûa ÑDSH ñeàu tham gia vaøo vieäc xaây döïng hình thaønh hoaït ñoäng DLST. Maët khaùc DLST cuõng taùc ñoäng ngöôïc laïi ñoái vôùi ÑDSH, noù goùp phaàn baûo toàn vaø phaùt trieån caùc giaù trò ÑDSH nhaèm phaùt trieån beàn vöõng trong töông lai. • ÑDSH vôùi caùc ñoái töôïng tham gia hoaït ñoäng DLST Caùc ñoái töôïng tham gia xaây döïng hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi bao goàm: caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch, caùc nhaø ñieàu haønh du lòch, caùc nhaø quaûn lí laõnh thoå, höôùng daãn vieân du lòch. Hoï laø nhöõng ngöôøi phaûi quan taâm ñeán taát caû caùc thaønh phaàn cuûa ÑDSH – cô sôû ñeå xaây döïng moät moâ hình DLST beàn vöõng. Caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch: Ñaây laø nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc quy hoaïch, xaây döïng caùc chính saùch phaùt trieån DLST trong caùc vieän nghieân cöùu, cô quan nhaø nöôùc. Hoï coù vai troø quan troïng trong vieäc nghieân cöùu tìm hieåu tính ÑDSH cho moät khu vöïc, hoï laø nhöõng ngöôøi phaùt hieän, ñieàu tra ra nhöõng tính chaát ñaëc tröng veà ÑDSH cuûa khu vöïc (ñaëc tröng veà gen, loaøi, sinh thaùi) ñeå töø ñoù xaây döïng moät moâ hình du lòch beàn vöõng cho khu vöïc ñoù. Caùc nhaø quaûn lí laõnh thoå: Ñaây laø nhöõng ngöôøi coù vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi söï baûo toàn vaø phaùt trieån cuûa moät khu DLST. Trong ñoù, caùc yeáu toá ña daïng veà gen, loaøi, sinh thaùi seõ ñöôïc hoï tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp kieåm soaùt thoâng qua vieäc 169

Du lòch sinh thaùi

kieåm soaùt söï bieán ñoåi cuûa heä sinh thaùi vaø moâi tröôøng töï nhieân trong phaïm vi ñöôïc quaûn lyù. Caùc nhaø ñieàu haønh du lòch: Ñaây laø nhöõng ngöôøi toå chöùc, ñieàu haønh cuï theå hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi, hoï tröïc tieáp xaùc ñònh caùc phöông thöùc tieán haønh hoaït ñoäng, löïa choïn ñòa ñieåm toå chöùc DLST, xaây döïng caùc chöông trình du lòch phuø hôïp vôùi caùc dòch vuï coù theå cung öùng trong ñieàu kieän ñòa phöông. Vì vaäy hoï phaûi laø ngöôøi am hieåu veà moâi tröôøng sinh thaùi khu vöïc. Moät heä sinh thaùi ñaëc tröng veà ñòa hình, cheá ñoä thuyû vaên, quaàn theå sinh vaät ñaëc thuø… seõ laø nhaân toá quyeát ñònh ñeå caùc nhaø ñieàu haønh du lòch thöïc hieän traùch nhieäm cuûa mình. Höôùng daãn vieân du lòch: Ñaây laø nhöõng ngöôøi coù kieán thöùc, naém ñöôïc ñaày ñuû thoâng tin veà moâi tröôøng töï nhieân, caùc ñaëc ñieåm caùc loaïi hình sinh thaùi, tính ña daïng vaø ñoä phong phuù cuûa loaøi, tính thích nghi vaø tính ñaëc tröng cuûa heä sinh thaùi, vaên hoaù coäng ñoàng ñòa phöông ñeå giôùi thieäu moät caùch sinh ñoäng nhaát, ñaày ñuû nhaát vôùi du khaùch veà nhöõng vaán ñeà ñaõ thuùc giuïc hoï tham gia tuyeán DLST cuûa khu vöïc. Khaùch du lòch: Khaùch du lòch laø ñoái töôïng chính cuûa DLST, chính nhöõng neùt ñaëc tröng veà ÑDSH cuûa khu vöïc ñaõ thu huùt hoï tham gia hoaït ñoäng du lòch. Tuy nhieân caàn phaân bieät giöõa khaùch du lòch vaø khaùch DLST, hieän nay hai khaùi nieäm naøy vaãn chöa ñöôïc phaân bieät raïch roøi. ÔÛ caùc nöôùc ñang phaùt trieån thì khaùi nieäm DLST vaãn coøn manh nha, nhieàu khi bò cho laø moät.

170

Du lòch sinh thaùi

Ngöôøi ta chia ra khaùch du lòch thaønh caùc ñoái töôïng chính sau: o Khaùch du lòch tình côø, ngaãu nhieân hoaëc nhöõng ngöôøi muoán tham gia vaøo chuyeán du lòch laï thöôøng ñeán vôùi thieân nhieân. Ñoái vôùi nhöõng ñoái töôïng naøy thì nhöõng neùt ñaëc tröng, ñoäc ñaùo veà quaàn xaõ sinh vaät, vaên hoaù baûn ñòa cuûa khu du lòch seõ, gaây aán töôïng cho hoï. Tuy nhieân, ñaây cuõng laø ñoái töôïng nguy hieåm nhaát (trong ba ñoái töôïng tham gia hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi) ñoái vôùi söï ÑDSH. Do tình côø ngaãu nhieân ñeán vôùi khu du lòch neân nhöõng ñieàu khaùc thöôøng, ñaëc bieät nôi ñaây thöôøng kích thích söï toø moø cuûa hoï,ï vì vaäy hoï coù theå coù nhöõng haønh ñoäng gaây haïi hoaëc phaù huyû heä sinh thaùi cuûa khu vöïc nhö haùi hoa, beû caønh… o Khaùch du lòch coù loøng say meâ thieân nhieân, hoï luoân muoán coù ñöôïc nhöõng chuyeán ñi ñeán nhöõng nôi coù heä sinh thaùi ñaëc tröng nhö nhö caùc vöôøn quoác gia, khu baûo toàn (nôi löu giöõ, duy trì vaø phaùt trieån söï ña daïng veà gen, loaøi cuûa moät vuøng ñaëc tröng). Hoï thöôøng laø nhöõng ngöôøi coù taàm hieåu bieát, coù trình ñoä, hoï yù thöùc ñöôïc taàm quan troïng vaø giaù trò cuûa töï nhieân vaø giaù trò nhaân vaên. Hoï thöïc söï laø ñoái töôïng cuûa DLST. o Ñoái töôïng thöù ba laø caùc nhaø khoa hoïc, caùc thaønh vieân cuûa caùc döï aùn baûo toàn…. Ñaây laø nhöõng ngöôøi thöïc hieän söù meänh baûo toàn ÑDSH cuûa nhaân loaïi. Hoï tham gia nghieân cöùu, tìm hieåu vaø khaùm phaù nhöõng neùt ñoäc ñaùo, ñaëc tröng veà ña daïng gen, loaøi vaø ña daïng heä sinh thaùi. Ñoù laø caùc vaán ñeà chính maø hoï quan taâm, vieäc tham gia vaøo hoaït ñoäng DLST cuûa hoï mang yù nghóa coâng vieäc nhieàu hôn laø nghæ ngôi, giaûi trí. 171

Du lòch sinh thaùi

• Söï tuyeät chuûng vaø DLST Hieän nay con ngöôøi ñaõ bieát vaø moâ taû ñöôïc 1,7 trieäu loaøi trong soá 30 trieäu loaøi döï ñoaùn coù ñöôïc treân haønh tinh. Tuy nhieân, coù khoaûng 5-10% soá loaøi treân theá giôùi seõ bò tieâu dieät vaøo nhöõng naêm 1990-2020 vaø ñeán naêm 2050 con soá naøy coù theå leân ñeán 25%. Söï tuyeät chuûng cuûa moät loaøi aûnh höôûng khaù lôùn ñeán ÑDSH, noù laøm maát ñi nguoàn gen ñaëc tröng, giaûm söï ña daïng veà chuûng loaïi trong heä sinh thaùi ñieån hình. Chæ khi söï tuyeät chuûng cuûa loaøi öu theá trong heä sinh thaùi môùi thöïc söï gaây aûnh höôûng lôùn tôùi heä sinh thaùi daãn ñeán söï hình thaønh moät dieãn theá sinh thaùi môùi, töø ñoù hình thaønh vaø phaùt trieån moät heä sinh thaùi khaùc. Nguyeân nhaân chính gaây ra söï tuyeät chuûng hay söï ñe doïa cuûa gioáng loaøi laø: o Söï khai thaùc quaø ñaø. o Nhöõng aûnh höôûng cuûa thuù aên thòt, nhöõng keû caïnh tranh hay beänh taät. o Söï phaù huyû bieán ñoåi nôi sinh soáng cuûa gioáng loaøi. Vì nhöõng aûnh höôûng nhaân taïo naøy, tæ leä tuyeät chuûng vaø con soá chuûng loaïi bò ñe doaï tuyeät chuûng ñaõ gia taêng nhanh trong vaøi theá kyû qua. Hieän töôïng naøy ñöôïc chöùng minh roõ nhaát bôûi taøi lieäu ñoái vôùi ñoäng vaät coù xöông soáng. Qua boán theá kyû gaàn ñaây, treân toaøn caàu coù toaøn boä hôn 700 loaøi tuyeät chuûng ñöôïc bieát ñeán, bao goàm 100 loaøi ñoäng vaät coù vuù vaø 160 loaøi chim, taát caû ñeàu bôûi aûnh höôûng nhaân taïo. 172

Du lòch sinh thaùi

Tuy nhieân, trong nhöõng naêm gaàn ñaây, con ngöôøi ñaõ coù nhieàu nhöõng böôùc tieán trong hoaït ñoäng duy trì vaø baûo veä caùc gioáng loaøi coù nguy cô tuyeät chuûng. Moät trong nhöõng caùch tieáp caän beàn vöõng, baûo veä caùc gioáng loaøi ngaên chaën söï tuyeät chuûng laø xaây döïng caùc khu BTTN, vöôøn quoác gia… ñeå hình thaønh vaø phaùt trieån loaïi hình DLST treân theá giôùi theo ñuùng nghóa cuûa noù. Ñoù chính laø hình thöùc baûo veä söï ÑDSH moät caùch hieäu quaû nhaát. Hieän nay, phaùt trieån du lòch ñang dieãn ra ôû khaép moïi nôi treân theá giôùi, ñaëc bieät laø caùc nöôùc ñang phaùt trieån coù nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân truø phuù nhö caùc nöôùc thuoäc chaâu Phi, chaâu AÙ. ÔÛ caùc nöôùc naøy vieäc phaùt trieån du lòch chöa theo ñuùng höôùng cuûa DLST neân hoaït ñoäng naøy ñaõ gaây aûnh höôûng khoâng nhoû ñeán nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân cuõng nhö söï ÑDSH cuûa ñòa phöông. Ñieån hình laø vieäc quy hoaïch, xaây döïng maët baèng cho hoaït ñoäng du lòch laøm maát ñi nôi ôû cuûa caùc loaøi, haønh vi thieáu yù thöùc cuûa du khaùch laøm huyû hoaïi nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân,… DLST laø moät hình thöùc hoaït ñoäng beàn vöõng, noù laø vieäc ñi laïi coù traùch nhieäm tôùi caùc khu vöïc thieân nhieân maø baûo toàn ñöôïc moâi tröôøng. Vì vaäy, moät khi DLST ñöôïc thöïc hieän vaø phaùt trieån ñuùng höôùng seõ laøm giaûm nheï hoaëc loaïi boû caùc taùc ñoäng tieâu cöïc ñoái vôùi ÑDSH. DLST seõ taïo cô hoäi coù coâng aên vieäc laøm vaø thu nhaäp cho caùc coäng ñoàng ñòa phöông, gia taêng yù thöùc baûo veä moâi tröôøng cho hoï vaø töø ñoù laøm giaûm nheï söùc eùp cuûa con ngöôøi leân moâi tröôøng sinh thaùi. Ngoaøi ra, vôùi tính chaát giaùo duïc cuûa mình, DLST seõ khoâng nhöõng ñem laïi cho du khaùch nhöõng hieåu bieát veà moâi 173

Du lòch sinh thaùi

tröôøng töï nhieân maø coøn taïo cho hoï yù thöùc veà vieäc baûo veä thieân nhieân noùi chung vaø ña daïng sinh hoïc noùi rieâng. Moät trong nhöõng caùch duy trì, baûo veä caùc gioáng loaøi vaø ngaên traën söï tuyeät chuûng laø phaùt trieån môû roäng hình thöùc DLST. b. DLST vôùi phaùt trieån coäng ñoàng Coäng ñoàng bao goàm boán yeáu toá: - Töông quan caù nhaân maät thieát vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. - Coù söï lieân heä vôùi tình caûm. - Coù söï töï nguyeän hy sinh ñoái vôùi nhöõng giaù trò ñöôïc taäp theå coi laø cao caû. - Coù yù thöùc ñoaøn keát vôùi moïi thaønh vieân trong taäp theå. Coäng ñoàng thöôøng ñöôïc xem nhö moät cô caáu xaõ hoäi, laø moät ñoaøn theå con ngöôøi coù nhöõng giaù trò chuaån möïc, ñaát meï (ranh giôùi laõnh thoå ñöôïc xaùc ñònh trong quaù trình phaùt trieån lòch söû), laø cô sôû ñeå phaân bieät coäng ñoàng naøy vôùi coäng ñoàng khaùc. Ranh giôùi haønh chính cuõng coù theå ñöôïc xem laø moät cô sôû ñeå phaân bieät ranh giôùi coäng ñoàng, nhöng trong thöïc teá thì cô sôû ñeå phaân bieät naøy khoâng cao do nhöõng bieán ñoäng veà toå chöùc haønh chính. Ñoaøn keát xaõ hoäi laø moät ñaëc tính haøng ñaàu cuûa moãi coäng ñoàng. YÙ thöùc coäng ñoàng hay coøn ñöôïc goïi laø taâm thöùc coäng ñoàng ñöôïc quan nieäm nhö laø moät yù chí vaø tình caûm chung do quaù trình cuøng sinh soáng trong moät ñôn vò laõnh thoå, coù nhöõng moái lieân heä veà maët huyeát thoáng hay quan heä laùng gieàng… moät coäng ñoàng toàn taïi ñöôïc laø do caùc thaønh vieân cuûa noù luoân tìm ñöôïc tieáng noùi chung vaø thoáng nhaát trong moïi haønh ñoäng. 174

Du lòch sinh thaùi

Tuy nhieân, xu theá coâng nghieäp hoùa ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø ñang phaùt trieån ñaõ ñöa ñeán söï bieán ñoåi caùc quan heä xaõ hoäi trong coäng ñoàng, chuû yeáu laø do cô caáu ngaønh ngheà bò thay ñoåi. Coäng ñoàng khi ñöôïc coi nhö moät tieán trình xaõ hoäi, laø moät hình thöùc töông quan giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi coù tính keát hôïp, theo ñoù hoï ñöôïc gaàn nhau vaø phoái hôïp chaët cheõ vôùi nhau hôn. Caùc coäng ñoàng noâng thoân ít xaûy ra caùc tieán trình theo chieàu höôùng ly taâm. Tính coá keát chaët, söï di ñoäng xaõ hoäi ít, söï ña daïng veà ngheà nghieäp khoâng lôùn, coäng theâm caùc yeáu toá toân giaùo tín ngöôõng trong coäng ñoàng, laøm cho caùc hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng noâng thoân thöôøng coù tính thoáng nhaát cao hôn so vôùi caùc coäng ñoàng ñoâ thò. Caùc hoaït ñoäng kinh teá khoâng chæ taïo ra cho coäng ñoàng söï baûo ñaûm veà vaät chaát maø coøn taïo ra söï lieân keát coäng ñoàng. Caùc coäng ñoàng noâng thoân vôùi moät vaøi ngheà chính, thaäm chí coù nhöõng nôi chæ coù thuaàn moät ngheà laø do söï töông ñoàng veà yeáu toá ñòa lí kinh teá, phöông thöùc saûn xuaát, cuøng chung nguoàn nguyeân lieäu, thò tröôøng tieâu thuï saûn phaåm… Yeáu toá thôø chung moät toå ngheà ñaõ ñem ñeán cho coäng ñoàng lôùp voû coá keát veà tinh thaàn. Laøng ngheà trong xaõ hoäi noâng thoân, caùc phöôøng ngheà trong caùc ñoâ thò coå laø nhöõng kieåu coá keát coäng ñoàng döïa treân cô sôû cuûa caùc lieân keát kinh teá. Vaên hoùa laø yeáu toá bieåu thò toång hôïp ñeå nhaän bieát coäng ñoàng, hay noùi caùch khaùc noù laø thuoäc tính rieâng ñöôïc hình thaønh trong quaù trình phaùt trieån cuûa moãi coäng ñoàng. Yùeáu toá vaên hoùa ôû ñaây ñöôïc xem xeùt treân ba khía caïnh cô baûn laø toäc ngöôøi, toân giaùo - tính ngöôõng vaø heä thoáng giaù trò vaø chuaån möïc (caùc ñònh cheá xaõ hoäi quy ñònh leân söï nhaän thöùc vaø haønh 175

Du lòch sinh thaùi

vi cuûa caùc caù nhaân trong coäng ñoàng). Phaùt trieån coäng ñoàng laø moät quaù trình trong ñoù coù söï taêng tröôûng veà kinh teá coäng ñoàng cuøng vôùi nhöõng tieán boä cuûa coäng ñoàng theo höôùng hoaøn thieän veà caùc giaù trò chaân – thieän – myõ. Vaøi naêm gaàn ñaây, du lòch ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån laø ngaønh ñaàu tö mang laïi hieäu quaû kinh teá cao, ñoàng thôøi noù cuõng ñöa ñeán nhöõng heä quaû tieâu cöïc cho moâi tröôøng sinh thaùi vaø caùc coäng ñoàng daân cö baûn ñòa. Söï thoaùi hoùa moâi tröôøng, söï gia taêng khoaûng caùch veà kinh teá vaø vaên hoùa giöõa caùc coäng ñoàng daân cö ñang laøm naûy sinh nhieàu maâu thuaãn caàn phaûi giaûi quyeát. DLST trong tröôøng hôïp naøy ñaõ phaûi gaùnh theâm chöùc naêng baûo toàn vaø phaùt trieån coäng ñoàng ôû caùc nöôùc, ñaëc bieät laø ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån. DLST phaûi döïa vaøo moät heä thoáng caùc quan ñieåm veà tính chaát beàn vöõng vaø söï tham gia cuûa caùc coäng ñoàng ñòa phöông, cuûa daân cö noâng thoân vaø ôû nhöõng nôi coù tieàm naêng lôùn veà DLST. DLST gaén keát giöõa nhaân daân ñòa phöông vôùi du khaùch ñeå duy trì nhöõng khu hoang daõ vaø nhöõng theá maïnh veà sinh thaùi vaø vaên hoùa voán coù. Nhö vaäy, du lòch laø moät ngaønh kinh teá coù nhieàu taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng hôn baát cöù moät ngaønh kinh teá naøo khaùc, bôûi vì taøi nguyeân thieân nhieân phuïc vuï cho du lòch chuû yeáu ñöôïc khai thaùc töø moâi tröôøng neân haäu quaû cuûa noù (suy thoaùi vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí, suy thoaùi vaø giaûm suùt veà ña daïng sinh hoïc...) khoâng theå löôøng heát ñöôïc. Vaán ñeà ñaët ra cho caùc nhaø quaûn lí vaø kinh doanh du lòch laø laøm theá naøo ñeå khai thaùc toát caùc hoaït ñoäng du lòch maø vaãn 176

Du lòch sinh thaùi

khoâng queân chöùc naêng baûo toàn ñöôïc caùc taøi nguyeân thieân nhieân nhaèm muïc ñích phaùt trieån du lòch beàn vöõng.

Du lòch sinh thaùi

Ñeå so saùnh, nhaän xeùt, ñaùnh giaù möùc ñoä phaùt trieån beàn vöõng coù theå söû duïng moät soá chæ tieâu mang tính ñònh löôïng. Coù theå phaân thaønh hai nhoùm chæ tieâu:

c. Quan heä giöõa DLST vaø phaùt trieån beàn vöõng Phaùt trieån laø moät trong nhöõng quy luaät taát yeáu cuûa nhaân loaïi, cuûa moïi thôøi ñaïi, cuûa moïi quoác gia. Cuøng vôùi söï gia taêng daân soá thì caùc nhu caàu veà ñôøi soáng vaø vaên hoùa laáy töø moâi tröôøng, töø caùc heä sinh thaùi ngaøy caøng gia taêng. Ñeå ñaùp öùng cho caùc nhu caàu ñoù, ñoøi hoûi phaûi coù söï phaùt trieån kinh teá maø heä quaû cuûa noù khoâng theå traùnh ñöôïc laø taøi nguyeân thieân nhieân ñaõ bò khai thaùc ñeå phuïc vuï cho caùc nhu caàu phaùt trieån kinh teá naøy, caùc heä sinh thaùi bò phaù huûy vaø chaát löôïng moâi tröôøng xuoáng caáp. Du lòch laø moät ngaønh kinh teá maø hoaït ñoäng cuûa noù cuõng coù nhöõng taùc ñoäng laøm suy giaûm taøi nguyeân vaø moâi tröôøng moät caùch ñaùng keå. Khaùi nieäm “du lòch beàn vöõng” hieän vaãn ñang ñöôïc nghieân cöùu, phaùt trieån ñeå tìm ra nhöõng nguyeân nhaân laøm suy giaûm tính haáp daãn cuûa du lòch bôûi söï xuoáng caáp cuûa taøi nguyeân moâi tröôøng nhaèm mang laïi lôïi ích kinh teá khoâng chæ cho ngaønh du lòch maø coøn cho caû coäng ñoàng ñòa phöông. Treân thöïc teá, moät soá tröôøng hôïp ñaõ toàn taïi saün söï caân baèng giöõa baûo toàn vaø vieäc söû duïng taøi nguyeân thieân nhieân cho neân vieäc söû duïng taøi nguyeân thieân nhieân trong coäng ñoàng khoâng heà döïa vaøo yeáu toá phaùt trieån beàn vöõng nhöng do vieäc söû duïng naøy vaãn naèm trong giôùi haïn cho pheùp cuûa phaùt trieån beàn vöõng veà taøi nguyeân thieân nhieân neân söï caân baèng vaãn ñöôïc ñaûm baûo.

(1) Chæ tieâu ño löôøng chaát löôïng cuoäc soáng: Ñoù laø chæ tieâu phaùt trieån con ngöôøi (Human Development Indexs – HDI), bao goàm: - Thu nhaäp quoác daân tính theo ñaàu ngöôøi, bieåu thò baèng chæ soá GDP. - Tuoåi thoï bình quaân ñoái vôùi nam giôùi vaø nöõ giôùi. - Hoïc vaán bieåu thò baèng tæ leä muø chöõ, tæ leä ngöôøi coù trình ñoä trung hoïc, ñaïi hoïc vaø treân ñaïi hoïc. - Töï do trong caùc hoaït ñoäng kinh teá, chính trò, vaên hoùa, xaõ hoäi. - Chaát löôïng moâi tröôøng, möùc ñoä oâ nhieãm naëng, vöøa vaø khoâng oâ nhieãm. (2) Chæ tieâu veà tính beàn vöõng sinh thaùi: Moät xaõ hoäi ñöôïc coi laø beàn vöõng sinh thaùi khi: - Baûo toàn ñöôïc heä sinh thaùi phuï trôï cuoäc soáng vaø ña daïng sinh hoïc (naêng suaát sinh hoïc). - Baûo ñaûm raèng vieäc söû duïng taøi nguyeân taùi taïo ñöôïc laø beàn vöõng vaø giaûm thieåu vieäc laøm suy thoaùi taøi nguyeân khoâng taùi taïo ñöôïc (tính phuïc hoài). - Naèm trong khaû naêng chòu taûi cuûa caùc heä sinh thaùi phuï trôï.

Caùc chæ tieâu phaùt trieån beàn vöõng trong DLST 177

178

Du lòch sinh thaùi

- Baûo toàn vaø quaûn lí thaän troïng taøi nguyeân thieân nhieân (tieâu chuaån haøng ñaàu laø duy trì ña daïng sinh hoïc vaø tính nhaát quaùn cuûa sinh thaùi).

Du lòch sinh thaùi

Chæ tieâu veà xaõ hoäi: Duy trì vaø gia taêng chaát löôïng ñôøi soáng (coâng baèng laø yeáu toá chính ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy) vaø söï coâng baèng giöõa caùc theá heä trong vieäc phaân phoái taøi nguyeân

- Tính beàn vöõng.

Phaùt trieån du lòch beàn vöõng caàn tính ñeán caùc yeáu toá:

(3) Chæ tieâu veà tính beàn vöõng kinh teá Theo taïp chí Young (1990) coù boán trieån voïng kinh teá cuûa phaùt trieån beàn vöõng laø: ƒ Taêng tröôûng beàn vöõng kinh teá ñöôïc xaùc ñònh baèng löôïng haøng hoùa cöïc ñaïi coù theå tieâu thuï maø khoâng laøm giaûm ñi giaù trò cuûa taøi saûn voán. TS voán = TS taïo neân + TS töï nhieân + Chaát löôïng moâi tröôøng. ƒ Söû duïng taøi nguyeân taùi taïo theo phöông thöùc sao cho chaát löôïng cuoäc soáng laø haøm soá ñoàng bieán vôùi chaát löôïng moâi tröôøng. ƒ Söû duïng taøi nguyeân khoâng taùi taïo sao cho giaù trò thöïc cuûa toång löôïng taøi nguyeân khoâng taùi taïo khoâng bò suy giaûm theo thôøi gian. ƒ Ñaûm baûo traïng thaùi vöõng beàn cuûa kinh teá. Taêng tröôûng kinh teá neân giöõ ôû möùc “zero” vì khaû naêng vaät chaát cuûa traùi ñaát laø coù haïn, khoâng theå cung caáp nguyeân lieäu cho saûn xuaát vaø chöùa ñöïng chaát thaûi cuûa saûn xuaát moät caùch voâ haïn. Khi ra caùc quyeát ñònh veà kinh teá caàn döïa treân nguyeân taéc ñaûm baûo tính beàn vöõng, theo chieán löôïc veà “Tieâu chuaån an toaøn toái thieåu” nhaèm ngaên ngöøa tröôùc nhöõng hieåm hoïa veà moâi tröôøng coù theå xaûy ra. 179

- Moái quan heä giöõa baûo toàn taøi nguyeân töï nhieân, moâi tröôøng vaø lôïi ích kinh teá. - Quaù trình phaùt trieån trong thôøi gian laâu daøi. - Ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu hieän taïi song song ñoù khoâng gaây aûnh höôûng ñeán nhu caàu cuûa nhöõng theá heä trong töông lai. Ñeå ñaït yeâu caàu phaùt trieån du lòch sinh thaùi beàn vöõng ñoøi hoûi phaûi coù söï töông taùc giöõa khu vöïc tö vaø coäng ñoàng ñeå höôùng tôùi moät xaõ hoäi oån ñònh. Nhöõng quy ñònh veà phaùt trieån du lòch beàn vöõng cuõng ñoøi hoûi caùc coäng ñoàng laøm vieäc trong moät cô caáu roäng thoaùng. Veà noäi dung, DLST laø loaïi hình du lòch tham quan, thaùm hieåm, ñöa du khaùch tôùi nhöõng nôi moâi tröôøng coøn töông ñoái nguyeân veïn, veà caùc vuøng thieân nhieân hoang daõ, ñaëc saéc ñeå tìm hieåu, nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi vaø caùc neàn vaên hoùa baûn ñòa ñoäc ñaùo, laøm thöùc daäy du khaùch loøng yeâu thieân nhieân vaø traùch nhieäm baûo toàn, phaùt trieån ñoái vôùi töï nhieân vaø coäng ñoàng ñòa phöông. Nhö vaäy, DLST laø loaïi hình du lòch vôùi nhöõng hoaït ñoäng coù söï nhaän thöùc maïnh meõ veà thieân nhieân vaø yù thöùc traùch nhieäm vôùi xaõ hoäi. Thuaät ngöõ “Responsible travel” hay “Responsible tourism” (du lòch coù traùch nhieäm) luoân gaén lieàn vôùi khaùi nieäm DLST, hay noùi moät caùch khaùc, DLST laø hình 180

Du lòch sinh thaùi

thöùc du lòch coù traùch nhieäm laø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán caùc khu BTTN, khoâng aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng vaø goùp phaàn duy trì vaø phaùt trieån cuoäc soáng coäng ñoàng ngöôøi daân ñòa phöông. Toùm laïi, coù theå noùi DLST laø loaïi hình du lòch coù nhöõng ñaëc tính cô baûn sau:

Du lòch sinh thaùi

8. Nêu và phân tích quan hệ giữa đa dạng sinh học và du lịch sinh thái? 9. Nêu và phân tích mối quan hệ giữa du lịch sinh thái và phát triển bền vững? 10. Nêu và phân tích mối quan hệ giữa du lịch sinh thái và phát triển cộng đồng?

- Phaùt trieån döïa vaøo giaù trò (haáp daãn) cuûa thieân nhieân vaø vaên hoùa baûn ñòa - Ñöôïc quaûn lí beàn vöõng veà moâi tröôøng sinh thaùi - Coù giaùo duïc vaø dieãn giaûi veà moâi tröôøng - Coù ñoùng goùp cho nhöõng noã löïc baûo toàn vaø phaùt trieån coäng ñoàng.

Chương VIII 1. Tài nguyên môi trường là gì? Sự khác nhau giữa “tài nguyên môi trường” và “môi trường tài nguyên”? 2. Hãy nêu những hiểu biết của anh (chị) về đánh giá tài nguyên? Ví dụ? 3. Nếu phân loại theo nguồn gốc, tài nguyên có những loại nào? Ví dụ cụ thể? 4. Nếu phân loại theo môi trường thành phần, tài nguyên có những loại nào? Ví dụ cụ thể? 5. Nếu phân loại tài nguyên theo khả năng phục hồi của tài nguyên hoặc phân loại theo sự tồn tại thì tài nguyên có những loại nào? Ví dụ cụ thể? 6. Tài nguyên du lịch sinh thái là gì ? Đặc điểm của tài nguyên du lịch sinh thái 7. Nước ta có những tài nguyên du lịch sinh thái nào ? 181

182

Du lòch sinh thaùi

Chöông 9

QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ DU LÒCH SINH THAÙI

Muïc ñích cuûa vieäc quy hoaïch DLST laø ñeå ñaûm baûo raèng caùc khu BTTN gaén theâm chöùc naêng DLST vaøo ñoù maø khoâng gaây xaùo troän quaù lôùn ñeán chöùc naêng cuûa khu BTTN ñoù. DLST seõ thaønh coâng neáu taøi nguyeân thieân nhieân trong khu BTTN ñoù ñöôïc baûo veä. Taøi nguyeân thieân nhieân seõ ñöôïc baûo veä moät caùch toát nhaát neáu coù ñöôïc moät chieán löôïc quaûn lyù, vaø caùc nhaø quaûn lí khu BTTN vaø coäng ñoàng ñòa phöông ñoùng moät vai troø ñi ñaàu trong chieán löôïc quaûn lí naøy. DLST ñang nhanh choùng chieám ñöôïc söï chuù yù cuûa nhieàu ngöôøi. Maëc duø, caùc coäng ñoàng soáng gaàn caùc khu BTTN ñang coù nhöõng cô hoäi vieäc laøm môùi töø du lòch nhöng caùc nhaø quaûn lí caùc khu BTTN naøy laïi ñang phaûi ñoái maët vôùi soá löôïng du khaùch ñeán vôùi caùc khu BTTN ngaøy moät taêng. Caùc chuyeân gia phaùt trieån noâng thoân vaø chính quyeàn caùc caáp ñang xem DLST nhö moät nguoàn trao ñoåi ngoaïi teä quan troïng 183

Du lòch sinh thaùi

vaø tieàm naêng kinh teá töø DLST cuõng raát ñaùng keå. Caùc coâng chöùc cuûa caùc haõng du lòch ñang baét ñaàu soaïn thaûo caùc chính saùch veà DLST; caùc cô quan taøi trôï thuoäc caùc thaønh phaàn tö nhaân ñang ñaùnh giaù khaû naêng taøi chính ñeå ñaàu tö vaøo DLST... Noùi chung, ngaønh du lòch ñaõ vaø ñang coù nhöõng lôïi theá ñeå phaùt trieån nhöõng chuyeán tham quan thieân nhieân môùi, theo phong caùch DLST. Caùc taùc giaû chuyeân vieát veà caùc chuyeán du lòch ñang coá ñeå coù ñöôïc nhöõng thoâng tin môùi nhaát veà söï ñoåi môùi naøy; caùc baêng hình veà DLST ñang trôû neân doài daøo vaø dó nhieân, caùc du khaùch, yeáu toá ñaàu tieân sau taát caû caùc yeáu toá nhieät tình treân – ñang ngaøy caøng trôû neân phieâu löu hôn, höôùng veà thieân nhieân hôn, vaø bò loâi cuoán hôn vaøo caùc chuyeán ñi. Du khaùch ñeán thaêm caùc vöôøn quoác gia vaø caùc khu döï tröõ thieân nhieân vaø sinh quyeån treân phaïm vi toaøn caàu nhieàu hôn bao giôø heát vaø coi nhöõng chuyeán ñi naøy nhö moät caùch ñeå hieåu bieát hôn veà moâi tröôøng thieân nhieân vaø traû nôï cho töï nhieân. Söï taùc ñoäng cuûa DLST veà lí thuyeát laø quaù roõ raøng. Xeùt veà khía caïnh moâi tröôøng, caùi giaù tieàm naêng phaûi traû cuûa DLST laø söï suy thoaùi veà moâi tröôøng, söï khoâng coâng baèng vaø söï khoâng oån ñònh veà kinh teá, vaø söï thay ñoåi tieâu cöïc veà veà vaên hoùa xaõ hoäi. Lôïi ích tieàm taøng veà DLST laø taïo ra nguoàn kinh phí cho caùc khu BTTN, taïo coâng aên vieäc laøm cho nhöõng ngöôøi soáng gaàn vôùi caùc khu BTTN, thuùc ñaåy giaùo duïc moâi tröôøng vaø naâng cao nhaän thöùc coäng ñoàng veà baûo toàn. Vieäc xaùc ñònh caùi giaù phaûi traû vaø lôïi ích tieàm taøng noùi treân ñaõ laøm xuaát hieän nhöõng yù kieán khaùc nhau veà DLST. Nhieäm vuï cuûa chuùng ta giôø ñaây laø phaûi nhìn nhaän ñöôïc ñieåm gaëp cuûa 184

Du lòch sinh thaùi

DLST, baûo toàn vaø phaùt trieån, vaø tìm ra phöông phaùp ñeå giaûm thieåu caùi giaù phaûi traû vaø laøm gia taêng toái ña nhöõng lôïi ích cuûa DLST vaø baûo toàn. Theo Hoäi baûo toàn ñôøi soáng hoang daõ theá giôùi (WWF), nhöõng lónh vöïc naøy laø: quaûn lí khu BTTN, phaùt trieån beàn vöõng ôû caùc vuøng ñeäm, giaùo duïc moâi tröôøng cho ngöôùi tieâu duøng vaø nhöõng quyeát ñònh veà chính saùch aûnh höôûng tôùi DLST vaø baûo toàn. Quaûn lí khu BTTN laø moät trong nhöõng yeâu caàu caáp baùch nhaát. 9.1 ÑÒNH NGHÓA QUY HOAÏCH DLST Quy hoaïch DLST laø vieäc toå chöùc phaân chia caùc ñôn vò khoâng gian laõnh thoå trong phaïm vi moät khu vöïc coù heä sinh thaùi (HST) ñaëc tröng - thöôøng laø moät khu coù caûnh quan sinh thaùi ñaëc thuø nhö caùc khu BTTN hoaëc vöôøn quoác gia (VQG) sao cho vöøa phuø hôïp vôùi chöùc naêng moâi tröôøng vaø ñieàu kieän töï nhieân voán coù cuûa noù, ñoàng thôøi vöøa toå chöùc ñöôïc hoaït ñoäng DLST, baûo veä vaø toân taïo heä sinh thaùi treân moãi ñôn vò aáy moät caùch hieäu quaû nhaát. Sôû dó phaûi tieán haønh quy hoaïch vì hoaït ñoäng DLST laø hoaït ñoäng thöôøng ñöôïc tieán haønh ôû nhöõng khu BTTN hoaëc caùc VQG - nôi löu tröõ caùc giaù trò ÑDSH cuûa töï nhieân hay nhöõng heä sinh thaùi coù caûnh qua ñaëc thuø. Ñaây laø nhöõng khu vöïc khi thaønh laäp ñaõ coù nhöõng quy cheá phaân vuøng hôïp lyù, vì vaäy, ta caàn phaûi quy hoaïch sao cho vöøa phaùt trieån DLST vöøa phuø hôïp vôùi quy cheá thaønh laäp maø khoâng aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng töï nhieân cuõng nhö ñôøi soáng cuûa caùc sinh vaät trong töøng ñôn vò laõnh thoå ôû caùc khu BTTN hoaëc caùc VQG.

185

Du lòch sinh thaùi

9.2 CAÙC YEÂU CAÀU CAÀN THIEÁT LÖÏA CHOÏN MOÄT KHU VÖÏC ÑEÅ PHAÙT TRIEÅN DLST Moät khu vöïc ñöôïc öu tieân löïa choïn ñeå phaùt trieån DLST caàn phaûi coù moät soá yeâu caàu sau: o Coù caûnh quan töï nhieân ñeïp, haáp daãn, cuøng vôùi söï phong phuù vaø ñoäc ñaùo cuûa caùc giaù trò vaên hoaù baûn ñòa, coù tính ñaïi dieän cho moät vuøng. o Coù tính ñaïi dieän cao cho moät hoaëc vaøi heä sinh thaùi ñieån hình, vôùi tính ÑDSH cao, coù söï toàn taïi cuûa nhöõng loaøi sinh vaät ñaëc höõu coù giaù trò khoa hoïc, coù theå duøng laøm nôi tham quan nghieân cöùu. o Gaàn vôùi nhöõng khu du lòch khaùc trong vuøng, ñeå coù theå toå chöùc moät tour du lòch troïn goùi, trong ñoù khu vöïc ñöôïc quy hoaïch laø moät ñieåm DLST noåi baät vaø quan troïng. o Coù nhöõng ñieàu kieän ñaùp öùng ñöôïc caùc yeâun caàu cuûa hoaït ñoäng DLST veà cô sôû haï taàng, cô sôû vaät chaát kyõ thuaät… vaø coù theå tieáp caän moät caùch deã daøng, thuaän lôïi. 9.3 NHÖÕNG ÑAËC TRÖNG CÔ BAÛN CUÛA LAÕNH THOÅ DLST Moãi moät ñieåm du lòch ñeàu coù ba ñaëc tröng cô baûn nhaát ñoù laø: tính giao thoa, chu trình soáng vaø khaû naêng chòu taûi. Tuy nhieân, ñoái vôùi moät khu vöïc phaùt trieån DLST thì yeáu toá beàn vöõng laø chuû ñaïo, vì vaäy, khaùi nieäm chu trình soáng ñöôïc ñaët vaøo vò trí thöù yeáu trong laõnh thoå DLST. Do ñoù, hai ñaëc tính quan troïng trong laõnh thoå DLST maø ta caàn chuù yù laø: tính giao thoa vaø khaû naêng chòu taûi. 186

Du lòch sinh thaùi

• Tính giao thoa hoaù hôïp nhöng ñoäc laäp töông ñoái Ñaây laø moät ñaëc tính theå hieän söï keát hôïp giöõa hai yeáu toá: khoâng gian du lòch vaø khoâng gian kinh teá – xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng ñòa phöông. Ñaëc tính naøy ñoøi hoûi söï phoái keát hôïp giöõa coâng taùc quaûn lí moâi tröôøng vaø coâng taùc quaûn lí kinh teá xaõ hoäi taïi ñieåm du lòch. Neáu khoâng bieát khai thaùc söû duïng ñaëc tính naøy coù theå mang laïi haäu quaû oâ nhieãm moâi tröôøng khu du lòch, daãn ñeán tình traïng “cha chung khoâng ai khoùc”. Ví duï: vieäc xaùc ñònh raùc thaûi naøo do daân ñòa phöông thaûi ra löôïng raùc naøo khaùch du lòch thaûi ra, ñieàu ñoù thaät khoù xaùc ñònh. • Khaû naêng taûi (söùc chöùa) cuûa ñieåm du lòch Khaû naêng taûi laø soá löôïng ngöôøi cöïc ñaïi maø heä sinh thaùi ôû khu du lòch coù theå chaáp nhaän, khoâng gaây suy thoaùi heä sinh thaùi töï nhieân, khoâng gaây xung ñoät xaõ hoäi giöõa coäng ñoàng ñòa phöông vaø du khaùch, khoâng gaây suy thoaùi neàn kinh teá truyeàn thoáng cuûa coäng ñoàng baûn ñòa. Töø khaùi nieäm treân ta thaáy, trong phaùt trieån DLST khaû naêng taûi laø yeáu toá quan troïng haøng ñaàu, noù lieân quan tröïc tieáp ñeán söï beàn vöõng cuûa khu du lòch vaø noù quyeát ñònh söï toàn taïi cuûa neàn vaên hoaù baûn ñòa. Khaû naêng taûi cuûa moät ñieåm du lòch giaûi thích cho ta thaáy moät khu DLST chæ chaáp nhaän moät khoái löôïng khaùch vaø phöông tieän chuyeân trôû nhaát ñònh. ÔÛ ñaây ta xeùt ñeán ba giaù trò khaû chòu naêng taûi: - Khaû naêng chòu taûi sinh thaùi - Khaû naêng chòu taûi xaõ hoäi - Khaû naêng chòu taûi kinh teá 187

Du lòch sinh thaùi

Khaû naêng chòu taûi sinh thaùi: Ñoù chính laø aùp löïc söû duïng heä sinh thaùi du lòch ôû möùc cöïc ñaïi maø khoâng xaûy ra suy thoaùi, töùc laø baát cöù daáu hieäu suy thoaùi moâi tröôøng naøo cuõng ñeàu chöùng toû söï vöôït quaù ngöôõng cuûa khaû naêng chòu taûi. Coù nhieàu taùc giaû ñöa ra nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau veà khaû naêng chòu taûi sinh thaùi, nhöng veà noäi dung chuùng khoâng khaùc nhau. Mathieson R. A. vaø Wall (1992) xaùc ñònh khaû naêng chòu taûi sinh thaùi laø “soá löôïng ngöôøi coù theå söû duïng khu du lòch maø khoâng taïo ra moät söï xuoáng caáp quaù möùc (khoâng chaáp nhaän ñöôïc) cuûa moâi tröôøng töï nhieân”, coøn Getz (1983) cho raèng, khaû naêng taûi sinh thaùi laø “moät giôùi haïn maø vöôït qua ñoù, taøi nguyeân baét ñaàu bò huyû hoaïi”. Ví duï caùc loaøi ñoäng thöïc vaät hoang daïi bieán maát döôùi aùp löïc cuûa du lòch laøm suy thoaùi habitat, caùc coâng trình kieán truùc bò xuoáng caáp ñeán möùc hö hoûng… Khaû naêng chòu taûi xaõ hoäi: Laø soá löôïng du khaùch tham gia hoaït ñoäng DLST ñöôïc coäng ñoàng ñòa phöông chaáp nhaän (chòu ñöïng ñöôïc). Soá löôïng naøy tuyø thuoäc vaøo giôùi haïn chaáp nhaän cuûa coäng ñoàng chöù khoâng phaûi laø soá löôïng du khaùch ñöôïc laõnh thoå du lòch thu huùt. Theo caùch hieåu treân thì khaû naêng chòu taûi xaõ hoäi coù theå taêng ñöôïc thoâng qua chöông trình giaùo duïc du khaùch, giaùo duïc coäng ñoàng. Khaû naêng chaáp nhaän phaùt trieån kinh teá: Laø khaû naêng chaáp nhaän caùc chöùc naêng du lòch maø khoâng gaây phöông haïi ñeán caùc hoaït ñoäng maø ñòa phöông mong ñôïi (O’ Reilly, 1986). Ñieàu ñoù coù nghóa laø hoaït ñoäng kinh teá ñòa phöông coù theå chaáp nhaän hoaït ñoäng DLST vaø khoâng maâu thuaãn vôùi hoaït ñoäng kinh teá maø DLST mang laïi. Ngöôïc laïi caùc hoaït ñoäng DLST vaø 188

Du lòch sinh thaùi

nguoàn kinh teá maø DLST mang laïi coù theå gaây phöông haïi ñeán caùc hoaït ñoäng kinh teá khaùc cuûa ñòa phöông thì coù nghóa laø ñaõ vöôït qua khaû naêng taûi. Ba giaù trò treân ñöôïc ñaûm baûo trong khuoân khoå thì moät khu du lòch seõ trôû thaønh khu DLST vaø ngöôïc laïi moät khu DLST thì bao giôø caùc yeáu toá treân cuõng phaûi naèm trong giôùi haïn cuûa noù. Trong quy hoaïch DLST luoân luoân phaûi ñaûm baûo ba yeáu toá naøy. 9.4 CAÙC BÖÔÙC CÔ BAÛN CUÛA QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ DLST Quy hoaïch phaùt trieån DLST phaûi ñöôïc tieán haønh trong khuoân khoå quy hoaïch quaûn lí toång theå cuûa khu vöïc thöôøng laø moät laøng queâ ñaëc bieät coù heä sinh thaùi ñaëc tröng hay moät khu BTTN, moät VQG. Quy hoaïch vaø thieát keá DLST bao goàm caùc böôùc chuû yeáu

Du lòch sinh thaùi

• Caùc loaïi, nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân cuûa khu vöïc, ñaëc bieät laø caùc giaù trò ÑDSH, loaøi ñaëc höõu… Taát caû nhöõng giaù trò ñaëc tröng cuûa heä sinh thaùi khieán noù ñöôïc ñaàu tö xaây döïng thaønh khu DLST, caùc thoâng tin quan troïng bao goàm loaøi naøo laø ñaëc höõu cuûa vuøng, soá löôïng vaø tình traïng hieän taïi cuõng nhö phaân khu chuùng thöôøng taäp trung nhieàu nhaát. • Thoâng tin veà caùc ñieåm/khu du lòch laân caän, lieät keâ caùc ñieåm vaø soá löôïng khaùch/naêm. • Caùc thoâng tin veà tình traïng cô sôû haï taàng, dòch vuï cuûa khu vöïc. • Soá lieäu veà löôïng, loaïi khaùch, thò tröôøng, löùa tuoåi khaùch vaø caùc loaïi phöông tieän khaùch söû duïng ñeå ñeán tham quan. • Caùc loaïi hình hoaït ñoäng du lòch vaø caùc saûn phaåm du lòch chính (tham quan, thaéng caûnh, nghieân cöùu, caém traïi, picnic, theå thao, caâu caù…) • Thôøi gian taäp trung cao ñieåm hoaït ñoäng DLST

sau:

• Thôøi gian löu truù trung bình cuûa khaùch

Böôùc 1: Thu thaäp vaø phaân tích thoâng tin Ñeå chuaån bò cho coâng taùc quy hoaïch vaø thieát keá DLST thu ñöôïc hieäu quaû cao, caùc thoâng tin caàn thu thaäp laø thoâng tin veà taøi nguyeân DLST nhö taøi nguyeân veà ÑDSH, caùc giaù trò vaên hoaù baûn ñòa, caùc di tích lòch söû vaên hoaù ñöôïc xeáp haïng, caùc saûn phaåm coù tính ñaëc tröng… Thoâng tin veà khaùch du lòch, thoâng tin veà caùc ñieàu kieän coù lieân quan ñeán phaùt trieån du lòch nhö haï taàng cô sôû, kinh teá – xaõ hoäi… Caùc döõ lieäu sau ñaây caàn ñöôïc thu thaäp:

189

• Möùc ñoä thoaû maõn cuûa khaùch ñoái vôùi caùc saûn phaåm DLST vaø caùc ñeà xuaát thay ñoåi. Böôùc 2: Xaùc ñònh phaïm vi khoâng gian laõnh thoå Döïa treân nhöõng thoâng tin thu ñöôïc töø böôùc moät, xaùc ñònh phaïm vi khoâng gian laõnh thoå coù theå tieán haønh quy hoaïch, thieát keá phaùt trieån DLST treân ñòa baøn ñoù. Quy hoaïch phaùt trieån DLST caàn chæ roõ giôùi haïn veà khoâng gian ñöôïc tieán haønh caùc hoaït ñoäng DLST vôùi möùc ñoä khaùc nhau vaø phöông aùn thöïc hieän cuï theå. 190

Du lòch sinh thaùi

Vieäc xaùc ñònh söùc chöùa cuûa khoâng gian du lòch seõ laø caên cöù ñeå khoáng cheá löôïng khaùch ñeán khu vöïc, vì vaäy, ñaây cuõng laø yeáu toá caàn xaùc ñònh, trong ñoù coù tính ñeán möùc ñoä nguyeân veïn veà taøi nguyeân, moâi tröôøng vaø khaû naêng phuïc hoài chuùng döôùi taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng du lòch. Beân caïnh ñoù vieäc xaùc ñònh caùc phaân vuøng trong khu DLST cuõng khoâng keùm phaàn quan troïng, caàn phaûi veõ phaùc thaûo caùc phaân vuøng baèng caùch ñaùnh daáu moác chính thöùc. Ñaây laø böôùc quan troïng giuùp cho vieäc ñònh höôùng toå chöùc DLST, ñöa khaùch ñeán ñieåm naøo tröôùc vaø thôøi gian cho moãi ñieåm laø bao laâu, nhöng caàn phaûi löu yù boá trí ñieåm tham quan sao cho khoâng xuaát hieän caûm giaùc nhaøm chaùn trong loøng du khaùch. Trong böôùc moät caàn ñaùnh giaù cuï theå ñaëc ñieåm cuûa taøi nguyeân DLST ñeå laøm caên cöù laäp ra caùc khu vôùi chöùc naêng khaùc nhau veà hoaït ñoäng du lòch trong khoâng gian ñöôïc xaùc ñònh. Ngoaøi ra, ñeå ñaûm baûo an toaøn cho khu vöïc phaùt trieån DLST cuõng nhö ñeå hoaït ñoäng DLST phaùt trieån coù hieäu quaû caàn phaûi chuù yù ñeán vieäc thieát keá caùc cô sôû löu truù cho phuø hôïp vôùi khaùch DLST ñeán töø caùc neàn vaên hoaù khaùc nhau. Trong phaïm vi khu chöùc naêng löu truù, coù theå thieát keá caùc loaïi nhaø nghæ vaø khaùch saïn phuïc vuï cho caùc loaïi khaùch DLST coù sôû thích khaùc nhau. Böôùc 3: Xaùc ñònh caùc maâu thuaãn Döïa treân danh muïc caùc nguoàn taøi nguyeân vaø caùc döõ lieäu thu thaäp ñöôïc, phaûi xaùc ñònh caùc maâu thuaãn seõ naûy sinh khi söû duïng taøi nguyeân vaø tìm ra caùc phöông aùn giaûi quyeát caùc maâu thuaãn, thöôøng laø maâu thuaãn veà khai thaùc nguoàn taøi 191

Du lòch sinh thaùi

nguyeân voán ñaõ ñöôïc söû duïng trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân ñòa phöông cho phaùt trieån DLST. Ñaây laø böôùc quan troïng ñaàu tieân, laøm caên cöù cho caùc böôùc trieån khai ñaàu tö xaây döïng vaø khai thaùc kinh doanh tieáp theo. Vì vaäy, caàn ñöa ra moät cô cheá dung hoaø trong söû duïng nguoàn taøi nguyeân vaø phaùt trieån DLST cho phuø hôïp vôùi cuoäc soáng vaø vaên hoaù ñòa phöông. Moät ví duï ñieån hình veà maâu thuaãn trong khai thaùc taøi nguyeân laø vieäc ñaùnh baét caù trong khu du lòch ven bieån vaø haûi ñaûo. Ñaùnh baét caù laø phöông thöùc sinh soáng chuû yeáu cuûa ngöôøi daân vuøng bieån töø nhieàu ñôøi nay. Vôùi möùc cung – caàu töông ñoái oån ñònh. Caàu gia taêng hoaït ñoäng seõ laøm cho vieäc ñaùnh baét caù truyeàn thoáng vöôït khoûi möùc caân baèng vôùi nguoàn caù cuûa ngö tröôøng ñòa phöông. Ñieàu naøy nhanh choùng daãn ñeán hieän töôïng ñaùnh baét caù quaù möùc, taêng giaù vaø laøm giaûm löôïng caù cung caáp cho cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng ñòa phöông. Vì theá moät phaàn cuûa quy hoaïch phaùt trieån DLST laø phaûi ñeà xuaát quaûn lí ngö tröôøng vaø ñaùnh baét caù, thoâng qua vieäc xaùc ñònh löôïng caù coù theå ñaùnh baét, nhu caàu thò tröôøng, caùc giaûi phaùp baûo veä ngö tröôøng truyeàn thoáng, phaùt trieån ngö tröôøng môùi, caám ñaùnh baét caù ôû moät soá khu vöïc ñaëc bieät (ví duï, caùc khu vöïc san hoâ phaùt trieån laø nôi coù nhieàu loaøi caù ñeå du khaùch tham quan baèng thuyeàn ñaùy kính hoaëc baèng caùc thieát bò laën), xaây döïng tieâu chuaån veà kích thöôùc maét löôùi ñaùnh baét caù vaø baét buoäc phaûi thöïc hieän ñeå baûo veä caùc loaïi caù nhoû. Vieäc xaùc ñònh maâu thuaãn naøy coù taàm quan troïng trong coâng taùc quy hoaïch vaø thieát keá DLST, giuùp caùc nhaø quy hoaïch hieåu roõ, xaùc ñònh ñöôïc nguyeân nhaân gaây ra maâu thuaãn, töø ñoù 192

Du lòch sinh thaùi

coù keá hoaïch quy hoaïch hôïp lí vieäc söû duïng vaø khai thaùc taøi nguyeân cho phaùt trieån DLST maø khoâng laøm aûnh höôûng ñeán nguoàn taøi nguyeân ñòa phöông. Böôùc 4: Laäp keá hoaïch phaùt trieån DLST Ñaây laø coâng vieäc ñoøi hoûi söï phoái hôïp giöõa caùc ngaønh chöùc naêng vôùi chính quyeàn ñòa phöông, ban quaûn lí khu DLST vaø caùc toå chöùc, caù nhaân coù lieân quan nhaèm traùnh nhöõng maâu thuaãn veà söû duïng laõnh thoå giöõa hoaït ñoäng du lòch vaø hoaït ñoäng phaùt trieån kinh teá khaùc. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy caàn phaûi gaén quy hoaïch phaùt trieån DLST vôùi quy hoaïch toång theå phaùt trieån laõnh thoå. Trong ñoù, vieäc quy hoaïch phaùt trieån DLST phaûi döïa treân cô sôû quy hoaïch söû duïng ñaát cuûa caû vuøng. Khi ñöa ra keá hoaïch khai thaùc, söû duïng ñaát cho phaùt trieån du lòch phaûi xem xeùt trong moái quan heä ñeán lôïi ích kinh teá chung cuûa vuøng, vaø taát nhieân lôïi ích kinh teá naøy phaûi ñöôïc caân nhaéc neáu hoaït ñoäng phaùt trieån DLST coù theå daãn ñeán nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán caûnh quan, moâi tröôøng cuûa vuøng. Tuyø vaøo ñieàu kieän cuûa khu du lòch maø coù theå quy hoaïch vaø thieát keá ñeå xaây döïng moät tuyeán hoaëc moät cuïm du lòch, thuaän tieän cho du khaùch coù theå tham quan taát caû caùc ñieåm keát hôïp vôùi nghæ ngôi hôïp lyù. Ban quaûn lí khu DLST caàn phoái hôïp cuøng caùc cô quan chính phuû vaø chính quyeàn ñòa phöông ñeå xaây döïng quy hoaïch chi tieát phaùt trieån DLST ñoái vôùi caùc phaân khu chöùc naêng khaùc nhau trong toång theå quy hoaïch chung veà phaùt trieån DLST cuûa khu vöïc naøy. 193

Du lòch sinh thaùi

Ñeå coù caên cöù cho coâng taùc quaûn lí quy hoaïch, cuõng nhö ñöa ra caùc moâ hình kieán truùc, kieåm soaùt vaø xöû lí chaát thaûi caàn xaây döïng nhöõng tieâu chuaån cho vieäc phaùt trieån caùc khu du lòch chöùc naêng trong vuøng. Böôùc 5: Ñeà xuaát caùc höôùng daãn trong quaù trình xaây döïng quy hoaïch vaø thieát keá DLST Trong quaù trình xaây döïng khu DLST caàn nghieân cöùu vieäc söû duïng caùc vaät lieäu vaø ñöa ra caùc phöông phaùp xaây döïng, nhaèm haïn cheá toái ña taùc ñoäng cuûa caùc hoaït ñoäng xaây döïng phaùt trieån du lòch sinh thaùi tôùi taøi nguyeân vaø moâi tröôøng, bôûi neáu nhu caàu veà nguyeân lieäu xaây döïng ñeå ñaùp öùng quy moâ phaùt trieån DLST ñaõ ñöôïc xaùc ñònh trong quy hoaïch vöôït quaù khaû naêng cung caáp coù theå seõ daãn ñeán vieäc khai thaùc khoâng hôïp lí caùc nguoàn taøi nguyeân khaùc cuûa ñòa phöông. Maët khaùc, trong hoaït ñoäng du lòch noùi chung cuõng nhö DLST noùi rieâng khoù traùnh khoûi tình traïng oâ nhieãm. Vì vaäy, caàn phaûi coù döï ñoaùn veà khaû naêng oâ nhieãm. Vôùi caùc nguoàn gaây oâ nhieãm khaùc nhau, caàn coù nhöõng quy ñònh rieâng nhaèm haïn cheá taùc ñoäng cuûa chuùng. Trong quy hoaïch phaùt trieån DLST caàn phaûi chuù troïng ñeán moät soá yeáu toá sau: - Veà nöôùc caáp: do nhu caàu söû duïng nöôùc sinh hoaït cuûa khaùch du lòch raát lôùn thaäm chí coù theå cao hôn daân ñòa phöông. Beân caïnh ño,ù coù nhöõng khu DLST nguoàn nöôùc caáp coøn phuï thuoäc vaøo muøa möa cuõng nhö muøa du lòch, vì vaäy phaûi boá trí hôïp lí heä thoáng cung caáp nöôùc moät caùch phuø hôïp vaø hieäu quaû nhaát, traùnh ñeå xaûy ra tình traïng laõng phí nöôùc vaø söï xaâm nhaäp cuûa nöôùc oâ nhieãm. Trong quy hoaïch vaø thieát 194

Du lòch sinh thaùi

keá DLST caàn chuù yù phaân phoái hôïp lí nguoàn nöôùc caáp ñeán caùc phaân khu khaùc nhau vôùi nhöõng chöùc naêng khaùc nhau trong khu DLST. - Veà nöôùc thaûi: Caàn phaûi ñaàu tö xaây döïng heä thoáng thu gom vaø xöû lí nöôùc thaûi beân caïnh heä thoáng caùc nhaø veä sinh ñöôïc boá trí hôïp lyù, thuaän tieän cho khaùch. - Veà raùc thaûi: Caàn phaûi ñöa ra nhöõng quy ñònh phuø hôïp ñoái vôùi vieäc loaïi boû raùc thaûi (coù theå boá trí nhöõng choã ngoài nghæ thuaän tieän treân ñöôøng keøm theo thuøng ñöïng raùc) cuõng nhö nhöõng bieän phaùp xöû phaït cho du khaùch trong vieäc loaïi boû raùc thaûi khoâng ñuùng nôi quy ñònh trong thôøi gian löu truù ôû khu du lòch (chi phí thu gom, xöû lyù…). Ñoàng thôøi, caàn phaûi coù nhöõng phöông phaùp thu gom vaø xöû lí raùc thaûi ôû nhöõng nôi quy ñònh theo quy hoaïch baèng nhöõng phöông phaùp thích hôïp. - Veà khoâng khí: Quy hoaïch vaø thieát keá moät khu DLST caàn chuù troïng ñeán ñöôøng giao thoâng, traùnh söï xaû thaûi cuûa khí xaû töø ñoäng cô xe maùy, phöông tieän chôû khaùch ôû nhöõng khu thieân nhieân moâi tröôøng trong laønh. - Veà hoaù chaát: Hoaù chaát ñöôïc söû duïng trong vieäc duy trì vaø phaùt trieån caùc heä sinh thaùi phuïc vuï cho phaùt trieån DLST nhö hoaù chaát ñeå chaêm boùn saân goft, tröø coân truøng gaây haïi… phaûi laø nhöõng hoaù chaát töï phaân huyû, coù khaû naêng thu gom, xöû lí khoâng laøm aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng trong khu phaùt trieån DLST. - Veà tieáng oàn: Caùc khu DLST thöôøng laø nhöõng nôi yeân tónh, coù phong caûnh ñeïp. Vì vaäy, ñeå traùnh nhöõng taùc ñoäng khoâng mong muoán cuûa tieáng oàn ñeán du khaùch cuõng nhö moâi 195

Du lòch sinh thaùi

tröôøng trong khu DLST caàn coù nhöõng nguyeân taéc trong quy hoaïch ñeå ñaûm baûo caùc ñieåm taäp trung phöông tieän vaän chuyeån khaùc nhö saân bay, baõi oâ toâ,… ñöôïc kieåm soaùt vaø naèm ôû khoaûng caùch hôïp lí ñoái vôùi khu DLST. - Veà naêng löôïng: Ñeå traùnh söï laõng phí naêng löôïng, khi quy hoaïch caàn xaây döïng lôïi duïng öu theá cuûa caûnh quan vaø khí haäu töï nhieân coù theå taïo löu thoâng khoâng khí töï nhieân, tranh thuû ñieàu kieän söû duïng naêng löôïng maët trôøi hoaëc cuûa gioù (neáu coù theå), ñoàng thôøi khi thieát keá caùc hotel, nhaø nghæ,… caàn coù heä thoáng töï ngaét ñieän khi du khaùch ra khoûi phoøng. Böôùc 6: Tieán haønh thöïc hieän quy hoaïch vaø thieát keá DLST Ñaây laø coâng vieäc caàn ñöôïc cuï theå hoaù baèng nhöõng keá hoaïch cuï theå cho moãi giai ñoaïn, moãi vaán ñeà chính. Ñoøi hoûi ban quaûn lí khu BTTN hoaëc VQG phaûi xaây döïng nhöõng quy ñònh vaø keá hoaïch ñieàu haønh cuï theå. Moät soá ñieåm caàn löu yù khi tieán haønh quy hoaïch vaø thieát keá moät khu DLST: o Trong quy hoaïch maët baèng: caàn giöõ laïi caùc caây quan troïng, haïn cheá söï bieán ñoåi caûnh quan töï nhieân. Heä thoáng ñöôøng moøn caàn phoûng theo hoaëc toân troïng loái ñi laïi, thoùi quen cuûa ñoäng vaät hoang daïi vaø caàn phaûi thöa, trong ñoù coù kieåm soaùt xoùi moøn. o Veà xaây döïng caùc coâng trình kieán truùc: Söû duïng toái ña caùc kyõ thuaät xaây döïng cuûa ñòa phöông, vaät lieäu ñòa phöông, hình daùng kieán truùc – vaên hoaù ñòa phöông, xaây döïng coâng trình phaûi döïa theo tieâu chuaån moâi tröôøng ñòa phöông daøi haïn. Neân söû duïng caùc kieán truùc ñôn giaûn, kích thöôùc nhoû vaø 196

Du lòch sinh thaùi

neáu söû duïng vaät lieäu xaây döïng ñòa phöông caàn tính toaùn taùc ñoäng moâi tröôøng. 9.5 CAÙC NGUYEÂN TAÉC CUÛA QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ DLST Laø moät loaïi hình du lòch laáy caùc heä sinh thaùi ñaëc thuø laøm ñoái töôïng ñeå phuïc vuï cho du khaùch yeâu thieân nhieân, thöôûng ngoaïn caûnh quan hay nghieân cöùu veà caùc heä sinh thaùi; noù cuõng laø hình thöùc keát hôïp chaët cheõ, haøi hoøa giöõa phaùt trieån kinh teá du lòch vôùi baûo veä moâi tröôøng taøi nguyeân thieân nhieân vaø phaùt trieån beàn vöõng, DLST thöôøng laáy caùc khu BTTN, röøng phoøng hoä moâi tröôøng laøm ñòa ñieåm ñeå phaùt trieån du lòch. Vì vaäy, DLST phaûi coù traùch nhieäm vôùi caùc khu baûo toàn, nôi coù nhöõng sinh vaät quyù hieám vaø ñoàng thôøi phaûi caûi thieän phuùc lôïi cho nhaân daân ñòa phöông. DLST cuõng taïo ñieàu kieän ñeå thoûa maõn cho söï khao khaùt vaø hoøa nhaäp vaøo thieân nhieân, trôû veà vôùi coäi nguoàn, khai thaùc caùc lôïi theá du lòch, toân taïo caùc giaù trò taøi nguyeân sinh vaät, caûnh quan, ñoàng thôøi ngaên ngöøa caùc taùc ñoäng tieâu cöïc leân heä sinh thaùi moâi tröôøng, naâng cao tính thaåm myõ, sinh thaùi cho caùc khu BTTN. Vì vaäy, khi quy hoaïch hay thieát keá khu DLST hay muoán phaùt trieån DLST caàn phaûi naém vöõng boán nguyeân taéc sau: Nguyeân taéc thöù nhaát, yeáu toá sinh thaùi moâi tröôøng ñaëc thuø: khu DLST phaûi thaät söï ñaïi dieän cho moät loaïi hình sinh thaùi nhaát ñònh, coù ñuû söùc haáp daãn khaùch DLST. Ví duï: röøng ngaäp maën Caàn Giôø laø ñieån hình cho khu röøng ngaäp maën thöù sinh ven bieån phía Nam cuûa Vieät Nam. Maët khaùc, caùc nhaø quy hoaïch cuõng caàn xem xeùt khaû naêng töï laøm saïch (self197

Du lòch sinh thaùi

purification) cuûa heä sinh thaùi ôû ñoù nhö theá naøo? Khaû naêng gaùnh chòu taûi löôïng oâ nhieãm laø bao nhieâu? Trong thôøi gian laø bao laâu? Moät soá thaønh phaàn chuû yeáu cuûa moâi tröôøng coù theå chòu söùc eùp cuûa du khaùch ñeán ñaâu? Ví duï ôû ñaûo khæ Caàn Giôø, khæ, traên, caù saáu… ôû ñoù coù theå chòu ñöôïc bao nhieâu du khaùch vöøa ñeán xem, vöøa choïc phaù. Giôùi haïn chòu ñöïng cuûa caây röøng, nöôùc, ñaát khi soá löôïng du khaùch gia taêng seõ gaây oâ nhieãm, hö haïi ñeán ñaâu cuõng caàn ñöôïc tính toaùn kyõ löôõng trong nghieân cöùu quy hoaïch DLST. Khi khu baûo toàn phaûi “coõng” leân löng noù moät nhieäm vuï nöõa laø phuïc vuï cho du lòch thì coù nghóa laø phaûi gia taêng heä thoáng giao thoâng, nhaø nghæ, nhaø aên, nhaø veä sinh, khu vui chôi, khu nghæ ngôi… Vaäy thì caàn phaûi ñaùnh giaù taùc ñoäng leân heä sinh thaùi moâi tröôøng moät caùch nghieâm tuùc, chöù nhaát thieát khoâng theå qua loa nhö caùc loaïi hình du lòch khaùc. Moät ví duï nöõa laø: ôû röøng ngaäp maën Caàn Giôø coù neân laøm theâm ñöôøng boä nöõa hay khoâng? Vì chuùng ta bieát, ñoái vôùi caùc khu baûo toàn theâm moät quaõng ñöôøng ñi laø ruùt ngaén 5 laàn quaõng ñöôøng sinh toàn cuûa noù. Maët khaùc, heä sinh thaùi röøng ngaäp maën coù tính chaát ñaëc thuø laø raát nhaïy caûm vôùi moãi moät söï thay ñoåi nhoû cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi taùc ñoäng vaøo. Ví duï: noù coù yeâu caàu nghieâm ngaët veà cheá ñoä trieàu ra vaøo trao ñoåi nöôùc thöôøng xuyeân ñeå cung caáp cho nhu caàu trao ñoåi khí, ñoä maën khoâng cao quaù 300/00 nhöng khoâng thaáp quaù 100/00. Vì vaäy, khi leân lieáp troàng caây, laøm nhaø, laøm ñöôøng… caàn phaûi heát söùc löu yù, neáu khoâng thì caây röøng seõ giaûm söùc soáng, thaäm chí seõ cheát. Caây cheát thì maát nguoàn cung caáp thöùc aên cho thöïc vaät phuø du, khieán noù cuõng cheát theo vaø roài khieán ñoäng vaät phuø du vaø sau ñoù laø toâm caù cuõng cheát theo. Heä sinh thaùi röøng ngaäp maën luùc aáy seõ bò tieâu huûy hoaøn toaøn. Neáu nhö ôû 198

Du lòch sinh thaùi

caùc khu du lòch khaùc thì vieäc laøm ñöôøng, leân lieáp, ñaép ñaäp khoâng maáy phaûi caân nhaéc, thì ôû ñaây ñieàu ñoù laø böùc baùch nhaát. Bôûi vì, ñaây laø vuøng ñaát pheøn tieàm taøng (khoâng ñoäc), neáu ñaøo xôùi loä ra khoâng khí lôùp ñaát sinh pheøn (pyrite) thì noù seõ bò oxy hoùa, cho ra pheøn hoaït tính, raát ñoäc cho sinh thaùi moâi tröôøng vaø con ngöôøi. Quaûn trò hay höôùng daãn DLST nhaát laø sinh thaùi röøng ngaäp maën ñoøi hoûi phaûi naém thaät chaéc veà chuyeân moân “Sinh thaùi hoïc phuïc vuï du lòch” (goïi taét laø “Sinh thaùi du lòch”). Caàn naém vöõng veà töøng “thaønh phaàn moâi tröôøng” vaø “moâi tröôøng thaønh phaàn” nöôùc lôï – ñaát buøn maën treân neàn pheøn tieàm taøng – caây non cuûa hoäi ñoaøn röøng ngaäp maën ôû ñaây lieân quan heát söùc chaët cheõ vôùi nhau. Cuõng laø röøng ngaäp maën nhöng röøng ngaäp maën ôû Caàn Giôø khaùc haún vôùi röøng ngaäp maën ôû Caø Mau, Baïc Lieâu, caøng khaùc xa vôùi röøng ngaäp maën ôû Quaûng Ninh, Haûi Phoøng. Cuõng caàn xaùc ñònh nhöõng noäi dung ñaïi dieän nhaát cho röøng ngaäp maën Caàn Giôø nhö “daây chuyeàn thöïc phaåm”, “doøng naêng löôïng”, “dieãn theá sinh thaùi” ra sao? hieän traïng ñang ôû giai ñoaïn naøo?, “caân baèng sinh thaùi” ñaõ oån ñònh chöa?... ñeå töø ñoù môùi coù nhöõng bieän phaùp quaûn trò thích hôïp. Nguyeân taéc thöù hai, yeáu toá thaåm myõ sinh thaùi: Nhöõng caâu hoûi veà thaåm myõ trong DLST caàn phaûi ñöôïc neâu ra vaø giaûi quyeát troïn veïn tröôùc khi quy hoaïch vaø trieån khai haønh ñoäng. Ví nhö, laøm ñöôøng gheùp baèng thaân caây chaø laø treân caùc caây ngaäp maën laø neân, nhöng caáu truùc nhö theá naøo ñeå vöøa baûo ñaûm myõ quan vöøa khoâng ñeå khaùch phaù caây, choïc thuù vaø xaû raùc (lon ñoà hoäp, bao nilong…) ngoãn ngang treân caû caùnh röøng. Caàn coù döï tính vaø khoáng cheá löôïng raùc höõu cô ngoaïi lai do du 199

Du lòch sinh thaùi

khaùch vaø ngöôøi phuïc vuï thaûi ra. Bôûi vì ôû moâi tröôøng nöôùc maën, taøn tích höõu cô röøng ngaäp maën raát deã bò phaân huyû ñeå ñöa chuùng vaøo chuoãi thöùc aên trong heä sinh thaùi. Nhöng nhöõng daïng höõu cô laï khaùc, khoâng coù heä vi sinh vaät thích hôïp, seõ caàn thôøi gian khaù daøi môùi phaân huyû hoaøn toaøn neân deã gaây neân muøi hoâi vaø nhaát laø laøm maát veõ myõ quan cho heä sinh thaùi. Ví duï coù moät döï aùn laøm hoà tröõ nöôùc ngoït cho khu daân cö vaø phuïc vuï cho caùc hoaït ñoäng du lòch. Ñoù laø moät yù töôûng raát hay, vöøa mang tính thaåm myõ sinh thaùi: taïo moät caûnh quan sinh thaùi ñoäc ñaùo, vöøa mang tính kinh teá xaõ hoäi: cung caáp nöôùc ngoït sinh hoaït cho vuøng thieáu nöôùc ngoït traàm troïng naøy. Tuy nhieân, caàn caân nhaéc kyõ hôn veà caùi ñöôïc vaø caùi maát (lôïi ích vaø chi phí). Ta bieát raèng, caây röøng ngaäp maën chæ thích nghi trong ñieàu kieän ngaäp maën vaø thôøi gian ngaäp theo cheá ñoä thuûy trieàu. Neáu thay ñoåi cheá ñoä ngaäp khoâ xen keõ cuûa noù baèng caùch chæ ngaäp nöôùc ngoït döôùi 10% laâu daøi, ngay caû khi khoâng cho ngaäp maø chæ giöõ nöôùc ngoït trong ñoaïn soâng raïch thì moät dieän tích roäng lôùn trong phaïm vi aûnh höôûng cuûa hoà nöôùc ngoït, caây coái seõ sinh tröôûng keùm, caûnh quan seõ xô xaùc, naèm ngoaøi söï mong ñôïi cuûa chuùng ta. Maët khaùc, cuõng neân phaân loaïi du khaùch: nghieân cöùu, thöôûng ngoaïn hay vui chôi, thaäm chí keå caû xaùc ñònh löôïng khaùch toái ña cho moãi laàn tham quan ñeå khoâng gaây xaùo troän myõ quan sinh thaùi, soá ngöôøi quaù ñoâng seõ laøm giaûm söï höùng thuù nghieân cöùu, thöôûng thöùc, tónh mòch hôi thôû, tính thieân nhieân, lôøi taâm tình cuûa nuùi röøng, nhaát laø röøng ngaäp maën voán raát maãn caûm vaø deã bò toån thöông. 200

Du lòch sinh thaùi

DLST xeùt veà baûn chaát laø laøm taêng höùng thuù vaø söï mong ñôïi. Neáu thaåm myõ sinh thaùi bò phaù hoaïi thì du khaùch seõ deã chaùn, deã boû ñi. Nhöng muoán taêng haáp daãn thì phöông phaùp coå ñieån nhaát laø laøm phong phuù hôn caùc loaïi hình du lòch; ñieàu naøy laïi deã daãn ñeán söï xaâm haïi ñeán myõ quan sinh thaùi. Vaäy thì ñoøi hoûi caùc nhaø toå chöùc phaûi caân nhaéc thaät kyõ caùc yeáu toá naøy. Nguyeân taéc thöù ba, yeáu toá kinh teá: khaùc vôùi caùc loaïi hình hoaït ñoäng khaùc, vieäc xaùc ñònh lôïi ích töø du lòch chæ döïa vaøo ñôn thuaàn toång thu nhaäp giôø ñaây khoâng coøn phuø hôïp nöõa. Phaùt trieån DLST ôû caùc khu baûo toàn noùi chung ôû caùc khu DLST noùi rieâng phaûi chòu nguyeân taéc chi traû phí taøi nguyeân vaø phí sinh thaùi. Ví duï, neáu chaët moät caây thì phaûi traû phí giaù trò taøi nguyeân cuûa caây ñoù, cuøng vôùi phí laøm caûnh quan moâi tröôøng ôû ñoù xuoáng caáp. Maët khaùc, DLST cuõng nhaèm muïc ñích naâng cao ñôøi soáng kinh teá cuûa cö daân baûn ñòa. Cuõng caàn tính ñeán vieäc huaán luyeän daân ñòa phöông bieát chuyeân moân veà sinh thaùi du lòch, taïo coâng aên vieäc laøm cho hoï. Xaùc ñònh theá maïnh kinh teá cuûa moät ñòa baøn laø DLST nhöng ñaây môùi chæ laø tieàm naêng. Muoán bieán thaønh hieän thöïc nhaát thieát phaûi nghieân cöùu kyõ hôn. Nguyeân taéc thöù tö, yeáu toá xaõ hoäi: khi bieán khu baûo toàn thaønh “khu baûo toàn DLST” khoâng queân mang theo moät chöùc naêng vaên hoùa xaõ hoäi. Ñieàu coù theå xaûy ra laø deã coù söï baát hoaø giöõa cö daân ñòa phöông, truyeàn thoáng vaên hoùa, taäp tuïc sinh hoaït cuûa cö daân ñòa phöông bò du khaùch, nhaát laø du khaùch chöa coù yù thöùc cao laøm xaùo troän, toån haïi. Phaûi gaén nhöõng 201

Du lòch sinh thaùi

hoaït ñoäng cuûa du lòch vôùi vieäc naâng cao nhaän thöùc xaõ hoäi cho caùc cö daân ñòa phöông. Vì vaäy, theo chuùng toâi caàn khai thaùc caùc nguyeân taéc treân theo cô caáu DLST, laáy ví duï cho röøng ngaäp maën nhö sau: - Taêng cöôøng noã löïc baûo veä lôïi ích cuûa DLST ôû khu röøng ngaäp maën ñoù baèng caùch môøi ñaïi dieän ñòa phöông tham gia vaøo caùc döï aùn baûo toàn khu vöïc. - Toân troïng neàn vaên hoùa baûn ñòa. - Söû duïng caùc nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân röøng ngaäp maën (ñaát maën - ñaát pheøn tieàm taøng, taøi nguyeân nöôùc lôï nöôùc trieàu, taøi nguyeân naêng löôïng maët trôøi, gioù, soùng, taøi nguyeân ña daïng sinh hoïc cuûa töøng hoäi ñoaøn thöïc vaät, ñoäng vaät…) moät caùch beàn vöõng vaø coù hieäu quaû. - Haïn cheá toái ña nhöõng taùc ñoäng moâi tröôøng do raùc vaø caùc chaát thaûi gaây neân laøm maát veû thaåm myõ cuûa khu röøng ngaäp maën vaø gaây oâ nhieãm moâi tröôøng taïi nhöõng nôi khai thaùc DLST. - Taän duïng caùc hình thöùc tieáp thò, kích thích nhu caàu cuûa du khaùch tìm veà khu röøng ngaäp maën ñoù. - Ñaøo taïo ñoäi nguõ höôùng daãn vieân DLST ñeå coù theå hieåu bieát saâu saéc veà vaên hoùa, lòch söû vaø caùc vaán ñeà veà kinh teá - xaõ hoäi taïi ñòa phöông, nhaát laø kieán thöùc veà sinh thaùi röøng ngaäp maën. - Traùnh buoân baùn nhöõng loaïi ñoäng vaät trong khu röøng ngaäp maën ñang deã bò toån thöông hoaëc ñang coù nguy cô bò ñe doïa. Taêng cöôøng soá löôïng ñoäng vaät röøng ngaäp maën baèng caùch thaû vaøo ñoù nhöõng ñoäng vaät ñaëc tröng, coù theå kieåm soaùt. 202

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Tìm hieåu nhöõng noäi quy vaø caùch thöùc baûo veä cho moät khu röøng ngaäp maën ñieån hình. - Quy hoaïch heä thoáng giao thoâng, traùnh taïo ra quaù nhieàu ñöôøng saù khoâng caàn thieát, traùnh gaây ra nhöõng taùc ñoäng xaáu ñoái vôùi moâi tröôøng do hoaït ñoäng giao thoâng ñöa laïi.

690,52ha

31.1%

104,947 m3

- Muïc tieâu vaø nhieäm vuï xaây döïng Laâm Vieân. - Chöùc naêng cuûa röøng. - Caùc kieåu thaûm thöïc vaät vaø ñoäng vaät ñaëc tröng cuûa vuøng. Caùc khu chöùc naêng ñöôïc phaân chia nhö sau:

• Quy hoïach caùc phaân khu chöùc naêng

1. Khu baûo toàn taøi nguyeân ñoäng vaät: 971,16 ha

43,8%

2. Khu coâng vieân vaø di tích lòch söû:

5,0 %

110,8 ha

2.1 Ñieåm phuïc cheá di tích lòch sö:û

5,00 ha

2.2 Nhaø truyeàn thoáng:

4,38 ha

2.3 Ñieåm vui chôi giaûi trí:

Boá trí cô caáu ñaát ñai

43 ha

2.4 Röøng phuïc vuï tham quan vaø giaùo duïc sinh thaùi: 97,12 ha

- Caên cöù vaøo hieän traïng söû duïng ñaát vaø taøi nguyeân röøng. - Ñieàu kieän töï nhieân vaø ñaëc ñieåm kinh teá xaõ hoäi.

3. Khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc:

- Muïc tieâu vaø nhieäm vuï xaây döïng phaùt trieån laâm vieân:

699,72 ha

Boá trí dieän tích ñaát ñai nhö sau:

3.1 Phaân khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc I:

2.215,42 ha, trong ñoù: 378,19ha

Ñaát khaùc

Caên cöù ñeå quy hoaïch caùc phaân khu chöùc naêng:

9.6 QUY HOAÏCH VAØ XAÂY DÖÏNG KHU DLST CAÀN GIÔØ NHAÈM ÑAÙP ÖÙNG SÖÏ PHAÙT TRIEÅN DLST BEÀN VÖÕNG

Röøng töï nhieân

51.8 %

9.6.2 Quy hoaïch caùc phaân khu chöùc naêng

Ngaøy nay, DLST ñang daáy leân trong giôùi löõ haønh moät cao traøo. Töø nhöõng cô sôû ban ñaàu, nhöõng thaønh quaû töø DLST nhaát laø nhöõng nghieân cöùu quyù giaù cuûa caùc toå chöùc du lòch, vieäc trieån khai DLST treân quy moâ roäng ñaõ coù nhöõng thuaän lôïi nhaát ñònh. Tuy nhieân, ñeå DLST phaùt trieån ñuùng höôùng thì caàn thieát phaûi quan taâm nhieàu hôn veà maët sinh thaùi. Veà maët hoïc thuaät, phaùt trieån DLST cuõng laø moät trong nhöõng noäi dung cô baûn cuûa sinh thaùi moâi tröôøng hoïc.

+ Toång dieän tích töï nhieân

1.146,71ha

+ Toång tröõ löôïng röøng:

- Taïo khoaûng caùch an toaøn ñoái vôùi caùc loaïi ñoäng vaät trong khu vöïc.

10.6.1

Röøng troàng

17.1 %

445,65 ha 203

204

31,6%

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Vuøng phaân boá cuûa ñoäng vaät hoang daõ, ñaëc bieät laø vuøng phaân boá cuûa khæ ñuoâi daøi vaø heo röøng

3.2 Phaân khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc II: 254,07 ha

Chöùc naêng:

4. Phaân khu haønh chính vaø coâng vieân sinh thaùi nhaân vaên ACTMANG 63,12 ha

2,9 %

4.1 Phaân khu haønh chính 2,79 ha

- Laø cô quan chuû quaûn thay maët uyû ban nhaân daân huyeän vaø thaønh phoá quaûn lí taøi nguyeân ñaát vaø taøi nguyeân ñoäng thöïc vaät trong toaøn boä laâm vieân. - Xaây döïng caùc chöông trình hoaït ñoäng vaø thöïc hieän chuùng ñeå ñaït muïc tieâu khu baûo toàn. Nhieäm vuï:

4.2 Phaân khu coâng vieân sinh thaùi nhaân vaên ACTMANG

- Quaûn lí toaøn boä taøi nguyeân ñoäng thöïc vaät hieän coù. 60,33 ha

- Toå chöùc caùc chöông trình tham quan, du lòch sinh thaùi, giaùo duïc sinh thaùi vaø nghieân cöùu khoa hoïc.

5. Ñaát khaùc (baõi boài, kinh raïch) 370,62 ha

16,7 %

9.6.3 Khu baûo toàn taøi nguyeân ñoäng thöïc vaät

- Khu baûo toàn taøi nguyeân ñoäng thöïc vaät ñöôïc xaây döïng ñeå phaùt trieån nguoàn taøi nguyeân ñoäng thöïc vaät. 9.6.4 Khu coâng vieân vaø di tích lòch söû

Vò trí:

Vò trí:

- Traûi daøi töø khoaûng 3 ñeán khoaûng 9

- Trung taâm Laâm Vieân Caàn Giôø.

- Toång dieän tích 971,16 ha

- Thuoäc khoaûng 6. - Toång dieän tích 110,8 ha

Ñaëc ñieåm khu baûo toàn:

- Toång tröõ löôïng 7.214 m3

- Ñieàu kieän ñaát vaø ngaäp trieàu raát thích hôïp cho söï phaùt trieån cuûa röøng ngaäp maën. - Coù töông ñoái ñaày ñuû caùc sinh vaät caûnh vaø thöïc vaät ñaëc tröng cuûa röøng ngaäp maën. 205

Caùc ñaëc ñieåm: - Ñaát maën pheøn tieàm taøng, coù taàng sinh pheøn saâu, ngaäp maën thöôøng xuyeân vaø baõi boài caùt ngaäp trieàu.

206

Du lòch sinh thaùi

- Maëc duø ñaây laø röøng troàng, nhöõng ñieàu kieän töï nhieân vaø laäp ñòa ôû ñaây ñaõ hình thaønh moät chuoãi dieãn theá röøng töï nhieân töø ngoaøi soâng vaøo saâu trong noäi ñòa theo trình töï noái tieáp nhö quaàn xaõ maám traéng, maám traéng + maám ñen, maám ñen + ñöôùc vaø ñöôùc thuaàn loaïi.

Du lòch sinh thaùi

- Xaây döïng khoaûng 0.1 ha, moät caên cöù caùch maïng, trong ñoù theå hieän caùch sinh hoaït, phoøng thuû chieán ñaáu cuûa ñoaøn 10 röøng Saùc trong cuoäc khaùng chieán choáng Mó cöùu nöôùc ôû röøng Saùc Caàn Giô ‰

- Moät dieän tích nhoû ñaát maën pheøn tieàm taøng, coù taàng sinh pheøn saâu, ngaäp nöôùc theo con nöôùc. Caùc quaàn xaõ thöïc vaät nhö chaø laø, daø coù khuynh höôùng chieám öu theá. - Söï phuïc hoài cuûa heä sinh thaùi taïi ñaây ñaõ vaø ñang laøm cho ñoäng vaät xuaát hieän ngaøy caøng ñoâng nhö: khæ ñuoâi daøi, heo röøng, caùc loaïi coø, cu ñaát… vaø ñaây cuõng laø vuøng môû roäng phaân boá cuûa ñoäng vaät hoang daïi.

- Dieän tích töôïng ñaøi vaø nhaø truyeàn thoáng: 4.38 ha - Moät phaàn cuûa loâ h khoaûng 6 - Xaây döïng töôïng ñaøi ca ngôïi chieán coâng cuûa nhaân daân vaø ñoaøn 10 röøng saùc, löu laïi nhöõng di vaät vaø hình aûnh nhaân daân vaø ñoaøn 10 röøng Saùc trong cuoäc khaùng chieán choáng Mó cöùu nöôùc ôû röøng Saùc Caàn Giôø.

• Quy hoaïch caùc ñieåm giaûi trí vaø tham quan du lòch

‰

5,00 ha

- Töôïng ñaøi vaø nhaø truyeàn thoáng

4,38 ha

‰

- Moät phaàn cuûa loâ f - Toaï laïc treân ñaát maën pheøn tieàm taøng. - Thöïc vaät chuû yeáu laø röøng maám vaø moät phaàn röøng ngaäp maën. Ñaëc bieät noù naèm giöõa ñöôøng ñaát ñoû vaø raïch Dinh.

- Röøng phuïc vuï tham quan vaø giaùo duïc sinh thaùi 97,12 ha - Ñieåm vui chôi giaûi trí

Ñieåm vui chôi giaûi trí

- Dieän tích: 4,30 ha

Böôùc ñaàu xaây döïng caùc ñieåm phuïc cheá tham quan du lòch, vui chôi giaûi trí vaø hoïc taäp. - Ñieåm phuïc cheá di tích lòch söû

Töôïng ñaøi vaø nhaø truyeàn thoáng

- Ñieåm naøy nhaèm muïc ñích phuïc vuï cho vui chôi giaûi trí baèng caùch:

4,30 ha

+ Taïo phong caûnh hoa kieång, caù caûnh trong röøng ngaäp maën.

Ñieåm phuïc cheá di tích lòch söû

- Dieän tích 5,00 ha.

+ Choøi quan saùt ñeå nhìn toaøn khu vöïc.

- Moät phaàn cuûa loâ b khoaûng 6, tieáp giaùp vôùi raïch Khe Ñoâi Lôùn. 207

+ Xaây döïng nhaø saøn, khu caâu caù vaø bôi thuyeàn. 208

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

+ Ngoaøi ra keát hôïp vôùi caùc ñieåm chaêm soùc khæ goùp phaàn phuïc vuï khaùch tham quan.

+ Tham quan nhaø truyeàn thoáng, ñieåm phuïc cheá di tích lòch söû.

Röøng phuïc vuï cho du lòch vaø giaùo duïc sinh thaùi

+ Toå chöùc caùc hoaït ñoäng, sinh hoaït vui chôi giaûi trí ñeå phuïc hoài söùc khoûe.

‰

Vò trí vaø ñaëc ñieåm: - Dieän tích: 97.12 ha - Thuoäc caùc loâ b, c, d moät phaàn cuûa loâ e vaø g cuûa khoaûng 6. - Toaøn boä toïa laïc treân ñaát maën pheøn tieàm taøng, taàng sinh pheøn saâu, ngaäp nöôùc thöôøng xuyeân. Do vaäy, raát thuaän lôïi cho vieäc sinh tröôûng vaø phaùt trieån röøng ngaäp maën. Chính vì theá ñaõ hình thaønh chuoåi dieãn theá töø baõi boài vaøo trong ñaát lieàn theo trình töï caùc quaàn xaõ nhö sau: Maám traéng + maám traéng + maám ñen + maám ñen vaø ñöôùc + ñöôùc thuaàn loaïi. Beân caïnh ñoù, laø söï öu theá cuûa maám ñen doïc theo caùc con laïch vaø raïch.

Bieän phaùp quaûn lí: - Caûi taïo caûnh quan töï nhieân cho phuø hôïp vôùi yeâu caàu tham quan du lòch nhöng khoâng laøm thay ñoåi lôùn caùc ñaëc ñieåm cô baûn cuûa töøng khu vöïc. - Khoâng ñöôïc chaët phaù traùi pheùp vaø saên baét ñoäng vaät röøng. - Xaây döïng heä thoáng ñöôøng giao thoâng thuûy boä phuïc vuï cho tham quan vaø tuaàn tra baûo veä. - Xaây döïng cô sôû haï taàng, khu caém traïi ñeå ôû laïi qua ñeâm. 9.6.5 Khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc

- Ñieåm tham quan du lòch sinh thaùi vaø giaùo duïc sinh thaùi röøng ngaäp maën.

Vò trí vaø dieän tích:

Chöùc naêng:

- Chaïy doïc theo ñöôøng Nhaø Beø - Caàn Giôø.

- Toå chöùc caùc hoaït ñoäng tham quan du lòch sinh thaùi vaø giaùo duïc sinh thaùi.

- Thuoäc khoaûng 1, 2, moät phaàn cuûa khoaûng 3, 4, 5, 6.

- Tham quan röøng vaø caùc quaàn xaõ röøng ngaäp maën trong khu röøng phuïc vuï tham quan.

- Tröõ löôïng: 25.611m3

- Xem thöïc vaät trong vöôøn söu taäp thöïc vaät röøng ngaäp maën, ñôøi soáng baùn hoang daõ cuûa ñoäng vaät soáng treân caïn trong vöôøn ñoäng vaät. - Toå chöùc caùc hoaït ñoäng giaùo duïc truyeàn thoáng ñaáu tranh choáng giaëc cuûa nhaân daân thoâng qua: 209

- Toång dieän tích: 699,72 ha Caùc ñaëc ñieåm: - Ñaát pheøn tieàm taøng raát bieán ñoäng, töø pheøn saâu ñeán pheøn noâng vaø töø ngaäp thöôøng xuyeân ñeán ngaäp theo con nöôùc. Tuy nhieân hieän töôïng pheøn hoaït ñoäng khoâng xaûy ra do taàng sinh pheøn thöôøng bò ngaäp nöôùc thuûy trieàu. 210

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Thaûm thöïc vaät chuû yeáu laø röøng thöù sinh goàm caùc quaàn xaõ troàng nhö ñöôùc, daø, coùc,... vaø röøng töï nhieân nhö quaàn xaõ maám, chaø laø thuaàn loaïi hoaëc keát hôïp vôùi caây buïi.

9.6.6 Khu haønh chính vaø coâng vieân sinh thaùi nhaân vaên ACTMANG

- Ngoaøi ra coøn coù nhöõng sinh caûnh nhö nhö ruoäng muoái, ñaàm toâm quaûng canh, baõi nuoâi soø huyeát. Naèm trong vuøng phaân boá cuûa khæ ñuoâi daøi, lôïn röøng vaø coø bôï (Ardeola bacehus).

Vò trí:

‰

- Naèm ôû goùc quanh cuûa caùc tuyeán ñöôøng Nhaø Beø - Caàn Giôø thuoäc khoaûng 7, loâ e

Do ñaëc ñieåm cuûa töøng nôi ñaõ hình thaønh phaân khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc nhö: - Phaân khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc I 445.65 ha - Phaân khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc II 254.07 ha Chöùc naêng: • Phaân khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc I:

Phaân khu haønh chính

- Toång dieän tích:

2.79 ha

Caùc ñaëc ñieåm: - Toaï laïc treân moät ñuïn caùt phaùt sinh töø gioàng caùt chaïy doïc theo bôø bieån cuûa xaõ Long Hoaø coù khaû naêng giöõ nöôùc ngoït trong muøa möa, ñiaï hình baèng. - Coù cô sôû haï taàng toái thieåu phuïc vuï cho hoaït ñoäng vaø sinh hoaït, thuaän tieän cho vieäc giao dòch, quaûn lí baûo veä röøng, chæ ñaïo caùc hoaït ñoäng cuûa Laâm Vieân. Chöùc naêng:

- Phuïc hoài moâi tröôøng cho caùc ñoäng vaät nhö heo röøng, raùi caù loâng möôït, kyø ñaø phaùt trieån.

- Cô quan ñaàu naõo chæ huy taát caû hoaït ñoäng vaø quaûn lí baûo veä röøng Laâm Vieân.

- Saûn xuaát muoái vaø nuoâi toâm quaûng canh.

- Vaên phoøng thöïc hieän caùc cuoäc giao dòch vaø hôïp taùc.

- Thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc.

Nhieäm vuï: - Thöïc hieän vaø xaây döïng caùc chöông trình hoaït ñoäâng, caùc dòch vuï.

• Phaân khu thöïc nghieäm vaø nghieân cöùu khoa hoïc II: - Troàng röøng thöcï nghieäm vaø baûo veä röøng. - Phuïc hoài röøng cho caùc loaøi chim, ñaëc bieät laø coø phaùt trieån. - Thöïc nghieäm nuoâi troàng thuûy saûn vaø caùc chöông trình nghieân cöùu khoa hoïc. 211

- Thöïc hieän chöông trình hôïp taùc trong vaø ngoaøi nöôùc döôùi söï chæ ñaïo cuûa UÛy ban Nhaân daân huyeän vaø UÛy ban Nhaân daân Thaønh phoá. - Ñieàu haønh boä maùy vaø töøng böôùc caûi thieän ñôøi soáng caùn boä vieân chöùc. 212

Du lòch sinh thaùi ‰

Phaân khu coâng vieân sinh thaùi nhaân vaên ACTMANG

Vò trí ñòa lyù: - Thuoäc tieåu khu e vaø f cuûa khoaûng 9, tieáp xuùc vôùi tuyeán ñöôøng Nhaø Beø - Caàn Giôø vaø soâng Ñoâng Hoøa. - Toång dieän tích 60.33 ha - Tröõ löôïng 3.112 m3

Du lòch sinh thaùi

5. Các bước cơ bản của quy hoạch và thiết kế du lịch sinh thái? Theo anh (chị), bước nào đóng vai trò quan trọng nhất? 6. Các nguyên tắc của quy hoạch và thiết kế du lịch sinh thái? 7. Quy hoạch và xây dựng khu du lịch sinh thái Cần Giờ nhằm đáp ứng sự phát triển du lịch sinh thái bền vững đã thực hiện đúng yêu cầu về quy hoạch một khu du lịch sinh thái hay chưa? Phân tích để chứng minh nhận định đó?

Ñaëc ñieåm: - Toaï laïc treân ñaát maën, pheøn tieàm taøng saâu, ngaäp theo con nöôùc. - Röøng thöù sinh troàng vaø töï nhieân. Ñöôùc taêng tröôûng keùm do ñiaï hình cao, laäp ñòa raát thích hôïp cho coùc, daø. Trong phaân khu naøy, caùc sinh caûnh: chaø laø, ñaát troáng caây buïi vaø laõng nöôùc raát thích hôïp cho söï hình thaønh saân chim ñaàm laày. Chöùc naêng quaûn lyù: Phaân khu naøy do toå chöùc ACTMANG, toå chöùc taùi taïo röøng ngaäp maën (Action for Mangrove Reforestation) cuûa Nhaät ñaàu tö. Toå chöùc naøy ñaõ phoái hôïp vôùi Laâm Vieân xaây döïng moät coâng vieân sinh thaùi nhaân vaên röøng ngaäp maën Caàn Giôø.

Chương IX 1. Thế nào là quy hoạch du lịch sinh thái? 2. Mục đích của việc quy hoạch du lịch sinh thái? 3. Các yêu cầu cần thiết lựa chọn một khu vực để phát triển du lịch sinh thái? 4. Những đặc trưng cơ bản của lãnh thổ du lịch sinh thái? 213

214

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Chöông 10

môõ do phöông tieän giao thoâng treân nöôùc laøm aûnh höôûng ñeán nöôùc saïch ôû caùc soâng, hoà.

HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN

AÛnh höôûng leân taøi nguyeân khoâng khí: Do löôïng du khaùch ngaøy caøng ñoâng, hoaït ñoäng giao thoâng phuïc vuï cuõng taêng theo nhöng haàu heát ñeàu söû duïng caùc phöông tieän cô giôùi thoâ sô nhö: thuyeàn, ghe maùy, xe maùy… nhaát laø vaøo nhöõng ngaøy nghæ, caùc ñieåm du lòch gaàn nhö quaù taûi. Haøm löôïng buïi, khoùi vaø caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí töø caùc hoaït ñoäng giao thoâng thöôøng naèm döôùi möùc cho pheùp vaø bò hoøa loaõng nhanh nhöng caùc khu daân cö ven ñöôøng bò aûnh höôûng haøng ngaøy cuûa buïi, khoùi, ñaëc bieät laø tieáng oàn quaù möùc cho pheùp. Ngoaøi ra, moät soá hoaït ñoäng cuûa du lòch nhö aên uoáng thöôøng dieãn ra cuøng moät thôøi ñieåm, daãn ñeán vieäc gia taêng buïi khoùi, laøm noùng daàn baàu khoâng khí. Löôïng nhieãm naøy hieän nay chöa ñöôïc nghieân cöùu cuï theå nhöng ñaõ ñeán möùc baùo ñoäng vaø raát khoù kieåm soaùt.

10.1 NHÖÕNG TAÙC ÑOÄNG LEÂN MOÂI TRÖÔØNG CUÛA HOAÏT ÑOÄNG DLST DLST phaùt trieån maïnh meõ ñaõ ñem laïi lôïi ích kinh teá raát nhieàu nhöng khoâng ñöôïc quaûn lí chaët cheõ vaø toå chöùc toát thì seõ coù taùc ñoäng khoâng toát ñeán moâi tröôøng xung quanh nhö: 10.1.1 Taùc ñoäng ñeán taøi nguyeân thieân nhieân Phaùt trieån DLST vaø caùc hoaït ñoäng coù lieân quan ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû laøm cho taøi nguyeân thieân nhieân vaø moâi tröôøng bò xuoáng caáp moät caùch traàm troïng. Ñoù cuõng chính laø haäu quaû cuûa vieäc söû duïng ñaát ñai, xaây döïng caùc cô sôû du lòch khoâng ñuùng nôi hoaëc khoâng ñaûm baûo chaát löôïng laøm aûnh höôûng ñeán taøi nguyeân nöôùc, taøi nguyeân khoâng khí, taøi nguyeân ñaát, taøi nguyeân sinh vaät vaø ña daïng sinh hoïc. AÛnh höôûng ñeán taøi nguyeân nöôùc: DLST phaùt trieån keùo theo söï phaùt trieån veà khaùch saïn, nhaø cho thueâ, cöûa haøng aên uoáng vaø caùc dòch vuï khaùc laøm taêng löôïng nöôùc thaûi sinh hoaït nhöng thöôøng khoâng ñöôïc xöû lí trieät ñeå laâu ngaøy thaám vaøo nöôùc ngaàm laøm aûnh höôûng ñeán nguoàn nöôùc gieáng ôû caùc ñiaï phöông. Beân caïnh ñoù, du khaùch ñoâng laïi vöùt raùc böøa baõi, daàu 215

AÛnh höôûng leân taøi nguyeân ñaát: Phaùt trieån du lòch seõ keùo theo vieäc xaây döïng keát caáu haï taàng nhö khaùch saïn, caùc coâng trình phuïc vuï du lòch khaùc seõ laøm cho dieän tích ñaát bò xaâm laán, thu heïp. Ngoaøi ra, quy hoaïch DLST khoâng ñuùng nôi, xaây döïng caùc coâng trình haï taàng khoâng ñuùng quy caùch cuõng laøm cho taøi nguyeân ñaát bò phaù vôõ. AÛnh höôûng leân taøi nguyeân sinh vaät vaø ña daïng sinh hoïc: Hoaït ñoäng du lòch laøm gia taêng löôïng raùc thaûi, moät khi khoâng coù hoaëc thieáu nhöõng phöông tieän thu gom vaø duïng cuï chöùa vaø xöû lí raùc seõ gaây aûnh höôûng khoâng toát cho moâi tröôøng soáng xung quanh. 216

Du lòch sinh thaùi

ÔÛ moät soá khu BTTN löôïng khaùch du lòch haèng naêm taêng cao neân caàn coù nhieàu phöông tieän, choã löu truù, caùc dòch vuï khaùc ñeå ñaùp öùng cho caùc nhu caàu cuûa du khaùch cuõng taêng theo, do ñoù thieät haïi veà taøi nguyeân thieân nhieân caøng taêng theâm. Do phaù röøng xaây nhaø löu truù, chaët goã baùn ngaøy caøng taêng... ñaõ laøm cho goã quí ngaøy caøng caïn kieät. Ñaây laø moät thieät thoøi lôùn cho con ngöôøi vaø khoù coù theå phuïc hoài laïi. 10.1.2 Taùc ñoäng ñeán taøi nguyeân sinh vaät vaø moâi tröôøng ôû caùc khu DLST - Du khaùch tham quan trong moät soá khu röøng chöa ñöôïc quaûn lí nghieâm ngaët thöôøng ñi thaønh töøng ñoaøn khoaûng 70 80 ngöôøi. Hoï oàn aøo vaø xaû raùc trong röøng laøm aûnh höôûng ñeán khoâng gian vaø moâi tröôøng soáng cuûa moät soá loaøi ñoäng vaät. Khi moät loaøi ñoäng vaät naøo ñoù soáng trong moâi tröôøng caêng thaúng vì coù ñoâng du khaùch thì khoâng bao laâu noù seõ bò loaïi tröø ra khoûi moâi tröôøng ñoù. Ñaây laø keát quaû taát yeáu cuûa quaù trình choïn loïc töï nhieân. - Raùc thaûi cuûa nhöõng du khaùch sau moät ñôït nghæ chaân trong röøng seõ laøm oâ nhieãm khu cho vöïc ñoù vì thöôøng raùc thaûi cuûa hoï ñeå laïi laø nhöõng tuùi nilon, nhöõng hoäp thieác… Caùc loaïi raùc thaûi naøy raát khoù phaân huyû, neáu chuùng ta khoâng coù bieän phaùp quaûn lyù, thu gom vaø xöû lí thích hôïp thì chæ moät thôøi gian ngaén thöïc vaät vaø ngay caû caùc caây ñòa y cuõng khoâng moïc noåi vì maët ñaát traøn ñaày raùc!

Du lòch sinh thaùi

cuûa ngöôøi daân ñeå phuïc vuï khaùch du lòch cuõng laø nguyeân nhaân laøm giaûm suùt caû soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa sinh vaät trong phaïm vi khu du lòch. - Caùc yeáu toá oâ nhieãm nhö raùc vaø nöôùc thaûi khoâng ñöôïc xöû lí ñuùng möùc seõ aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán caùc heä sinh thaùi döôùi nöôùc, vieäc taêng ñoä phuù döôõng ôû caùc hoà chöùa nöôùc ñaõ taïo ñieàu kieän tích tuï nhieàu buøn laày, laøm suy thoaùi chaát löôïng nöôùc vaø aûnh höôûng ñeán ñoäng vaät hoang daõ. - OÂ nhieãm khoâng khí do vaän chuyeån khaùch du lòch seõ taùc ñoäng ñeán söï taêng tröôûng cuûa nhieàu loaøi sinh vaät, thaäm chí coøn laø nguyeân nhaân di chuyeån nôi cö truù cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät nhaïy caûm vôùi moâi tröôøng khoâng khí. - Vieäc phaùt trieån thieáu quy hoaïch caùc khu vöïc thuoäc phaïm vi caùc khu BTTN hoaëc vuøng ñeäm coù theå phaù huyû moâi tröôøng cö truù, gaây oâ nhieãm vaø oàn aøo aûnh höôûng ñeán caùc loaøi sinh vaät. - OÂ nhieãm moâi tröôøng soáng laøm maát ñi caûnh quan töï nhieân, laøm cho moät soá loaøi ñoäng vaät vaø thöïc vaät daàn daàn bò maát nôi cö truù. - Caùc hoaït ñoäng theå thao, caém traïi cuûa du khaùch cuõng coù moät phaàn taùc ñoäng xaáu ñeán vieäc baûo toàn vaø phaùt trieån caùc loaøi sinh vaät quyù caàn söï yeân tónh nhö chuùng phaûi thay ñoåi taäp tính trôû neân sôï seät hoaëc coù theå cheát. 10.1.3 Taùc ñoäng ñeán caùc maët cuûa ñôøi soáâng xaõ hoäi

- Moät soá haønh ñoäng thaùi quaù cuûa du khaùch nhö: chaët caây, beû caønh, saên baén chim thuù vaø söï saên baét töï do caùc thuù röøng quí hieám, hoang daõ nhö nai, gaáu, heo röøng, gaø loâi lam… 217

a. Taùc ñoäng du lòch ñeán kinh teá 218

Du lòch sinh thaùi

- Hoaït ñoäng du lòch coù ba taùc ñoäng quan troïng ñoái vôùi kinh teá: o Taêng nguoàn thu ngoaïi teä maïnh, tæ leä thuaän vôùi söï taêng hoaëc giaûm löôïng du khaùch quoác teá. o Taïo ra nhieàu vieäc laøm ñeå vaän haønh baûo döôõng caùc khu du lòch nhö ñoäi nguõ höôùng daããn vieân du lòch, nhöõng ngöôøi canh gaùc röøng, nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc dòch vuï phuïc vuï du khaùch... o Phaùt trieån khu vöïc thoâng qua vieäc khai thaùc caùc khu rieâng bieät. Tuy nhieân, beân caïnh nhöõng maët lôïi thì du lòch cuõng mang laïi nhöõng maët tieâu cöïc cho neàn kinh teá: o Löôïng ngoaïi teä nhaäp vaøo khoâng tính ñöôïc cuï theå bôûi baûn thaân ngaønh du lòch cuõng caàn coù nhöõng khoaûn chi ngoaïi leä. o Söï phaùt trieån cuûa moät soá hoaït ñoäng kinh teá phuï thuoäc vaøo ngaønh du lòch khoâng oån ñònh. b. Taùc ñoäng du lòch ñeán vaên hoùa - xaõ hoäi o DLST taïo ra löôïng du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc caøng ñoâng goàm nhieàu thaønh phaàn, nhieàu giai caáp vaø thöôøng raát khaùc vôùi neáp soáng, loái suy nghó cuûa ngöôøi daân ñòa phöông. Hoaït ñoäng du lòch phaùt trieån, ngöôøi daân ñòa phöông quan heä nhieàu vôùi du khaùch laâu ngaøy seõ laøm thay ñoåi caùc heä thoáng giaù trò, tö caùch, caù nhaân, quan heä gia ñình, loái soáng taäp theå, nhöõng leã nghi truyeàn thoáng vaø toå chöùc cuûa coäng ñoàng. o Söï phaùt trieån DLST ñem laïi coâng aên vieäc laøm, taêng thu nhaäp cho ngöôøi daân nhöng noù cuõng taùc ñoäng ñeán vieäc di cö moät löïc löôïng lao ñoäng. Nhaäp cö lao ñoäng laø moät hieän 219

Du lòch sinh thaùi

töôïng khaù phoå bieán ôû caùc khu du lòch. Löïc löôïng naøy neáu khoâng quaûn lí toát seõ laø maàm moùng cuûa teä naïn vaø aûnh höôûng ñeán traät töï an toaøn xaõ hoäi ôû ñòa phöông. o Nhöõng vieäc laøm trong ngaønh du lòch ñoøi hoûi löïc löôïng lao ñoäng ña soá laø phuï nöõ vaø treû em (buoân baùn haøng rong, laøm caùc hình aûnh, ñoà thuû coâng myõ ngheä cuûa khu du lòch cho du khaùch). Do ñoù, vai troø ngöôøi phuï nöõ cuõng thay ñoåi. Hoï ñaõ ñi laøm thay vì ôû nhaø troâng con nhö tröôùc ñaây. Vieäc phaùt trieån DLST coøn nhaèm giôùi thieäu vôùi khaùch nöôùc ngoaøi veà vaên hoùa, lòch söû cuûa daân toäc vaø söï giaøu ñeïp, ña daïng, phong phuù cuûa “röøng vaøng, bieån baïc” nhö tröôøng hôïp ôû nöôùc ta. Ñieàu maø ai trong chuùng ta cuõng khoâng khoûi töï haøo. 10.2 SÖÏ COÁ VAØ HIEÅM HOÏA DLST Söï coá DLST laø moät trong nhöõng söï coá moâi tröôøng, vaäy ñeà bieát ñöôïc söï coá DLST ta caàn hieåu khaùi nieäm söï coá moâi tröôøng laø gì? Söï coá moâi tröôøng laø caùc bieán coá ruûi ro xaûy ra trong caùc hoaït ñoäng saûn xuaát, sinh hoaït cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi hoaëc söï bieán ñoåi baát thöôøng xaûy ra cuûa thieân nhieân maø caùc quaù trình ñoù coù theå laøm suy thoaùi moâi tröôøng traàm troïng. Trong khi ngöôøi ta quan nieäm söï coá moâi tröôøng nhö laø söï naûy sinh vaán ñeà thì hieåm hoïa moâi tröôøng laø heä quaû cuûa vaán ñeà naûy sinh ñoù. Ví duï: - Hai côn loác lôùn ôû Traø Vinh vaøo ngaøy 9 thaùng 7 laø söï coá. Saäp 116 caên nhaø, thieät haïi lôùn ba phoøng hoïc vaø toån thaát hôn 240 trieäu ñoàng laø hieåm hoïa. 220

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Ngaøy 9/10/1995 moät traän ñoäng ñaát maïnh 7,6 ñoä rite xaûy ra taïi Colima laøm 61 ngöôøi cheát, hôn 100 ngöôøi bò thöông vaø caùc thieät haïi taøi saûn khaùc laø hieåm hoïa.

khoâng theå döï ñoaùn ñöôïc neân noù ñöôïc coi laø söï coá. Trong tröôøng hôïp naøy ta coù theå döï phoøng töùc laø “caån taéc voâ aùy naùy”, söûa chöõa caây caàu ngay khi thaáy coù söï “baøo moøn”.

Nguyeân nhaân gaây ra söï coá vaø hieåm hoïa moâi tröôøng coù theå laø do thieân nhieân (loác, gioù xoaùy, luõ luït, baõo, haïn haùn, tröôït ñaát, nöùt ñaát, nuùi löûa phun, möa ñaù, bieán ñoåi khí haäu toaøn caàu, chaùy röøng, möa acid...); cuõng coù theå laø do con ngöôøi (hoûa hoaïn, chaùy röøng, söï coá saäp haàm moû, hoaëc nhöõng söï coá kyõ thuaät khaùc gaây tai haïi cho moâi tröôøng nhö ñaém thuyeàn, traøn daàu, vôõ oáng daãn daàu, noã oáng daãn khí, noå noài hôi, söï coá veà roø ræ nguyeân töû...).

Tuy nhieân, coù nhöõng söï coá xaûy ra ñoät ngoät khoâng theå baùo tröôùc, thöôøng laø do thieân nhieân gaây ra nhö moät traän luõ queùt ñoät ngoät, saäp ñaàm laày, seùt ñaùnh, söï taán coâng cuûa sinh vaät trong khu du lòch sinh thaùi... Trong hoaït ñoäng DLST, söï coá laø moät trong nhöõng vaán ñeà ñaùng quan taâm, bôûi DLST laø hình thöùc du lòch döïa vaøo thieân nhieân laø chính, vì vaäy, moät tai naïn ñoät ngoät do moät loaïi sinh vaät soáng trong khu DLST taán coâng khaùch du lòch laø coù theå xaûy ra, neáu nhö khoâng bieát quy hoaïch vaø quaûn lí döï phoøng. Nhö boï caïp caén, raén, vaét caén hay thuù taán coâng,… Coù nhöõng söï coá xaûy ra do khaùch du lòch sô yù nhö uoáng phaûi nöôùc ñoäc hoaëc aên phaûi naám ñoäc… Ñoái vôùi tröôøng hôïp naøy caùch quaûn lí hôïp lí nhaát laïi laø caùc bieån baùo caûnh baùo.

Haøng ngaøy, haøng giôø treân traùi ñaát xuaát hieän raát nhieàu söï coá vaø hieåm hoïa moâi tröôøng. Coù khi söï coá vaø hieåm hoïa moâi tröôøng laø do thieân nhieân, coù khi söï coá vaø hieåm hoïa moâi tröôøng laø do con ngöôøi gaây ra, coù khi söï coá vaø hieåm hoïa moâi tröôøng do töø caû hai phía. Söï coá DLST cuõng nhö söï coá moâi tröôøng, coù theå dieãn ra baát cöù khi naøo. Tuy nhieân, tuyø töøng loaïi söï coá maø coù theå döï ñoaùn ñöôïc hay khoâng, söï coá xaûy ra do söï quaù taûi, söï vöôït ngöôõng hay vöôït quaù söùc chöùa veà moät yeáu toá naøo ñoù cuûa khu DLST thì coù theå döï ñoaùn ñöôïc phaàn naøo möùc ñoä thieät haïi. Ví duï nhö söï tham gia quaù nhieàu cuûa khaùch du lòch, löôïng khaùch quaù ñoâng vaø thôøi gian söû duïng quaù daøi cho moät chieác caàu trong khu du lòch, thì ngöôøi ta coù theå bieát, caûm nhaän ñöôïc söï “baøo moøn” treân caây caàu do hoaït ñoäng du lòch vaø coù theå döï ñoaùn ñöôïc söï coá coù theå xaûy ra baát cöù khi naøo taïi thôøi ñieåm vöôït ngöôõng, tuy nhieân thôøi ñieåm vöôït ngöôõng thì 221

Khi tieán haønh quy hoaïch vaø thieát keá DLST caàn quan taâm ñeán söï coá DLST nhaèm ñaûm baûo an toaøn cho du khaùch cuõng nhö haïn cheá nhöõng thieät haïi khoâng ñaùng coù, laøm huyû hoaïi moâi tröôøng töï nhieân vaø gaây kinh ñoäng trong moâi tröôøng sinh soáng cuûa caùc loaøi ôû khu DLST. Cuõng nhö söï coá moâi tröôøng, caùc böôùc ñeå quaûn lí söï coá vaø hieåm hoïa moâi tröôøng trong DLST bao goàm: - Nhaän daïng nguy cô: xaùc ñònh nhöõng vaán ñeà nguy cô bôûi vieäc nhaän daïng caùc yeáu toá coù theå xaûy ra. - Tính toaùn nguy cô: döï tính caùc yeáu toá nguy cô coù theå phaùt sinh vaø phaùt trieån. 222

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Phaân tích haäu quaû: xaùc ñònh ñaàu ra vaø heä quaû cuûa caùc nguy cô (hieåm hoïa). - Ñaùnh giaù söï coá: toång hôïp caùc yeáu toá veà nhaän daïng nguy cô vaø phaân tích haäu quaû. - Ño löôøng söï coá vaø döï phoûng caùc thaûm hoïa. - Phaân taùn söï coá: caàn xem xeùt laøm theá naøo ñeå söï coá ñöôïc traùnh neù coù hieäu quaû nhaát, giaûm thieåu vaø kieåm soaùt caùc söï coá vaø hieåm hoïa. - Quan traéc caùc söï coá vaø tìm bieän phaùp phoøng traùnh caùc hieåm hoïa.

Chöông X 1. Hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi ñaõ taùc ñoäng leân taøi nguyeân thieân nhieân nhö theá naøo? Ví duï minh hoaï trong thöïc teá? 2. Hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi ñaõ taùc ñoäng ñeán taøi nguyeân sinh vaät vaø moâi tröôøng nhö theá naøo? Ví duï minh hoaï trong thöïc teá? 3. Hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi ñaõ taùc ñoäng ñeán kinh teá nhö theá naøo? Ví duï minh hoaï trong thöïc teá Vieät Nam? 4. Hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi ñaõ taùc ñoäng ñeán vaên hoaù – xaõ hoäi nhö theá naøo? Ví duï minh hoaï trong thöïc teá Vieät Nam? 5. Theá naøo laø söï coá vaø hieåm hoaï du lòch sinh thaùi? Ví duï?

223

Chöông 11

224

Du lòch sinh thaùi

TAØI NGUYEÂN CAÛNH QUAN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI

Taát caû moïi hoaït ñoäng saûn xuaát, kinh teá, xaõ hoäi cuûa con ngöôøi ñeàu dieãn ra treân beà maët traùi ñaát, nôi giao nhau cuûa ñòa quyeån, khí quyeån, thuûy quyeån vaø sinh quyeån. Caùc quyeån naøy tieáp xuùc vaø töông taùc vôùi nhau taïo ra söï phaân hoaù nhöõng laõnh thoå töï nhieân khaùc nhau ñöôïc goïi laø nhöõng toång theå laõnh thoå töï nhieân. Trong phaïm vi quan saùt thoâng thöôøng, nhöõng laõnh thoå töï nhieân ñoù thöôøng ñöôïc goïi moät caùch thoâng duïng laø caûnh quan (caùc thuaät ngöõ Landscape - tieáng Anh, Landschaft - tieáng Ñöùc, Paysage tieáng Phaùp). Taøi nguyeân caûnh quan coù yù nghóa raát quan troïng ñoái vôùi vieäc qui hoaïch vaø phaùt trieån kinh teá cho töøng khu vöïc noùi chung vaø phaùt trieån DLST noùi rieâng. 11.1. ÑÒNH NGHÓA CAÛNH QUAN VAØ TAØI NGUYEÂN CAÛNH QUAN 11.1.1 Caûnh quan Theo quan ñieåm cuûa ñòa lí hoïc: Naêm 1947 L. X. Berg ñaõ ñaët neàn moùng cho nghieân cöùu caûnh quan ôû Lieân Xoâ: “Caûnh quan laø taäp hôïp caùc ñoái töôïng vaø hieän töôïng maø trong ñoù caùc ñaëc tính cuûa ñòa hình, khí haäu, thuûy vaên, lôùp phuû thoå nhöôõng – thöïc vaät, giôùi ñoäng vaät vaø ôû moät chöøng möïc nhaát ñònh, cuûa caû keát quaû taùc ñoäng cuûa con ngöôøi, ñaõ hình thaønh moät 225

Du lòch sinh thaùi

theå thoáng nhaát hoaøn chænh, ñöôïc laëp laïi moät caùch ñieån hình treân moät ñôùi nhaát ñònh naøo ñoù cuûa traùi ñaát”. A. A. Xontxep (1962) ñöa ra ñònh nghóa: “Caûnh quan laø moät toång hôïp theå töï nhieân ñoàng nhaát veà maët phaùt sinh, coù moät neàn ñòa chaát ñoàng nhaát, moät kieåu ñòa hình, moät khí haäu gioáng nhau vaø bao goàm moät taäp hôïp caùc caûnh daïng chính vaø phuï quan heä vôùi nhau veà maët ñoäng löïc vaø laëp laïi moät caùch coù qui luaät trong khoâng gian, taäp hôïp naøy chæ thuoäc rieâng cho caûnh quan ñoù”. A. G. Ixatsenko (1965) boå sung ñònh nghóa cho caûnh quan ñoàng baèng: “Caûnh quan laø moät boä phaän ñöôïc taùch ra trong quaù trình phaùt sinh cuûa moät mieàn, cuûa moät ñôùi ñòa lí vaø noùi chung cuûa baát kyø moät ñôn vò laõnh thoå naøo lôùn hôn, coù ñaëc ñieåm laø ñoàng nhaát caû veà maët ñòa ñôùi cuõng nhö phi ñòa ñôùi vaø coù moät caáu truùc rieâng vaø caáu taïo hình thaùi rieâng”. Ñoái vôùi mieàn nuùi: “Caûnh quan mieàn nuùi laø moät boä phaän cuûa taàng caûnh quan, trong phaïm vi moät heä thoáng ñai cao rieâng (ñòa phöông), ñoàng nhaát veà phöông dieän caáu truùc, nham thaïch vaø ñòa maïo”. Naêm 1985 oâng laïi ñöa ra khaùi nieäm veà caûnh quan: “Caûnh quan laø baäc trung taâm trong daãy caùc heä ñòa lyù. Noù laø khaâu keát thuùc trong söï phaân vò khu vöïc vaø ñoàng thôøi laø ñoái töôïng khôûi ñaàu ñeå phaân tích caùc qui luaät ñòa lí töï nhieân ñòa phöông gaén lieàn vôùi hoaït ñoäng cuûa caùc nhaân toá ñòa lí beân trong caûnh quan”. Naêm 1991 trong cuoán saùch “Caûnh quan vaø phaân vuøng ñòa lí töï nhieân” quan ñieåm veà caûnh quan ñaõ ñöôïc oâng laøm 226

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

saùng toû hôn. OÂng coi caûnh quan laø moät ñòa heä, laø moät toång theå laõnh thoå töï nhieân cuûa caáp laõnh thoå ñòa phöông.

moät caáp phaân vò cô baûn trong caùc caáp phaân vò cuûa phaân vuøng ñòa lí töï nhieân.

Vuõ Töï Laäp (1976) trong coâng trình “Caûnh quan mieàn Baèc Vieät Nam” ñaõ ñònh nghóa caûnh ñòa lí (caûnh quan) nhö sau: “Caûnh ñòa lí laø moät ñòa toång theå, ñöôïc phaân hoùa ra trong phaïm vi moät phaân ñôùi ngang ôû ñoàng baèng vaø moät ñai cao mieàn nuùi, coù moät caáu truùc thaúng ñöùng ñoàng nhaát veà neàn ñòa chaát, veà kieåu ñòa hình, kieåu khí haäu, kieåu thuûy vaên, veà ñaïi toå hôïp thoå nhöôõng, ñaïi toå hôïp thöïc vaät vaø bao goàm moät taäp hôïp coù qui luaät cuûa nhöõng daïng ñòa lí vaø nhöõng ñôn vò caáu taïo nhoû khaùc theo moät caáu truùc ngang ñoàng nhaát”.

2) Quan nieäm cuõng nhö treân, nhöng nhaán maïnh caûnh quan laø caù theå rieâng bieät khoâng laëp laïi, ôû beân trong coù nhöõng söï gioáng nhau veà moät soá yeáu toá hôïp phaàn töï nhieân naøo ñoù, neân chuùng coù tính kieåu loaïi, laäp laïi trong khoâng gian vaø phaân loaïi chuùng theo söï gioáng nhau ñoù.

Naêm 1999 trong coâng trình “Ñòa lí töï nhieân Vieät Nam” oâng söû duïng thuaät ngöõ “heä ñòa - sinh thaùi” thay cho ñòa toång theå vaø coù moät vaøi ñieàu chænh veà chæ tieâu cuûa caûnh quan: “Caûnh quan ñòa lí laø moät heä ñòa - sinh thaùi, ñöôïc phaân hoùa ra trong phaïm vi moät ñôùi ngang ôû ñoàng baèng hay moät ñai cao mieàn nuùi, coù moät caáu truùc thaúng ñöùng ñoàng nhaát veà neàn ñòa chaát, veà kieåu ñòa hình, kieåu khí haäu, kieåu thuûy vaên, veà ñaïi toå hôïp thoå nhöôõng - thöïc vaät vaø coù moät caáu truùc ngang bao goàm nhöõng daïng vaø dieän ñòa lí ñaëc tröng cho caûnh quan”. Phaân tích caùc ñònh nghóa treân cho thaáy ba quan nieäm veà caûnh quan maø sau ñoù ñöôïc aùp duïng ñeå chæ caùc hình thöùc caûnh quan khaùc nhau phuï thuoäc vaøo caùc quan nieäm cuûa ngöôøi nghieân cöùu: 1) Caûnh quan laø toång theå laõnh thoå töï nhieân (ñòa toång theå) coù qui moâ khoâng lôùn, coù söï laëp laïi trong khoâng gian, laø 227

3) Caûnh quan laø khaùi nieäm chung ñeå chæ caùc toång theå laõnh thoå töï nhieân cuûa baát kyø qui moâ naøo coù söï ñoàng nhaát töông ñoái veà moät soá hôïp phaàn töï nhieân naøo ñoù, chuùng mang tính kieåu loaïi theo caùc chæ tieâu (daáu hieäu) cuûa söï ñoàng nhaát töông ñoái ñoù. Caû ba quan ñieåm ñeàu gioáng nhau ôû moät ñieåm laø coi caûnh quan nhö laø moät toång theå töï nhieân, coøn söï khaùc bieät laø ôû choã neân coi caûnh quan laø ñôn vò thuoäc caáp phaân vò naøo. Phaàn lôùn caùc taùc giaû taùn thaønh quan ñieåm cuûa L. S. Berg (coi caûnh quan laø moät trong nhöõng ñôn vò caáp thaáp cuûa phaân vuøng ñòa lí töï nhieân). Caûnh quan coù theå noùi ñôn giaûn laø moät böùc tranh trong moât khung caûnh (Leâ Huy Baù, 2004). 11.1.2 Quan ñieåm veà sinh thaùi caùnh quan Ngaøy nay, ôû caùc nöôùc Taây AÂu, Myõ, Ñoâng Nam AÙ vaø chaâu Phi thöôøng xem xeùt caûnh quan nhö sau: + Taát caû caùc ñieåm trong caûnh quan ñeàu chòu taùc ñoäng cuûa moät vuøng khí haäu roäng. 228

Du lòch sinh thaùi

+ Caùc ñieåm trong moät caûnh quan ñeàu coù moät ñòa daïng. + Haøng loaït cheá ñoä nhieãu loaïn ñöôïc tìm thaáy trong moät caûnh quan. Heä sinh thaùi caûnh quan (Ecolandscape) laø moät dieän tích ñaát khoâng thuaàn nhaát ñöôïc caáu thaønh töø moät cuïm caùc heä sinh thaùi coù taùc ñoäng töông taùc laãn nhau, luoân ñöôïc laëp laïi trong moät daïng gioáng nhau. - Kích thöôùc: caùc caûnh quan coù kích thöôùc ñöôøng kính töø vaøi chuïc meùt vuoâng cho ñeán haøng traêm kiloâmeùt vuoâng. 11.1.3 Taøi nguyeân caûnh quan Taøi nguyeân caûnh quan (Landscape Resources) laø loaïi taøi nguyeân thieân nhieân maø trong ñoù chöùa caùc ñôn vò caûnh quan, caùc heä sinh thaùi caûnh quan cuûa moät vuøng ñòa lí nhaát ñònh, mang giaù trò ích cho sinh vaät vaø con ngöôøi (Leâ Huy Baù, 2000). 11.2. THAØNH PHAÀN CAÛNH QUAN Baûn thaân caûnh quan cuõng laø nhöõng ñôn vò taøi nguyeân moâi tröôøng sinh thaùi. Vì vaäy, trong mình noù luoân coù ñuû caùc thaønh phaàn nhö laø moät moâi tröôøng sinh thaùi. Nghóa laø coù ñuû thaønh phaàn ñaát, nöôùc, khoâng khí, sinh vaät, baàu trôøi, maët nöôùc, nuùi ñoài, soâng, raïch vaø ñaëc bieät laø saéc thaùi caûnh quan. Moãi caûnh quan coù taäp hôïp nhaát ñònh soá löôïng vaø chuûng loaïi rieâng cuûa mình. Khoâng caûnh quan naøo gioáng heä caûnh quan naøo caû! Cuõng chöøng aáy chuûng loaïi thaønh phaàn nhö bieån, trôøi, bôø, nuùi nhöng vònh Haï Long khaùc haún vònh Cam Ranh. 229

Du lòch sinh thaùi

11.3 SAÉC THAÙI CAÛNH QUAN Ñaëc tröng cho moät ñôn vò caûnh quan hay moät heä sinh thaùi caûnh quan, moät taøi nguyeân caûnh quan luoân phaûi coù moät saéc thaùi caûnh quan nhaát ñònh. Hay noùi khaùc ñi, moät caûnh quan luoân coù moät saéc thaùi caûnh quan laøm ñaïi dieän. Noù laø linh hoàn cuûa caûnh quan ñoù. Caûnh quan nuùi Phuù só (Nhaät Baûn) coù saéc thaùi huøng vó, vôùi tuyeát phuû traèng xoaù daøy ñaëc phia treân, taïo thaønh tia nhoû, maûnh daàn phía löøng chöøng nuùi. Söï chuyeån maøu töø ñen saãm ôû mieäng nuùi (daïng oval) chuyeån thaønh traéng xoaù vaø chuyeån tieáp traéng xanh vaø cuoái cuøng laø xanh taïo neân caûnh saéc maø ta quen goïi laø böùc tranh tónh vaät ñaày maøu saéc haáp daãn vaø huøng vó. Caûnh quan Ñaø Laït mang saéc thaùi neân thô, moäng mô vôùi söông muø nheø nheï buoåi saùng, ñoài thoâng vi vuùt gioù reo, soi boùng hoà Xuaân Höông lieãu ruû. Caûnh quan Hueá coù soâng Höông xanh trong, caàu Traøng Tieàn, nuùi Ngöï Bình, con ñoø xuoâi beán Kim Luoâng vaúng trong tieáng hoø maùi nhí xöù Hueá. Caûnh saéc aáy chæ coù coá ñoâ coù, maø "khoâng nôi naøo coù ñöôïc". 11.4. CAÁU TRUÙC CAÛNH QUAN Caûnh quan coù nhieàu quy moâ khaùc nhau coù theå thay ñoåi töø vaø traêm meùt baùn kính ñeán vaøi caây soá, tuøy theo quy moâ vaø phaïm vi nghieân cöùu, xem xeùt.

230

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Caûnh quan coù caùc thaønh phaàn caáu truùc laäp laïi ôû nhieàu kieåu caûnh quan khaùc nhau. Thaønh phaàn caáu truùc naøy coù nhöõng ñieåm chung: ñoám veät, haønh lang, vaø maûng neàn.

+ Caûnh quan ngoaïi thaønh

Caùc thaønh phaàn vöøa noùi treân ñaõ lieân keát vôùi nhau theo nhöõng phöông thöùc rieâng, taïo neân hình khoái, hình thaùi, maøu saéc, khía caïnh vaø caûnh quan rieâng ñöôïc goïi laø caáu truùc caûnh quan.

+ Caûnh quan ñoàng baèng

+ Caûnh quan ñoâ thò + Caûnh quan mieân nuùi + Caûnh quan vuøng trung du + Caûnh quan nuùi ñaù tai meøo + Caûnh quan cöûa bieån chieàu hoâm

Moãi moät caûnh quan coù moät daïng caáu truùc rieâng. Chính caùi caáu truùc rieâng ñoù ñaõ taïo ra neùt ñaëc thuø. Chính söï rieâng bieät khaùc nhau cuûa caáu truùc, thaønh phaàn, saéc thaùi ñaõ taïo neân söï ña daïng cuûa caûnh quan, töø ñoù taïo neân tính haáp daãn du khaùch trong du lòch sinh thaùi caûnh quan. 11.5. PHAÂN LOAÏI CAÛNH QUAN Tuyø muïc ñích khaùc nhau, öùng vôùi moät baûng chæ tieâu phaân loaïi khaùc nhau, ta ñöôïc nhöõng baûng phaân loaïi khaùc nhau. Coù maáy khaùi nieäm sau: - Phaân baäc thay ñoåi caûnh quan Thoâng qua söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi leân moâi tröôøng caûnh quan, chuùng ta coù theå chia caûnh quan ra thaønh naêm baäc nhö sau: + Caûnh quan töï nhieân + Caûnh quan nhaân taïo + Caûnh quan ñöôïc quaûn lyù + Caûnh quan canh taùc 231

+ Caûnh quan soâng nöôùc meânh mang... Trong ñoù, tuyø vaøo muïc ñích coù theå ngöôøi ñaët teân ñòa danh ngay cho caûnh quan. Ví duï caûnh quan daõy Tröôøng Sôn, caûnh quan Haï Long, caûnh quan Ba Vì, Caûnh quan Phong Nha Keû Baøng... maø moãi khi nhaéc ñeán teân loaïi hình naøy, du khaùch ñaõ caûm nhaän ñöôïc söï ñaëc thuø vaø haáp daãn cuûa noù trong DLST. Vì vaäy, ñoái vôùi DLST, söï phaân loaïi naøy cuõng coù vai troø vaø chöùc naêng rieâng. 11.5.1 Caûnh quan töï nhieân Ñaây laø nhöõng caûnh quan khoâng coù söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi hoaëc caùc taùc ñoäng khoâng ñaùng keå, ví duï nhö caùc khu röøng nguyeân sinh, baõi bieån hoang sô, ñaàm laày nguyeân sinh, caùc vöôøn quoác gia,… Ñoái vôùi vieäc phaùt trieån DLST, caûnh quan töï nhieân mang tính ñaëc thuø vaø coù söï haáp daãn cao. Moät caûnh quan töï nhieân, seõ coù moät hay moät vaøi heä sinh thaùi ñaëc thuø töông öùng vôùi caûnh quan ñoù. Ñaây laø yeáu toá cô baûn nhaát, caáu thaønh trong DLST. ÖÙng vôùi moãi heä sinh thaùi ñaëc thuø, chuùng ta coù saéc thaùi rieâng, caùc saûn phaåm ñaëc tröng töø heä sinh thaùi ñoù. Ví duï, töông öùng 232

Du lòch sinh thaùi

vôùi heä sinh thaùi röøng ngaäp maën, chuùng ta coù caûnh quan röøng xanh hoaø vôùi bieån xanh, trong khí trong laønh, gioù bieån môn man vaø caû caùc saûn phaåm töø caây ñöôùc, maém, suù, vaø caùc loaøi ñoäng vaät, thuù, caù, toâm… ñi theo heä sinh thaùi röøng ngaäp maën naøy. ÔÛ moät khu röøng vuøng taây nguyeân, laø caûnh quan röøng möa nhòet ñôùi treân ñaát basalte, caûnh quan xanh moät maøu xanh cuûa hoa laù, coù caùi maùt dòu khí trôøi giaøu oxy töø caây coû, coù boùng maùt cuûa 5 taàng taùn caây röøng, coù traêm hoa nghìn traùi, caùc saûn phaåm töø heä sinh thaùi ñoù laø caùc loaïi goã, maây, tre, nöùa, röôïu caàn,…. Ñoù laø nhöõng ñieàu du khaùch thöôûng ngoaïn caùi ñeïp trong caûnh quan, nhieân cöùu caùi ña dang phong phuù cuûa töøng taøi nguyeân caûnh quan, vaø say söa caùi saéc thaùi cuûa töøng caûnh quan, taän höôûng thuù vui tìm veà nguoàn vaø veû hoang sô chaân thaät cuûa thieân nhieân. Du khaùch coù theå ngaây ngöôøi tröôùc caûnh chieàu taø, vôùi aùnh hoaønh hoân rôi rôi, vôùi doøng soân chieàu aùnh vaøng laáp laùnh, con ñoø xuoâi doøng nheï nhaøng tieáng hoø ví daëm aø ôi... Hoaëc du khaùch coù theå ngaån ngô tröôùc caûnh quan nuùi ñaù voâi Naøng Toâ Thò Laïng Sôn, coù theå say söa ñaém mình caûnh quan thaùc Damri, nöôùc traéng xoa hoaø quyeän tieáng nhaïc röøng, im nghe, im nghe ve saàu keâu raâm ran. Du khaùch Taây hay töø thaønh phoá oàn aøo laïi ñeâ meâ thö thaùi tröôùc caûnh quan noâng thoân vôùi ruoäng luùa xanh rôøn: "Ñöùng beân ni ñoàng ngoù beân teâ ñoàng meânh moâng moâng baùt ngaùt, Ñöùng beân teâ ñoàng ngoù beân ni ñoàng cuõng baùt ngaùt meânh moâng, Thaân em nhö cheõn luùa ñoøng ñoøng ñoøng, 233

Du lòch sinh thaùi

Phaát phô döôùi ngoïn naéng hoàng buoåi mai...." (Daân ca Ngheä Tónh) Caûnh quan thieân nhieân laø böùc tranh maøu tuyeät ñeïp maø thieân nhieân Vieät Nam ban taëng cho DLST. Vì DLST laø loaïi hình du lòch döïa vaøo thieân nhieân, höôùng du khaùch ñeán vôùi thieân nhieân vaø caùc hoaït ñoäng dieãn ra trong quaù trình ñoù ñeàu nhaèm baûo veä moäi tröôøng vaø taøi nguyeân thieân nhieân. Do ñoù, caûnh quan töï nhieân coù vai troø raát lôùn ñoái vôùi vieäc phaùt trieån DLST. 11.5.2 Nhöõng caûnh quan nöûa thuï nhieân nöûa nhaân taïo Ñaây laø nhöõng caûnh quan ôû caùc vuøng ñai röøng vôùi caùc loaøi töï nhieân ñöôïc quaûn lí vaø khai thaùc, ví duï nhö: ñoàng coû, ruoäng baäc thang, nhöõng khu röøng khai thaùc laáy goã. Ñoái vôùi caûnh quan naøy, vai troø cuûa con ngöôøi coù taùc ñoäng nheï leân moâi tröôøng vaø caûnh quan nhöng vaãn döïa vaøo heä sinh thaùi töï nhieân laø chính. Taùc ñoäng cuûa con ngöôøi taäp trung chuû yeáu ôû vieäc chaêm soùc vaø troàng moät soá caây laáy goã, hay vieäc laøm bôø cuûa ruoäng baäc thang choáng xoùi moøn ñaát, vieäc ñoát löûa tröôùc vaø sau thu hoaïch… Trong caáu truùc caûnh quan ñöôïc quaûn lyù, coù caùc baûn laøng, laùn traïi nôi ôû cuûa caùc boä toäc, caùc daân toäc thieåu soá…. Caùc loaïi caûnh quan naøy thöôøng coù ôû caùc vuøng Taây Baéc, caùc vuøng trung du Baéc boä vaø Taây Nguyeân, nôi taäp trung chính caùc daân toäc thieåu soá vôùi caùc yeáu toá vaên hoùa phong phuù vaø haáp daãn du khaùch trong loaïi hình du lòch caûnh quan sinh thaùi - vaên hoaù 234

Du lòch sinh thaùi

baûn ñòa. Böùc tranh tónh vaät bao quanh nuùi non cao môø trong söông, noåi leân caûnh ruoäng baäc thang taïo nhöõng ñai xanh voøng theo ñöôøng bình ñoä, coù con ñöôøng ñaát ñoû uoán mình ñöa du khaùch ñeán vôùi voø röôïu caàn hay buoåi tung coøn trao duyeân, chôï tình... Caûnh quan vuøng Ñeøo Ngang laø moät ví duï veà saéc thaùi ñaëc tröng: Böôùc tôùi Ñeøo Ngang boùng xeá taø Coû caây chen laù, ñaù chen hoa

Du lòch sinh thaùi

11.5.3 Nhöõng caûnh quan ruoäng ñoàng noâng thoân Loaïi naøy laø nhöõng caûnh quan ñöôïc khai thaùc ñeå troàng troït hay coøn goïi laø caûnh quan noâng thoân. Xem xeùt ôû caáu truùc toaøn cuïc, caáu truùc phoå bieán laø caùc thöûa ruoäng, caùnh ñoàng, röøng troàng vaø hoa maøu. Caáu truùc daïng tuyeán cuûa toaøn böùc tranh caûnh quan laø caùc haøng raøo daäu, bôø möông, keânh noäi ñoàng hay keânh töôùi – tieâu nöôùc. Nhöõng ñoám theå hieän caùc cuïm nhaø daân, caùc ao noäi ñoàng,… ÔÛ ñoàng baèng, caûnh quan canh taùc troàng troït thöôøng roäng vaø ñöôïc canh taùc toaøn boä dieän tích. Ñoù laø caûnh quan ñoàng baèng Baéc Boä, Baéc Trung Boä

Cheo leo döôùi nuùi tieàu vaøi chuù Laùc ñaùc beân soâng chôï maáy nhaø

Treân ñoàng caïn döôùi ñoàng saâu

Boû qua tranh caõi chôï hay rôï hieän nay, ngöôøi du khaùch DLST coù theå naøo laøm nô tröôùc caûnh quan naøy khoâng? Khoâng!

Choàng caøy, vôï caáy con traâu ñi böøa . (Daân ca)

Gôïi cho ngöôøi du khaùch: Hay laø caûnh thanh bình yeân aû cuûa noâng thoân:

Nhôù nöôùc ñau loøng con cuoác cuoác

Saùng traêng traûi chieáu hai haøng

Thöông nhaø moûi mieäng caùi ña ña

Beân chaøng ñoïc saùch, beân naøng quay tô.

Ñoù laø thöïc maø ñoù cuõng laø töôûng maø du khaùch caûm nhaän ñeå roài suy tö: Döøng chaân ñöùng laïi trôøi non nöôùc Moät maûnh tình rieâng ta vôùi ta Ñuùng laø moät böùc tranh hoaøi coå nhaït nhoaø trong raùng chieàu maø in ñaäm trong taâm töôûng caûnh quan thieân nhieân daõy Tröôøng Sôn aên ra taän bieån naøy. 235

(Daân ca) ÔÛ vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, caùc caùnh ñoàng thöôøng roäng vaø coù taâm laø caùc laøng, soùc (daân Khmer), khu daân cö. Ñoù laø con keânh xanh xanh nhöõng chieàu eâm aùi löôùt troâi. Taïi caùc vuøng ñaát doác Ñoâng Nam Boä vaø Taây Nguyeân, caûnh quan naøy thöôøng thaáy laø caùc röøng troàng nhö cao su, caø pheâ, khoai mì, mía, tieâu,... 236

Du lòch sinh thaùi

ÔÛ vuøng ñoàng baèng, du khaùch coù theå tham quan, tìm hieåu lòch söû phaùt trieån laâu ñôøi neàn vaên minh luùa nöôùc vaø caùc giaù trò vaên hoùa baûn ñòa keøm theo. Ngoaøi ra, du khaùch coù theå tham gia canh taùc noâng nghieäp cuøng vôùi ngöôøi noâng daân. Ngaøy nay, vieäc phaùt trieån caùc loïai hình nuoâi troàng thuûy saûn caùc vuøng ven bieån vaø noäi ñoàng cuõng taïo neân loaïi caûnh quan naøy. Caùc vuøng nuoâi toâm suù coâng nghieäp vaø baùn coâng nghieäp taäp trung nhieàu caùc vuøng ven bieån ñoàng baèng soâng Cöûu Long nhö Traø Vinh, Beán Tre, Caø Mau,… caùc vuøng ven bieån mieàn trung nhö Phan Thieát, Phuù Yeân, Nha Trang. Söï phaùt trieån nuoâi troàng thuûy saûn coøn phaùt trieån ôû caùc vuøng noäi ñoàng nhö Ñoàng Thaùp, An Giang, caùc vuøng ven soâng Haäu vaø Soâng Tieàn vaø heä thoáng caùc soâng khaùc cuûa ñoàng baèng soâng Cöûu Long.

Du lòch sinh thaùi

+ Neàn noâng nghieäp truyeàn thoáng keát hôïp hieän ñaïi; + Neàn noâng nghieäp hieän ñaïi vôùi veát tích cuûa neàn noâng nghieäp truyeàn thoáng. Caûnh quan laøng mieàn ñoàng baèng Baéc Boä: Ñoù laø nhöõng caûnh laøng coù caây ña, beán nöôùc saân ñình, coù mieáu thôø thaàn Thaønh Hoaøng, coù con ñeâ ñaàu laøng, coù baõi mía, nöông daâu, chôï laøng, hoäi laøng, luõy tre laøng ñung ñöa keõo keït, coù gieáng khôi ñaày nöôùc vaø loùng laùnh aùnh traêng coù coâ thoân nöõ da traéng raêng ñen (ngaøy xöa), khaên moû quaï, quaàn thaâm, aùo töù thaân Caûnh quan laøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long laø raëng döøa xanh soi boùng doøng keân xanh, chieác xuoàng ba laù coù coâ con gaùi vaét khaên raèn cheøo xuoàâng ñöa du khaùch thaêm chôï noåi hay laøng beø ven soâng Haäu... 11.5.5 Caûnh quan vuøng ven ñoâ

11.5.4 Caûnh quan laøng maïc Loaïi caûnh quan naøy naèm ôû trung taâm cuûa caùc caûnh quan ñoàng baèng, chuùng theå hieän laø caùc laøng maïc. Laøng maïc laø moät nhoùm nhaø ôû vuøng noâng thoân, lôùn hôn baûn laøng, laùng traïi. Vò trí laøng maïc thöôøng naèm ôû vuøng goø ñoài treân möïc nöôùc luõ, nôi coù möïc nöôùc ngaàm thaáp, hay vuøng coù vò trí phoøng thuû an toaøn. Laøng maïc laø caûnh quan ñaëc tröng cho noâng thoân Vieät Nam veà lòch söû vaên hoùa cuõng nhö heä sinh thaùi vöôøn, heä sinh thaùi noâng thoân. Söï phaùt trieån cuûa moät caûnh quan noâng nghieäp dieãn ra qua caùc giai ñoaïn: + Neàn noâng nghieäp truyeàn thoáng; 237

Ñaây laø caùc vuøng naèm lieàn keà vôùi caùc ñoâ thò hoaëc vuøng coù quaù trình phaùt trieån raát ñaëc thuø vöøa mang veû laøng queâ nhöng laïi coù söï pha troän hieän ñaïi cuûa ñoâ thò. Caûnh quan caùc vuøng naøy ñang coù söï thay ñoåi lôùn vì ñang dieãn ra quaù trình ñoâ thò hoùa maïnh meõ nhaát. ÔÛ ven ñoâ, söï ña daïng veà loaøi cao hôn so vôùi vuøng noäi ñoâ vaø ñoâi khi lôùn hôn söï ña daïng veà loaøi ôû caûnh quan töï nhieân. Maëc duø coù söï laøm ngheøo caûnh quan töï nhieân do maät ñoä canh taùc nhöng caùc ñoäng, thöïc vaät trong nhöõng vöôøn caây caûnh, caùc traïi nuoâi, vöôøn öôm keát hôïp vôùi söï quaàn cö cuûa con ngöôøi laøm taêng theâm söï phong phuù veà loaøi. Coù moät vaøi loaøi coù theå xaâm 238

Du lòch sinh thaùi

chieám phaàn töï nhieân cuûa caûnh quan ngoaïi oâ nhöng caùc loaøi naøy thöôøng trôû thaønh dòch hoïa ñoái vôùi tieàm naêng caûnh quan. 11.5.6. Caûnh quan ñoâ thò Caûnh quan ñoâ thò ñöôïc caáu thaønh cuûa hai kieåu chung laø ñöôøng phoá vaø khu phoá, vôùi söï phaân boá raûi raùc cuûa caùc coâng vieân vaø caùc coâng trình ñoâ thò khoâng phoå bieán khaùc (Stearns, Montang, 1974). Caùc khu (districts), laø caùc nhoùm rieâng bieät cuûa caùc thaønh phaàn caûnh quan thöôøng ñöôïc ghi nhaän veà kieåu phaân boá trong ba caáu truùc khoâng gian ñoâ thò (De Blij, 1977; Miler, 1981): + Phaân boá taäp trung, moät loaït caùc khu bao quanh moät khu trung taâm thöông maïi ñeàu nhau ôû moïi höôùng. + Phaân boá hình neâm, moät kieåu khu chöùc naêng naøo ñoù thöôøng môû roäng töø khu trung taâm thöông maïi ra beân ngoaøi, vôùi caùc höôùng khaùc nhau coù caùc khu chöùc naêng khaùc nhau. + Phaân boá ña trung taâm, moät maïng löôùi khoâng ñoái xöùng cuûa caùc khu chöùc naêng chung quanh khu thöông maïi trung taâm. Tính sinh thaùi: Töông ñoái ít caùc loøai ñoäng, thöïc vaät phaùt trieån vaø taùi saûn xuaát ôû caùc thaønh phoá hieän ñaïi (Bornkamn et al, 1982; Spirn 1984). 11.6. SÖÛ DUÏNG TAØI NGUYEÂN CAÛNH QUAN TRONG PHAÙT TRIEÅN DLST Caûnh quan laø veû ñeïp, laø neùt ñaëc thuø cuûa moät böùc tranh vuøng ñòa lí vaø vì vaäy noù ñoùng moät vai troø gaàn nhö quyeát ñònh ñeán söï haáp daãn du khaùch trong DLST. Vì theá ngöôøi söû duïng taøi nguyeân heä sinh thaùi caûnh quan vaøo DLST nhö: 239

Du lòch sinh thaùi

- Quy hoaïch DLST döïa vaøo caûnh quan töï nhieân; - DLST döïa vaøo tính ñaëc thuø cuûa caûnh quan töï nhieân cuûa ñòa phöông; - Caûnh quan hình thaønh caùc yeáu toá baûn ñòa ñaëc saéc, laø nguyeân nhaân saâu xa hình thaønh neân yeáu toá phaùt trieån DLST ñaëc thuø; - Caûnh quan phong phuù vaø mang tính hoang sô, töï nhieân, söï haáp daãn cuûa DLST caøng phaùt trieån. Söû duïng vaø khai thaùc taøi nguyeân caûnh quan trong DLST hôïp lí ñoù laø cô sôû cuûa phaùt trieån beàn vöõng trong DLST Theá thì söû duïng nhö theá naøo laø hôïp lyù? Nghóa laø söû duïng taøi nguyeân caûnh quan khai thaùc ñuùng ñoái töôïng, luoân khoâng xaâm haïi noù, baèng caùc hoaït ñoäng du lòch. Ví duï trong moät caûnh quan hoang sô maø ñi xaây nhaø hoäp cao taàng, xi maêng coát theùp, sôn ñoû, sôn vaøng loeø loeït laø laøm toån haïi caûnh quan. 11.7. CAÙC TAÙC ÑOÄNG DLST ÑOÁI VÔÙI CAÛNH QUAN - Khi hoïat ñoäng du lòch phaùt trieån, neáu khoâng coù söï kieåm soùat, caùc hieän töôïng quaù taûi veà du khaùch vaø gaây maát caân baèng moät khu BTTN hay VQG thì noù taùc ñoäng giaùn tieáp hay tröïc tieáp ñeá caûnh quan töï nhieân moät caùch roõ reät nhaát. - Khi moät khu vui chôi giaûi trí hay moät khu du lòch phaùt trieån, ôû böôùc xaây döïng, noù taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng töï nhieân nhö: ñòa hình thay ñoåi do söï san laáp maët baèng vaø naâng cao ñòa hình phuïc vuï vieäc xaây döïng caùc coâng trình 240

Du lòch sinh thaùi

phuïc vuï du khaùch. Yeáu toá ñòa hình thay ñoåi caøng maïnh thì söï taùc ñoäng ñeán caûnh quan caøng lôùn vaø raát deã daãn ñeán vieäc phaù huûy caûnh quan ñaëc tröng ñoù, vì yeáu toá ñòa hình laø moät trong nhöõng yeáu toá cô baûn nhaát trong vieäc hình thaønh vaø caáu truùc caûnh quan. - Hoaït ñoäng du lòch dieãn ra seõ taùc ñoäng ñeán nhieàu maët leân ñôøi soáng kinh teá coäng ñoàng daân cö ñòa phöông. Noù theå hieän ôû söï thay ñoåi nhieàu hay ít leân moâi tröôøng xaõ hoäi nhaân vaên. Ñôøi soáng ngöôøi daân seõ ñöôïc naâng cao, thu nhaäp cuûa hoï seõ ñöôïc khai thaùc töø caùc hoaït ñoäng du lòch vaø caùc dòch vuï lieân quan. Moâi tröôøng vaên hoùa xaõ hoäi cuõng seõ chòu nhieàu taùc ñoäng do söï du nhaäp vaên hoùa xaõ hoäi cuûa nhieàu du khaùch töø caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau trong moät nöôùc cuõng nhö treân theá giôùi,… taát caû nhöõng söï aûnh höôûng ñoù seõ taùc ñoäng leân moâi tröôøng kinh teá xaõ hoäi cuûa ngöôøi daân baûn ñòa. Chính vì theá quan ñieåm cuûa daân cö seõ thay ñoåi vaø daãn ñeán vieäc thay ñoåi haønh vi ñeán moâi tröôøng töï nhieân vaø seõ taùc ñoäng theo nhöõng höôùng khaùc nhau ñeán taøi nguyeân thieân nhieân noùi chung vaø taøi nguyeân caûnh quan noùi rieâng.

Du lòch sinh thaùi

- Toân taïo caûnh quan laøm sao haøi hoøa vôùi caûnh saéc xung quanh. - Laäp hoà sô lí lòch cho nhöõng caûnh quan du lòch ñieån hình ñeå theo doõi söï thay ñoåi vaø coù giaûi phaùp baûo veä.

Chöông XI 1. Khaùi nieäm veà caûnh quan? Ví duï ? 2. Caùc thaønh phaàn cuûa caûnh quan? 3. Phaân loaïi caûnh quan? Cho ví duï? 4. Theá naøo laø saéc thaùi caûnh quan? Ví duï? 5. Theá naøo laø caáu truùc caûnh quan? Ví duï? 6. Khaùi nieäm veà sinh thaùi caûnh quan? Ví duï ? 7. Khaùi nieäm veà taøi nguyeân caûnh quan? Ví duï? 8. Vai troø cuûa vieäc söû duïng taøi nguyeân caûnh quan trong phaùt trieån du lòch sinh thaùi? 9. Caùc taùc ñoäng cuûa du lòch sinh thaùi leân caûnh quan? Ví duï cuï theå cho moät khu du lòch sinh thaùi? 10. Ñeà xuaát caùc phöông aùn baûo veä taøi nguyeân caûnh quan?

11.8. BAÛO VEÄ TAØI NGUYEÂN CAÛNH QUAN - Söû duïng hôïp lí Taøi nguyeân caûnh quan laø moät maët cuûa giaûi phaùp baûo veä caûnh quan. - Giaùo duïc yù thöùc daân chuùng, cuûa du khaùch baûo veä neùt ñeïp cuûa caûnh quan. 241

Chöông 12 242

Du lòch sinh thaùi

ÑAÙNH GIAÙ TAÙC ÑOÄNG MOÂI TRÖÔØNG MOÄT KHU HAY MOÄT TOUR DU LÒCH SINH THAÙI

Du lòch sinh thaùi

12.2. MUÏC ÑÍCH CUÛA ÑTM DLST Coù hai muïc ñích chính sau: - Nhaèm xaùc ñònh nhöõng aûnh höôûng tieàm aån ñeán moâi tröôøng ñaát, nöôùc, khoâng khí khí haáu, ñoäng thöïc vaát vaø cuoäc soáng, sinh hoaït vaø söùc khoeû ngöôøi daân ñòa phöông, khi döï aùn DLST ñöôïc xaây döïng. (vì gaàn ñaây nhieàu nhaø khoa hoïc ñaõ caûnh baùo DLST laïi phaù huûy sinh thaùi moâi tröôøng!).

Trong quaûn trò moâi tröôøng DLST, khoâng chæ laø ñaùnh giaù hieän traïng moâi tröôøng DLST, khoâng chæ öùng duïng ISO 14000, khoâng chæ aùp duïng ñaùnh giaù voøng ñôøi saûn phaåm DLST (LCA), maø caàn phaûi ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng DLST.

- Keát quaû cuûa ÑTM DLST seõ giuùp quyeát ñònh caáp pheùp ñaàu tö.

Theá thì, ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng DLST (goïi taét laø ÑTM) laø gì?

- Giuùp laõnh ñaïo vaø caû nhöõng nhaø ñaàu tö xem xeùt vaø quyeát ñònh vaán ñeà moät caùch khoa hoïc, khaùch quan.

12.1 ÑÒNH NGHÓA

- ÑTM DLST nhö laø moät coâng cuï baûo veä taøi nguyeân moâi tröôøng vaø baûo veä DLST.

Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (Environmental impac assessment) DLST laø moät coâng vieäc xaùc ñònh caùc aûnh höôûng coù theå coù cuûa moät döï aùn khu DLST hay moät tour DLST saép xaây döïng, leân caùc moâi tröôøng thaønh phaàn, leân sinh vaät vaø cuoäc soáng ngöôøi daân ôû vuøng ñoù. Thí duï, coù moät döï aùn khu DLST Giang Ñieàn seõ ñöôïc xaây döïng ôû Thaùc Giang Ñieàn, huyeän Thoáng Nhaát, tænh Ñoàng Nai. Neáu ñöôïc giao nhieäm vuï ÑTM döï aùn naøy töùc laø ta phaûi nghieân cöù ñaùnh giaù nhöõng ñieàu gì seõ xaûy ra trong töông lai cho moâi tröôøng, taøi nguyeân thieân nhieân vaø con mgöôøi ôû khu vöïc naøy. Töø keát quaû ñaùnh giaù naøy ta coù theå giuùp laõnh ñaïo ñöa ra quyeát ñònh coù neân pheâ chuaån cho döï aùn khu DLST Giang Ñieàn naøy xaây döïng khoâng? 243

12.3. LÔÏI ÍCH CUÛA ÑTM DLST

- Chæ ra caùc vaán ñeà troïng taâm gaây aùp löïc leân taøi nguyeân, moâi tröôøng vaø cuoäc soáng coäng ñoàng. - Noù döï baùo khaû naêng thay ñoåi moâi tröôøng vaø hao toån taøi nguyeân ñaát, nöôùc, khoâng khí, khí haäu nôi döï aùn trieån khai, trong quaù trình hoaït ñoäng DLST. Töø ñoù coù theå döï baùo khaû naêng gaây ra lôïi hay haïi cuûa döï aùn DLST. - Cho pheùp ta caân nhaéc kyõ löôïng giöõa lôïi ích kinh teá, lôïi ích xaõ hoäi vaø lôïi ích moâi tröôøng, ñeå xeùt möùc ñoä beàn vöõng cuûa döï aùn DLST. 12.4 CAÙC BÖÔÙC TIEÁN HAØNH ÑTM DLST 244

Du lòch sinh thaùi

Cuõng gioáng nhö caùc ÑTM khaùc, ÑTM DLST cuõng qua caùc böôùc sau: Böôùc 1- Taäp hôïp vaø toång hôïp taøi lieäu, tö lieäu veà döï aùn khu hay tour DLST caàn ÑTM. Ñoù laø vieäc laøm caàn thieát tröôùc khi coù nhöõng nhaän ñònh ñaùnh giaù. Tö lieäu veà döï aùn DLST goàm baûn thuyeát minh kinh teá kyõ thuaät döï aùn, hoà sô coâng ty chuû döï aùn, caùc loaïi baûn ñoà, hieän traïng khu vöïc döï aùn, ña daïng sinh hoïc, taøi nguyeân sinh vaät khu duï aùn, tình hình kinh teá xaõ hoäi vuøng döï aùn, khaû naêng taøi chính coâng ty... Tö lieäu caøng ñaày ñuû thì haû naêng ÑTM caøng cao

Du lòch sinh thaùi

daïng ñuùng töøng döï aùn thuoäc loaïi naøo maø töø ñaáy coù noäi dung ñaùnh giaù saùt, phuø hôïp. Böôùc 4. Khaûo saùt thöïc ñòa Chöông trình khaûo saùt phaûi ñöôïc soaïn thaûo tröôùc, phaûi thoáng nhaát cao trong nhoùm coâng taùc. - Xaùc ñònh tuyeán ñieåm khaûo saùt treân baûn ñoà coù tæ leä töông thích - Chuaån bò duïng cuï, thieát bò laáy maãu, ñaát, nöôùc, khí, ño ñeám thöïc ñoäng vaät, chuïp aûnh minh chöùng... - Taäp hôïp maãu. - Phaân tích maãu.

Böôùc 2- Saøng loïc (Creening) Chuù yù raèng ñaây laø moät ÑTM DLST cho neân chuùng ta phaûi saøng loïc caùc soá lieäu, döï lieäu. Neân ñaët troïng taâm vaøo: Coù phaûi döï aùn ñaõ ñaùp öùng moâ thöùc cuûa moät döï aùn DLST? Bôûi vì qua thöïc teá chuùng toâi thaáy caùc nhaø ñaàu tö ñang deã ngoä nhaän. Caùc taùc ñoäng leân leân heä sinh thaùi, leân caûnh quan, ña daïng sinh vaät. Lôïi ích kinh teá. Böôùc 3- Nhaän daïng loaïi hình DLST Nhö ta ñaõ bieát DLST coù nhieàu loaïi, nhieàu daïng: du lòch baûo toàn thieân nhieân, du lòch vöôøn Quoác gia, du lòch mieät vöôøn, DLST veà nguoàn, DLST röøng ngaäp maën, DLST haûi ñaûo, du lich ven bieån, du lòch ST keât hôïp vaên hoaù lòch söû, du lòch ñoàng queâ.... Vì vaäy, ngöôøi laøm coâng vieäc ÑTM phaûi hieåu roõ, nhaän 245

- Ñaùnh giaù keát quaû phaân tích maãu. - Nhaän xeùt sô boä toaøn caûnh vaø töøng phaàn cuûa heâ sinh thaùi theo tröïc quan keát hôïp soá lieäu ban ñaàu. Böôùc 5. Ñaùnh giaù taùc ñoäng do DLST gaây ra (Assessment) Ñaây laø giai ñoaïn quan troïng nhaát. Noù ñoøi hoûi tính khoa hoïc, trí tueä, trung thöïc vaø khaùch quan. Noäi dung chính laø ñeå traû lôøi caâu hoûi: Döï aùn naøy coù lôïi hay coù haïi cho taøi nguyeân, moâi tröôøng? Neáu coù thì möùc ñoä lôïi (haïi) laø bao nhieâu? Coù chaáp nhaän ñöôïc khoâng? Nhöõng ngöôøi tham gia coâng vieäc naøy phaûi laø nhöõng ngöôøi hieåu bieát sinh thaùi vaø DLST. Chæ tieâu ñaùnh gia ùDTM DLST • Döïa vaøo caùc nguyeân taéc cuûa DLST: 246

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

1- Nguyeân taéc baûo veä taøi nguyeân vaø caûnh quan sinh thaùi, khoâng hoaëc xaâm haïi ít nhaát ñeán taøi nguyeân moâi tröôøng nôi döï aùn ra ñôøi.

+ Ñaùnh giaù söùc chòu taûi oâ nhieãm toaøn khu vöïc döï aùn, neáu ñöôïc thì theo töøng khu rieâng caøng toát. + Caùch boá trí thu gom, phaân loaïi, vaän chuyeån vaø xöû lí raùc, keå caû hình thöùc gioû raùc, maøu saéc gioû, nôi ñaët gioû, soá laàn thu gom... coù mang noäi dung vaø tính thaåm myõ sinh thaùi khoâng?

2- Baûo ñaûm tính thaåm myõ sinh thaùi. 3- Mang laïi lôïi ích kinh teá thieát thöïc. 4- Döï aùn coù baûo ñaûm tính quoác phoøng khoâng?

+ Phöông phaùp thu gom, xöû lí nöôùc thaûi trong toaøn khu DLST

5- Nguyeân taéc coäng ñoàng xaõ hoäi ñòa phöông. Coù gaây xaùo troän quaù ñaùng xaõ hoäi ôû ñòa baøn döï aùn khoâng? Caàn ñöôïc daân vaø chính quyeàn ñòa phöông uûng hoä.

+ Soá löôïng nhaø veä sinh, caùch boá trí coù phuø hôïp vôùi soá khaùch trong ngaøy vaø ñoái töôïng khaùch khoâng?

6- Döï aùn coù hoã trôï söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc vaø cuûa vuøng cuûa ñòa phöông? Coù thu huùt lao ñoäng ñòa phöông khoâng?

+ Tieáng oàn trong khu vui chôi vaø phía ngoaøi aûnh höôûng ra sao?

• Caùc chæ tieâu ÑTM DLST:

+ Khaùch du lòch coù gaây soác cho thuù, chim trong khu DLST?

Coù nhieàu chæ tieâu ñaùnh giaù nhöng coù theå coù maáy chæ tieâu sau ñaây: + Xaùc ñònh heä sinh thaùi gì trong hieän traïng?

+ Nhöõng thuù, caây ngoaïi lai do khu du lòch mang veà coù khaû naêng gaây bieán ñoäng loaøi trong heä sinh thaùi khu vöïc.

+ Xaùc ñònh dieãn theá sinh thaùi khi döï aùn thuïc thi?

+ Ñaùnh giaù oâ nhieãm buïi, muøi (neáu coù).

+ Xaùc ñònh khaû naêng vaø thöïc teá söû duïng ñaát trong khu döï aùn.

+ Ñaùnh giaù caùc moâ hình du lòch trong khu DLST aáy coù haøi hoaø khoâng?

+ Ñaùnh giaù moâi tröôøng ñaát theo tieâu chuaån sinh thaùi moâi tröôøng ñaát.

+ Caùc nhaø haøng, caùc khaùch saïn coù phuø hôïp caûnh quan khoâng? Coù bò beâ toâng hoaù quaù khoâng?

+ Ñaùnh giaù moâi tröôøng nöôùc theo tieâu chuaån sinh thaùi moâi tröôøng nöôùc tham gia hoaït ñoäng du lòch.

+ Caùc coâng trình ñöôøng saù, caàu coáng coù bò "choaõi" vôùi caûnh quan thieân nhieân khoâng?

+ Ñaùnh giaù ña daïng sinh hoïc vaø taøi nguyeân sinh vaät trong moâi tröôøng ñaát, ao hoà, soâng coù trong döï aùn.

+ Nhaân löïc, nhaát laø caùc höôùng daãn daãn vieân coù ñuû trình ñoä ñieàu haønh, thuyeát minh cho khaùch, nhaát laø khaùch nghieân cöùu sinh thaùi khoâng?

+ Ñaùnh giaù taûi löôïng oâ nhieãm theo ngaøy du lòch (cao nhaát, thaáp nhaát trung bình). 247

248

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

+ Tieâu hao naêng löôïng ra sao, coù tieát kieäm vaø söû duïng naêng löôïng saïch?

Ñeå ñaûm baûo cho moät ÑTM DLST thaønh coâng caàn ñaûm baûo nhöõng ñieåm sau

+ Khu DLST ñaõ coù chöông trình giaùm saùt moâi tröôøng chöa? coù phuø hôïp vôùi thöïc teá hoaït ñoäng khoâng?

Coù ñoäi nguõ chuyeân moân coù trình ñoä DLST, chí ít cuõng bieát veà sinh thaùi vaø bieát veà du lòch.

Böôùc 6: Ñeà xuaát giaûm thieåu nhöõng taùc ñoäng coù theå seõ xaûy ra

Caùc höôùng daãn caùch thöùc ñaùnh giaù phuø hôïp vôùi caùc cô quan coù thaåm quyeàn.

Sau khi ÑTM khu döï aùn DLST, neáu thaáy döï aùn naøy coù theå thöïc thi, thì ngöôøi laøm ÑTM phaûi soaïn thaûo theâm phaàn "Ñeà xuaát phöôùng aùn giaûm thieåu" (taát nhieân sau khi ñaùnh giaù maø döï aùn khoâng ñöôïc chaáp nhaän thì khoâng coù phaàn naøy).

Coù ñuû thoâng tin veà sinh thaùi hoïc, veà sinh thaùi moâi tröôøng cô baûn, sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng cuûa vuøng nghieân cöùu.

Nhöõng bieän phaùp phaûi cuï theå, khaû thi.

Coù cô caáu toå chöùc hieäu naêng.

12.5 NHÖÕNG NGUYEÂN TAÉC CHÍNH TRONG ÑTM DLST Coù nhöõng nguyeân taéc sau: ƒ Taäp trung vaøo vaán ñeà chính: Khi ñaùnh giaù ta gaëp raát nhieàu vaán ñeà. Nhöng ñeå ÑTM cuûa ta coù chaát löôïng, ta caàn taäp trung caùc vaán ñeà troïng taâm. Ñoù laø nhöõng taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng deã xaûy ra vaø gaây nguy haïi nhaát. ƒ Phaûi laäp nhoùm ÑTM coù ñuû uy tín, trình ñoä chuyeân moân, nghieäp vuï. Caùc thaønh vieân bao goàm: ◊

Coù khaû naêng phaân tích toång hôïp veà heä sinh thaùi, kinh teá sinh thaùi vaø nghieäp vuï ÑTM. Coù khaû naêng giaùm saùt, cheá taøi vaø baét buoäc caùc ñoái taùc phaûi tuaân thuû keát quaû cuûa ÑTM. Sô ñoà döôùi ñaây chæ cho ta thaáy, khi ÑTM DLST caàn naém vöõng nhöõng moâi lieân heä, töông taùc giöõa caùc thaønh phaàn trong moâi tröôøng töï nhieân, moâi tröôøng xaõ hoäi môùi coù ñöôïc caùch ñaùnh giaù chuaån xaùc, tin caäy.

Nhöõng ngöôøi ñöôïc chæ ñònh quaûn lí ÑTM DLST

◊ Nhöõng nhaø chuyeân moân sinh thaùi du lòch, kinh teá moâi tröôøng, nhöõng ngöôøi thuï höôûng döï aùn, nhöõng ngöôøi ñaïi dieän cho coäng ñoàng ñòa phöông.

Sô ñoà 12.1. Voøng tuaàn hoaøn caùc moái quan heä taùc ñoäng coù vò trí vaø taùc ñoäng cuûa DLST CAÙC HOAÏT ÑOÄNG PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ - XAÕ HOÄI - CHÍNH TRÒ

◊ Nhöõng ngöôøi coù thaåm quyeàn caáp pheùp hay thay ñoåi hoaëc caùc nhaø ñaàu tö döï aùn DLST. 12.6. NHÖÕNG ÑIEÅM CAÀN CHO ÑTM DLST THAØNH COÂNG 249

CÔ SÔÛ HAÏ TAÀNG & THÖÔÏNG TAÀNG

PHAÙT TRIEÅN COÂNG NGHIEÄP

KHAI THAÙC TAØI NGUYEÂN KHOAÙN SAÛN

PHAÙT TRIEÅN GIAO THOÂNG VAÄN TAÛI

250

CÔ ÔÛ HAÏ TAÀNG & THÖÔÏNG TAÀNG

PHAÙT TRIEÅN COÂNG NGHIEÄP

PHAÙT TRIEÅN GIAO THOÂNG VAÄN TAÛI

PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH

PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH

CAÙC QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN KINH TEÁ XAÕ HOÄI

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

3. Lôïi ích cuûa hoaït ñoäng ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng du lòch sinh thaùi mang laïi? Ví duï cuï theå chöùng minh? 4. Ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng du lòch sinh thaùi caàn tieán haønh theo caùc böôùc naøo? 5. Theo anh (chò), chæ tieâu ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng du lòch sinh thaùi döïa treân cô sôû naøo? 6. Nhöõng nguyeân taéc chính trong ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng? 7. Nhöõng ñieåm caàn cho ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng thaønh coâng? Phaân tích?

Chöông XII 1. Theá naøo laø ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng (Environmetal impact assessment) du lòch sinh thaùi? 2. Muïc ñích cuûa vieäc ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng du lòch sinh thaùi? 251

Chöông 13 252

Du lòch sinh thaùi

AÙP DUÏNG HEÄ QUAÛN TRÒ MOÂI TRÖÔØNG ISO 14001, EMSs TRONG QUAÛN LÍ DU LÒCH SINH THAÙI

Du lòch vaø caùc dòch vuï du lòch, trong ñoù bao goàm caû DLST, laø moät trong soá ngaønh coâng nghieäp khoâng khoùi ñaõ vaø ñang ñaït ñöôïc taêng tröôûng moät caùch nhanh choùng vaø ngoaïn muïc nhaát. Caùc baùo caùo cuûa nghieân cöùu cho bieát, ñoái vôùi khaùch du lòch tính treân toaøn theá giôùi, tieàn mua quaø trong quaù trình ñi du lòch chieám hôn 11% toång chi tieâu; coøn thu nhaäp haøng naêm cuûa nhöõng chuyeán du lòch voøng quanh theá giôùi ñaït 3,5 ngaøn tæ USD vaø taïo ra nhieàu coâng aên vieäc laøm trong lónh vöïc naøy (hôn 200 trieäu coâng vieäc). Taây Ban Nha, moät trong nhöõng nöôùc thu huùt khaùch du lòch nhieàu nhaát, laø nôi quan troïng nhaát cuûa caùc coâng ty du lòch nhaèm ñeán, keá ñeán laø Phaùp. Moãi naêm coù hôn 43 trieäu chuyeán ñeán nhöõng thaønh phoá cuûa Taây Ban Nha ñeå nghæ ngôi vaø du lòch. Taây Ban Nha coù moät cô sôû haï taàng khaùch saïn toát nhaát vaø ñaït tieâu chuaån cuûa theá giôùi coù khaû naêng chöùa 170 trieäu khaùch qua ñeâm (MEH vaø MIMA 1999). Khu vöïc naøy taäp trung chuû yeáu laø nhöõng tours du lòch treân nhöõng du thuyeàn ôû bieån Ñòa Trung Haûi hay chaïy ven bieån Balearic vaø nhöõng hoøn ñaûo Chim Baïch Yeán. Töø nhöõng ñaëc ñieåm vaø thuaän lôïi veà ñòa hình, thaéng caûnh, ñaõ hình thaønh nhöõng coâng ty du lòch phaùt trieån nhôø vaøo khaû naêng kinh doanh vaø naém baét thò hieáu khaùch du lòch vôùi nhöõng tour du 253

Du lòch sinh thaùi

lòch treân bieån ñaày thuù vò vaø laõng maõn. Ñaëc bieät laø nhöõng tour phuïc vuï theo muøa vôùi nhöõng hoaït ñoäng ñaëc tröng, ñieån hình cuûa muøa ñoù nhaèm thu huùt löôïng khaùch du lòch vaø laøm cho chöông hoaït ñoäng cuûa coâng ty mình theâm ñaëc saéc, noåi tieáng vaø thu huùt. Trong khi coù nhieàu coâng ty du lòch môû roäng caùc tour du lòch, thì nhöõng taùc ñoäng moâi tröôøng töø nhöõng tour naøy ñöôïc phoái hôïp thöïc hieän nhaèm baûo veä moâi tröôøng. Töø tröôùc nhöõng naêm 1990, moät ñôït nhöõng khaùi nieäm ñöôïc ñeà xuaát trong moät cuoäc thöû nghieäm ñeå thieát laäp vaøi nguyeân lí cô baûn nhaèm thöû nghieäm tính chòu ñöïng cuûa moâi tröôøng vaø phaùt trieån du lòch. ÖÙng duïng cuûa nhöõng khaùi nieäm cuûa nhöõng tour laø thöïc hieän theo nhöõng höôùng khaùc nhau ñeå xem möùc ñoä coù theå chòu ñöïng ñöôïc khaùc nhau nhö theá naøo, coù phuø hôïp vôùi vaán ñeà ñoù khoâng, ñieåm thöû nghieäm laø moät trong nhöõng baõi ven bieån thöôøng thu huùt khaùch du lòch, cuøng vôùi söï xuaát hieän, phaùt trieån cuûa nhöõng nôi môùi, hoaëc nhöõng tour du lòch trong nhöõng thaønh phoá coù nhieàu di tích lòch söû. Beân trong taát caû caùc caùch tieáp caän coù theå, nhöõng coâng ty du lòch, ñaëc bieät nhöõng coâng ty DLST, ñoùng moät vai troø raát quan troïng. Moät maët, nhöõng coâng ty naøy laøm taøi nguyeân thieân nhieân bò hao moøn, trong khi ñoù hoï tìm nhieàu caùch khaùc nhau ñeå loâi cuoán, thu huùt baèng nhöõng phong tuïc, taäp quaùn cuûa ñòa phöông. Nhö moät keát quaû, coâng nghieäp du lòch ñang ñöôïc khuyeán kích, ñoäng vieân, taêng cöôøng baûo veä moâi tröôøng. Moät coâng cuï raát hieäu quaû cho muïc ñích naøy laø ISO 14000, LCA, LCM maø tröôùc heát laø ISO 14001.

254

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

13.1 GIÔÙI THIEÄÂU HEÄ QUAÛN TRÒ MOÂI TRÖÔØNG ISO 14001 VAØ LCA AÙP DUÏNG CHO DLST

Hai yeáu toá naèm trong caùc khaùi nieäm veà tieâu chuaån laø luoân luoân caûi tieán vaø quaûn lí caùc quy ñònh phaùp lí.

Ñeå hieåu roõ hôn vai troø cuûa noù, xin giôùi thieäu sô löôïc vaøi

Caáu truùc cuûa tieâu chuaån coù theå keát hôïp giöõa ISO 9000 vaø ISO 14001 vaø nhieàu coâng ty coù theå tích hôïp nhöõng heä thoáng quaûn lí naøy vôùi nhau.

neùt: ISO (International Organization for Standard) laø moät toå chöùc quoác teá chuyeân ngaønh coù caùc thaønh vieân laø caùc cô quan toå chöùc quoác gia cuûa 111 nöôùc thaønh vieân. ISO ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm 1946 taïi Gerneve (Thuïy Só) nhaèm muïc ñích xaây döïng caùc tieâu chuaån veà saûn xuaát, thöông maïi vaø thoâng tin. Tuøy theo töøng nöôùc maø möùc ñoä tham gia xaây döïng caùc tieâu chuaån ISO coù khaùc nhau. Muïc ñích ban haønh caùc tieâu chuaån ISO laø taïo ñieàu kieän cho caùc hoaït ñoäng trao ñoåi haøng hoùa vaø dòch vuï ñöôïc hieäu quaû. Taát caû caùc tieâu chuaån do ISO ñaët ra ñeàu coù tính chaát töï nguyeän. Tuy nhieân, nhieàu nöôùc chaáp nhaän tieâu chuaån ISO vaø coi ñoù nhö laø moät coâng cuï coù tính chaát baét buoäc. ISO 14001 laø moät tieâu chuaån quoác teá cho heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng do Toå chöùc Tieâu chuaån Quoác teá ban haønh. Tieâu chuaån naøy coù theå aùp duïng cho taát caû caùc ngaønh coâng nghieäp vaø dòch vuï, taát nhieân keå caû dòch vuï du lòch noùi chung vaø DLST noùi rieâng. Tieâu chuaån bao goàm nhöõng yeáu toá chính ñeå coù moät heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng hieäu quaû, baét ñaàu baèng vieäc xaùc ñònh vaø ñaùnh giaù nhöõng khía caïnh moâi tröôøng quan troïng cuøng vôùi nhöõng taùc ñoäng cuûa chuùng vaø quy ñònh moät chuaån möïc cho heä thoáng quaûn lí nhaèm giuùp toå chöùc quaûn lí toát caùc yeáu toá noùi treân. 255

ISO 14001 yeâu caàu heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng bao goàm nhöõng hoaït ñoäng quaûn lí nhö sau: o Moät chieán löôïc veà moâi tröôøng. Cuï theå trong DLST laø xaây döïng chieán löôïc baûo veä moâi tröôøng trong khu, tuyeán DLST, söû duïng ít nhaát taøi nguyeân thieân nhieân cho caùc moâ hình DLST, baûo veä vaø taêng nguoàn ÑDSH vaø taøi nguyeân sinh vaät trong khu DLST. o Nhöõng khía caïnh moâi tröôøng quan troïng vaø nhöõng yeâu caàu phaùp lí coù lieân quan. Ñoù laø caùc Luaät baûo veä moâi tröôøng (1992), Luaät baûo veä röøng, Luaät taøi nguyeân nöôùc, Luaät ñaát ñai, Luaät khoaùng saûn... nhöõng vaên baûn ñi keøm döôùi luaät, nhaát laø Quy cheá baûo veä moâi tröôøng lónh vöïc du lòch cuûa Boä Taøi nguyeân Moâi tröôøng (27/6/2003). o Chæ tieâu, muïc tieâu vaø chöông trình quaûn lí ñeå ñaûm baûo söï caûi tieán moâi tröôøng lieân tuïc vaø phuø hôïp vôùi nhöõng quy ñònh phaùp lyù. Cuï theå cho DLST laø phaûi neâu ra caùc muïc tieâu chung vaø muïc tieâu cuï theå cho töøng khu hay töøng tour hoaëc töøng coâng ty DLST. Treân cô sôû ñoù, xaây döïng chöông trình caûi tieán lieân tuïc, phaùt trieån lieân tuïc qua caùc thôøi kyø hoaït ñoäng cuûa coâng ty xem xeùt, ñaùnh giaù vaø caûi tieán cuûa heä thoáng. o Ño löôøng vaø giaùm saùt vieäc thöïc hieän veà moâi tröôøng vaø heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng ñònh kyø. Caùc chæ tieâu giaùm saùt bao goàm: 256

Du lòch sinh thaùi

- Chæ tieâu chaát löôïng nöôùc hoà bôi, taém (neáu coù). - Chæ tieâu chaát löôïng nöôùc hoà bôi thuyeàn. - Chæ tieâu chaát löôïng nöôùc soâng chaûy qua khu DLST. - Chæ tieâu chaát löôïng nöôùc sinh hoaït trong khu DLST. - Chæ tieâu chaát löôïng nöôùc uoáng cho khaùch vaø nhaân vieân. - Chæ tieâu chaát löôïng tieáng oàn.

Du lòch sinh thaùi

Do söï ra ñôøi cuûa haøng loaït tieâu chuaån veà moâi tröôøng khaùc nhau treân theá giôùi, ISO ñaõ baét ñaàu xem xeùt ñeán lónh vöïc quaûn lí moâi tröôøng trong ñoù coù moâi tröôøng du lòch. Vaøo naêm 1991, ISO laäp ra nhoùm haønh ñoäng chieán löôïc veà moâi tröôøng SAGE ñeå ñeà xuaát caùc tieâu chuaån moâi tröôøng quoác teá. SAGE ñöôïc yeâu caàu ñieàu tra xem moät tieâu chuaån moâi tröôøng quoác teá coù theå ñaït ñöôïc nhöõng muïc ñích sau hay khoâng? o Ñeà xuaát moät phöông thöùc chung trong vieäc quaûn lí moâi tröôøng.

- Chæ tieâu chaát löôïng khoâng khí. - Söï thay ñoåi moâi tröôøng ñaát. - Ñaùnh giaù thu gom vaän chuyeån, xöû lyù, taùi söû duïng raùc thaûi. - Chæ tieâu chaát löôïng ñoä rung. - Soá löôïng loaøi sinh vaät vaø bieán ñoäng cuûa chuùng. - Xaùc ñònh söï thay ñoåi caûnh quan. - Ñaùnh giaù dieãn theá sinh thaùi. - Ñaùnh giaù söï haøi hoaø thieân nhieân trong khu DLST. - Ñaùnh giaù möùc ñoä tieát kieäm söû duïng TNTN cuûa toaøn boä hoaït ñoäng DLST. - Baûo veä thuù, caây quyù hieám, baûo veä nhöõng heä sinh thaùi nhaïy caûm trong VQG, khu baûo toàn, röøng, vöôøn caây.... - Söùc chòu taûi, taûi löôïng oâ nhieãm, khaû naâng töï laøm saïch cuûa heä sinh thaùi. 13.2 ÍCH LÔÏI CUÛA BOÄ TIEÂU CHUAÅN ISO 14000 13.2.1 Söï ra ñôøi cuûa SEGE (Strategic Action Group on the Environment) 257

o Taêng cöôøng naêng löïc toå chöùc ñeå ñaùnh giaù vaø ñaït ñöôïc söï caûi thieän trong coâng taùc moâi tröôøng. o Taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho thöông maïi vaø xoùa boû caùc haøng raøo thöông maïi. Caùc thaønh vieân cuûa SAGE thaûo luaän veà moái lieân quan giöõa caùc tieâu chuaån quaûn lí chaát löôïng vaø caùc tieâu chuaån quaûn lí moâi tröôøng. Sau ñoù caùc thaønh vieân cuûa SAGE ñaõ keát luaän raèng kieán thöùc caàn cho vieäc quaûn lí moâi tröôøng thì khaùc bieät vôùi kieán thöùc veà chaát löôïng. Vì vaäy, vaøo naêm 1992, SAGE ñaõ ñeà nghò thaønh laäp moät uûy ban kyõ thuaät cuûa ISO coù nhieäm vuï xaây döïng tieâu chuaån heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng EMS (Environment Management System) chung cho toaøn caàu. UÛy ban kyõ thuaät môùi, ISO TC 207, hoïp laàn ñaàu tieân vaøo thaùng 6 naêm 1993 vaø taïi thôøi ñieåm naøy SAGE ñöôïc giaûi theå. Muïc ñích cuûa vieäc khôûi xöôùng môùi naøy laø: ♦ Cung caáp cô sôû cho vieäc hoøa nhaäp caùc tieâu chuaån hieän coù cuõng nhö caùc noã löïc trong töông lai trong lónh vöïc naøy, nhaèm taïo ñieàu kieän cho thöông maïi quoác teá. 258

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

♦ Hoã trôï vieäc “baûo veä moâi tröôøng caân ñoái vôùi nhöõng nhu caàu kinh teá xaõ hoäi” baèng caùch ñaûm baûo cho caùc toå chöùc coù ñöôïc nhöõng coâng cuï ñeå ñaït ñöôïc vaø caûi thieän veà bieän phaùp trong hoaït ñoäng moâi tröôøng.

♦ TB6: Khía caïnh moâi tröôøng trong caùc tính chaát saûn phaåm (EAPS – Moãi moät nöôùc laäp ra moät nhoùm tö vaán kyõ thuaät (TAG) cho tieåu ban quoác teá. Muïc ñích ñaàu tieân cuûa TAG ôû moãi nöôùc laø trieån khai vaø ñöa tôùi ISO quan ñieåm cuûa moãi quoác gia veà töøng tieâu chuaån rieâng bieät döôùi daïng goùp yù vaø boû phieáu kín.

13.2.2 Thaønh phaàn vaø caáu truùc TC 207 TC 27 laø moät ban toå chöùc chuyeân veà kyõ thuaät cuûa ISO 14000. Soá caùc nöôùc tham gia vaøo UÛy ban kyõ thuaät 207 ngaøy caøng taêng, coù ñeán 64 nöôùc tham döï cuoäc hoïp laàn ñaàu tieân toå chöùc vaøo thaùng 6 naêm 1995 (gaàn 60% toång soá caùc thaønh vieân cuûa ISO).

CÔ CAÁU TOÅ CHÖÙC CUÛA ISO

ISO GENEVER

♦ TC 207 ñöôïc chia thaønh saùu tieåu ban quoác teá vaø moät nhoùm coâng taùc. Caùc thaønh vieân cuûa tieåu ban bao goàm ñaïi dieän caùc ngaønh coâng nghieäp, caùc toå chöùc tieâu chuaån, chính phuû, phi chính phuû, caùc toå chöùc moâi tröôøng vaø caùc nhoùm khaùc coù quan taâm. Moãi Tieåu ban (TB) chòu traùch nhieäm veà moät lónh vöïc quaûn lí moâi tröôøng cuï theå:

TC 176 CANADA ISO 9000

TC 207 CANADA ISO 14000

♦ TB1: Caùc heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng; ♦ TB2: Ñaùnh giaù moâi tröôøng (EA – Environmental Auditing). ♦ TB3: Caáp nhaõn moâi tröôøng (EL – Environmental Labelling).

SC1 EMS Anh

♦ TB4: Ñaùnh giaù keát quaû veà hoaït ñoäng moâi tröôøng (EPE – Environmental Performance Evaluation). ♦ TB5: Phaân tích chu trình soáng (LCA – Life Cycle Analysis).

259

SC2 EA Haø Lan

SC3 EL UÙc

SC4 EPE Myõ

SC5 LCA Phaùp

SC6 EPAS Na Uy

- Phaïm vi cuûa TC 207 Phaïm vi hoaït ñoäng cuûa TC 207 laø “Tieâu chuaån hoùa trong lónh vöïc caùc heä thoáng vaø coâng cuï quaûn lí moâi tröôøng”. ISO 14000 nghieân cöùu vaø xaây döïng caùc phöông phaùp vaø heä thoáng quaûn lí chöù khoâng phaûi laø caùc tieâu chuaån veà saûn phaåm hay 260

Du lòch sinh thaùi

caùc tieâu chuaån kyõ thuaät. Muïc ñích cuoái cuøng cuûa TC 207 seõ laø moät heä thoáng ñaày ñuû caùc tieâu chuaån cho moïi khía caïnh quaûn lí moâi tröôøng. Caùc tieâu chuaån ISO 14000 laø tieâu chuaån cho caû quaù trình chöù khoâng phaûi tieâu chuaån ñeå thöïc hieän coâng vieäc. Caùc tieâu chuaån ñoù taäp trung vaøo vieäc xaây döïng moät heä thoáng ñeå hoaøn thaønh caùc saùch löôïc, caùc ñoái töôïng vaø muïc tieâu do coâng ty ñeà ra. Caùc tieâu chuaån khoâng chæ ra caùch thöùc ñeå moät toå chöùc ñaït ñöôïc muïc ñích treân hoaëc mieâu taû nhöõng ñieàu lieân quan. Toùm laïi, ISO 14000 taäp trung vaøo caùc quaù trình caàn thieát ñeå ñaït ñöôïc keát quaû, chöù khoâng phaûi baûn thaân caùc keát quaû ñoù. Muïc ñích nhaèm taêng söï tin caäy cuûa khaùch haøng, raèng moät toå chöùc coù moät heä thoáng thích hôïp thì seõ daãn ñeán vieäc thöïc hieän caùc coâng taùc baûo veä moâi tröôøng toát hôn. 13.2.3 Taïi sao DLST caàn chöùng nhaän heä thoáng quaûn lí ISO 14000, LCA?

Du lòch sinh thaùi

VQG, neáu khoâng baûo veä taøi nguyeân röøng, baûo veä thuù, caây röøng vaø caûng quan thì laøm sao coù theå phaùt trieån du lòch ñöôïc! Chöùng nhaän vaø ñaùnh giaù ñoäc laäp heä thoáng quaûn lí cuûa moät toå chöùc veà chaát löôïng, moâi tröôøng, an toaøn vaø söùc khoûe, traùch nhieäm xaõ hoäi taïo neân söï tin caäy vaøo naêng löïc nhaèm ñaùp öùng caùc yeâu caàu laøm taêng theâm hình aûnh cuûa doanh nghieäp coù traùch nhieäm do quan taâm ñeán moâi tröôøng vaø xaõ hoäi. Coâng ty DLST caøng caàn phaûi coù söï tín nhieäm ñoù, nhaát laø ñoái vôùi khaùch töø caùc nöôùc phaùt trieån vaø khaùch nghieân cöùu sinh thaùi. 13.3 QUAÙ TRÌNH AÙP DUÏNG VAØ XIN CHÖÙNG NHAÄN Cuõng gioáng nhö caùc coâng ty cuûa caùc lónh vöïc hay caùc ngaønh khaùc, coâng ty DLST muoán coù chöùng nhaän ISO 14000, LCA cuõng phaûi qua caùc böôùc thöïc hieän theå hieän sô ñoà sau ñaây. Taát nhieân, sô ñoà naøy chæ ñöa ra nhöõng böôùc chung, maø töø ñoù ta cuï theå hoaù chuùng, ñeå thöïc hieän deã daøng hôn.

Söï caïnh tranh töø thò tröôøng, caùc yeâu caàu cuûa khaùch haøng vaø luaät ñònh cuøng vôùi caùc mong ñôïi töø xaõ hoäi ñang taùc ñoäng leân kinh doanh. Hình aûnh cuûa toå chöùc vaø söï toàn taïi, phaùt trieån khoâng chæ phuï thuoäc vaøo chaát löôïng saûn phaåm vaø dòch vuï maø coøn lieân quan ñeán söï cam keát cuûa toå chöùc ñoù vaø caùc thaønh quaû ñaït ñöôïc lieân quan ñeán vieäc baûo veä moâi tröôøng, söùc khoûe, an toaøn vaø caùc khía caïnh xaõ hoäi, ñaïo ñöùc kinh doanh. Rieâng ñoái vôùi DLST, noù cuõng laø moät lónh vöïc dòch vuï. Coâng ty DLST naøo cuõng phaûi caïnh tranh laønh maïnh vôùi nhau veà chaát löôïng phuïc vuï trong ñoù coù chaát löôïng moâi tröôøng vaø baûo veä taøi nguyeân. Ví duï, moät coâng ty DLST ñaët trong moät 261

13.3.1 Sô ñoà caùc böôùc thöïc hieän Laõnh ñaïo ñöa ra cam keát thöïc hieän

Laäp nhoùm chuyeân traùch veà ISO

262

Tìm hieåu yeâu caàu cuûa TC ISO 14001

Tieàn ñaùnh giaù noäi boä sô boâ Xaùc ñònh caùc khía caïnh MT, muïc tieâu vaø chæ tieâu MT, chính saùch MT

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

ty vaø ñaøo taïo nguoàn nhaân löïc. Xaây döïng moät chính saùch moâi tröôøng, baûo veä taøi nguyeân vaø thieát laäp caùc muïc ñích cuõng nhö muïc tieâu laø raát quan troïng. Trong giai ñoaïn ñaàu tieáp xuùc, nhaø tö vaán vaø coâng ty caàn phaûi kyù hôïp ñoàng giao öôùc sô boä, xem xeùt khaû naêng veà taøi chính ñeå hoaïch ñònh keá hoaïch aùp duïng tieâu chuaån. 13.3.3 AÙp duïng heä thoáng QLMT theo TC ISO 14001 cho ñôn vò DLST Trong giai ñoaïn naøy, coâng ty phaûi xaây döïng ñöôïc chính saùch moâi tröôøng döïa treân caùc muïc tieâu vaø chæ tieâu. Ñaøo taïo nguoàn nhaân löïc trong coâng ty ñeå duy trì quaù trình aùp duïng tieâu chuaån thoâng qua caùc boä thuû tuïc moâi tröôøng, soå tay moâi tröôøng. Ñaây laø moät quaù trình ñoøi hoûi söï ñaùp öùng veà moïi maët cuûa coâng ty DLST, bao goàm vieäc thaønh laäp vaø söï chaáp thuaän cuûa ban quaûn lí cao nhaát cuõng nhö toaøn theå caùn boä coâng nhaân vieân trong coâng ty, nguoàn taøi chính vaø quaù trình duy trì boä thuû tuïc phaûi luoân oån ñònh. 13.3.4 Chöùng nhaän vaø duy trì tieâu chuaån a. Baét ñaàu baèng caùch naøo?

13.3.2 Tieáp xuùc vaø leân keá hoaïch cuøng nhaø tö vaán Muoán cho khu DLST cuûa mình coù chöùng nhaän ISO 14001, LCA caàn coù söï giuùp ñôõ cuûa caùc nhaø tö vaán. Ñaây laø giai ñoaïn coâng ty caàn phaûi ñaùnh giaù taùc ñoäng moâi tröôøng, xem xeùt hieän traïng moâi tröôøng taïi coâng ty mình, khaû naêng aùp duïng cuûa coâng 263

Doanh nghieäp DLST chæ caàn ñieàn thoâng tin yeâu caàu baùo giaù vaø göûi ñeán vaên phoøng cuûa moät toå chöùc chöùng nhaän coù chöùc naêng (ví duï Trung taâm Sinh Thaùi Moâi tröôøng Taøi nguyeân - CEER, 350/5 Nguyeãn Troïng Tuyeån, Taân Bình, TP HCM, ÑT: 8448737). CEER seõ cung caáp dòch vuï bao goàm caû ñaùnh giaù thöû (khoâng baét buoäc) ñeå giuùp doanh nghieäp xaùc ñònh söï saün saøng cho chöùng nhaän. Ñaây cuõng laø coâng cuï ñeå phaân tích xaùc ñònh nhöõng ñieàu coøn thieáu soùt ñeå toå chöùc taäp trung 264

Du lòch sinh thaùi

noã löïc trong giai ñoaïn trieån khai xaây döïng heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng. b. Ñaùnh giaù chöùng nhaän Böôùc naøy ñoøi hoûi phaûi qua caùc khaâu sau: - Xem xeùt taøi lieäu: Taøi lieäu cuûa heä thoáng quaûn lí ñöôïc xem xeùt, ñaùnh giaù söï ñaày ñuû döïa vaøo tieâu chuaån. - Tham quan: Caàn toå chöùc moät buoåi tham quan chính thöùc toaøn boä khu DLST keå caû khu vuïc nhaø haøng, khaùch saïn vaø nhöõng moâ hình DLST trong khu hay theo tuor. Trong buoåi tham quan naøy, chuyeân gia ñaùnh giaù CEER seõ ñaùnh giaù möùc ñoä aùp duïng cuûa heä thoáng quaûn lí vaø xaùc ñònh nhöõng ñieàu khoâng phuø hôïp khi aùp duïng ñeå toå chöùc löu yù tröôùc khi ñaùnh giaù chöùng nhaän. Buoåi tham quan naøy bao goàm caû ñaùnh giaù taøi lieäu, laäp chöông trình ñaùnh giaù vaø xaùc nhaän phaïm vi ñaùnh giaù. - Ñaùnh giaù chöùng nhaän: Sau khi tham quan vaø ñaõ coù haønh ñoäng söûa chöõa nhöõng ñieàu khoâng phuø hôïp töø phía toå chöùc vaø thoûa thuaän veà keá hoaïch ñaùnh giaù, CEER seõ thöïc hieän ñaùnh giaù. Caùc phaùt hieän trong quaù trình ñaùnh giaù seõ ñöôïc thoâng baùo cho toå chöùc ñöôïc ñaùnh giaù.

265

Du lòch sinh thaùi

- Haønh ñoäng khaéc phuïc vaø theo doõi giaùm saùt: Toå chöùc ñöôïc ñaùnh giaù seõ ñöa ra caùc haønh ñoäng khaéc phuïc cho caùc ñieåm khoâng phuø hôïp ñeå chuyeân gia ñaùnh giaù xem xeùt. Thôøi gian aùp duïng haønh ñoäng khaéc phuïc ñöôïc thoûa thuaän. Neáu khoâng theå aùp duïng ngay, khi ñoù CEER seõ xaùc nhaän hoaøn taát haønh ñoäng khaéc phuïc baèng caùch xem xeùt taøi lieäu hoà sô hay ñaùnh giaù laïi. - Chöùng nhaän phuø hôïp: Sau khi ñaõ thoûa maõn caùc yeâu caàu ñaùnh giaù chöùng nhaän, toå chöùc ñöôïc chöùng nhaän seõ nhaän chöùng chæ phuø hôïp cho heä thoáng quaûn lí coù giaù trò trong ba naêm. c. Duy trì chöùng nhaän phuø hôïp Muoán duy trì chöùng nhaän ISO 14000, LCA ñaõ ñöôïc caáp, caàn phaûi tieán haønh caùc böôùc sau: ƒ Kieåm soaùt heä thoáng taøi lieäu: Toå chöùc ñöôïc caáp giaáy chöùng nhaän phaûi löu giöõ soå tay heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng ñöôïc kieåm soaùt. Khi coù söï thay ñoåi phaûi thoâng baùo cho CEER vaø neân tham khaûo yù kieán CEER tröôùc khi coù nhöõng thay ñoåi lôùn ñoái vôùi heä thoáng trong thôøi haïn hieäu löïc cuûa chöùng nhaän. ƒ Ñaùnh giaù giaùm saùt: Chöông trình ñaùnh giaù ñònh kyø ñöôïc thoûa thuaän vôùi toå chöùc chöùng nhaän. Phaïm vi cuûa ñaùnh giaù giaùm saùt ñöôïc xaùc ñònh ñeå baûo ñaûm caû heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng ñeàu ñöôïc ñaùnh giaù ít nhaát moät laàn trong thôøi haïn hieäu löïc cuûa chöùng nhaän vaø cuõng gioáng nhö chöùng nhaän laàn ñaàu, caùc ñieàu ñöôïc phaùt hieän khi ñaùnh giaù phaûi ñöôïc thoûa thuaän vaø aùp duïng haønh ñoäng khaéc phuïc.

266

Du lòch sinh thaùi

ƒ Taùi chöùng nhaän: Ñöôïc thöïc hieän sau ba naêm. Phaïm vi chöùng nhaän ñöôïc thoûa thuaän vôùi toå chöùc tröôùc khi thöïc hieän ñaùnh giaù. Quy trình ISO

Du lòch sinh thaùi

13.4. ÖÙNG DUÏNG QUAÛN LÍ MOÂI TRÖÔØNG TRONG KHAÙCH SAÏN CUÛA HEÄ THOÁNG DLST Baát cöù moät coâng ty DLST naøo, hay moät khu DLST naøo cuõng phaûi coù hai phaàn: phaàn thöù nhaát, ñoái töôïng tham quan DL nhö röøng, vöôøn, caây, hoà, soâng trong ñoù coù nhieàu moâ hình DLST; phaàn thöù hai, khu vöïc haäu caàn dòch vuï aên uoáng, nghæ ngôi, khaùch saïn, nhaø haøng. Trong phaàn hai naøy cuõng phaûi tuaân thuû quaûn lí moâi tröôøng theo ISO 14000. Hieän nay, ôû caùc khaùch saïn toàn taïi nhöõng phöông thöùc khaùc nhau cho quaûn lí moâi tröôøng. Nhieàu ñòa phöông trong nöôùc ñaõ laäp nhieàu keá hoaïch, sô ñoà quaûn lí theo moâ hình naøy nhaèm muïc ñích thaønh coâng hôn nöõa trong coâng nghieäp du lòch. Trong ñoù, nhöõng moâ hình quaûn lí naøy coù theå giuùp nhöõng oâng baàu du lòch trong nhöõng vaán ñeà veà kinh doanh du lòch vaø gìn giöõ moâi tröôøng, taêng toác ñoä thi haønh moät caùch coù hieäu quaû cuøng vôùi nhöõng giaûi phaùp khaû thi. Töø ñoù ruùt ra nhöõng phöông thöùc theo doõi, khaûo saùt, ñaùnh giaù vaø baùo caùo moät caùch ñuùng ñaén vaø ñaày ñuû veà thöïc traïng moâi tröôøng (UNEP, 1998). ÔÛ nöôùc ta, nhöõng khu vöïc, vò trí vui chôi, giaûi trí khaùc nhau thuoäc söï quaûn lí cuûa nhöõng coâng ty khaùc nhau, nhöõng nôi daønh cho thanh nieân vaø moïi ngöôøi caém traïi ñaõ ñöôïc phaùt trieån nhaèm taïo moät nôi thö giaõn, giaûi trí cho moïi ngöôøi ñeå taêng nguoàn thu nhaäp vaø thu huùt khaùch du lòch. Song song nhöõng dòch vuï giaûi trí, ñeå thu huùt khaùch du lòch nhöõng coâng ty naøy caàn phaûi öùng duïng heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng vaøo

267

268

Du lòch sinh thaùi

trong coâng ty hoï vôùi nhöõng phöông thöùc, duïng cuï coù caáu truùc vaø heä thoáng hôn bao goàm: kieåm ñònh moâi tröôøng - EA (Environmental Auditing), ñaùnh giaù taùc ñoäng ñoái moâi tröôøng EPE (Environmental Performance Evaluation), heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng - EMS (Environmental Management Systems). Moät soá nöôùc tieân tieán nhö Taây Ban Nha ñaõ baét ñaàu giôùi thieäu, öùng duïng EMS (Environmental Management System) theo tieâu chuaån quoác teá ISO 14000 vaø EU vôùi sô ñoà quaûn lí vaø kieåm toaùn (EAMS). Caùc tieâu chuaån ISO 14000 mieâu taû nhöõng yeáu toá cô baûn cuûa moät heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng höõu hieäu. Nhöõng yeáu toá naøy bao goàm vieäc xaây döïng moät chính saùch veà moâi tröôøng, xaùc ñònh caùc muïc ñích vaø muïc tieâu, thöïc hieän chöông trình ñeå ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu ñoù. Sau ñoù, giaùm saùt vaø ñaùnh giaù hieäu quaû cuûa noù, ñieàu chænh caùc vaán ñeà vaø kieåm tra heä thoáng ñeå caûi thieän noù vaø caûi thieän taùc ñoäng chung ñoái vôùi moâi tröôøng. Tình hình phaùt trieån noùi treân ñaõ taïo söùc eùp ñoái vôùi caùc coâng ty du lòch ñoái vôùi vieäc taêng cöôøng traùch nhieäm veà moâi tröôøng. Töø tröôùc ñeán nay, thaønh tích kinh doanh vaø baûo veä moâi tröôøng thöôøng ñöôïc xem nhö nhöõng vaán ñeà traùi ngöôïc nhau. Nhieàu coâng ty du lòch cho raèng, chi phí baûo veä moâi tröôøng laøm caûn trôû quaù trình caïnh tranh. Vì vaäy, coù moät soá coâng ty ñaõ xaây döïng cô sôû cuûa mình maø chöa coù quy ñònh chaët cheõ veà baûo veä moâi tröôøng. Tuy nhieân, tình hình ñaõ thay ñoåi, khieán cho quaù trình kinh doanh cuûa caùc coâng ty du lòch vaø coâng vieäc baûo veä moâi tröôøng thay ñoåi, trôû neân hoaø hôïp hôn, vì moät söï phaùt trieån 269

Du lòch sinh thaùi

beàn vöõng. Chöùng toû raèng söï phaùt trieån cuûa caùc hoaït ñoäng kinh teá coù theå cuøng toàn taïi vôùi vieäc baûo veä moâi tröôøng. Vì ôû nöôùc ta chöa coù coâng ty naøo thöïc hieän, chuùng toâi xin laáy moät ví duï ôû nöôùc ngoaøi ñeå baïn ñoïc tham khaûo. Moät trong nhöõng nôi ñaàu tieân thöïc hieän chöông trình naøy laø "Taøu ñoâ ñoác" (flagship), Taây Ban Nha. Nhöõng tính toaùn, ño ñaïc cuûa döï aùn seõ ñöôïc ñeà xuaát vôùi cô quan coù thaåm quyeàn, trong ñoù, chöông trình ñöôïc laäp trình döïa vaøo moâi tröông sinh thaùi vaø ñöôïc phaùt trieån bôûi chính phuû ôû nhöõng hoøn ñaûo Balearic moät vaøi naêm tröôùc ñaây. Saùng kieán naøy thöû nghieäm moät chöông trình cho söï caûi tieán moâi tröôøng cuûa khu vöïc nhaèm thu huùt khaùch du lòch. Noù phaù vôõ nhöõng muïc ñích khaùc nhau trong khu vöïc nhö: kyõ naêng, phöông tieän hoaït ñoäng, nôi ñeán, nhöõng söï thuùc ñaåy vaø öùng duïng goïi laø “nhöõng phöông tieän ECOTUR” (laép ñaët theâm ECOTUR trong Catalan) nhaèm taêng cöôøng hôn nöõa chaát löôïng moâi tröôøng cuûa nhöõng coâng ty du lòch do chính phuû ban haønh, thoâng qua moät phöông thöùc quaûn lí moâi tröôøng vaø töï nguyeän kieåm ñònh nhöõng heä thoáng naøy. YÙ nghóa cuûa saéc leänh laø phaûi tuaân theo phaùp luaät cuûa ñòa phöông ñeå aùp duïng EMAS vaøo nhöõng phöông tieän cho khaùch du lòch. Noùi chung, caùc tieâu chuaån, heä thoáng ñöôïc xaây döïng nhanh choùng ñeå thích öùng vôùi traùch nhieäm baûo veä moâi tröôøng cuûa caùc coâng ty. Trong söï hôïp taùc vôùi chöông trình LIFE EU, nhöõng phuï caáp ñöôïc ban tôùi 30 phöông tieän cho caùc tour du lòch ñeå thi haønh EMS 25 khaùch saïn, nhieàu phoøng cho thueâ, boán caûng phuïc vuï cho vieäc ñaäu taøu vaø moät saân golf. Ñoàng thôøi, söï thuùc 270

Du lòch sinh thaùi

ñaåy vieäc aùp duïng naøy vaø vieäc huaán luyeän nhöõng nhaân vieân aùp duïng nhöõng hoaït ñoäng ñöôïc thöïc hieän theo nhieàu phöông thöùc khaùc nhau vôùi soå tay “nhöõng nguyeân taéc chæ ñaïo cho vieäc thöïc haønh ñeå moâi tröôøng toát hôn trong nhöõng heä thoáng khaùch saïn vaø khaùch du lòch” ñaõ ñöôïc xuaát baûn. Söï quaûn trò coâng coäng cuûa Catalonia vaø Boä Kinh teá baèng tieáng Taây Ban Nha theo saùng kieán Balearic vaø ñaåy maïnh vieäc aùp duïng vaø thi haønh EMS trong caùc coâng ty du lòch vaø caùc phöông tieän cho ngöôøi du lòch. Vieäc thöïc hieän moät EMS phuø hôïp vôùi caùc tieâu chuaån ISO 14000 vaø hoaøn thaønh keá hoaïch seõ trôû thaønh nhu caàu thöïc teá trong hoaït ñoäng kinh doanh cuûa caùc coâng ty du lòch. Nhaèm vaän duïng caùc tieâu chuaån ñoù vaøo vieäc xaây döïng heä thoáng caùc quy ñònh, keá hoaïch cuûa mình theo moät caùch naøo ñoù, chöùng toû coâng ty mình coù nhöõng hoaït ñoäng baûo veä moâi tröôøng thieát thöïc vaø yù thöùc cho khaùch du lòch baûo veä moâi tröôøng. Nhöõng coâng ty naêng ñoäng ñang chuù yù nghieân cöùu vaán ñeà taïo moät chöông trình, phöông thöùc môùi trong vieäc quaûn lí khaùch saïn keát hôïp vôùi quaûn lí moâi tröôøng, laøm cho noù chuyeån töø chöùc naêng kinh doanh coù lôïi sang moät chöùc naêng kinh doanh môùi khoâng nhöõng coù lôïi veà thu nhaäp maø coøn baûo veä moâi tröôøng, hoaø nhaäp vaøo quaù trình xaây döïng chieán löôïc vaø hoaït ñoäng. EMS ñang daàn daàn giaûm bôùt tính meänh leänh vaø taêng theâm tính chieán löôïc. Do ñoù, vieäc quaûn lí moâi tröôøng khoâng theå chæ phuï thuoäc vaøo vieäc kieåm soaùt oâ nhieãm ôû giai ñoaïn cuoái nhö tröôùc nöõa, caùch laøm naøy thöôøng khoâng höõu hieäu vaø khoâng thích hôïp. Vieäc ngaên ngöøa oâ nhieãm trong caùc tour du lòch vaø nhöõng vaán 271

Du lòch sinh thaùi

ñeà moâi tröôøng khaùc caàn phaûi ñöôïc xem xeùt treân moïi phöông dieän cuûa caùc quaù trình thieát keá chöông trình hoaït ñoäng cuûa caùc coâng ty DLST. 13.4.1 Laäp keá hoaïch döï aùn EMS Ñeå minh hoaï, xin laáy moät ví duï veà vieäc ñaùnh giaù khaùch saïn trong khu nghæ döôõng, töø chöông trình ECOTUR ñeå thi haønh moät baûng EMS Giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa döï aùn DLST laø ñeå quyeát ñònh söï thi haønh coù thôøi haïn vaø nhöõng yeâu caàu taøi nguyeân thieân nhieân vaø con ngöôøi. Noùi chung, ban quaûn lí caáp cao muoán thöïc hieän toaøn boä EMS trong moät thôøi gian ñaàu, ñoäng vieân tính taän taâm, chaáp haønh toát ñeå taïo ñoäng löïc giöõa taát caû nhöõng ngöôøi laøm thueâ. Trong khi khaùch saïn cho pheùp coù nhieàu hoaït ñoäng khaùc nhau môû ra trong nhieàu thôøi ñieåm, lòch döï aùn caàn phaûi taïo söï thích nghi tôùi nhöõng hoaøn caûnh naøy vaø song song vôùi vieäc thöïc hieän moät soá giai ñoaïn cuûa EMS, thieát keá cuûa taøi lieäu vaø huaán luyeän nhöõng hoaït ñoäng. Cuøng luùc, thaät caàn thieát ñeå xem xeùt söï hôïp nhaát coù theå coù giöõa nhöõng heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng. Chuû tröông khuyeán kích caùc coâng ty tieán haønh kieåm ñònh ñoäc laäp, töï ñaùnh giaù vaø coi nhöõng hoaït ñoäng ñoù nhö phöông thöùc chuû ñaïo ñeå ñeà phoøng nhöõng vaán ñeà moâi tröôøng vaø ñaûm baûo söï tuaân thuû caùc quy ñònh. Vôùi moät chieán löôïc nhö vaäy seõ coù hieäu quaû cao hôn, deã daøng giaùm saùt caùc nhaân toá tích cöïc veà maët moâi tröôøng vaø höôùng söï chuù yù cuûa mình ñeán khaùch du lòch. Töø ñaây, ta coù theå vöøa thaønh laäp moät heä thoáng khaùch saïn ñaït tieâu chuaån toái öu cho chaát löôïng khaùch saïn (ICHE) vöøa ñi keøm söï phaùt 272

Du lòch sinh thaùi

trieån nhöõng tieâu chuaån ñaëc bieät cho chaát löôïng moâi tröôøng. Heä thoáng chaát löôïng töï kieåm soaùt naøy döïa vaøo tieâu chuaån chaát löôïng ISO 9001 vaø bao goàm caû tieâu chuaån quoác teá maø moâi tröôøng ISO 14001 thöïc hieän döôùi söï giaùm saùt cuûa ban quaûn lí caáp cao.

Du lòch sinh thaùi

kieán thöùc toái thieåu cuûa moät coâng daân vaø yù thöùc moâi tröôøng thöôøng phaûi ñöôïc truyeàn thoâng ñeán moïi ngöôøi. Moät soá tieâu chuaån ñöôïc keå sau ñaây: ¾ Taùc ñoäng tôùi nhöõng khía caïnh moâi tröôøng ¾ Tính hôïp phaùp

13.4.2. Taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng cuûa nhöõng hoaït ñoäng vaø dòch vuï Haøng ngaøy coâng vieäc cuûa moät khaùch saïn keùo theo nhöõng hoaït ñoäng phaân taùn giöõa nhöõng boä phaän vaø caùc ban khaùc trong khaùch saïn, vôùi muïc ñích chung laø vieäc ñaûm baûo söï thoûa maõn cuûa khaùch haøng. Vì theo töøng muøa vieäc thöïc hieän nhöõng hoaït ñoäng khaùc nhau theo töøng thôøi kyø, coâng vieäc naëng neà vaø meät nhoïc laø phaûi taäp trung noã löïc vaøo nhöõng thaùng muøa heø do löôïng khaùch ñeán ñoâng, trong khi nhöõng thaùng muøa ñoâng (ôû mieàn Baéc) vaø muøa möa (ôû mieàn Nam) laø nhöõng thaùng söûa chöõa, truøng tu vaø xaây döïng ñeå ñoùn khaùch vaøo nhöõng muøa sau. Ñoái vôùi coâng vieäc ñoù coù moät boä phaän rieâng. Moät phaïm vi roäng cuûa nhöõng hoaït ñoäng vaø nhöõng dòch vuï ñeå xem xeùt khi naøo nhöõng khía caïnh moâi tröôøng bò oâ nhieãm. Nhöõng hoaït ñoäng chính cuûa hoï vaø cuûa khaùch coù lieân heä vôùi moâi tröôøng laø moät trong nhöõng vaán ñeà ñöôïc quan taâm theo nhöõng khía caïnh khaùc nhau. Moät trong nhöõng khía caïnh moâi tröôøng ñaõ ñöôïc xaùc ñònh laø khaùch saïn phaûi thieát laäp nhöõng heä thoáng ño ñaïc vôùi muïc tieâu vaø ñieàu khieån hoaït ñoäng theo höôùng coù lôïi cho moâi tröôøng. Nhieäm vuï naøy thoâng thöôøng ñöôïc thöïc hieän chæ bôûi rieâng ngöôøi phoái hôïp vaø kieán thöùc ñöôïc xem laïi bôûi caâu hoûi maø khoâng yeâu caàu moät chuyeân gia moâi tröôøng traû lôøi. Nhöõng 273

¾ Tính kinh teá ¾ Trình ñoä vaø haønh vi hoaït ñoäng noâi boä coâng ty. Trong ñaùnh giaù caùc khía caïnh taùc ñoäng moâi tröôøng, hoã trôï döõ lieäu laø nhaân toá quan troïng. Ñoù laø döõ lieäu veà soá löôïng cuûa khaùch haøng, ñaëc bieät laø veà vieäc tieâu thuï nöôùc, tieâu thuï naêng löôïng moät caùch phung phí hoaëc laõng phí trong saûn xuaát trong nhöõng khaùch saïn kinh doanh theo töøng muøa, ngay caû vaøi khaùch saïn ñaït tieâu chuaån quoác teá vaø khaùch saïn noåi tieáng khaùc. Nhöõng tieâu chuaån xem xeùt laø tính hôïp phaùp döïa vaøo khaû naêng kinh doanh, phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa khaùch saïn chöù khoâng phaûi laø yeâu caàu caàn thieát hay ñieàu kieän baét buoäc phaûi tuaân theo luaät phaùp (neáu nhöõng tham soá tieán raát gaàn tôùi giôùi haïn hôïp phaùp) hoaëc nhöõng ñieàu coù theå gaëp chuùng trong töông lai gaàn (nhöõng tieâu chuaån maø hieän giôø ñang ñöôïc baøn luaän vaø seõ sôùm ñöôïc pheâ chuaån, baét buoäc tuaân theo phaùp luaät ñeå phoøng choáng oâ nhieãm). Vieäc aùp duïng ISO 14000 treân quy moâ quoác teá seõ taïo ra nhöõng ñieàu kieän öu ñaõi ñeå trieån khai caùc hoaït ñoäng ñeà phoøng oâ nhieãm. Neáu aùp duïng ISO 14000, caùc coâng ty coù theå traùnh ñöôïc tình traïng thöôøng xuyeân bò ñoäng trong nhöõng vaán ñeà 274

Du lòch sinh thaùi

moâi tröôøng. Moät chöông trình EMS höõu hieäu seõ phaân tích roõ nguyeân nhaân gaây oâ nhieãm moâi tröôøng vaø ñeà ra bieän phaùp phoøng choáng oâ nhieãm trong chöông trình hoaït ñoäng cuûa coâng ty DLST. Ñieåm quan troïng trong vieäc thöïc hieän heä thoáng naøy laø tieán haønh coâng vieäc keát hôïp vôùi caùc vaán ñeà moâi tröôøng, chieán dòch kinh doanh vaø hoaït ñoäng taùc nghieäp. Vieäc ñeà phoøng oâ nhieãm coøn coù taùc duïng laøm giaûm chi phí thoâng qua vieäc tieát kieäm nguyeân vaät lieäu vaø naêng löôïng. Trong ñoù, giaûm ñöôïc nhöõng chi phí veà tieàn phaït do gaây oâ nhieãm moâi tröôøng. Tieâu chuaån kinh teá keát hôïp tieâu chuaån moâi tröôøng laø nhöõng ñieàu quan troïng coù theå caûi thieän ñöôïc caùc khía caïnh moâi tröôøng. Tieâu bieåu laø tröôøng hôïp toái giaûm naêng löôïng, tieâu thuï nöôùc vaø nguyeân lieäu, tröø phi trong töông lai nhöõng vaán ñeà khoâng giaûi quyeát noåi do thieáu kinh phí. Cuoái cuøng, chính phuû caàn xem xeùt laïi caùc vaán ñeà veà khía caïnh giöõa nhöõng moái quan heä vôùi ngaân haøng, vôùi caùc coâng ty khaùc vaø vôùi nhaân vieân cuõng nhö nhöõng ngöôøi laøm thueâ, nhöõng khaùch du lòch, nhöõng coäng ñoàng daân cö laùng gieàng, söï quaûn trò nhaân coâng, phöông tieän truyeàn thoâng vaø nhöõng coâng ty baûo hieåm, nhöõng ñoái thuû... Quaù trình ñeå löïa choïn nhöõng muïc tieâu vaø muïc ñích cho EMS caàn phaûi xem xeùt taát caû caùc boä phaän cuûa nhöõng caùc ban trong khaùch saïn, nhöng thoâng thöôøng laø raát khoù do taát caû caùc boä phaän vaên phoøng thöôøng coù coâng vieäc rieâng, chæ gaëp nhau ñöôïc vôùi thôøi gian ngaén. Ñeå thích hôïp, nhöõng ngöôøi phoái hôïp moâi tröôøng vaø giaùm ñoác khaùch saïn thöôøng phaûi söû duïng 275

Du lòch sinh thaùi

thoâng tin kyõ thuaät vaø nhieàu thoâng tin coù ñöôïc moät caùch nhanh choùng. Cung caáp moät cô cheá ñeå kieåm soaùt caùc phöông phaùp quaûn lí hieän coù, hôïp nhaát nhöõng heä thoáng rieâng reõ hoaëc xaây döïng nhöõng heä thoáng môùi. Giuùp cho caùc coâng ty theo doõi vaø ñaùnh giaù tình hình thöïc hieän cuûa mình. Hoã trôï trong vieäc ñaøo taïo caùc nhaân vieân veà traùch nhieäm cuûa hoï ñoái vôùi vieäc baûo veä vaø caûi thieän moâi tröôøng. Moät EMS höõu hieäu coù theå hôïp nhaát nhöõng heä thoáng quaûn lí hieän höõu ñeå tieát kieäm kinh phí vaø giaûm bôùt tình traïng choàng cheùo coâng vieäc. Noùi chung, noäi dung trong chöông naøy muoán laáy moät ví duï thöïc teá du lòch khaùch saïn thieân nhieân moâi tröôøng vôùi nhöõng hoaït ñoäng tieát kieäm naêng löôïng vaø giaûm löôïng chaát thaûi thaûi ra moâi tröôøng baèng caùch coù quy trình xöû lyù, giaûi quyeát thoâng qua taùi söû duïng, taùi cheá pheá lieäu, thöïc hieän chöông trình quaûn lí nguoàn nguyeân vaät lieäu coù hieäu quaû vaø coù lôïi ích laâu daøi, huaán luyeän nhaân vieân coù yù thöùc hôn trong vieäc gìn giöõ moâi tröôøng vaø thoâng tin, tuyeân truyeàn loâi cuoán caû khaùch haøng vaøo hoaït ñoäng moâi tröôøng - du lòch. Vôùi nhöõng muïc ñích nhö vaäy, moät EMS höõu hieäu seõ giuùp caùc toå chöùc thöïc hieän toát chöông trình baûo veä moâi tröôøng cuûa mình. Nhöõng yeáu toá cô baûn cuûa ISO 14000 khoâng taïo thaønh moät chöông trình hoaøn chænh ñeå baûo veä moâi tröôøng nhöng chuùng taïo thaønh moät cô sôû cho moät chöông trình töông töï nhö vaäy. Qua ño,ù coâng ty seõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh tích toát ñeïp trong vieäc baûo veä moâi tröôøng. Noùi chung vieäc caûi thieän quaûn lí moâi tröôøng ñöôïc caûi thieän thì söùc khoeû con ngöôøi vaø moâi tröôøng coù theå ñöôïc baûo 276

Du lòch sinh thaùi

veä, traùnh nhöõng taùc haïi cuûa caùc hoaït ñoäng kinh doanh chæ ñôn thuaàn laø lôïi nhuaän. Moät EMS coù theå hoã trôï caùc toå chöùc trong vieäc caân ñoái nhöõng lôïi ích kinh teá vaø nhöõng lôïi ích moâi tröôøng. Ñieàu ñoù coù nghóa laø caùc vaán ñeà moâi tröôøng caàn ñöôïc ñöa vaøo caùc quaù trình hoaïch ñònh haèng ngaøy. 13.5. SÖÛ DUÏNG TAØI NGUYEÂN NHAÂN LÖÏC TRONG MOÂI TRÖÔØNG DU LÒCH Nhöõng moâ hình quaûn lí cho EMSs trong khu vöïc hoaït ñoäng kinh doanh du lòch laø neàn taûng, döïa treân söï thoáng nhaát giöõa giaùm ñoác coâng ty DLST vaø caùn boä moâi tröôøng. Moâi tröôøng laø moät chuû ñeà lieân quan ñeán nhieàu ngaønh, cho neân caàn thieát phaûi keát hôïp bí quyeát vaø kinh nghieäm cuûa nhaân söï chính veà vaán ñeà naøy trong khu DLST, trong khaùch saïn, töø ñoù seõ xuaát hieän caùc moâ hình phuø hôïp. Trong cuøng thôøi ñieåm ñoù, neân taïo moät nhoùm chuyeân moân moâi tröôøng, nhöõng ngöôøi ñöôïc huaán luyeän, ñaøo taïo toát ñeå loâi keùo nhöõng ngöôøi khoâng coù thieän caûm vôùi EMS vaøo cuoäc. Ñoù thöôøng laø nhöõng ngöôøi trong ban quaûn lyù, keát hôïp vôùi vieäc boá trí caùn boä thöôøng xuyeân taùc ñoäng ñeán nhöõng giaùm ñoác vaø caùc tröôûng phoøng. Moät maët, moâ hình tam giaùc quaûn lí moâi tröôøng toû ra thích hôïp hôn cho nhöõng coâng ty DLST; ôû ñoù giaùm ñoác laø ngöôøi phoái hôïp vôùi caùn boä chuyeân moân moâi tröôøng vaø ñöôïc hoã trôï bôûi ngöôøi ñöùng ñaàu cuûa heä thoáng quaûn lí (cuøng vôùi nhöõng ngöôøi laøm thueâ vaø khaùch du lòch). Maët khaùc, uyû ban moâi tröôøng, laø toå chöùc lôùn, nôi maø giaùm ñoác coâng ty chæ ñònh moät ngöôøi laøm chuyeân traùch veà moâi tröôøng, keá ñeán nhöõng tröôûng phoøng ñeàu phaûi tham gia coâng taùc naøy. Moâ hình naøy coù söùc 277

Du lòch sinh thaùi

thuyeát phuïc lôùn ñoái vôùi nhöõng nhaân vieân caáp döôùi trong khaùch saïn. Nhö ñaõ ñöôïc ñeà caäp, söï luaân chuyeån nhaân vieân laø moät caùch giaûi quyeát phuø hôïp cho nhöõng ñôn vò DLST theo muøa, khoâng phaûi chæ trong moät vaøi ngöôøi, nhöng cuõng khoâng phaûi trong moät tính caùch. Theo caùch naøy ñaõ taïo ra moät heä thoáng daây chuyeàn moâ hình DLST - khaùch saïn - du lòch vaên hoùa roäng lôùn, nôi nhöõng giaùm ñoác vaø nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu cuûa nhöõng ban, thöôøng thay ñoåi nôi laøm vieäc, vaø nhö vaäy ñoùng goùp kinh nghieäm vaø bí quyeát cuûa hoï ñoái vôùi moâi tröôøng trong vieäc tieán xa hôn nöõa so vôùi nhieàu coâng ty khoâng ñi theo caùch naøy. Maët khaùc, söï hôïp taùc naøy taïo cho hoï moät hieäu öùng ngöôïc veà vieäc "quaûn lí nhaân söï", giaûi phaùp baûo ñaûm tính lieân tuïc moïi nhaân vieân môùi trong toå chöùc. Ñaây laø vieäc laøm thöôøng xuyeân ñöôïc thöïc hieän thoâng qua huaán luyeän cuûa tröôûng phoøng. Haàu heát hoaït ñoäng moâi tröôøng trong moät coâng ty DLST khoâng khaùc nhieàu töø nhöõng hoaït ñoäng moâi tröôøng trong moät gia ñình, noù ñöôïc caùc thaønh vieân trong gia ñình hay xí nghieäp coâng nhaän, keå caû söï uûng hoä cuûa khaùch du lòch, thoâng qua vieäc laøm vaø truyeàn thoâng vaän ñoäng phong traøo, töø nguoàn naøy sang nguoàn khaùc, nhaèm taêng cöôøng tính hieåu bieát veà taàm quan troïng cuûa quaûn lí trong coâng taùc baûo veä moâi tröôøng toát hôn. Noù cuõng thay theá cho nhöõng quy ñònh quaûn lí vaø kieåm soaùt phöùc taïp vaø toán keùm. Noù khuyeán kích caùc giaùm ñoác vaø caùc tröôûng phoøng theo doõi saùt sao caùc hoaït ñoäng cuûa nhaân vieân döôùi quyeàn mình vaø caùc hoaït ñoäng lieân quan ñeán baûo veä moâi tröôøng. 278

Du lòch sinh thaùi

Vaán ñeà chuû choát cuoái cuøng laø naêng löïc vaø trình ñoä chuyeân moân cuûa nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu. Ai seõ chöùng nhaän naêng löïc cuûa hoï, vaø vôùi tieâu chuaån naøo? Song song ñoù caùc nhaø kieåm ñònh moâi tröôøng caàn hieåu nhöõng vaán ñeà nhö tình hình thöïc hieän caùc ñieàu leä cuûa toå chöùc, heä thoáng ñaùnh giaù caùc hoaït ñoäng cuûa noù. Nhöõng taùc ñoäng ñoái vôùi moâi tröôøng vaø nhöõng khía caïnh khaùc trong hoaït ñoäng kinh doanh taùc ñoäng ñeán moâi tröôøng. Phaûi xaùc nhaän nhöõng yeáu toá quaûn lí cô baûn nhö caùc chính saùch, thuû tuïc ñang ñöôïc thöïc hieän. Coâng taùc kieåm ñònh ñang ñöôïc chuù troïng ôû nhöõng coâng ty DLST do söï khuyeán khích cuûa giaùm ñoác vaø hoï ñaõ thaáy ñöôïc ích lôïi cuûa noù. Maëc duø vaäy, ôû ta hieän nay, phaàn lôùn caùc coâng ty du lòch chaáp haønh theo nhöng chöa ñaùp öùng ñöôïc muïc tieâu: ¾ Chaáp haønh caùc quy ñònh veà moâi tröôøng. ¾ Ñaùnh giaù hieäu quaû cuûa caùc heä thoáng coù trong quaûn lí kinh doanh vaø quaûn lí moâi tröôøng. ¾ Xaùc ñònh caùc ruûi ro phaùt sinh töø caùc hoaït ñoäng coù kieåm soaùt vaø khoâng kieåm soaùt ñoái vôùi hoaït ñoäng kinh doanh vaø baûo veä moâi tröôøng. 13.6. TRUYEÀN THOÂNG VAØ PHAÂN PHOÁI TRONG QUAÛN LÍ MOÂI TRÖÔØNG DLST Nhöõng ngöôøi laøm dòch vuï höôùng daãn, dòch vuï khaùch saïn, vaø khaùch du lòch seõ ñöôïc tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi nhaø cung caáp dòch vuï, vì vaäy truyeàn thoâng vaø phaân phoái laø nhöõng vaán ñeà quan troïng. Khoâng nhöõng toå chöùc coâng ty DLST caàn phaûi ñöôïc thoâng tin veà chính saùch moâi tröôøng maø caû nhöõng du 279

Du lòch sinh thaùi

khaùch cuõng phaûi ñöôïc höôùng daãn kyõ caøng chính saùch thaân thieän moâi tröôøng. Nhôø ñoù, hoï môùi thaät söï hieåu bieát vaø luùc ñoù chuùng ta môùi coù ñöôïc söï hôïp taùc töø hoï. Nhöõng coâng ty DLST kinh doanh theo muøa, cuõng coù theå ñoùng moät vai troø chính trong vieäc ñaït ñöôïc muïc ñích cuoái cuøng laø kinh doanh vaø baûo veä moâi tröôøng. Nhö vaäy, thaønh coâng cuûa nhieàu söï kieåm ñònh, ño ñaïc moâi tröôøng tröïc tieáp phuï thuoäc vaøo haønh vi cuûa nhöõng du khaùch, nhöõng giaùm ñoác vaø taát caû moïi nhaân vieân. Bôûi vaäy, nhieàu coâng ty DLST ñaõ vaø seõ nghieân cöùu nhöõng saùng kieán moâi tröôøng, trong ñoù coù yeâu caàu söï coâng nhaän vaø tham gia cuûa khaùch du lòch. Truyeàn thoâng ñoùng vai troø quan troïng trong vaán ñeà naøy ñeå coù nhöõng thoâng tin caäp nhaät sôùm nhaát vaø nhanh nhaát. Caùc lónh vöïc truyeàn thoâng trong quaûn lí moâi tröôøng DLST goàm: ¾ Thoâng tin noäi boä giöõa caùc caáp baäc vaø chöùc naêng cuûa toå chöùc quaûn lí moâi tröôøng DLST. ¾ Thoâng tin ñaày ñuû vaø thieát yeáu cho khaùch du lòch ñeå hoï hieåu roõ nhöõng noäi quy tour hay khu du lòch sinh thaùi, khu baûo toàn, vöôøn quoác gia, ñeå hoï töï quyeát ñònh nhöõng ñieàu neân vaø khoâng neân laøm. ¾ Nhaän, laøm taøi lieäu vaø ñaùp öùng vôùi thoâng tin coù lieân quan ñeán caùc beân coù quan taâm. Veà caùc khía caïnh moâi tröôøng vaø heä thoáng quaûn lí khaùch saïn, thoâng tin noäi boä coâng khai laø raát quan troïng ñoái vôùi moät khaùch saïn ñeå kinh doanh coù hieäu quaû, bao goàm nhöõng keát quaû cuûa cuûa vieäc theo doõi EMS, ISO 14000. LCA vaø caû LCM, kieåm toaùn vaø xem xeùt laïi coâng taùc 280

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

quaûn lí moâi tröôøng DLST. Thoâng tin kieåu naøy kích thích ñoäng löïc vaø taêng theâm nhaän thöùc.

¾ Nhöõng pheá thaûi nhö thuyû tinh, giaáy, caùc toâng caàn phaân loaïi rieâng ñeå taùi cheá bieán.

Tuy nhieân thoâng tin ñoái ngoaïi coù theå laø moät vaán ñeà nhaïy caûm vaø cuøng vôùi nhöõng caùi khaùc noù coù theå daãn ñeán nhöõng vaán ñeà phaùp lyù. Cuøng vôùi söï coâng boá coâng khai vaø roäng raõi, nhôø ñoù phaùt hieän ra vaø giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà moâi tröôøng, ñaùp öùng moïi vaán ñeà maø khaùch saïn caàn quan taâm.

¾ Tieát kieäm naêng löôïng bôûi caùch taét nhöõng aùnh saùng khoâng caàn, taét ñeøn, quaït, ñieàu hoøa khoâng khí tröôùc khi ra khoûi phoøng.

Töø ñieàu ñoù ta thaáy, truyeàn thoâng moâi tröôøng laø moät ñieàu heát söùc quan troïng gioáng nhö moät phöông thöùc phaùt trieån moâi tröôøng coäng ñoàng. EMAS khoâng chæ roõ khuoân daïng cuûa söï phaùt trieån moâi tröôøng cuûa coâng ty nhöng thay vaøo ñoù chæ roõ noäi dung toái thieåu cuûa noù. Ñaàu tieân laø vieäc kieåm tra hoaït ñoäng, yeâu caàu cô baûn laø xaùc laäp vaø laäp keá hoaïch cho caùc hoaït ñoäng vaø caùc coâng vieäc xuaát hieän keøm theo caùc taùc ñoäng moâi tröôøng quan troïng trong DLST. Bôûi vaäy, coï xaùt vôùi thöïc teá seõ chöùng toû ñöôïc muïc tieâu vaø thieát keá moät söï phaùt trieån moâi tröôøng, baûo veä taøi nguyeân thieân nhieân, caûnh quan du lòch, ñaùp öùng yeâu caàu ISO 14001. Ví duï, moät baùo caùo chi tieát, ñaày ñuû seõ giuùp raát nhieàu cho ban giaùm ñoác, nhöõng ngöôøi höôùng daãn vieân du lòch vaø nhöõng nhoùm moâi tröôøng. Beân caïnh ñoù, coù theå duøng caùch moâ taû ngaén goïn veà baûo veä moâi tröôøng cuûa khaùch saïn trong moät quyeån soå tay ñeå deã söû duïng, seõ deã daøng, thuaän tieän hôn laø chôø nhöõng yeâu caàu thoâng tin cuûa nhöõng khaùch saïn. Sau ñaây xin giôùi thieäu vaøi hoaït ñoäng moâi tröôøng phuï thuoäc vaøo söï coâng nhaän hoaëc söï tham gia cuûa khaùch haøng: ¾ Taùi söû duïng nhöõng chai ñoà uoáng thuyû tinh. 281

¾ Tham döï vaøo nhöõng chöông trình hoaït ñoäng vaø theå thao thaân thieän, gaàn guõi vôùi moâi tröôøng. ¾ Duøng thöùc aên cuûa ñòa phöông ñoù. ¾ Söû duïng nhöõng xe ñaïp vaø vaän taûi coâng coäng trong vuøng laân caän. ¾ Duøng saûn phaåm töï do: hoaù chaát dieät coân truøng (thuoác saùt truøng) höõu cô caàn löu yù ñuùng loaïi vaø ñuùng caùch khi thaät caàn thieát. ¾ Nhaän bieát vaø baûo veä heä sinh thaùi vaø TNTN theo caùch cuûa mình ñoái vôùi nhaân vieân höôùng daãn, quaûn lí DLST. ¾ Khoâng beû hoa, caây caûnh, khoâng choïc phaù thuù, khoâng daüm leân coû troàng laøm caûnh. ¾ Tieåu, ñaïi tieän ñuùng choã. ¾ Khoâng khaïc nhoå böøa baõi khi tham gia du lòch ¾ Thöïc hieän ñuùng noäi quy khu DLST 13.7. KIEÅM TRA HOAÏT ÑOÄNG Yeâu caàu cô baûn laø xaùc ñònh vaø laäp keá hoaïch cho caùc hoaït ñoäng cuûa khaùch saïn, nhaø haøng hay caùc moâ hình trong khu DLST vaø caùc coâng vieäc thöôøng nhaät vôùi caùc taùc ñoäng moâi 282

Du lòch sinh thaùi

tröôøng quan troïng ñöôïc lieân keát cuøng vôùi chính saùch, caùc chuû ñích vaø muïc tieâu cuûa noù. Caùc hoaït ñoäng naøy ñöôïc xaùc ñònh trong luùc laäp ra caùc chính saùch, chuû ñích, muïc tieâu vaø naèm ôû phaïm vi töø vieäc nghieân cöùu vaø trieån khai, thieát keá hình thöùc hoaït ñoäng, tieáp thò nhaèm thu huùt söï chuù yù cuûa khaùch du lòch. Muïc ñích cuûa vieäc kieåm tra laø ñeå baûo ñaûo keát quaû moâi tröôøng ñaït ñöôïc caùc chuû ñích vaø muïc tieâu. Tieán haønh baèng caùch: ¾ Chuaån bò caùc thuû tuïc cho hoaït ñoäng kinh doanh ñeå ñaûm baûo raèng coâng ty khoâng ñi leäch khoûi caùc chính saùch vaø muïc tieâu DLST. ¾ Ñònh roõ caùc keá hoaïch vaø muïc tieâu thöïc hieän veà maët thu huùt khaùch DLST vaø baûo veä taøi nguyeân thieân nhieân. ¾ Laäp ra caùc thoâng baùo coù lieân quan tôùi khaùch du lòch, keå caû nhöõng lôøi quaûng caûo haáp daãn sinh thaùi caûnh quan vaø ña daïng sinh hoïc. Caùc chính saùch ñoù khoâng nhaát thieát caàn cho moïi coâng vieäc vaø moïi tình huoáng maø chæ ñeå duøng trong tröôøng hôïp khoâng coù noù seõ daãn ñeán vieäc laøm leäch chính saùch moâi tröôøng cuõng nhö muïc ñích kinh doanh cuûa nhöõng khaùch saïn trong khu DLST hay cuûa toaøn khu, toaøn tuyeán DLST. Khía caïnh tieáp theo cuõng raát quan troïng laø kieåm tra vaø theo doõi heä thoáng, phaùt hieän vaø söûa sai trong hoaït ñoäng kinh doanh cuûa khaùch saïn ñoái vôùi vaán ñeà moâi tröôøng ñeå kòp thôøi söûa chöõa nhö:

283

Du lòch sinh thaùi

¾ Thaåm ñònh, theo doõi vaø ñaùnh giaù keát quaû trong hoaït ñoäng du lòch aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng nhaát laø aûnh höôûng ñeán caùc loaøi thöïc, ñoäng vaät quyù hieám nhö theá naøo? ¾ Neáu coù vaán ñeà xaûy ra aùp duïng bieän phaùp söûa sai vaø phoøng choáng kòp thôøi hay baùo cho ban quaûn lí VQG, khu baûo toàn, kieåm laâm... ¾ Duy trì vieäc kieåm tra thöôøng xuyeân tuaân theo quy trình cuûa quaûn lí moâi tröôøng. 13.8. AÙP DUÏNG LCA VAØO DLST Hieän nay, treân theá giôùi, ngöôøi ta öùng duïng heä quaûn trò moâi tröôøng cho saûn phaåm qua ba giai ñoïan: 1-ISO 14001 Giaùn nhaõn moâi tröôøng, 2- LCA (Life Cycle Assessment Ñaùnh giaù voøng ñôøi saûn phaåm), 3- LCM (Life Cycle Management - Quaûn trò voøng ñôøi saûn phaåm), vaø 4- EPD (Environmental Production Decladation - Chuyeån giao coâng ngheä saûn xuaát moâi tröôøng). Coøn ôû nöôùc ta, heä quaûn trò moâi tröôøng cho saûn phaåm haøng hoùa raát môùi meû, vôùi DLST laïi caøng môùi meû hôn. Ñeå deã tieáp thu, chuùng toâi chæ giôùi thieäu sô löôïc veà öùng duïng LCA vaøo dòch vuï DLST caû hai lónh vöïc: khaùch saïn nhaø haøng vaø heä caûnh quan sinh thaùi du lòch. 13.8.1 Ñònh nghóa LCA (Life Cycle Assessment) coù ngöôøi goïi laù "Ñaùnh giaù voøng ñôøi saûn phaåm", coù ngöôøi goïi laø: "Ñaùnh giaù Chu trình chuyeån hoaù" nhöng ñeàu coù chung moät caùch ñònh nghóa: laø ñaùnh giaù toaøn boä veà moâi tröôøng cuûa moät saûn phaåm hoaëc dòch vuï, töø nguyeân lieäu ñaàu vaøo (Cradle - khi naèm noâi), qua quaù 284

Du lòch sinh thaùi

trình saûn xuaát, phaân phoái vaø cuoái cuøng laø chaát thaûi vaø xöû lí chaát thaûi (Grave - naám moä). 13.8.2 Caùc noäi dung LCA aùp duïng cho DLST LCA laø pheùp phaân tích moät heä thoáng saûn phaåm hoaëc dòch vuï, maø DLST cuõng laø moät dòch vuï, vaø vì vaäy, noù cuõng laø moät ví duï sinh ñoäng. Noù phaân tích xuyeân suoát quaù trình töø toå chöùc du lòch, töø ñaàu vaøo, döï aùn quy hoaïch, thieát keá, thi coâng khu heä sinh thaùi taïo saûn phaåm DLST, quaûng caùo, höôùng daãn khaùch, tieãn khaùch cho ñeán xaây döïng vaän haønh tour, nhaø haøng, khaùch saïn. Pheùp phaân tích naøy goàm caùc noäi dung sau: a/ Xaùc ñònh muïc tieâu vaø phaïm vi caàn ñaùnh giaù cuûa moät tour hay moät khu DLST. b/ Phaân tích kieåm keâ voøng ñôøi saûn phaåm.

Du lòch sinh thaùi

d/ Ñeà xuaát caùc giaûi phaùp toái öu Sau keát quaû cuûa ñaùnh giaù laø phaân tích, toång hôïp, so saùnh ñeå ñöa ra döï aùn thay theá , boå sung, hoaøn thieän caùc khaâu trong hoaït ñoän DLST 13.8.3. Lôïi ích cuûa LCA LCA goàm caùc lôïi ích chính sau: ƒ Giaûm thieåu huûy hoaïi taøi nguyeân thieân nhieân trong khi tieán haønh DLST ƒ Baûo veä vaø taêng cöôøng ÑDSH vaø taøi nguyeân sinh vaät, khoâng cho du nhaäp nhöõng ñoäng thöïc vaät ngoaïi lai, gaây caïnh tranh, gaây tuyeät chuûng sinh vaät baûn ñòa. ƒ Giaûm thieåu chaát thaûi

Xaùc ñònh löôïng vaät lieäu, nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân bò tieâu toán, naêng löôïng ñieän, nhieät, qua töøng giai ñoaïn cuûa quaù trình saûn sinh ra saûn phaåm DLST: töø ñaàu vaøo (naêng löôïng, nguyeân lieäu, taøi nguyeân thieân nhieân, caûnh quan sinh thaùi, taøi nguyeân trí tueä) cho ñeán caùc khaâu khai thaùc khu DLST, taùi söû duïng, quay voøng chaát thaûi trong töøng coâng ñoïan vaø khaâu cuoái cuøng.

ƒ Kieåm soaùt ñöôïc söï coá moâi tröôøng ƒ Ña daïng hoaù saûn phaåm DLST ƒ Naâng cao vò theá cuûa coâng ty ƒ Naâng cao yù thöùc baûo veä moâi tröôøng taøi nguyeân cuûa ngöôøi höôùng daãn vaø khaùch du lòch 13.9. KEÁT LUAÄN

c/ Ñaùnh giaù taùc ñoäng voøng ñôøi saûn phaåm Söû duïng nhöõng thoâng tin thu ñöôïc ôû giai ñoaïn treân ñeå ñaùnh giaù nhöõng taùc ñoäng leân moâi tröôøng sinh thaùi, leân ñaát, nöôùc, khoâng khí, khí haäu, cuûa hoaït ñoäng DLST leân heä sinh thaùi, leân söùc khoûe coäng ñoàng vaø sinh hoaït cuõng nhö thu nhaäp kinh teá cuûa hoï. 285

Vieäc aùp duïng heä thoáng quaûn lí moâi tröôøng EMS vaøo hoaït ñoäng ñi tour, kinh doanh cuûa caùc ngaønh du lòch sinh thaùi vaø heä thoáng quaûn lí khaùch saïn vôùi muïc tieâu laø phaùt trieån caùc chính saùch, chöông trình hoaït ñoäng veà moâi tröôøng nhaèm baûo veä moâi tröôøng, baûo veä caûnh quan sinh thaùi, taøi nguyeân thieân nhieân, song vaãn taïo thuaän lôïi cho caùc chöông trình hoaït ñoäng 286

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

kinh doanh cuûa caùc coâng ty du lòch, maø khoâng aûnh höôûng ñeán lôïi nhuaän cuûa coâng ty, vôùi muïc ñích cuoái cuøng laø phaùt trieån beàn vöõng. Caùc giaûi phaùp thay theá bao goàm caùc chöông trình hoaït ñoäng keøm theo vieäc baûo veä moâi tröôøng. Heä quaûn trò moâi tröôøng ISO 14000, LCA, mang laïi lôïi ích khoâng nhöõng cho caùc ngaønh naøy maø coøn keát hôïp baûo veä moâi tröôøng, nhaèm thu huùt söï chuù yù cuûa nhöõng ngöôøi ñi du lòch, taêng theâm lôïi nhuaän cho coâng ty du lòch. Chöông XIII 1. Hieåu bieát cuûa anh (chò) veà heä thoáng quaûn trò moâi tröôøng ISO 14001 ? 2. Hieåu bieát cuûa anh (chò) veà heä thoáng quaûn trò moâi tröôøng LCA? 3. Lôïi ích cuûa boä tieâu chuaån ISO 14000? 4. Taïi sao du lòch sinh thaùi caàn chöùng nhaän heä thoáng quaûn lyù ISO 14000 5. Quaù trình aùp duïng vaø xin chöùng nhaän ISO 14000, LCA? 6. Neâu hieåu bieát cuûa anh (chò) veà vieäc aùp duïng LCA vaøo du lòch sinh thaùi? 7. ÖÙng duïng quaûn lyù moâi tröôøng trong khaùch saïn cuûa heä thoáng du lòch sinh thaùi? Taïi sao caàn tieán haønh quaûn lyù moâi tröôøng trong khaùch saïn cuûa heä thoáng du lòch sinh thaùi? 8. Caàn söû duïng taøi nguyeân nhaân löïc trong moâi tröôøng du lòch nhö theá naøo? 9. Phöông phaùp truyeàn thoâng vaø phaân phoái trong quaûn lyù moâi tröôøng du lòch sinh thaùi? 10. ÔÛ Vieät Nam, coù nhöõng khu du lòch sinh thaùi naøo aùp duïng heä thoáng quaûn trò moâi tröôøng ISO 14001, LCA?

287

Chöông 14

VAI TROØ, NHIEÄM VUÏ HÖÔÙNG DAÃN VIEÂN DU LÒCH SINH THAÙI

14.1 YEÂU CAÀU CHÍNH CUÛA MOÄT DLST

HÖÔÙNG DAÃN VIEÂN

Ngoaøi nhöõng yeâu caàu chung cuûa moät höôùng daãn vieân du lòch (nhanh nheïn, noùi löu loaùt, ngoaïi hình deã nhìn, trung thöïc...), höôùng daãn vieân DLST coøn coù nhöõng yeâu caàu sau ñaây: - Phaûi coù hieåu bieát nhaát ñònh veà lí thuyeát DLST DLST ñoøi hoûi khoâng nhöõng bieát veà du lòch, hieåu kyõ hôn veà ST maø coøn hieåu söï töông taùc giöõa hai nhaân toá naøy. Tuy nhieân ôû moät goùc ñoä töông ñoái, coù theå phaûi hieåu raèng, yeâu caàu moät höôùng daãn vieân (HDV) DLST phaûi naém vöõng kyõ naêng cuûa moät HDV du lòch nhöng quan troïng hôn laø phaûi ñöôïc trang bò nhöõng kieán thöùc veà sinh thaùi moâi tröôøng hoïc. Do vaäy, trong chöông trình ñaøo taïo, sau khi qua phaàn Cô sôû cuûa du lòch, sinh vieân phaûi hoïc chuyeân ngaønh veà sinh thaùi hoïc, bao goàm ba moân: Phaân loaïi ñoäng vaät, thöïc vaät; Sinh hoïc ñaïi cöông, sinh thaùi moâi tröôøng cô baûn, sinh thaùi moâi tröôøng öùng 288

Du lòch sinh thaùi

duïng vaø ñöông nhieân laø phaûi hoïc moân DLST (toái thieåu 90 tieát). Neáu khoâng hieåu veà sinh thaùi moâi tröôøng thì khoâng theå laøm HDV DLST ñöôïc. Bôûi vì khaùch DLST, nhaát laø khaùch chuyeân gia, hoï thöôøng hoûi nhöõng caâu veà chuyeân moân, ví duï: heä sinh thaùi naøy laø heä gì? gioøng naêng löôïng ôû ñaây? chuoãi thöùc aên trong heä sinh thaùi naøy laø gì? Caây naøy laø caây gì, teân khoa hoïc? ñaëc tính ra sao? Ñaát naøy thuoäc loaïi naøo, phaãu dieän ra sao? Vôùi ñaát ñoù, nöôùc ñoù, caây ñoù thì con vaät naøo thích nghi? Dieãn theá sinh thaùi ôû ñaây ra sao? caûnh quan sinh thaùi trong khu du lòch naøy ñöôïc ñònh danh laø gì? ... vaø bao nhieâu caâu hoûi ñaïi loaïi nhö vaäy seõ ñöôïc khaùch neâu ra maø ngöôøi höôùng daãn khoâng theå khoâng traû lôøi. - Phaûi nhaän bieát treân thöïc teá, thöïc ñòa caùc daïng hình heä sinh thaùi vôùi nhöõng thaønh phaàn vaø caáu truùc cuûa chuùng, cuõng nhö phaûi nhaän daïng, phaân bieät ñöôïc moät soá loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät ñaëc thuø cho caùc heä sinh thaùi ñieån hình. Giaûi thích quaù trình thaønh taïo heä sinh thaùi baûn ñòa, söï lieân quan giöõa caùc thaønh phaàn cuûa heä sinh thaùi, giöõa caùc loaøi trong heä. Phaûi naém baét vaø giaûi thích dieãn theá heä sinh thaùi, xaùc ñònh hieän taïi heä sinh thaùi ñang ôû vò trí naøo trong dieãn theá ñoù. - Phaûi noùi tieáng Anh thaønh thaïo, vaø hôn theá nöõa phaûi bieát ñoïc vaø vieát chöõ latin Bôûi vì, khaùch DLST caùc nöôùc xöù haøn ñôùi raát muoán thöôûng thöùc caûnh quan vaø sinh thaùi nhieät ñôùi cuûa ta. Neáu höôùng daãn vieân khoâng thoâng thaïo tieáng Anh vaø vieát chöõ latin seõ raát khoù hieåu nhau, khoù thuyeát minh cho hoï veà sinh thaùi.

289

Du lòch sinh thaùi

- Phaûi coù tính caùch nhaõ nhaën, kieân trì ñeå trình baøy, giaûi thích nhöng kieân quyeát vôùi du khaùch coù haønh vi gaây haïi heä sinh thaùi moâi tröôøng. Coù theå coù gaëp nhöõng du khaùch coù nhöõng haønh vi khoâng thích hôïp nhö: choïc phaù thuù, ngaét hoa, beû laù, caønh caây, daãm leân coû, bôi laën nôi caám, xaû raùc, tieåu ñaïi tieän khoâng ñuùng nôi, la loái caõi vaõ... Ñoøi hoûi ngöôøi HDV DLST phaûi coù ñöùc tính vöùa neâu treân thì môùi ñöôïc loøng thöôïng ñeá nhöng vaãn baûo veä ñöôïc taøi nguyeân moâi tröôøng khu DLST. 14.2 MOÄT SOÁ NHIEÄM VUÏ CHÍNH CUÛA HDV DLST Moät HDV DLST ñöôïc goïi la thaønh coâng khi hoaøn thieän caù nhieäm vuï sau: ƒ Thuyeát minh roõ raøng deã hieåu veà caùi ñeïp, caùi hay, caùi ñaïc thuø cuûa khu DLST maø baïn höôùng daãn du khaùch tham quan. ƒ Laøm cho du khaùch naém ñöôïc logic, caùc ñaëc ñieåm ñieån hình cuûa HST naøy. Coá gaéng ñöa du khaùch caûm nhaän ñöôïc töø caùi chöa hay khi môùi nhìn qua trôû thaønh caùi hay khi ñaõ ñöôïc höôùng daãn. Muoán vaäy, phaûi laøm cho hoï hieåu, vaø ñi ñuùng caûm thuï chuû quan cuûa hoï. ƒ Khôi daäy vaø kích thích höng phaán khaùch DLST ƒ Phoå bieán noäi quy cuûa khu DLST hay cuûa tour DLST maø mình saép höôùng daãn tröôùc khi khôûi haønh. ƒ Chuaån bò toát tinh thaàn, vaø phöông tieän khi coù söï coá trong thôøi gian höôùng daãn. Nhö ta ñaõ bieát, caùc khu hay tour 290

Du lòch sinh thaùi

DLST thöôøng coù söï coá nhö thuù döõ hoaûng sôï khi bò choïc phaù, seân vaét hay ong taán coâng, gaëp möa gioù baát thöôøng, soâng suoái coù luõ, ñaát laày thuït... ƒ Phaûi tìm hieåu kyõ ñoái töôïng khaùch cuûa mình laø ai, loaïi nghæ döôõng hay nghieân cöùu, hay trôû veà voái thieân nhieân hay hoïc taäp... ñeå coù caùch höôùng daãn phuø hôïp. Muoán cho khaùch thoaû maõn thì phaûi laøm cho hoï hieåu, caûm thuï. Maø muoán hoï hieåu, ngöôøi HDV DLST laïi phaûi tìm hieåu kyõ ñoái töôïng cuûa mình. ƒ Phaûi chuaån bò ñuû tö lieäu caàn thieát veà khu hay tour DLST saép höôùng daãn. Ñoù laø nhöõng tö lieäu veà ñaëc ñieåm sinh thaùi, moâi tröôøng ñaát, moâi tröôøng nöôùc, khoâng khí khí haäu, ña daïng sinh hoïc, taøi nguyeân sinh vaät, daân cö vaø cuoäc soáng vaên hoùa cuûa hoï ƒ Caên cöù vaøo söùc chòu taûi vaø taûi löôïng töøng loaïi khaùch maø xaùc ñònh soá löôïng khaùch trong moät chuyeán höôùng daãn cho phuø hôïp. ƒ Leân keá hoaïch höôùng daãn khaùch: noäi dung vaø thôøi gian, thôøi löôïng trong chöông trình höôùng daãn. ƒ Vieát baûn thuyeát minh toùm taét, caùch trình baøy phuø hôïp vôùi töøng ñoái töôïng khaùch. ƒ Coù nhöõng khu DLST coù phoøng tröng baøy tieâu baûn thì höôùng daãn vieân caàn giôùi thieäu vaø trình dieãn ñeå khaùch caûm thuï tröôùc khi ra thöïc ñòa (ví duï trong khu DLST coù loaøi chim thì neân giôùi thieäu teân chim, taäp tính sinh hoïc, bieåu dieãn tieáng 291

Du lòch sinh thaùi

hoùt khi coù phaán khích, tình yeâu, saên soùc con caùi, giaän döõ cuûa con chim ñoù). 14.3 NOÄI DUNG GÔÏI YÙ CUÛA MOÄT BAÛN THUYEÁT MINH HÖÔÙNG DAÃN DLST - Yeâu caàu: Vieát troâi chaûy, ngaén goïn, haáp daãn nhöng khoâng quaù caàu kyø, saùo roãng. Phuïc vuï ñuùng ñoái töôïng. Traùnh tình traïng nhö moät soá coâng ty DLST ñaõ laøm, vieát moät baøi, roài hoïc thuoäc, ñeå roài, vôùi ñoái töôïng naøo cuõng söû duïng baøi aáy. Laøm nhö vaäy khoâng hieäu quaû! - Noäi dung chính: ◊ Môû ñeà: Daãn daét khaùch vaøo ñeà taøi DLST. ◊ Giôùi thieäu vò trí ñòa lyù, ñieàu kieän töï nhieân xaõ hoäi khu hay tour DLST. ◊ Ñöôøng ñi ñeán khu DLST. ◊ Toaøn caûnh khu DLST. ◊ Caûnh quan ñaëc thuø khu DLST. ◊ Ña daïng sinh hoïc: ña daïng loaøi, ña daïng gen, ña daïng sinh thaùi, ña kieåu hình. ◊ Taøi nguyeân sinh vaät phong phuù, nhöõng thöïc vaät quyù hieám, thuù quùy hieám. ◊ Giôùi thieäu caùc heä sinh thaùi ñieån hình, ñaàu vaøo, ñaàu ra, chuoãi thöùc aên, gioøng naêng löôïng, söï coäng sinh, kyù sinh, hôïp sinh, keû thuø, con moài... ◊ Neáu laø khu baûo toàn hay VQG, caàn giôùi thieäu phaàn ngoaøi, phaàn chuyeån tieáp, phaàn ñeäm, phaàn loõi.

292

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

◊ Neâu baät giaù trò khu DLST taïo söï caûm phuïc cho khaùch. Giaù trò vaät chaát, giaù trò tinh thaàn, giaù trò thaåm myõ, giaù trò nhaân vaên coäng ñoàng.

Chöông 15

◊ Söï töông thích giöõa ñaát-nöôùc-caây-con vaø con ngöôøi. Ñaát naøo caây aáy, nöôùc naøo ñaát aáy, con aáy vaø con ngöôøi aáy....

DU LÒCH SINH THAÙI ÔÛ VIEÄT NAM

◊ Söï töông thích giöõa sinh caûnh vaø con ngöôøi. ◊ Neáu laø khu DLST keát hôïp vaên hoaù thì coá gaéng neâu baät neùt ñaëc tröng, tính haøi hoaø giöõa hai khía caïnh naøy, taïo cho chuùng noåi troäi, coù moät khoâng hai... ◊ Coù theå loàng thô ca hay ca dao tuïc ngöõ vaøo cho theâm phaàn sinh ñoäng nhöng tuyeät nhieân phaûi ñuùng luùc ñuùng choã chöù khoâng theå khieân cöôõng hay saùo roãng ñöôïc. ◊ Keát luaän: Gôïi ñieåm öu theá cuûa khu DLST, gaây caûm xuùc, taïo söï löu luyeán, mong taùi ngoä...

Chöông XIV 1. Yeâu caàu chính cuûa moät höôùng daãn vieân du lòch sinh thaùi? 2. Moät soá nhieäm vuï chính cuûa höôùng daãn vieân du lòch sinh thaùi? 3. Nhöõng noäi dung chính cuûa moät baûn thuyeát minh höôùng daãn du lòch sinh thaùi? 4. Thaønh laäp moät baûn thuyeát minh höôùng daãn du lòch sinh thaùi cho moät khu du lòch (töï choïn)?

293

Nöôùc Vieät Nam tuy nhoû beù nhöng ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi nhieàu caûnh quan xinh ñeïp, ña daïng vaø ñoäc ñaùo, vöøa mang tính chaát vaên hoùa theá giôùi vöøa coù tính lòch söû ñaëc thuø cuûa daân toäc Vieät Nam. Vôùi xu höôùng phaùt trieån khoa hoïc kyõ thuaät nhö vuõ baõo, nhu caàu thích tìm veà thieân nhieân cuûa con ngöôøi ngaøy caøng gia taêng, nhöõng caûnh thieân nhieân töôi ñeïp, neân thô khoâng khí trong laønh laø nhöõng nôi haáp daãn cuûa du khaùch theá giôùi. Do ñoù, DLST giöõ vai troø quyeát ñònh söï taêng tröôûng cuûa ngaønh du lòch Vieät Nam trong nhöõng naêm gaàn ñaây vaø höùa heïn nhieàu trong töông lai. Ngoaøi ra, DLST coøn laø dòp ñeå giôùi thieäu veà ñaát nöôùc töôi ñeïp vaø con ngöôøi Vieät Nam anh huøng vôùi theá giôùi moät caùch höõu hieäu, ñem laïi lôïi ích treân nhieàu phöông dieän: vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi vaø phaùt trieån beàn vöõng. 15.1 CAÙC LOAÏI HÌNH DLST ÔÛ VIEÄT NAM Nöôùc Vieät Nam coù nhieàu danh lam thaéng caûnh noåi tieáng nhö vònh Haï Long - di saûn cuûa theá giôùi, Caàn Giôø - khu döï tröõ sinh quyeån theá giôùi, moät soá VQG coù heä sinh thaùi ña daïng nuoâi döôõng bieát bao loaøi ñoäng, thöïc vaät quyù hieám vôùi khoâng gian thoaùng ñaõng röøng xanh nguùt ngaøn, bieån caû eâm ñeàm… 294

Du lòch sinh thaùi

Beân caïnh thieân nhieân haáp daãn coøn coù nhöõng neùt tín ngöôõng ñaëc saéc, nhöõng di tích khaûo coå, di tích vaên hoaù lòch söû… kheâu gôïi tính toø moø ham hieåu bieát cuûa con ngöôøi. Taát caû taïo neân moät nöôùc Vieät Nam xinh ñeïp raát gaàn guõi nhöng tinh khoâi, raát ñoäc ñaùo laïi hieàn hoaø, duyeân daùng… laø ñieåm DLST ñaày haáp daãn, quyeán ruõ du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc. Nhöng moãi nôi moãi veû thích hôïp cho töøng loaïi hình DLST, du khaùch coù theå ñeán tham quan, nghieân cöùu, hoïc taäp, hoäi hoïp, giaûi trí… Moät soá loaïi hình DLST phoå bieán ôû Vieät Nam nhö: 15.1.1 Du lòch daõ ngoaïi, tham quan, giaûi trí, nghæ ngôi, tónh döôõng Ñaây laø loaïi hình du lòch phuïc vuï khaùch du lòch thuaàn tuyù chæ ñôn giaûn laø tìm veà vôùi thieân nhieân coù khoâng khí trong laønh töôi maùt, ñeå ñöôïc hoaø mình vôùi thieân nhieân hoang daõ, röøng xanh suoái maùt, baõi bieån meânh moâng, tha hoà ñuøa giôõn vôùi soùng nöôùc, thö giaõn taâm hoàn sau nhöõng ngaøy hoïc taäp vaø laøm vieäc vaát vaû, caêng thaúêng. Loaïi hình du lòch naøy coù theå thu huùt moïi taàng lôùp nhaân daân trong xaõ hoäi trong vaø ngoaøi nöôùc vaø thöôøng ñeán nhöõng khu BTTN, caùc khu vui chôi giaûi trí... coù caûnh quan thô moäng, coù nhieàu bieät thöï ñeå nghæ ngôi, tónh döôõng. 15.1.2 Du lòch tìm hieåu, nghieân cöùu theo chuyeân ñeà sinh thaùi, lòch söû, khaûo coå, vaên hoùa

295

Du lòch sinh thaùi

Loaïi du lòch naøy daønh cho caùc nhaø nghieân cöùu, caùc nhaø khoa hoïc, sinh vieân, hoïc sinh yeâu thích tìm hieåu veà thieân nhieân, caùc caùn boä nghieân cöùu caùc ñeà taøi khoa hoïc, caùc vaán ñeà lieân quan ñeán lòch söû, vaên hoùa, sinh thaùi, ñôøi soáng cuûa caùc loaøi ñoäng thöc vaät… cuûa vuøng ñaát röøng ngaäp maën, vuøng sinh quyeån… Du khaùch tham gia loaïi hình du lòch naøy thöôøng ñeán caùc khu BTTN coù heä sinh thaùi ñaëc bieät, coù loaøi ñoäng, thöïc vaät quí hieám hay caùc khu di tích lòch söû, caùc khu di saûn vaên hoùa theá giôùi… (Nam Caùt Tieân, Caùt Baø, Caàn Giôø, Baïch Maõ, ñòa ñaïo Cuû Chi, Phuù Quoác…). 15.1.3 Du lòch hoäi nghò, hoäi thaûo Moät soá khu BTTN coù heä sinh hoïc ña daïng, ñaëc bieät, coù caùc loaøi thuù quí hieám coù nguy cô tuyeät chuûng, moät soá di saûn vaên hoùa, lòch söû thu huùt caùc nhaø ñaàu tö theá giôùi hoaëc caùc nhaø nghieân cöùu sinh thaùi, thöïc vaät, ñoäng vaät… ñeán ñeå baøn luaän veà caùc vaán ñeà maø caû theá giôùi ñang quan taâm vaø giuùp ñôõ Vieät Nam trong qui hoaïch, baûo veä nhöõng di saûn theá giôùi. (Vònh Haï Long, Caàn Giôø, Phuù Quoác…). 15.1.4 Du lòch veà thaêm chieán tröôøng xöa Loaïi hình du lòch naøy daønh cho du khaùch laø nhöõng chieán só trong vaø ngoaøi nöôùc ñaõ töøng soáng, chieán ñaáu ôû caùc vuøng röøng, nuùi, haûi ñaûo trong chieán tranh. Sau thôøi gian chuyeån coâng taùc hoaëc veà queâ höông ôû nôi khaùc muoán trôû veà nôi xöa ñeå oân laïi nhöõng kyû nieäm moät thôøi. Hoaëc du khaùch ngöôõng moä cuoäc chieán ñaáu cuûa daân toäc, hay sinh vieân, hoïc sinh ñeán ñaây ñeå nghe thuyeát minh vieân ñòa phöông keå veà nhöõng cuoäc chieán ñaáu vaø caùc chieán coâng hieån haùch cuûa quaân daân ta. Du khaùch thöôøng ñeán nhöõng 296

Du lòch sinh thaùi

khu BTTN coù caên cöù caùch maïng hay caùc khu di tích lòch söû (Phuù Quoác, Baïch Maõ, Nam Caùt Tieân...). 15.1.5 DLST raïn san hoâ Du lòch tham quan caùc heä sinh thaùi san hoâ laø moät hình thöùc du lòch khaù môùi meû, coù tính haáp daãn cao vaø thu ñöôïc nhieàu lôïi nhuaän. Vieäc taän duïng caùc raïn sinh thaùi san hoâ cho phaùt trieån DLST laø hình thöùc baûo toàn khoâng chæ cho caùc taûng ñaù san hoâ maø cho caû nhöõng sinh vaät bieån soáng nhôø caùc baõi ñaù naøy (theo öôùc tính 1/3 caù ven bieån lieân keát vôùi nhöõng taûng san hoâ). Heä sinh thaùi san hoâ laø heä sinh thaùi phong phuù nhaát treân traùi ñaát, noù ñöôïc ví nhö nhöõng khu röøng nhieät ñôùi veà söï ña daïng vaø möùc ñoä sinh saûn. Caùc baõi ñaù san hoâ ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån ôû nhöõng vuøng nöôùc trong, aám hoaëc noùng vaø ngheøo chaát dinh döôõng, ñieån hình laø vuøng bieån nhieät ñôùi vaø caän nhieät ñôùi. Nhöõng taûng san hoâ naøy goàm nhöõng lôùp ñaù voâi taïo neân boä xöông ngoaøi coù söï ñan keát chaët vaø coù taàng voâi cuûa san hoâ. Nhöõng taûo ñoû canxi keát hôïp vôùi nhöõng sinh vaät khaùc taïo neân caáu truùc sô caáp cuûa raïn san hoâ. Nhöõng taûng san hoâ coù nhieàu hình daïng khaùc nhau, chuû yeáu coù tua. Chuùng laø nhöõng heä sinh thaùi chöa hoaøn chænh vaø raát nhaïy caûm neân vieäc döï ñoaùn vaø quaûn lí laø raát khoù khaên. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây do söï noùng leân cuûa toaøn caàu, söï oâ nhieãm moâi tröôøng töø caùc hoaït ñoäng ven bieån vaø söï khai thaùc quaù möùc cuûa con ngöôøi ñaõ laøm suy thoaùi vaø bieán maát nhieàu raïn san hoâ coù taàm quan troïng vaø vôùi quy moâ khoâng nhoû. Ñieån hình laø naêm 1998, ôû AÁn Ñoä Döông, phía Taây Thaùi Bình Döông gaàn Philippines vaø Indonesia, phía Ñoâng Thaùi 297

Du lòch sinh thaùi

Bình Döông xung quanh caùc ñaûo Galapagos, phaàn lôùn san hoâ ñaõ cheát do nhieät ñoä taêng theâm 2,40C so vôùi bình thöôøng. Hieän coù khoaûng 300 raïn san hoâ ôû 65 quoác gia (thuoäc caùc nöôùc nhieät ñôùi vaø caän nhieät ñôùi) ñang ñöôïc baûo veä ôû nhöõng coâng vieân ven bieån. Ñaây laø nguoàn taøi nguyeân quyù giaù, laø cô sôû cho caùc khu DLST raïn san hoâ ra ñôøi. ÔÛ Vieät Nam nguoàn taøi nguyeân naøy phaân boá raûi raùc ôû moät soá vuøng ven bieån phía Baéc (95 loaøi, thuoäc 35 gioáng, 13 hoï) vaø phía Nam – mieàn Trung vaø vònh Thaùi Lan (255 loaøi thuoäc 69 gioáng). Nhö vaäy, soá löôïng caùc loaøi san hoâ ôû Vieät Nam cuõng khaù giaøu. Ngoaøi ra, caáu truùc heä sinh thaùi san hoâ cuûa nöôùc ta khaù ña daïng, ñieån hình nhaát laø caùc kieåu raïn rieàm hôû, kín vaø nöûa kín ôû ven bieån mieàn Trung; kieåu raïn ñaùy cöùng, ñaùy xoáp ôû vuøng vònh Thaùi Lan; kieåu raïn neàn vaø kieåu ñaûo san hoâ ôû vuøng khôi. Söï phaân boá caùc heä sinh thaùi san hoâ ôû Vieät Nam coù söï khaùc bieät roõ reät giöõa vuøng bieån phía Baéc vaø vuøng bieån phía Nam. San hoâ ôû vuøng bieån phía Baéc keùm phaùt trieån hôn, ngheøo veà thaønh phaàn loaøi, keùm ña daïng veà caáu truùc raïn, veà ñoä lôùn vaø ñoä phuû cuûa caùc raïn. Maëc duø vaäy, cho tôùi nay nhöõng nghieân cöùu veà quaàn xaõ sinh vaät raïn san hoâ ven bieån Vieät Nam chöa toaøn dieän vaø ñaày ñuû, ñaëc bieät laø ñaùnh giaù sinh vaät löôïng caùc heä sinh thaùi. Do vaäy, ñeå toå chöùc caùc ñieåm DLST thuûy cung cuõng nhö DLST raïn san hoâ caàn coù nghieân cöùu chi tieát moät soá ñieåm treân moät vuøng vôùi söï tham gia cuûa nhieàu ban ngaønh ñeå tìm ra caùc ñieåm tham quan tieâu bieåu, ñaëc saéc vaø haáp daãn cuûa moãi vuøng sinh thaùi. Töø ñoù, coù theå khai thaùc, taän duïng toát neùt ñaëc tröng cuûa caùc vuøng sinh thaùi khaùc nhau cho hoaït ñoäng phaùt trieån DLST 298

Du lòch sinh thaùi

raïn san hoâ. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, caàn phaûi coù nhöõng quy ñònh, chính saùch öu tieân nhieàu hôn nöõa cho vaán ñeà baûo veä, duy trì vaø phaùt trieån caùc heä sinh thaùi naøy. Hieän nay, coù theå khaúng ñònh moät soá khu vöïc coù ñieàu kieän phaùt trieån DLST raïn san hoâ laø:

Du lòch sinh thaùi

- Phaûi ñuû roäng ñeå chöùa ñöïng ñöôïc moät hay nhieàu heä sinh thaùi khoâng bò thay ñoåi bôûi nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa con ngöôøi, tæ leä dieän tích cuûa heä sinh thaùi töï nhieân phaûi ñaït töø 70% trôû leân. - Coù ñieàu kieän veà giao thoâng ñeå tieáp caän töông ñoái thuaän

- Ñaûo Caùt Baø (Haûi Phoøng).

lôïi.

- Coân Ñaûo (Baø Ròa – Vuõng Taøu).

Theo heä thoáng phaân haïng BTTN cuûa theá giôùi (IUCN): “Vöôøn quoác gia laø nhöõng khu vöïc roäng lôùn coù veû ñeïp thieân nhieân (ôû bôø bieån hay ôû ñaát lieàn) ñöôïc giöõ gìn ñeå baûo veä moät hoaëc moät vaøi heä sinh thaùi ñaëc bieät, ñoàng thôøi ñöôïc duøng cho caùc muïc ñích giaùo duïc, nghieân cöùu khoa hoïc, nghæ ngôi giaûi trí vaø tham quan du lòch”.

- Vuøng vònh Vaên Phong – Ñaïi Laõnh (Khaùnh Hoøa). - Caùc quaàn ñaûo mieàn Trung. - Ñaûo Phuù Quoác. 15.2 SÔ LÖÔÏC VEÀ MOÄT SOÁ ÑIEÅM DLST ÔÛ VIEÄT NAM Du lòch sinh thaùi thöôøng laáy caùc vöôøn quoác gia, caùc khu BTTN, röøng phoøng hoä moâi tröôøng, caùc di saûn vaên hoùa, lòch söû vaø caùc vöôøn chim, caùc khu giaûi trí do con ngöôøi taïo neân laøm ñòa ñieåm ñeå phuïc vuï du khaùch. 15.2.1 Vöôøn quoác gia a. Khaùi nieäm Vöôøn quoác gia laø vuøng ñaát töï nhieân ñöôïc thaønh laäp ñeå baûo veä laâu daøi moät hay nhieàu heä sinh thaùi, phaûi baûo ñaûm caùc yeâu caàu: - Phaûi bao goàm maãu chuaån cuûa caùc heä sinh thaùi cô baûn (coøn nguyeân veïn hoaëc ít bò taùc ñoäng) caùc neùt ñaëc tröng veà sinh caûnh cuûa caùc loaøi ñoäng vaät thöïc vaät, caùc khu ñòa maïo coù giaù trò veà maët khoa hoïc, giaùo duïc du lòch. 299

Theo söï phaân loaïi röøng ñaëc duïng ôû nöôùc ta cuûa Boä Laâm nghieäp (1986): “Vöôøn quoác gia laø khu baûo veä coù giaù trò söû duïng toaøn dieän veà caùc maët baûo veä thieân nhieân, nghieân cöùu khoa hoïc, baûo toàn di tích vaên hoùa, phuïc vuï tham quan du lòch”. Hieän nay, khoâng chæ treân theá giôùi maø ôû nöôùc ta, Chính phuû ñang raø soaùt, saép xeáp laïi vaø ra söùc tu söûa, baûo veä caùc khu BTTN. Tính ñeán thôøi ñieåm thaùng 5/2002, toång soá vöôøn quoác gia ñaõ leân tôùi 16 vöôøn naèm treân ba mieàn cuûa ñaát nöôùc. b. Vöôøn quoác gia tieâu bieåu laø ñieåm du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam: Vöôøn quoác gia Baïch Maõ Neáu noùi mieàn Baéc nöôùc ta coù khu BTTN Cuùc Phöông noåi tieáng thì mieàn Trung laïi coù khu BTTN Baïch Maõ khoâng hoã theïn laø vuøng ñaát coá ñoâ ngaøy xöa. Vöôøn quoác gia Baïch Maõ 300

Du lòch sinh thaùi

ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1991 vôùi dieän tích 22.031 ha. Vöôøn quoác gia Baïch Maõ naèm ôû mieàn Trung Vieät Nam caùch thuû ñoâ Haø Noäi 680 km, thaønh phoá Hueá 40 km vaø thaønh phoá Ñaø Naüng 65 km. Vöôøn quoác gia Baïch Maõ coù heä sinh thaùi röøng möa nhieät ñôùi raát giaøu vaø ñeïp ñöôïc coâng nhaän laø moät trong nhöõng trung taâm ña daïng sinh hoïc cuûa Ñoâng Döông. Töø nhöõng naêm 30, khu vöïc Baïch Maõ ñaõ noåi tieáng laø moät khu nghæ maùt lí töôûng ñeå traùnh caùi noùng böùc cuûa khu vöïc ñoàng baèng laân caän vaøo caùc thaùng heø. Hieän nay vöôøn quoác gia Baïch Maõ ñaõ vaø ñang ñöôïc ñaàu tö taùi phuïc laïi moät soá bieät thöï cuõ, ñöôøng moøn sinh thaùi vaø caùc cô sôû haï taàng khaùc nhaèm phuïc vuï cho vieäc tham quan nghieân cöùu vaø nghæ maùt cuûa du khaùch. Neùt ñaëc bieät cuûa Baïch Maõ laø söï ña daïng, ñòa hình coù röøng nuùi, soâng hoà, daïng ñoàng baèng… toång hôïp vôùi caùc theá ñaát, loïai ñaát taïo neân caùc khu sinh caûnh khaùc nhau. Ngoaøi ra, röøng Baïch Maõ coøn coù caùc khu di tích khaûo coå, neàn vaên hoùa baûn ñòa khoâng theå boû qua khi du khaùch ñaët chaân ñeán nôi naøy. Taïi khu nghæ maùt coù nhieàu caûnh quan tuyeät ñeïp nhö Haûi Voïng Ñaøi ôû ñoä cao 1450 m, ta coù theå nhìn thaáy vònh Chaân Maây vôùi bieån trôøi non nöôùc, Thaùc Ñoã Quyeân cao treân 300m söøng söõng, roäng töø 20 – 30m uy nghi vôùi nhöõng maøu hoa Ñoã Quyeân ñoû röïc bao phuû. Thaùc Baïc Chì cao chöøng 20m vôùi laøn nöôùc baïc lung linh chaûy quanh naêm. Taïi ñaây, coøn coù moät heä thoáng naêm hoà roäng, nöôùc raát trong vaø maùt laïnh ñöôïc taïo 301

Du lòch sinh thaùi

neân do söï chia caét cuûa ñaù granit ñen doïc theo suoái Kim Quy du khaùch coù theå toå chöùc caém traïi, vui chôi vaø taém maùt. Ngoaøi ra ôû nhöõng nôi coù daân cö sinh soáng thì nhieàu loaøi caây aên traùi ñöôïc troàng nhö xoaøi, choâm choâm, oåi, nhaõn, maän… vôùi khu nhaø vöôøn thoaùng maùt, lòch söï. Du khaùch ñeán ñaây seõ ñöôïc neám vò ngoït ngaøo cuûa caây traùi, ñoùn nhöõng luoàng gioù maùt laïnh töø bieån caû meânh moâng. Baïch Maõ ngoaøi söï ña daïng sinh hoïc coøn coù nhöõng hình aûnh phong phuù sinh ñoäng cuûa söï ña daïng veà vaên hoaù. Baïch Maõ khoâng nhöõng laø moät di chæ khaûo coå hoïc quan troïng cuûa Vieät Nam maø coøn laø cuûa Ñoâng Nam AÙ, vôùi nhieàu hieän vaät coå xöa, raát thích hôïp cho vieäc nghieân cöùu khaûo coå. Ñeán vôùi Baïch Maõ thì chuùng ta nhö böôùc vaøo moät xöù sôû khaùc. Bieån, nuùi vaø phong caûnh neân thô coù nhieàu neùt gaàn gioáng nhö Ñaø Laït, Sa Pa. Ñeán ñaây chuùng ta coù theå thöôûng thöùc moät chuoãi caùc ñöôøng moøn ñoäc ñaùo chæ daønh cho nhöõng ngöôøi yeâu thích thieân nhieân hoang daõ vaø vaên minh hay ñôn giaûn laø nhöõng ngöôøi thöôûng thöùc nhöõng caûnh ñeïp thieân nhieân ñaëc tröng ôû nôi naøy. Chuùng ta coù theå maát ít nhaát moät ngaøy ñeå khaùm phaù cho moãi con ñöôøng moøn maø khoâng caàn baát kyø moät thieát bò leo nuùi ñaëc bieät naøo. 15.2.2 Caùc khu BTTN, di saûn vaên hoùa, lòch söû Hieäp hoäi BTTN quoác teá (IUCN) vaø Boä Laâm nghieäp cuûa nöôùc ta ñaõ xaây döïng moät heä thoáng phaân loaïi caùc khu baûo toàn trong ñoù ñònh roõ möùc ñoä söû duïng taøi nguyeân nhö sau: 302

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

“Khu BTTN laø nhöõng khu ñöôïc baûo veä nghieâm ngaët, chæ daønh cho caùc hoaït ñoäng nghieân cöùu khoa hoïc, ñaøo taïo vaø quan traéc moâi tröôøng. Caùc khu BTTN naøy cho pheùp gìn giöõ caùc quaàn theå cuûa caùc loaøi cuõng nhö caùc quaù trình cuûa heä sinh thaùi khoâng hoaëc ít bò nhieãu loaïn”. Hieän nay, ôû nöôùc ta coù 64 khu BTTN ôû khaép ba mieàn, trong ñoù moät soá khu coù quy hoaïch nôi ñeå hoaït ñoäng DLST.

pheùp caùc coäng ñoàng truyeàn thoáng ñöôïc quyeàn duy trì cuoäc soáng cuûa hoï maø khoâng coù söï can thieäp töø beân ngoaøi. Thoâng thöôøng, coäng ñoàng trong moät chöøng möïc nhaát ñònh vaãn ñöôïc pheùp khai thaùc caùc taøi nguyeân ñeå ñaûm baûo cuoäc soáng cuûa chính hoï.

Di saûn vaên hoùa, lòch söû laø nhöõng khu coù caùc di tích lòch söû, vaên hoùa vaø caùc caûnh quan coù giaù trò thaåm myõ nhö vònh Haï Long, phoá coå Hoäi An, coá ñoâ Hueá, ñòa ñaïo Cuû Chi, Beán Döôïc… thöôøng haáp daãn du khaùch tham quan vaø nghieân cöùu.

Con ngöôøi ngaøy caøng khao khaùt hít thôû khoâng khí trong laønh, thoaùng maùt, thích gaàn guõi vôùi thieân nhieân coù nuùi röøng xanh töôi, thô moäng, coù caùc loaøi thuù hoang daõ ñeå taâm hoàn ñöôïc saûng khoaùi, thanh thaûn. Töø ñoù, thuùc ñaåy ngaønh DLST ngaøy caøng phaùt trieån maïnh meõ vaø kích thích moät soá nhaø kinh doanh coù taâm hoàn yeâu quí thieân nhieân ñaàu tö loaïi hình naøy. Ban ñaàu thöôøng laø töø nhöõng vöôøn chim cuûa nhöõng ngöôøi yeâu quí loaøi vaät nuoâi döôõng hay baûo veä caùc loaøi chim muoâng ñeå giaûi trí nhö dôi, coø, caù saáu… hoaëc nhöõng khu vui chôi giaûi trí ñôn thuaàn roài daàn daàn môû roäng, naâng caáp töï taïo thaønh nhöõng khu vöôøn coù caây caûnh, coù nuùi röøng, soâng hoà, thaùc luõ vaø caùc loaøi thuù hoang daõ gaàn gioáng vôùi töï nhieân ñeå thu huùt du khaùch thích loaïi hình DLST. Tieâu bieåu nhö Ñaàm Sen, Suoái Tieân ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, vöôøn coø ôû Caàn Thô, chuøa Dôi ôû Soùc Traêng… vaøo nhöõng ngaøy cuoái tuaàn hay ngaøy leã Teát thaät ñoâng ñaûo du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán vui chôi giaûi trí.

Khu quaûn lí nôi cö truù cuûa sinh vaät hoang daõ laø khu coù nhöõng ñieåm töông töï vôùi caùc khu baûo toàn nghieâm ngaët nhöng cho pheùp duy trì moät soá hoaït ñoäng ñeå ñaûm baûo nhu caàu ñaëc thuø cuûa coäng ñoàng. ÔÛ Vieät Nam coù Thaûo caàm vieân Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø Vöôøn Baùch thuù Haø Noäi laø nhöõng nôi thu huùt nhieàu ñoái töôïng du khaùch tham quan, hoïc hoûi, nghieân cöùu. Khu baûo toàn caûnh quan treân ñaát lieàn vaø treân bieån ñöôïc thaønh laäp nhaèm baûo toàn caùc caûnh quan. ÔÛ ñaây cho pheùp khai thaùc, söû duïng taøi nguyeân theo caùch coå truyeàn, khoâng coù tính phaù huûy. Ñaëc bieät, taïi nhöõng nôi maø vieäc khai thaùc, söû duïng taøi nguyeân ñaõ hình thaønh neân nhöõng ñaëc tính vaên hoùa, thaåm myõ vaø sinh thaùi hoïc ñaëc saéc. Moät soá nôi naøy taïo nhieàu cô hoäi phaùt trieån cho ngaønh du lòch sinh thaùi.

15.2.3 Caùc vöôøn chim, caùc khu vui chôi do con ngöôøi taïo neân ñeå tham quan du lòch

Caùc khu baûo toàn sinh quyeån vaø caùc khu döï tröõ nhaân chuûng hoïc: tieâu bieåu nhö vuøng sinh quyeån Caàn Giôø ñöôïc thaønh laäp ñeå baûo toàn taøi nguyeân thieân nhieân nhöng vaãn cho 303

304

Du lòch sinh thaùi

15.3 TÌNH HÌNH PHAÙT TRIEÅN DLST ÔÛ VIEÄT NAM 15.3.1 Nhöõng naêm tröôùc ñaây DLST tuy coù goùp phaàn raát lôùn laøm taêng tröôûng toác ñoä du lòch nöôùc nhaø trong nhöõng naêm qua nhöng con soá cuï theå thu ñöôïc töø hoaït ñoäng du lòch naøy chöa ñöôïc thoáng keâ cuï theå. Chính söï phaùt trieån nhanh cuûa ngaønh du lòch neân caùc quoác gia treân theá giôùi taäp trung ñaåy maïnh du lòch. Vieät Nam coù nhöõng böôùc ñaàu tö ñeå ña daïng caùc loaïi hình du lòch nhö: du lòch nghæ döôõng, du lòch thaùm hieåm, du lòch vaên hoùa leã hoäi, du lòch taém bieån, du lòch xanh (du lòch ñoàng queâ) ñaëc bieät chuù troïng ñaàu tö phaùt trieån DLST Nhaø nöôùc cuõng ñaõ töøng böôùc naâng caáp moät soá khu BTTN thaønh vöôøn quoác gia ñeå thu huùt ñaàu tö nöôùc ngoaøi vaø haáp daãn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc nhö khu BTTN Baïch Maõ (1991), Traøm Chim (1998), Caùt Baø (1991), Nam Caùt Tieân (1992). Ñoàng thôøi saép xeáp laïi caùc khu BTTN ñeå taêng cöôøng caùc ñieåm DLST. 15.3.2 Tình traïng hieän nay a. Thuaän lôïi Nhu caàu muoán trôû veà thieân nhieân ngaøy caøng trôû neân böùc baùch. Do ñoù, DLST ñaõ trôû thaønh ngaønh “coâng nghieäp khoâng khoùi” ñang ñöôïc Nhaø nöôùc ñaëc bieät quan taâm ñaàu tö vöøa ñeå phaùt trieån vöøa ñeå baûo veä heä sinh thaùi vaø phaùt trieån beàn vöõng. Vì nöôùc Vieät Nam ta coù vò trí ñòa lí thuaän lôïi ñöôïc thieân nhieân öu ñaõi nhö coù röøng, coù nuùi, coù soâng bieån giaøu ñeïp, vôùi heä sinh thaùi ña daïng, phong phuù, ñaëc tröng taäp trung caùc loaøi 305

Du lòch sinh thaùi

ñoäng vaät, thöïc vaät quí hieám ñöôïc ghi vaøo soå ñoû theá giôùi hoaëc coù nhöõng di saûn theá giôùi. Ngoaøi ra, coøn coù taøi nguyeân du lòch vaên hoùa nhö ñình chuøa, di tích lòch söû, di tích khaûo coå, leã hoäi… Trong naêm 2002 du lòch taêng 11 - 12% löôïng khaùch quoác teá ñaõ chöùng toû tieàm naêng kinh teá veà ngaønh du lòch laø raát lôùn, trong ñoù coù DLST taïi caùc khu BTTN ñeàu taêng nhieàu nhö Phuù Quoác coù hôn 25.000 du khaùch ñeán töø Thaùi Lan… Nhaø nöôùc tieáp tuïc naâng caáp caùc khu BTTN thaønh vöôøn quoác gia ñeå taïo ñieàu kieän cho söï phaùt trieån cuûa du lòch sinh thaùi. b. Khoù khaên - Taïi caùc khu BTTN coâng vieäc xaây döïng caùc khu vöïc theo töøng chöùc naêng chöa ñöôïc roõ raøng, chi tieát, cuï theå. - Vieäc xaây döïng cô sôû vaät chaát nhö ñöôøng saù, nhaø nghæ... chöa ñaùp öùng ñaày ñuû caùc nhu caàu ngaøy caøng cao cuûa du khaùch. - Thieáu nguoàn nhaân söï veà chuyeân moân, quaûn lí vaø ngay caû nhöõng ngöôøi laøm baûo veä. - Thieáu nguoàn voán ñaàu tö trong nöôùc cuõng nhö nöôùc ngoaøi cho vieäc quy hoaïch caùc döï aùn du lòch vaø coâng taùc xaây döïng heä sinh thaùi röøng ôû caùc khu DLSTõ. - Chöa coù luaät veà DLST. - Ñaàu tö vaøo phaùt trieån cho vieäc baûo toàn vaø chaêm soùc caùc khu DLST chöa ngang taàm vôùi nhieäm vuï ñöôïc giao. - Thieáu söï tö vaán cuûa ngaønh ñeå keâu goïi ñaàu tö phaùt trieån, nghieân cöùu khoa hoïc vaø toå chöùc khoa hoïc trong vaø 306

Du lòch sinh thaùi

ngoaøi nöôùc ñeå phuïc vuï cho vieäc baûo toàn vaø phaùt trieån caùc heä sinh thaùi röøng cuõng nhö hoïat ñoäng du lòch sinh thaùi.

Du lòch sinh thaùi

- Tìm hieåu caùc phong tuïc taäp quaùn cuûa caùc daân toäc ít ngöôøi.

- Thu nhaäp cuûa caùn boä, nhaân vieân phuïc vuï du lòch, nhaân vieân baûo veä vaø chaêm soùc röøng coøn thaáp.

- Tìm hieåu veà caùc chieán coâng lòch söû cuûa daân toäc.

- Ngöôøi daân coù trình ñoä daân trí thaáp laïi ngheøo naøn laïc haäu cuõng gaëp khoù khaên cho vieäc baûo veä röøng vaø phaùt trieàn du lòch sinh thaùi.

b. Phaùt trieån caùc tuyeán ñieåm DLST

- Löïc löôïng kieåm laâm coøn ít so vôùi dieän tích röøng quaù lôùn ôû caùc khu DLST hieän nay. - Quy hoaïch vaø phaùt trieån du lòch maø khoâng phaù vôõ caûnh quan thieân nhieân hieän chöa ñöôïc quan taâm ñeán taùc haïi sau naøy. 15.4 ÑÒNH HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN DLST ÔÛ VIEÄT NAM a. Phaùt trieån caùc loaïi hình DLST Caùc khu DLST ôû Vieät Nam coù heä sinh thaùi ña daïng, phong phuù vaø mang nhieàu saéc thaùi ñoäc ñaùo. Tuøy theo khu du lòch maø ta toå chöùc höôùng daãn, giôùi thieäu caùc loaïi hình du lòch sinh thaùi phuø hôïp nhö: - Tham quan, nghieân cöùu caùc heä sinh thaùi ñaëc thuø, ñieån hình vaø caùc loaøi thuù quí hieám. - Tham quan, nghieân cöùu veà khaûo coå, vaên hoùa. - Giaûi trí, nghæ ngôi, tónh döôõng, hoäi hoïp.

- Du lòch ngaén ngaøy, daøi ngaøy. Döïa vaøo vò trí ñòa lí cuûa caùc khu DLST coù giaù trò gaàn nhau hay thuaän tieän giao thoâng, ta neân toå chöùc caùc tuyeán ñieåm du lòch chuû yeáu ñeå thu huùt khaùch du lòch. c. Phaùt trieån DLST taïi caùc khu BTTN Choïn caùc khu BTTN ñeå laøm khu DLST vì nôi ñaây taäp trung cao veà söï ña daïng sinh hoïc. Do vaäy, ñeå phaùt trieån DLST taïi caùc khu naøy caàn coù nhöõng ñònh höôùng cuï theå, phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm cuûa töøng vuøng vaø phuø hôïp vôùi nhöõng nguyeân taéc phaùt trieån chung. Ñaëc bieät, caàn naâng caáp cô sôû haï taàng, cô sôû vaät chaát, phöông tieän giao thoâng, dòch vuï phuïc vuï thuaän lôïi, tieän nghi, hieän ñaïi taïo ra söï thoaûi maùi, an taâm cho du khaùch. d. Phaùt trieån caùc ñaïi lí, caùc nhaø ñieàu haønh tour du lòch Ñeå thu huùt ñöôïc ñoâng ñaûo du khaùch moïi nôi, moïi taàng lôùp trong nöôùc vaø löôïng du khaùch nöôùc ngoaøi ta caàn phaûi phaùt trieån caùc ñaïi lí du lòch ôû khaép nôi trong nöôùc, taêng cöôøng quaûng caùo, giôùi thieäu vaø phaùt trieån caùc nhaø ñieàu haønh tour du lòch cho khaùch nöôùc ngoaøi ôû caùc thaønh phoá lôùn. e. Phaùt trieån maïng löôùi thoâng tin lieân laïc vaø phöông tieän giao thoâng

- Du lòch maïo hieåm trong röøng. 307

308

Du lòch sinh thaùi

- Môû roäng ñòa baøn quaûng caùo, tieáp thò ñeán caùc vuøng saâu, vuøng xa, cho moïi taàng lôùp trong vaø ngoaøi nöôùc coù ñieàu kieän höôûng öùng phong traøo DLST, giôùi thieäu baèng nhieàu hình thöùc deã hieãu, ñôn giaûn nhöng haáp daãn trong phim video, ñaøi, tivi, baùo chí, internet… - Taêng cöôøng caùc loaïi xe hieän ñaïi coù maùy laïnh, taøu cao toác vaø caû maùy bay vôùi thuû tuïc ñôn giaûn, deã daøng, tin caäy.

Du lòch sinh thaùi

15.5 MOÄT SOÁ GIAÛI PHAÙP CÔ BAÛN CHO VIEÄC PHAÙT TRIEÅN DLST ÔÛ VIEÄT NAM 15.5.1 Giaûi phaùp veà cô cheá chính saùch Caàn coù nhöõng cô cheá chính saùch ñoàng boä cho vieäc khai thaùc tieàm naêng veà taøi nguyeân vaø DLST ôû caùc khu DLST a. Vai troø cuûa Nhaø nöôùc trong du lòch taïi caùc ñieåm DLST

f. Naâng cao caùc dòch vuï phuïc vuï hoaït ñoäng DLST

- Baûo veä moâi tröôøng.

Caùc hoaït ñoäng DLST töø caùc nhaø ñieàu haønh ñeán höôùng daãn vieân, nhaân vieân vaø töø khaùch saïn, nhaø haøng, cöûa aên uoáng, buoân baùn lôùn nhoû… ñeàu phaûi coù thaùi ñoä vaên minh, lòch söï, coù chuyeân moân nghieäp vuï vöõng vaøng nhaèm ñaûm baûo cho toaøn boä chuyeán ñi du lòch vui veû, thích thuù, an toaøn, ñaëc bieät laø coù caûm giaùc thoaûi maùi, thích ñi nöõa.

- Cô sôû haï taàng (ñöôøng saù, saân bay, ñieän…). - An ninh vaø thöïc hieän caùc ñieàu luaät. - Giaùm saùt taùc ñoäng (ñaùnh giaù chaát löôïng hoaït ñoäng). - Phaân phoái quyeàn söû duïng. - Haïn cheá nhöõng thay ñoåi coù theå chaáp nhaän ñöôïc.

g. Phaùt trieån coäng ñoàng

- Thoâng tin (phieân dòch, trung taâm daønh cho du khaùch).

Phaùt trieån caùc hình thöùc DLST coù söï tham gia cuûa coäng ñoàng ñòa phöông nhö khu Nhò Hoà, suoái Voi, suoái Tieân, suoái Mô (Hueá) laø xu höôùng môùi. Ñieàu ñaëc bieät ôû ñaây laø caùc ñieåm du lòch sinh thaùi naøy ñeàu do coäng ñoàng ñòa phöông khai thaùc, quaûn lyù, söû duïng nhaèm ñaùp öùng toát coâng taùc quaûn lí vaø baûo veä röøng cuõng nhö taïo ñieàu kieän cho ngöôøi daân ñòa phöông coù cô hoäi tham quan giaûi trí vaø töøng böôùc oån ñònh ñôøi soáng cuûa nhaân daân vuøng ñeäm, giaûm aùp löïc vaøo röøng ñeå khai thaùc traùi pheùp goã. Moät soá ít cö daân nhaøn roãi ôû ñaây neân ñöôïc söû duïng vaøo vieäc phuïc vuï caùc dòch vuï cho khu du lòch.

- Giaûi quyeát maâu thuaãn. b. Vai troø cuûa tö nhaân trong du lòch taïi caùc ñieåm DLST - Nhaø nghæ sinh thaùi vaø thöïc phaåm. - Phöông tòeân ñi laïi. - Thoâng tin (taøi lieäu höôùng daãn, quaûng caùo). - Phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng (phim aûnh, saùch, baêng video). - Quaûng caùo vaø khuyeán maõi. - Haøng hoùa tieâu thuï (quaø löu nieäm, trang thieát bò).

309

310

Du lòch sinh thaùi

- Dòch vuï caù nhaân (giaûi trí). Nhaø nöôùc caàn taïo nhieàu ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc thaønh phaàn kinh teá coù theå ñaàu tö phaùt trieån DLST ôû caùc khu DLST, bao goàm: - Caùc ñaïi lí du lòch. - Caùc nhaø ñieàu haønh tour xuaát. - Caùc nhaø ñieàu haønh tour nhaäp. - Nhaø nghæ sinh thaùi / nôi aên ôû cho du khaùch. - Nhöõng ngöôøi buoân baùn nhoû ôû ñòa phöông. 15.5.2 Giaûi phaùp veà thò tröôøng - Caàn ñaàu tö thoaû ñaùng vaøo vieäc quaûng caùo DLST, goùp phaàn taïo thò tröôøng cho loaïi hình du lòch naøy. - Caàn ñaàu tö cho nhöõng nghieân cöùu veà ñeà taøi DLST nhaèm qua ñoù naém baét ñöôïc yeáu toá “caàu” cuûa du khaùch, töø ñoù seõ giaûi quyeát ñöôïc nhieàu vaán ñeà lieân quan ñeán du lòch, laäp ñöôïc caùc keá hoaïch phaùt trieån moät caùch beàn vöõng, mang laïi hieäu quaû cao cho söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. - Nhaø nöôùc taïo ñieàu kieän cho caùc coâng ty du lòch ñi tham quan nöôùc ngoaøi vaø quan heä hôïp taùc vôùi caùc coâng ty du lòch quoác teá ñeå giôùi thieäu DLST Vieät Nam ñeán caùc nöôùc treân theá giôùi nhaèm thu huùt du khaùch nöôùc ngoaøi ngaøy caøng ñoâng. 12.5.3 Giaûi phaùp veà quy hoaïch Xaây döïng quy hoaïch laø ñeå phaùt trieån moät chöông trình haønh ñoäng cuûa ngaønh du lòch sinh thaùi thoâng qua vieäc caáp kinh phí vaø ñeà ra caùc vaán ñeà caàn ñöôïc öu tieân. 311

Du lòch sinh thaùi

- Quy hoaïch DLST do Nhaø nöôùc hoaëc Toång cuïc Du lòch Vieät Nam thöïc hieän, bao goàm vieäc khoanh vuøng söû duïng ñaát thích hôïp, vieäc chæ ñònh caùc vuøng daønh cho DLST ñoàng thôøi soaïn thaûo moät qui taéc veà ñaïo ñöùc DLST. Caùc vuøng ñöôïc chæ ñònh daønh cho phaùt trieån DLST ñoøi hoûi phaûi coù keá hoaïch quaûn lí vaø coù söï tham gia cuûa coäng ñoàng trong vieäc phaùt trieån caùc keá hoaïch laø quan troïng. - Caàn ñöa ra nhöõng quy hoaïch chi tieát, cuï theå ñeå phaùt trieån DLST ôû caùc khu BTTN, caùc khu di saûn vaên hoùa theá giôùi… laøm cô sôû cho caùc döï aùn ñaàu tö, thu huùt ñaàu tö DLST töø nöôùc ngoaøi. Ñaûm baûo cho söï phaùt trieån beàn vöõng cho caùc khu DLST ñoù. - Nhaø nöôùc vaø Toång cuïc Du lòch caàn coù söï tham gia vaøo caùc khu DLST ñeå xaây döïng vaø thöïc thi caùc nguyeân taéc chæ ñaïo nhaèm ñaûm baûo tính beàn vöõng. 15.5.4 Giaûi phaùp veà ñaøo taïo a. Ñaøo taïo nguoàn nhaân söï Ñaøo taïo höôùng daãn vieân du lòch: DLST laø moät loaïi hình du lòch töông ñoái môùi ôû nöôùc ta, do vaäy, caàn trau doài nhieàu kieán thöùc vaø kinh nghieäm hôn nöõa cho ñoäi nguõ höôùng daãn vieân du lòch. Khi ñeán baát kì khu du lòch naøo ñoù du khaùch ñeàu muoán tieáp thu ñöôïc nhieàu ñieàu môùi laï do ngöôøi höôùng daãn vieân du lòch giôùi thieäu. Do ñoù, ta neân ñaøo taïo höôùng daãn vieân du lòch coù trình ñoä chuyeân moân, nghieäp vuï vöõng vaøng, ngoaïi ngöõ löu loaùt. Neáu ñaøo taïo ñöôïc nhöõng ngöôøi daân ñòa phöông thì caøng toát. 312

Du lòch sinh thaùi

Ñaøo taïo ñoäi nguõ quaûn lí caùc khu DLST: Baát kyø moät hoaït ñoäng naøo, cô quan naøo muoán ñaït ñöôïc keát quaû toát ñeàu ñoøi hoûi phaûi coù moät ñoäi nguõ quaûn lí gioûi. Do ñoù, caàn ñaøo taïo ñoäi nguõ quaûn lí caùc khu DLST coù trình ñoä chuyeân moân nghieäp vuï ñeå hoï phoái hôïp vôùi caùc nhaø toå chöùc hoaït ñoäng DLST coù hieäu quaû maø khoâng gaây toån haïi cho taøi nguyeân cuûa khu du lòch. b. Nguoàn ñaøo taïo nhaân söï Ñeå ñaùp öùng nhu caàu veà nguoàn nhaân söï cho phaùt trieån DLST, nhaø nöôùc vaø caùc toå chöùc du lòch hôïp taùc vôùi caùc tröôøng Ñaïi hoïc, cao ñaúng, trung hoïc ñeå môû theâm ngaønh du lòch ñaøo taïo ñoäi nguõ höôùng daãn vieân, ñoäi nguõ quaûn lí coù trình ñoä cao nhaèm ñaùp öùng yeâu caàu phaùt trieån cuûa DLST. - Keát hôïp vôùi caùc Toå chöùc Du lòch theá giôùi ñeå ñöa caùc chuyeân vieân du lòch ñi hoïc taäp ôû nöôùc ngoaøi ñeå hoïc taäp kinh nghieäm cuûa caùc nöôùc treân theá giôùi. - Caùc tröôøng ñaïi hoïc vaø caùc cô quan, xí nghieäp caàn taïo nhöõng cô hoäi ñeå hoïc sinh, sinh vieân, coâng nhaân vieân cuûa mình coù cô hoäi ñeán vôùi caùc khu DLST ñeå ñöôïc hoïc hoûi vaø tìm toøi nhöõng ñieàu kì laï cuûa thieân nhieân nhaèm naâng cao kieán thöùc veâ sinh thaùi moâi tröôøng. Töø ñoù coù cô sôû ñeå ñaøo taïo caùc höôùng daãn vieân du lòch sau naøy. 15.5.5 Giaûi phaùp veà phaùt trieån cô sôû haï taàng Caùc con ñöôøng vaøo caùc khu DLST raát khoù ñi laïi, heûo laùnh. Do vaäy, caàn ñaàu tö naâng caáp ñöôøng saù khang trang, saïch seõ, caùc khaùch saïn, nhaø nghæ, nhaø haøng ñaày ñuû, trang bò tieän nghi, hieän ñaïi ñeå thu huùt du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc. 313

Du lòch sinh thaùi

- Nhaø nöôùc neân öu tieân ñaàu tö xaây döïng hoaøn chænh caùc haïng muïc coøn laïi ôû caùc khu BTTN ñaõ kí quyeát ñònh, ví duï nhö vöôøn quoác gia Baïch Maõ, Phuù quoác… - Xaây döïng vaø hieän ñaïi hoùa cô sôû haï taàng vaø caàn coù nhöõng cô sôû vaät chaát, trang thieát bò tieän nghi, phuïc vuï khaùch tham quan du lòch, taïo haáp daãn, thu huùt khaùch ñaëc bieät baèng nhöõng ñaëc thuø cuûa ñòa phöông. 15.5.6 Giaûi phaùp veà xaõ hoäi - Caàn giaùo duïc veà moâi tröôøng cho ngöôøi daân ñeå naâng cao nhaän thöùc cuûa hoï veà taàm quan troïng cuûa sinh thaùi vaø moâi tröôøng. Caàn cho hoï hieåu raèng maát ñi taøi nguyeân röøng laø moät thieät thoøi khoâng theå tính baèng tieàn vaø noù coøn gaây ra nhieàu aûnh höôûng khoâng toát cho moâi tröôøng soáng cuûa chính chuùng ta, bôûi vai troø cuûa röøng laø raát lôùn. Töø ñoù hoï seõ coù yù thöùc hôn trong vieäc töï giaùc baûo veä taøi nguyeân röøng. Giaùo duïc hoï raèng khi tham quan caùc khu DLST hoï khoâng traùnh gaây ra nhöõng ñieàu ñaùng tieác. - Caàn coù baûng höôùng daãn vaø noäi qui veà baûo veä taøi nguyeân thieân nhieân cho du khaùch taïi caùc khu DLST. - Khuyeán khích moïi ngöôøi, nhaát laø nhaân daân ñòa phöông tham gia vaøo coâng taùc quaûn lí caùc khu DLST. - Thöïc hieän nghieâm tuùc caùc quyeát ñònh, luaät leä veà chaët caây, phaù röøng, saên thuù quí hieám moãi khi coù vi phaïm. 15.5.7 Giaûi phaùp veà toå chöùc quaûn lí DLST laø moät ngaønh môùi neân caàn phaûi toå chöùc quaûn lí sao cho toát ñeå ñöa ngaønh coâng nghieäp khoâng khoùi naøy phaùt trieån ngang taàm caùc nöôùc trong khu vöïc vaø theá giôùi. 314

Du lòch sinh thaùi

Nöôùc ta coù raát nhieàu ñieåm DLST, phaàn lôùn do Trung öông quaûn lyù. Tuy nhieân, ôû moãi khu DLST ñeàu coù ban quaûn lí thuoäc heä thoáng quaûn lí ngaønh doïc ñeå ñieàu haønh thöïc hieän toát caùc chöùc naêng cuûa khu DLST nhö: baûo veä, nghieân cöùu, phaùt trieån du lòch. Tieâu bieåu nhö ôû caùc vöôøn quoác gia laø nhöõng ñieåm DLST ñöôïc ñoâng ñaûo du khaùch ñeán tham quan, nghieân cöùu, giaûi trí… 15.5.8 Giaûi phaùp kieåm tra Quaûn lí maø khoâng kieåm tra thì coi nhö khoâng coù taùc duïng gì. Vì vaäy, kieåm tra khoâng theå thieáu trong baát kyø moät hoaït ñoäng naøo duø lôùn hay nhoû. Ñeå ngaønh DLST phaùt trieån ñuùng höôùng, caùc caáp quaûn lí töø trung öông ñeán ñòa phöông phaûi thöôøng xuyeân toå chöùc kieåm tra ñeå phaùt hieän nhöõng sai soùt, traùnh laõng phí, gaây oâ nhieãm moâi tröôøng… Kieåm tra caùc maët nhö: - Xaây döïng caùc ñieåm DLST ñuùng yeâu caàu, ñuùng muïc tieâu. - Phaùt trieån DLST gaén vôùi baûo veä moâi tröôøng, baûo veä caùc loaøi thuù quí hieám…

Du lòch sinh thaùi

1. Caùc loaïi hình du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam? Loaïi hình naøo phaùt trieån nhaát? 2. Haõy keå moät soá khu du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam? Caùc khu du lòch naøy thuoäc loaïi hình du lòch sinh thaùi naøo? 3. Neâu tình hình phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam nhöõng naêm tröôùc ñaây? 4. Neâu tình hình phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam hieän nay? 5. Ñònh höôùng phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam? Theo anh (chò) neân taäp trung phaùt trieån theo höôùng naøo nhieàu nhaát? 6. Haõy neâu moät soá giaûi phaùp cô baûn cho vieäc phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam? 7. ÔÛ Vieät Nam ñaõ thöïc hieän nhöõng giaûi phaùp naøo cho vieäc phaùt trieån du lòch sinh thaùi? 8. Hieåu bieát cuûa anh (chò) veà tình hình phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam?

- Phaùt trieån DLST ñaûm baûo tính beàn vöõng caùc maët trong xaõ hoäi. Phaùt trieån DLST laø ñieàu toát, coù lôïi veà kinh teá vaø xaõ hoäi nhöng neáu phaùt trieån cheäch höôùng thì caùi haïi cuõng raát lôùn maø con ngöôøi khoâng theå buø ñaép laïi ñöôïc. Vì vaäy, phaùt trieån DLST ôû nöôùc ta yeâu caàu phaûi phaùt trieån beàn vöõng môùi mong ñem laïi lôïi ích thieát thöïc cho ñaát nöôùc.

Chöông XV 315

316

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

PHAÀN 3

PHUÏ LUÏC

317

318

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Nöôùc Soâi vaø laáy teân laø khu röøng caám Bình Chaâu – ñaàm Nöôùc Soâi.

GIÔÙI THIEÄU MOÄT SOÁ VUØNG ÑIEÅN HÌNH ÔÛ VIEÄT NAM COÙ TIEÀM NAÊNG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI*

- Ngaøy 12-7-1993 khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu chính thöùc ñöôïc thaønh laäp töø khu röøng caám Bình Chaâu – Phöôùc Böûu theo Quyeát ñònh soá 1017/QÑUBT. Muïc tieâu cuûa khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu laø baûo veä heä sinh thaùi röøng treân vuøng ñaát caùt ven bieån ñeå baûo toàn nguoàn gen, nghieân cöùu khoa hoïc, vaø baûo veä caûnh quan moâi tröôøng phuïc vuï cho du lòch vaø ñôøi soáng. a. Vò trí ñòa lí

I. KHU BTTN BÌNH CHAÂU – PHÖÔÙC BÖÛU 1. Toång quan veà khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu (Baø Ròa – Vuõng Taøu) - Quyeát ñònh soá 634/UB cuûa uûy ban nhaân daân tænh Ñoàng Nai (khi chöa taùch tænh) kyù ngaøy 6-5-1978 coâng boá thaønh laäp khu röøng caám Bình Chaâu – Phöôùc Böûu.

- Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu naèm tieáp giaùp vôùi caùc xaõ Phöôùc Thuaän, Xuyeân Moäc, Boâng Trang, Böng Rieàng, Bình Chaâu vaø thò traán Phöôùc Böûu thuoäc huyeän Xuyeân Moäc, tænh Baø Ròa - Vuõng Taøu. - Toång dieän tích töï nhieân cuûa khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu laø 11.293 ha. b. Caùc nguoàn löïc töï nhieân vaø cô sôû vaät chaát – kyõ thuaät

- Ngaøy 10-11-1992 UÛy ban nhaân daân tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu ra Quyeát ñònh soá 1124/QÑUBT veà vieäc môû roäng dieän tích khu röøng caám Bình Chaâu – Phöôùc Böûu veà phía ñaàm

Phaàn naøy xin pheùp söû duïng tö lieäu vaø baùo caùo cuûa Sôû Thöông maïi vaø Du lòch caùc tænh: Laâm Ñoàng, Khaùnh Hoøa, Quaûng Bình, Thöøa Thieân - Hueá, Caø Mau, Baïc Lieâu, Ñaék Laék, Ñoàng Thaùp, Baø Ròa Vuõng Taøu, Quaûng Bình, Quaûng Ninh, Ñoàng Nai, Taây Ninh, Long An, caùc Vöôøn quoác gia: Cuùc Phöông, Baïch Maõ, Tam Ñaûo, Laùng Sen, Traøm Chim, Yordon, Easo, Khu Baûo toàn Nam Caùt Tieân, Khu Baûo toàn sinh quyeån Caàn Giôø ...

*

319

• Ñòa hình Daïng ñòa hình ñoài thaáp treân neàn phuø sa coå vaø traàm tích bieån laø daïng chieám dieän tích chuû yeáu, noù mang nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa ñòa hình mieàn nuùi Ñoâng Nam Boä, laø ñoài thaáp beà maët luoân roäng. Daïng ñòa hình ñoài baùt uùp, naèm raõi raùc trong khu vöïc goàm: - Cuïm Môï OÂng cao töø 70-90m. - Cuïm Hoà Linh cao töø 50-120m. 320

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Ñænh Hoàng Nhung cao 118m.

Nhieät ñoä:

- Ñænh Gaùi Ma cao 90m.

- Bình quaân naêm laø 25,80 C.

• Ñòa chaát

- Cao nhaát tuyeät ñoái laø 38,40C. - Thaáp nhaát tuyeät ñoái laø 150C.

Ñaù meï: Trong khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu goàm caùc loaïi ñaù meï sau:

Löôïng möa bình quaân naêm: 1.396mm.

- Ñaù bazan hình thaønh do hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa

AÅm ñoä khoâng khí:

- Phuø sa coå.

- AÅm ñoä töông ñoái bình quaân naêm: 85%.

- Traàm tích bieån.

- Ñoä aåm thaáp nhaát: 36% vaøo thaùng 12.

- Nhoùm ñaù thuoäc saûn phaåm cuûa macma xaâm nhaäp. Ñaát: Caùc loaïi ñaát ñöôïc hình thaønh töø caùc loaïi ñaù meï treân goàm: - Ñaát feralit naâu ñoû, naâu vaøng treân ñaù bazan (1818 ha)

- Löôïng boác hôi cao nhaát haøng naêm vaøo khoaûng thaùng 2 leân ñeán 148mm. Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu chòu aûnh höôûng cuûa hai höôùng gioù chính ñoù laø: - Gioù Taây Nam thoåi töø thaùng 5 ñeán thaùng 11.

- Ñaát feralit maøu xaùm vaø vaøng nhaït phaùt trieån treân ñaù granit vaø ñaxit (756 ha). - Ñaát maøu xaùm vaø maøu naâu phaùt trieån treân phuø sa coå (3603 ha). - Nhoùm ñaát caùt treân traàm tích bieån (4809 ha). - Ñaát phuø sa ven soâng (223 ha).

- Gioù Ñoâng Baéc thoåi töø thaùng 12 ñeán thaùng 4. Thuûy vaên: Heä thoáng soâng suoái lôùn nhaát trong khu baûo toàn nhìn chung khoâng ñaùng keå: chæ coù Suoái Caùt, Suoái Raùn, Suoái Ñaù… raûi raùc coøn coù caùc baøu vaø hoà nhö Baøu Nhaùm, Baøu Troøn, hoà Coùc, hoà Linh… coù nöôùc quanh naêm. Möïc nöôùc ngaàm trong khu vöïc thay ñoåi theo vuøng:

- Ñaát pheøn tieàm taøng, noâng (85 ha). • Khí haäu - thuûy vaên Khí haäu: khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu naèm trong vuøng chòu aûnh höôûng cuûa khí haäu nhieät ñôùi, muøa möa nhieät ñoä cao quanh naêm, löôïng möa trung bình lôùn, vaø khí haäu nôi ñaây coù hai muøa roõ reät: muøa möa vaø muøa khoâ. 321

- Khu Hoà Coùc gaàn bôø bieån coù möïc nöôùc ngaàm khoaûng töø 1,5 - 3 m. - Khu Böng Rieàng coù möïc nöôùc ngaàm khoaûng töø 5-8m. Ñaëc bieät, khu BTTN coù nguoàn nöôùc khoaùng noùng ñöôïc goïi laø suoái nöôùc khoaùng noùng Bình Chaâu, laø moät nguoàn taøi 322

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

nguyeân quí giaù vaø noåi tieáng caû nöôùc vôùi nhöõng thaønh phaàn hoùa lí ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc nghieân cöùu. Nöôùc khoaùng noùng Bình Chaâu chöõa trò ñöôïc caùc loaïi beänh: heä thaàn kinh, beänh ngoaøi da, maïch maùu, nhieãm ñoäc…

- Thöïc vaät thaân goã (chieàu cao lôùn hôn 8m) coù 217 loaøi chieám 32,7%. - Thöïc vaät tieåu moäc (chieàu cao töø 2-8m) coù 147 loaøi chieám 22,2%.

• Taøi nguyeân thöïc vaät

- Thaûm töôi (chieàu cao nhoû hôn 2m) coù 158 loaøi chieám 24,1%.

Baûng 1: Dieän tích vaø tröõ löôïng röøng cuûa khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu (naêm 1992) Haïng muïc

Dieän tích (ha)

Toång toaøn khu baûo toàn

- Daây leo 73 loaøi chieám 11%. - Thöïc vaät phuï sinh 23 loaøi chieám 3,5%.

Tröõ löôïng m3

%

11.293

100

I. Ñaát coù röøng

7.224

64

1. Röøng töï nhieân

7.117

- Röøng non - Röøng ngheøo

- Phong lan 14 loaøi chieám 2,1%.

%

- Khuyeát thöïc vaät 24 loaøi chieám 4,4%.

550.301

100

63

549.136

99,8

2.931

26

172.396

31,1

4.025

35,6

350.175

63,7

- Röøng trung bình

161

1,4

26.565

4,8

2. Röøng troàng

107

1

1.165

0,2

3.347

29,7

36

0,3

+ Hoï deû (Fagaceae)

IV. Nöông raãy

368

2,3

+ Hoï du (Ulmaceae)

V. Ñaát khaùc

318

2,8

+ Hoï nhaøi (Olaceae)

II. Ñaát khoâng coù röøng III. Ñaát troàng caây coâng nghieäp

Vôùi thaønh phaàn thöïc vaät phong phuù vaø ña daïng, chuùng thuoäc ba luoàng thöïc vaät di cö vaø moät heä thöïc vaät baûn ñòa laø: - Heä thöïc vaät Malaysia – Indonesia: tieâu bieåu laø caùc loaïi thöïc vaät trong hoï daàu (Dipterocarpaceae). - Heä thöïc vaät AÁn Ñoä – Mieán Ñieän: tieâu bieåu caùc loaïi caây trong hoï chön baàu (Combretaceae), hoï goøn (Bombacaeae), hoï töû vi (Lythraceaea), hoï coû roi ngöïa (Verbenacae). - Heä thöïc vaät Hymalaya – Vaân Nam – Quí Chaâu (Trung Quoác); tieâu bieåu goàm caùc hoï:

+ Hoï re (Lauraceae)

Ñaëc ñieåm phaân boá thöïc vaät vaø caùc thaûm thöïc vaät

+ Hoï hoa hoàng (Rosaceae)

Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù maët 661 loaøi thöïc vaät thuoäc 408 chi, 113 hoï, ñöôïc phaân ra nhö sau: 323

324

Du lòch sinh thaùi

- Heä thöïc vaät baûn ñòa Baéc Vieät Nam – Nam Trung Quoác goàm caùc hoï tieâu bieåu sau: + Hoï sim (Myrtaceae). + Hoï xoan (Meliaceae).

Du lòch sinh thaùi

Kieåu phuï mieàn thöïc vaät thaân thuoäc vôùi khu heä thöïc vaät AÁn Ñoä – Mieán Ñieän vaø khu thöïc vaät baûn ñòa Baéc Vieät Nam – Nam Trung Hoa, öu hôïp chi goàm baèng laêng (Lagerstroemia) + thò (Diospyros) + traâm (Syzygium) dieän tích 657ha. Kieåu phuï mieàn thöïc vaät thaân thuoäc vôùi khu heä thöïc vaät baûn ñòa Baéc Vieät Nam – Nam Trung Hoa vaø khu heä thöïc vaät AÁn Ñoä – Mieán Ñieän – Malaysia – Indonesia. Kieåu phuï naøy goàm 5 kieåu phuï thoå nhöôõng khaùc nhau.

+ Hoï thò (Ebenaceae). + Hoï ñaäu (Papilionaceae). + Hoï troâm (Steruliaceae). + Hoï boà hoøn (Sapindaceae).

- Kieåu phuï thöù sinh nhaân taùc treân ñaát nguyeân traïng vôùi hai öu hôïp vaø moät phöùc hôïp caây laø:

+ Hoï maêng cuït (Guttiferae).

o Öu hôïp chi traâm (Syzygium) + tröôøng (Mischocarpus) + thò (Diospyros) dieän tích 1.828ha.

+ Hoï caø pheâ (Rubiaceae). Döïa treân söï phaân loaïi thaûm thöïc vaät röøng Vieät Nam cuûa giaùo sö Thaùi Vaên Tröøng vaø giaùo sö Phaïm Hoaøng Hoä thì khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù moät kieåu röøng chính laø “kieåu röøng kín nöûa ruïng laù aåm nhieät ñôùi” vôùi taùm kieåu phuï goàm 21 thaûm thöïc vaät nhö sau:

o Öu hôïp chi thò (Diospyros) + tröôøng (Mischocarpus) + traâm (Syzygium) dieän tích 1.711ha. - Phöùc hôïp caây öa saùng treân ñaát röøng khai thaùi kieät vaø xöông xaåu: dieän tích laø 767ha. - Kieåu phuï thöù sinh nhaân taùc treân ñaát thaùi hoùa:

Kieåu phuï mieàn thuïc vaät thaân thuoäc vôùi heä thöïc vaät Malaysia - Indonesia vaø khu thöïc vaät baûn ñòa vieät Nam – Nam Trung Hoa coù caùc öu hôïp sau:

o Sinh caûnh thöïc vaät caây buïi + coû: 1.222ha. o Sinh caûnh thöïc vaät traõng coû vaø caây buïi raõi raùc: 228ha.

- Öu hôïp chi: daàu (Dipterocarpus) + thò (Diospyros) + traâm (Syzygium) dieän tích 543 ha.

o Sinh caûnh thöïc vaät ven loä giôùi.

- Öu hôïp chi veân veân (Anisoptera) + traâm (Syzygium) dieän tích 118ha.

o Kieåu phuï thoå nhöôõng treân ñaát ngaäp ven soâng suoái. o Kieåu phuï thoå nhöôõng treân ñaát ñoài caùt ven bieån.

- Öu hôïp chi seán (Shorea) + daàu (Dipterocarpus) dieän tích 1.150ha.

- Kieåu phuï nuoâi troàng nhaân taïo: dieän tích 107ha

- Öu hôïp chi sao (Hopea) + seán (Shorea) dieän tích 339ha. 325

326

Du lòch sinh thaùi

Nhöõng loaøi vaø öu hôïp thöïc vaät coù giaù trò veà khoa hoïc vaø kinh teá Thöïc vaät môùi ghi nhaän ôû Vieät Nam goàm: loaøi daàu caùt (Dipterocarpus chataceussym) thuoäc caây goã lôùn hoï daàu (Dipterocarpaceae) môùi thaáy phaân boá ôû vuøng naøy. - Thöïc vaät coå xöa: + Gaám nuùi (Gnetum monatum) + Thieân tueá (Cyeas rumphii) - Nhöõng loaøi coù giaù trò kinh teá cao coù nguy cô tuyeät chuûng: + Caåm lai (Dalbergia bariensis)

Du lòch sinh thaùi

Baûng 2: Caùc loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng treân caïn hieän dieän ôû khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu Lôùp

Boä

Hoï

Loaøi

Löôõng theâ

1

4

13

Boø saùt

2

13

33

Chim

17

31

96

Thuù

19

22

36

Toång coäng

39

70

178

Böûu)

(Luaän chöùng kinh teá kyõ thuaät khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc

Nhöõng loaøi ñoäng vaät öu theá:

+ Goõ ñoû (Afzelia xylocarpa)

- Lôùp löôõng theâ: eách, eãnh öông, coùc.

+ Giaùng höông (Pterocarpus pedatus)

- Lôùp boø saùt: taéc keø, raén caùc loaïi, kyø nhoâng, caøng toâm, kyø ñaø nuùi…

+ Trai (Fagraea cochinenis)

- Chim: cu xanh, gaàm ghì, chích choøe löûa, chim saâu, goõ kieán…

+ Xaây (Dialium cochinchinensis) + Nhöõng öu hôïp hoï daàu treân vuøng ñaát caùt ven bieån. Nhö vaäy, thöïc vaät ôû khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù hoï daàu chieám öu theá veà soá löôïng caù theå. • Taøi nguyeân ñoäng vaät Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù maët 178 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng ôû treân caïn nhö sau:

- Thuù: khæ vooïc, heo röøng, soùc, thoû röøng… Nhöõng loaïi ñoäng vaät quyù hieám: Caùc loaïi thuù quyù hieám coù nguy cô bò tieâu dieät coù maët trong khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu goàm: - Thuù: baùo hoa mai, gaáu choù, meøo ri, khæ ñuoâi lôïn, khæ maët ñoû, vooïc xaùm baïc, soùc bay truùt, cu ly nhoû, raùi caù… - Chim: coâng, gaø loâi lam, gaø tieàn maët ñoû, hoàng hoaøng… - Boø saùt: traên gaám, ruøa vaøng, raén hoå mang chuùa…

327

328

Du lòch sinh thaùi

Moái lieân heä vôùi khu heä ñoäng vaät cuûa khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu vôùi ñoäng vaät theá giôùi vaø caùc vuøng laân caän sau: - Phaân mieàn AÁn Ñoä - Malaysia goàm caùc loaøi tieâu bieåu: ñoài moài, kyø ñaø, truùt, hoàng hoaøng, cao caùc. - Heä ñoäng vaät mieàn Ñoâng Nam Boä tieâu bieåu: o Baùo hoa mai, meøo ri thuoäc hoï meøo (Felidae)

Du lòch sinh thaùi

du lòch, buoân baùn dòch vuï nhoû, moät soá khoâng coù ngheà nghieäp oån ñònh thöôøng xuyeân soáng baèng ngheà röøng vaø laøm thueâ. o Ñaëc ñieåm veà lòch söû Trong chieán tranh choáng Myõ, khu röøng laø nôi tieáp nhaän vuõ khí töø haäu phöông mieàn Baéc, cuõng laø nôi ñoùng quaân cuûa quaân giaûi phoùng ñoå boä baèng ñöôøng thuûy, ñöôøng haøng khoâng. Do chòu aûnh höôûng cuûa cuoäc chieán tranh neân khu röøng bò taøn phaù naëng neà bôûi chaát ñoäc hoùa hoïc maø ñeá quoác Myõ ñaõ raûi xuoáng baèng ba loaïi chaát ñoäc maøu da cam vôùi thaønh phaàn dioxin raát ñoäc haïi. Vì theá, caây coû ôû moät soá khu vöïc bò huûy dieät hoaëc bò taøn phaù nghieâm troïng.

o Caày höông, caày doâng thuoäc hoï caày (Viveridae) o Dôi Quaï thuoäc hoï dôi (Bteropidae) o Coâng, gaø loâi lam thuoäc hoï tró (Phasianidae). - Heä ñoäng vaät Ñaék Laék - Buoân Meâ Thuoät:

o Nhöõng ñieàu kieän kinh teá – xaõ hoäi aûnh höôûng ñeán khu BTTN Bình Chaâu - Phöôùc Böûu

o Hoï soùc (Sciuridae) o Hoï nhím (Hystricidae)

- Söï taêng tröôûng daân soá caû cô hoïc vaø töï nhieân laø söùc eùp lôùn ñoái vôùi khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu. Caùc nhu caàu veà goã ñeå xaây döïng cô baûn vaø chaát ñoát ñöôïc khai thaùc tröïc tieáp trong khu baûo toàn.

o Hoï vooïc (Colobidae) - Heä ñoäng vaät vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long: - Hoï kyø nhoâng (Aganidae)

- Nhu caàu veà cuûi ñeå nung gaïch, saáy möïc khoâ, caù khoâ ôû xaõ Bình Chaâu cuõng gaây aûnh höôûng khoâng nhoû ñoái vôùi khu baûo toàn.

- Hoï taéc keø (Gekkonidae). • Taøi nguyeân nhaân vaên o Ñaëc ñieåm veà daân cö Tieáp giaùp vôùi naêm xaõ: Phöôùc Thuaän, Xuyeân Moäc, Boâng Trang, Böng Rieàng, Bình Chaâu. Khu baûo toàn taäp trung daân cö cuûa treân 30 ñòa phöông trong vaø ngoaøi tænh ñeán ñaây sinh soáng; trong ñoù hôn 50% daân soá soáng baèng noâng nghieäp. Ngoaøi ra, hoï coøn soáng baèng caùc ngheà nhö ñaùnh baét haûi saûn, dòch vuï 329

- Ñòa hình baèng phaúng, ranh giôùi giöõa khu baûo toàn vaø daân cö chöa roõ raøng neân daân cö laân caän söû duïng caùc phöông tieän nhö xe boø, xe ñaïp thoà vaø caùc phöông tieän thoâ sô khaùc leùn vaøo caùc ngoõ ngaùch ñeå phaù röøng.

330

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

coù ñieän thoaïi coù theå lieân laïc ñöôïc vôùi trong vaø ngoaøi nöôùc, maùy fax, maùy vi tính ñaõ ñöôïc ñaêng kyù maïng Internet…

• Cô sôû vaät chaát – kyõ thuaät haï taàng o Cô sôû vaät chaát Vôùi taùm traïm kieåm laâm, Ban quaûn lí khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu ñaõ ñaït ñöôïc nhieàu thaønh tích trong coâng taùc baûo toàn. Hieän trong khu baûo toàn coù vöôøn söu taäp caùc loaøi ñoäng thöïc vaät, chuyeân söu taäp caùc caây quí hieám phuïc vuï cho coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc. Beân caïnh ñoù, khu baûo toàn coøn laø nôi coù tieàm naêng du lòch khaù phong phuù vaø ña daïng, coù söùc thu huùt khaùch du lòch trong nöôøc cuõng nhö du khaùch quoác teá ñieån hình laø cuïm du lòch suoái nöôùc noùng Bình Chaâu, khu du lòch Haøng Döông... o Cô sôû kyõ thuaät haï taàng Cô sôû löu truù, aên uoáng: Khu du lòch hoà coác coù naêm nhaø nghæ, moät nhaø haøng coù söùc chöùa khoaûng 200 khaùch, naêm leàu, moät ñieåm sô cöùu. Phöông tieän vaän chuyeån vaø trang thieát bò: - Phöông tieän vaän chuyeån goàm coù: coù hai xe du lòch coù theå vaän chuyeån du khaùch ñi tham quan khaép nôi, ngoaøi ra coøn coù phöông tieän vaän chuyeån nhö xe gaén maùy vaø caùc loaïi xe thoâ sô khaùc. - Trang thieát bò nhö: maùy vi tính, maùy photocopy, ti vi, caùc tieäm chuïp hình vaø caùc trang thieát bò khaùc hoã trôï cho du khaùch khi ñi du lòch. Maïng löôùi thoâng tinh lieân laïc, ñieän nöôùc: khu baûo toàn söû duïng ñieän 24/24, vaø coù maùy phaùt ñieän rieâng, nöôùc bôm rieâng vaø thoâng tin lieân laïc, khu baûo toàn vaø suoái nöôùc khoaùng noùng 331

2. Ñònh höôùng phaùt trieån vaø quy hoaïch moät soá loaïi hình du lòch trong khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu a. Caùc loaïi hình du lòch Vôùi ñaëc ñieåm ña daïng vaø phong phuù veà taøi nguyeân thieân nhieân, ñoäng thöïc vaät cuõng nhö caûnh quan, khu BTTN Bình Chaâu - Phöôùc Böûu laø khu vöïc coù theå toå chöùc phaùt trieån nhieàu hình thöùc du lòch keát hôïp, ñieån hình laø moät soá loaïi hình du lòch sau: Du lòch sinh thaùi Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu laø moät trong nhöõng nôi coøn giöõ ñöôc heä sinh thaùi töï nhieân nguyeân sinh, ít bò taùc ñoäng. Ñaây laø moät trong nhöõng kho taøng quí giaù, laø di saûn ít oûi coøn laïi cuûa thieân nhieân trong boái caûnh taøi nguyeân thieân nhieân ñang bò taøn phaù nhanh choùng nhö hieän nay. Nhö ñaõ noùi treân, khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù thaønh phaàn loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät khaù phong phuù: 661 loaøi thöïc vaät vaø 178 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng treân caïn. Ngoaøi ra, khu baûo toàn coøn coù kieåu röøng kín nöûa ruïng laù aåm nhieät ñôùi vôùi taùm kieåu phuï goàm 21 thaûm thöïc vaät. Vì vaäy, khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu raát thích hôïp cho phaùt trieån du lòch sinh thaùi. Du lòch nghæ döôõng Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu laø nôi thích hôïp cho du khaùch ñi du lòch theo loaïi hình du lòch nghæ döôõng. Saùt vôùi bôø bieån Hoà Coác laø moät caùnh röøng roäng lôùn khoâng khí trong 332

Du lòch sinh thaùi

laønh, maùt meû, moâi tröôøng töï nhieân saïch seõ. Vì theá, taïi ñaây du khaùch coù theå ôû daøi ngaøy hoaëc nghæ vaøo nhöõng ngaøy cuoái tuaàn. Ñeå ñöôïc thay ñoåi khoâng khí, thö giaõn thoaûi maùi giöõa thieân nhieân, du khaùch coù theå tham quan suoái khoaùng noùng töï nhieân, ñieàu döôõng baèng caùch: taém ngaâm, bôi loäi trong caùc beå bôi nöôùc noùng coù theå chöõa trò caùc loaïi beänh, ngaâm chaân massage… Du lòch chöõa beänh Theo baûng kieåm ñònh vaø xaùc nhaän cuûa Vieän An döôõng hoïc lí lieäu phaùp trung öông Lieân Xoâ. Naèm treân ñòa baøn khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù nguoàn nöôùc khoaùng noùng vôùi dieän tích 20.000m2 coù löu löôïng nöôùc 30 lít/giaây, vôùi 70 ñieåm phun, nhieät ñoä cao nhaát tôùi hôn 800C. Vuøng suoái khoaùng noùng roäng khoaûng 1km2 goàm nhieàu hoà, vuõng lôùn, nhoû lieân keát vôùi nhau, trong nguoàn nöôùc noùng naøy coù moät soá thaønh phaàn hoùa lyù: NH3, NO3, NO4, Fe2O3, SO4, PO4, NaCl, Na, K, Cu vôùi ñoä pH vaø ñoä kieàm phuø hôïp cho vieäc chöõa beänh. Vì vaäy phaùt trieån loaïi hình du lòch chöõa beänh ôû ñaây laø raát hôïp lí vaø neân ñöïoc coi troïng. Vôùi ñaëc tính naøy du khaùch khi ñeán ñaây coù theå söû duïng nguoàn nöôùc töï nhieân ñeå chöõa chöõa trò nhieàu chöùng beänh nhö: caùc beänh cuûa heä thaàn kinh, caùc beänh ngoaøi da, caùc beänh maïch maùu, beänh phuø coå tröôùng, beänh nhieãm ñoäc maõn tính, caùc beänh khôùp xöông vaø cô baép, caùc beänh veà phuï khoa, vaø moät soá loaïi beänh khaùc. Du lòch nghieân cöùu khoa hoïc Ñaây laø khu vöïc löu giöõ nguoàn gen quan troïng cuûa nhieàu loaøi thöïc vaät vaø ñoäng vaät, ñaëc bieät laø caùc loaøi quùy hieám. Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu laø moät ñòa ñieåm nghieân cöùu khoa hoïc vaø tham quan du lòch sinh thaùi raát coù giaù trò, vuøng 333

Du lòch sinh thaùi

naøy raát thích hôïp cho caùc nhaø nghieân cöùu khoa hoïc, sinh vieân, hoïc sinh ñeán tham quan, khaûo saùt nghieân cöùu, söu taàm baûo veä ña daïng cuûa ñoäng thöïc vaät. Taïi ñaây, ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc veà caùc loaøi thöïc vaät, ñoäng vaät ñaëc tröng cuûa röøng vaø caû cuûa bieån nhö: khaûo saùt caây hoï daàu, choø, daàu raùi, hoï xoan, hoï daâu taèm, rong nöôùc ngoït, baùo mai hoa, gaáu choù, soùc bay… Vôùi loaïi hình du lòch naøy, du khaùch ñeán ñaây chuû yeáu ñi laïi ñeå quan saùt chuïp aûnh vaø thu maãu veà thöïc vaät neân nhu caàu aên ôû cuõng raát ñôn giaûn vaø deã phuïc vuï. Du khaùch coù theå caém traïi gaàn nôi maø mình nghieân cöùu hoaëc ôû trong röøng hoaëc ôû ngoaøi gaàn bieån hay thueâ nhaø troï gaàn khu baûo toàn… ñeå tieán haønh nghieân cöùu moät caùch thuaän tieän nhaát. Du lòch taém bieån Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù bôø bieån daøi 12km, taïi ñaây ñaõ hình thaønh moät soá baõi taém coù söùc haáp daãn lôùn nhö: hoà Coác, hoà Traøm, vôùi nhöõng baõi caùt traéng baèng phaúng, saïch, ñeïp, bôø bieån roäng, möïc nöôùc noâng naèm beân röøng töï nhieân. Vì vaäy, coù theå phaùt trieån hình thöùc du lòch taém bieån ôû ñaây, noù seõ laø moät nôi taém bieån thuù vò cho moïi du khaùch sau moät ngaøy tham quan röøng nguyeân sinh trong khu baûo toàn. Beân caïnh ñoù du khaùch coù theå thöôûng thöùc ñöôïc nhöõng ñaëc saûn cuûa bieån coù giaù trò cao, raát ñöôïc öa chuoäng nhö caùc loaïi: toâm cua, caù, möïc, soø… Hoà Coác caùch Thaønh phoá Hoà Chí Minh khoaûng 150 km, ñöôøng ñi raát thuaän lôïi. Muøa cao ñieåm töø thaùng 4 ñeán cuoái thaùng 7, coù khaû naêng ñoùn haøng ngaøn khaùch du lòch ñeán nghæ maùt, taém bieån. Hoà Coác ñang ñöôïc khai thaùc vaø söû duïng neân cô sôû haï taàng vaø cô sôû vaät chaát kyõ thuaät phuïc vuï du lòch cuõng khaù toát. Do ôû caïnh röøng nguyeân sinh neân khí 334

Du lòch sinh thaùi

haäu ôû ñaây raát maùt meõ, khoâng khí trong laønh, khoâng gian tónh mòch. Du khaùch coù theå vöøa ñi du lòch nghæ ngôi, taém bieån vöøa keát hôïp vôùi vieäc tham quan röøng nguyeân sinh nhö ñi boä vaøo röøng xem chim vaø nhöõng thuù röøng khaùc, hoaëc tham quan vöôøn söu taäp caây goã röøng, suoái nöôùc noùng Bình Chaâu. Du lòch ngoaïn caûnh Laø moät khu röøng nguyeân sinh, vôùi dieän tích 11.293 ha, khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu coù heä ñoäng - thöïc vaät khaù phong phuù. Taïi ñaây, du khaùch coù theå vöøa tham quan ñöôïc caûnh ñeïp cuûa röøng nguyeân sinh vöøa tham quan ñöôïc caûnh ñeïp cuûa bieån hoà Coác. Theâm vaøo ñoù, chuùng ta seõ ñöôïc tìm hieåu nhöõng loaøi caây ñaëc tröng ôû khu vöïc nhö: caây hoï daàu, caây hoï sim, loaøi traøm, caây hoï thaàu daàu… vaø nhieàu ñoäng vaät coù maøu saéc haáp daãn, vui maét, deã quan saùt baèng maét thöôøng vaø ñöôïc xem laø nhöõng loaøi quyù hieám, caàn ñöôïc baûo ve. Chuùng ñöôïc nuoâi trong vöôøn söu taäp caây goã röøng cuûa khu baûo toàn nhö: gaø loâi, cheo cheo, soùc bay, nai röøng… Caùch khu baûo toàn 7 km laø nguoàn suoái khoaùng noùng coù theå chöõa ñöôïc nhieàu loaïi beänh. Ngoaøi caùc dòch vuï nhaø haøng, nhaø nghæ, khu caém traïi, hoà caâu caù… coøn coù caùc tuyeán tham quan röøng nguyeân sinh trong khu vöïc suoái nöôùc noùng, neáu du khaùch ñi töøng nhoùm nhoû vaøo saâu trong röøng thì suoái Bang seõ laø nôi cung caáp nhieàu loaøi caây coû laï vaø phong caûnh töï nhieân höõu tình. Ñaùnh giaù chung Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu laø moät trong nhöõng khu baûo toàn coù tieàm naêng taøi nguyeân du lòch töông ñoái ña daïng, beân caïnh söï phong phuù veà caùc loaøi ñoäng thöïc vaät, khu 335

Du lòch sinh thaùi

vöïc coøn ña daïng caû veà caûnh quan, bao goàm caû nuùi, hoà, röøng… vôùi söùc haáp daãn lôùn. Vôùi vò trí naèm ôû moät trong 7 tænh troïng ñieåm öu tieân phaùt trieån du lòch. Vì theá, khu vöïc raát thuaän lôïi trong vieäc khai thaùc tieàm naêng taøi nguyeân ñeå hình thaønh caùc khu du lòch troïng ñieåm coù söùc haáp daãn cao. Taïi ñaây du khaùch coù theå ñeán ngoaïn caûnh, quan saùt, söu taàm vaø nghieân cöùu khoa hoïc… Toùm laïi nôi ñaây coù theå keát hôïp phaùt trieån nhieàu loaïi hình du lòch. Tuy nhieân, cô sôû vaät chaát kyõ thuaät vaø keát caáu haï taàng phuïc vuï cho du lòch coøn thieáu thoán, trang thieát bò noäi thaát cuûa moät soá nhaø nghæ coøn thaáp veà chaát löôïng vaø ngheøo naøn veà noäi dung laø moät trong nhöõng yeáu toá laøm haïn cheá söùc haáp daãn du khaùch ñeán vôùi khu baûo toàn. Vì vaäy, trong töông lai, ñeå khai thaùc laâu daøi hieäu quaû tieàm naêng du lòch cuûa khu vöïc caàn ñaàu tö nhieàu hôn khoâng chæ veà cô sôû haï taàng. b. Qui hoaïch vaø thieát keá caùc ñieåm, cuïm vaø tuyeán du lòch keát hôïp ƒ

Qui hoaïch caùc ñieåm du lòch

Quy hoaïch laïi khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu vôùi caùc ñieåm du lòch haáp daãn sau: Baõi bieån hoà Coác: naèm trong khu baûo toàn vôùi baõi caùt baèng phaúng, roäng, thoai thoaûi vôùi nhieàu taûng ñaù naèm nhaáp nhoâ treân caùt, raát thích hôïp cho loïai hình du lòch taém bieån vaø ngoaïn caûnh. 336

Du lòch sinh thaùi

Baøu Nhaùm (caùch ngaõ ba ñöôøng Bình Chaâu – Hoà Coác khoaûng 500m) laø baøu nöôùc ngoït coù nöôùc quanh naêm vôùi daïng caûnh quan ñaëc saéc cuûa ñaát ngaäp nöôùc vôùi caây öu theá laø Traøm. Baøu Nhaùm laø nôi kieám aên cuûa nhieàu loaïi chim nöôùc nhö: le le, coø… thích hôïp cho du lòch nghieân cöùu khoa hoïc vaø du lòch sinh thaùi cuõng nhö du lòch sinh thaùi. Hieän nay, Baøu Nhaùm ñaõ ñöôïc qui hoaïch trong vöôøn söu taäp caây goã cuûa khu baûo toàn. Suoái nöôùc noùng Bình Chaâu vôùi dieän tích 20.000m2 vaø 70 ñieåm phun bao goàm nhieàu hoà, vuõng lôùn nhoû lieân keát vôùi nhau. Suoái nöôùc noùng Bình Chaâu laø moät nguoàn nöôùc khoaùng noùng coù khaû naêng chöõa trò nhieàu chöùng beänh. Baõi hoà Traøm (hoaëc goïi laø baõi Thuaän Bieân) laø baõi caùt roäng, daøi suoát 3km, thuoäc thò traán Phöôùc Böûu huyeän Xuyeân Moäc. Ñaây laø baõi bieån trong xanh, saïch seõ thích hôïp cho caùc loaïi hình du lòch taém bieån, nghæ döôõng, ngoaïn caûnh… Beân caïnh ñoù, khu baûo toàn coøn coù nhieàu tieàm naêng du lòch khaùc caàn ñöôïc ñaàu tö, qui hoaïch thaønh ñieåm du lòch sinh thaùi seõ thu huùt ñöôïc nhieàu du khaùch ñeán tham quan nhö: Baõi Hoà Linh (caùch hoà Coác 13km neáu khaùch muoán ñi xuyeân qua röøng vaø caùch 4-5km neáu ñi doïc bôø bieån hoà Coác) ñaây laø moät quaàn theå vöøa coù nuùi vöøa coù bieån, raát thích hôïp cho du lòch taém bieån keát hôïp vôùi leo nuùi. Laùng Caû Thi (caùch khu du lòch Haøng Döông khoaûng 3km) laø khu vöïc ngaäp nöôùc ñònh kyø vôùi nhieàu loaïi caûnh quan ñeïp cuõng vôùi caây traøm laø öu theá. Neáu du khaùch ñi trong khu vöïc naøy coù theå seõ gaëp loaïi gaø loâi loâng tía (Lophuga diaraii) laø 337

Du lòch sinh thaùi

loaøi quí hieám ñang caàn ñöôïc baûo veä taïi khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu. Suoái Bang (caùch suoái nöôùc noùng Bình Chaâu 3km) du khaùch coù theå thueâ xe boø vaøo. Doïc ñöôøng ñi chuùng ta coù theå thaáy ñöôïc caûnh ñeïp cuûa röøng vaø thöôûng thöùc ñöôïc veõ ñeïp cuûa suoái Bang. Ngoaøi nhöõng ñieåm du lòch keå treân, gaàn khu baûo toàn coøn coù caùc ñieåm du lòch khaùc coù giaù trò cao ñaõ vaø ñang khai thaùc, chuùng ta coù theå keát hôïp ñi du lòch cuøng luùc taïi nhieàu ñieåm ñi du lòch khaùc nhau nhö: Laøng vaên hoùa daân toäc Chaâu Ro (naèm taïi ñieåm Hieäp Hoøa, huyeän Xuyeân Moäc), thaùc soâng Ray (huyeän Xuyeân Moäc), Baõi taém Long Haûi (huyeän Long Ñaát), khu khaùng chieán Minh Ñaïm – nuùi Minh Ñaïm (thò traán Long Haûi, huyeän Long Ñaát), nuùi Chaân Tieân vaø Chuøa Giao Ñeá, chuøa Thieân Thai, vaø Cöûu Truøng Ñaøi, Moä Baø Nguyeãn Thò Ròa vaø Dinh Coâ (huyeän Long Ñaát), chuøa Long Baøn (huyeän Long Ñaát)… ƒ Quy hoaïch caùc cuïm vaø tuyeán du lòch keát hôïp vôùi vuøng phuï caän – Tuyeán du lòch hoà Coác – hoà Linh – suoái nöôùc noùng – suoái Bang Du khaùch coù theå nghæ ngôi, taém bieån tham quan röøng nguyeân sinh, quan saùt vaø chuïp aûnh chim, thuù, thöïc vaät… taïi hoà Coác vaø hoà Linh. Tuyeán du lòch naøy thích hôïp cho nhöõng sinh vieân vaø hoïc sinh ñeán vui chôi, tìm hieåu heä sinh thaùi röøng vaø bieån.

338

Du lòch sinh thaùi

– Tuyeán du lòch hoà Coác – Laùng Caû Thi – Baøu Nhaùm – suoái nöôùc noùng – suoái Bang Taém bieån taïi hoà Coác, quan saùt caùc heä ñoäng thöïc vaät, xem chim taïi Laùng Caû Thi vaø Baøu Nhaùm. Coù theå vaøo röøng quan saùt nghieân cöùu caùc loaøi thöïc vaät khi ñeán suoái Bang vaø taém ngaâm nghæ ngôi, thö giaõn tröôùc khi trôû laïi suoái nöôùc noùng. – Tuyeán du lòch hoà Chaøm – hoà Coác - suoái nöôùc noùng Tuyeán du lòch naøy thích hôïp cho khaùch du lòch muoán keát hôïp du lòch chöõa beänh, du lòch taém bieån, du lòch nghæ döôõng. Caùc tuyeán du lòch keát hôïp vôùi vuøng phuï caän – Tuyeán du lòch keát hôïp khu baûo toàn – Long Ñaát – Baø Ròa – Vuõng Taøu Ñaây laø tuyeán du lòch baèng ñöôøng boä. Töø khu baûo toàn, du khaùch coù theå ñi ñeán huyeän Long Ñaát, nôi coù nhieàu ñieåm du lòch haáp daãn vaø thò xaõ Baø Ròa. Töø thò xaõ Baø Ròa du khaùch ñi ñeán Vuõng Taøu khoaûng 20 km. Ñaây laø tuyeán du lòch haáp daãn, du khaùch coù theå bieát ñöôïc nhieàu ñieåm du lòch trong cuøng moät chuyeán ñi. – Tuyeán du lòch ñöôøng bieån keát hôïp khu baûo toàn – Long Haûi – Vuõng Taøu Neân coù nhöõng tuyeán du lòch baèng ñöôøng bieån töø baõi bieån hoà Coác – hoà Traøm – Long Haûi – Vuõng Taøu, vì theo nhu caàu hieän nay coù nhieàu du khaùch muoán ñi du lòch baèng ñöôøng bieån ñeå qua caùc baõi bieån khaùc. 339

Du lòch sinh thaùi

Tuyeán du lòch keát hôïp khu baûo toàn – Haøm Taân – Phan Thieát Khu baûo toàn vaø caùc khu du lòch neân phaùt trieån caùc loaïi hình du lòch khaùc nhö: – Du lòch theå thao: löôùt thuyeàn buoàm, löôùt vaùn, moâtoâ nöôùc canoâ keùo duø löôïn treân khoâng, boùng chuyeàn treân caùt… – Du lòch vui chôi giaûi trí trong nhöõng khu röøng nguyeân sinh döôùi nhöõng taùn röøng raâm maùt: raát thích hôïp cho nhoùm ñoâng du khaùch nhö sinh vieân, hoïc sinh, nhöõng ngöôøi yeâu thích caùc heä sinh thaùi nguyeân sinh. – Du lòch leo nuùi: neân laäp ra caùc tuyeán du lòch treân nuùi ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuûa khaùch du lòch, du khaùch thích caûm giaùc ôû treân cao nhìn thaáy toaøn caûnh khu vöïc. Tuy nhieân, neân coù höôùng daãn vieân ñi theo höôùng daãn. – Du lòch hoäi nghò, hoäi thaûo: caàn trang bò cô sôû vaät chaát kyõ thuaät vaø caùc phöông tieän thoâng tin nhaèm phuïc vuï ñoái töôïng khaùch ñeán ñaây vöøa ñi du lòch keát hôïp vôùi vieäc döï hoäi nghò, hoäi thaûo. Ñoái töôïng naøy thöôøng laø nhöõng nhaø nghieân cöùu khoa hoïc hoaëc caùc giaûng vieân cuûa caùc tröôøng ñaïi hoïc, hoaëc caùc coâng ty coù yeâu caàu… – Du lòch maïo hieåm: coù nhieàu khaùch du lòch thích caûm giaùc maïnh, muoán khaùm phaù nhöõng ñieàu môùi laï. Ta neân coù nhöõng tuyeán sinh thaùi trong röøng vaøo ban ñeâm daønh cho loaïi du khaùch naøy nhö: xem caùc hoaït ñoäng cuûa thuù röøng vaøo ban ñeâm, chôi caùc troø chôi… vaø ñieàu ñaët bieät laø phaûi ñaûm baûo an toaøn cho du khaùch vaø traùnh gaây aûnh höôûng ñeán ñoäng vaät trong khu baûo toàn. 340

Du lòch sinh thaùi

II. PHAÙT TRIEÅN DLST ÑAÁT MUÕI - CAØ MAU 1. Giôùi thieäu Ñaây laø muõi ñaát naèm ôû taän cuøng cöïc Nam cuûa Toå quoác, thuoäc khu vöïc vaøm Raïch Muõi, aáp Xoùm Muõi, huyeän Ngoïc Hieån, caùch thaønh phoá Caø Mau 96 km. Vôùi dieän tích töï nhieân khoaûng 40 ha, coù muõi nhoïn thaúng ra bieån vònh Thaùi Lan, ôû 1040 43’30” kinh ñoä Ñoâng, 80 30’ vó ñoä Baéc, khí haäu ôû ñaây maùt meû vaø oån ñònh quanh naêm, nhieät ñoä trung bình töø 26,5 – 27,50C. Nôi ñaây chòu aûnh höôûng cuûa bieån neân nhieät ñoä ngaøy ñeâm giao ñoäng khaù maïnh, coù theå leân tôùi 6,5 - 70C vaøo muøa möa (töø thaùng 5 ñeán thaùng giöõa thaùng 11). Tuy gaàn bieån nhöng ñaát Muõi Caø Mau ít chòu aûnh höôûng cuûa baõo cöôøng ñoä lôùn, vì vaäy, caùc aûnh höôûng cuûa töï nhieân ñeán phaùt trieån DLST ôû ñaây laø haïn cheá. Ñaát muõi Caø Mau khoâng coù söï uy nghi huøng vó cuûa nuùi cao, röøng giaø, khoâng coù caûnh quan traàm maëc öu tö cuûa phoá coå cung ñình, cuõng khoâng coù söï oàn aøo naùo nhieät cuûa choán phoàn hoa ñoâ hoäi. Nôi ñaây coù ñòa hình töông ñoái baèng phaúng, mang ñaëc tröng cuûa vuøng ñaát môùi phöông Nam, vôùi ñoä cao 0,5 0,7m, phía ven bieån ñoä cao töø 1,2 - 1,5m, bao goàm hai khoaûnh röøng, khoaûnh thöù nhaát ñöôïc giôùi haïn bôûi raïch Muõi vaø raïch Baûo Nhoû coù dieän tích khoaûng 14ha vôùi röøng caây ñöôùc daøy ñaëc vaø coøn khaù hoang sô cuûa röøng nguyeân sinh. Khoaûnh thöù hai ôû phía taây nam Vaøm Muõi roäng khoaûng 26ha ñöôïc giôùi haïn bôûi raïch Baøo Nhoû, chuû yeáu laø vuoâng toâm coù troàng ñöôùc ôû xung quanh. Nôi ñaây mang ñaëc tröng cuûa röøng ngaäp maën phía nam cuûa nöôùc ta. 341

Du lòch sinh thaùi

Moät neùt ñaëc tröng nöõa cuûa khu ñaát Muõi laø, moãi khi ñoâng veà, du khaùch seõ coù cô hoäi ngaém taän maét thaáy töøng ñaøn chim di truù traùnh ñoâng, treân ñöôøng bay töø Siberia laïnh giaù veà phöông Nam aám aùp, seõ döøng chaân laïi ñaây nghæ ngôi, tìm thöùc aên roài laïi tieáp tuïc haønh trình thieân lí ñeán chaâu UÙc. Ñeán vôùi ñieåm du lòch Ñaát Muõi du khaùch seõ ñöôïc vieáng thaêm coät moác quoác gia, laø ñieåm cuoái cuøng treân baûn ñoà Vieät Nam, ngaém bieån treân choøi cao, tham quan khu moâ phoûng laøng röøng khaùng chieán... Ñaëc bieät, ñöùng taïi Muõi Caø Mau chuùng ta seõ nhìn thaáy maët trôøi moïc leân ôû Bieån Ñoâng vaø laën ôû Bieån Taây trong ngaøy. Beân caïnh ñoù, khu vöïc naøy coù nguoàn nöôùc ngaàm ôû taàng saâu khaù phong phuù, cheá ñoä nöôùc soâng raïch chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoä baùn nhaät trieàu cuûa Bieån Ñoâng, bieân ñoä trieàu giao ñoäng trong khoaûng 110-140cm. Vôùi nguoàn nöôùc naøy coù theå ñuû cho caùc nhu caàu cuûa ngöôøi daân ñòa phöông cuõng nhö cuûa khaùch du lòch. Veà ñieàu kieän cô sôû vaät chaát, kyõ thuaät haï taàng cuûa khu vöïc, hieän taïi treân ñòa baøn xaõ Ngoïc Hieån chæ coù moät khaùch saïn vôùi 15 phoøng vaø chæ coù 7 phoøng ñaùp öùng ñuû nhu caàu nghæ daøi ngaøy cho du khaùch, ngoaøi ra coøn coù moät soá nhaø troï cuûa tö nhaân. Veà phöông tieän ñi laïi hieän coù 170 chieác ca noâ, moät taøu cao toác chôû ñöôïc khoaûng 30 haønh khaùch. Tuy nhieân, coù nhieàu coâng trình xaây döïng phuïc vuï cho phaùt trieån DLST ñang ñöôïc thöïc thi taïi ñaây. 2. Caùc tuyeán du lòch ñieån hình Muõi Caø Mau coù ñòa theá raát thuaän lôïi ñeå taïo caùc tuyeán du lòch keát hôïp vôùi vuøng phuï caän, ñieån hình laø caùc tuyeán sau: 342

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

– Tuyeán coàn OÂng Trang – Muõi Caø Mau – Khu baûo toàn ña daïng sinh hoïc (laâm tröôøng 184)

laâu daøi vaø beàn vöõng cho khu vöïc naøy, caàn phaûi nghieân cöùu ñaàu tö hôn nöõa veà moïi maët.

Tuyeán du lòch naøy du khaùch coù theå vöøa tham quan ñöôïc Muõi Caø Mau, ñieåm cöïc Nam cuûa toå quoác, nôi haøng naêm phuø sa laán bieån töø 80-100mm, vöøa tham quan ñöïoc vuøng ñaát boài tuï coàn OÂng Trang, len loûi vaøo khu baûo toàn ña daïng sinh hoïc baèng heä thoáng caàu xuyeân röøng, tham quan heä sinh thaùi röøng ngaäp maën, ngaém caùc loaøi ñoäng vaät hoang daõ, tham quan laøng röøng chieán, vuoâng toâm, thöôûng thöùc ñaëc saûn bieån, röøng vaø tham quan saân chim Ngoïc Hieån.

III. ÑÒNH HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN DLST NHA TRANG

– Tuyeán Khai Long – Muõi Caø Mau – Hoøn Khoai Ñi raïch Goác baèng ca noâ, chuyeån taøu ñi bieån Hoøn Khoai, du khaùch coù theå tham quan töôïng ñaøi Phan Ngoïc Hieån, Haûi Ñaêng, taém bieån, du thuyeàn, leo nuùi. Vaøo ñaát lieàn seõ tham quan Muõi Caø Mau, töôïng ñaøi Ñaát Muõi, laøng röøng, thöôûng thöùc caùc ñaëc saûn bieån. Tham quan baõi bieån coøn nguyeân veû hoang sô Khai Long, taém bieån, baét oác bieån, chôi theå thao treân baõi bieån… Ñaëc bieät, vôùi tuyeán naøy coù theå tham quan vaø khaùm phaù saân chim roäng lôùn Ñaàm Dôi vôùi caùc loaøi chim quyù hieám. Vôùi ñieàu kieän sinh thaùi cuûa moâi tröôøng töï nhieân vaø yù nghóa lòch söû nhö treân vieäc choïn ñaát muõi Caø Mau ñeå tieán haønh khai thaùc phaùt trieån DLST ôû khu vöïc naøy laø hôïp lí vaø ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu cuûa nhaân daân ñòa phöông trong phaùt trieån kinh teá vaø quaûng baù queâ höông mình ñeán caû nöôùc, baïn beø quoác teá cuõng nhö öùng nhu caàu cuûa nhaân daân caû nöôùc veà khaùm phaù cöïc Nam cuûa Toå quoác, veà coät moác ñòa chính cuûa quoác gia. Nhöng vaán ñeà laø muoán phaùt trieån DLST moät caùch 343

1. Toång quan veà ñieàu kieän töï nhieân - kinh teá - xaõ hoäi cuûa Nha Trang a. Vò trí ñòa lí Khaùnh Hoøa, coù dieän tích 5.257 km2, daân soá 1.031.262 ngöôøi (1/4/1999). Phía Baéc giaùp vôùi tænh Phuù Yeân, phía Taây giaùp vôùi tænh Ñaék Laék vaø Laâm Ñoàng, phía Nam giaùp vôùi tænh Ninh Thuaän, phía Ñoâng giaùp vôùi Bieån Ñoâng. Khaùnh Hoøa coù thuû phuû laø thaønh phoá Nha Trang naèm ôû 12 15’ vó ñoä Baéc. Khaùnh Hoøa coù hai con soâng lôùn, ñoù laø soâng Caùi vaø soâng Dinh. Ngoaøi dieän tích naèm trong phaàn ñaát lieàn, Khaùnh Hoøa coøn coù 200 ñaûo lôùn nhoû, trong ñoù rieâng quaàn ñaûo Tröôøng sa ñaõ coù treân 100 hoøn ñaûo. Khaùnh Hoøa coù ñòa hình ña daïng nhieàu nuùi cao, nhieàu ñaûo lôùn ñoâng daân, thieân nhieân öu ñaõi cho Khaùnh Hoøa coù moät ñòa theá voâ giaù. 0

Nha Trang coù dieän tích töï nhieân laø 238km2, daân soá 436.500 ngöôøi (1/4/1999), ñöôïc meänh danh laø “thaønh phoá beân bôø bieån xanh”, “chieác boong taøu ñaày naéng”, “laüng hoa töôi ñeïp ñaët beân bôø Bieån Ñoâng”…. laø moät trung taâm kinh teá, vaên hoùa, du lòch, an döôõng, nghó maùt vaø chöõa beänh lôùn nhaát nöôùc ta. Vôùi vò trí thuaän lôïi, coù theå noùi Nha Trang laø taâm ñieåm cuûa caùc tænh laân caän. Vôùi ñieàu kieän deã löu thoâng lieân laïc, coäng vôùi ñòa hình ña daïng ñaõ mang ñeán cho Nha Trang moät tieàm naêng du lòch raát lôùn maø khoâng phaûi baát cöù tænh naøo cuõng coù 344

Du lòch sinh thaùi

ñöôïc. Neáu bieát taän duïng nhöõng lôïi theá voán coù cuûa mình, chaéc chaén du lòch Nha Trang seõ phaùt trieån raát haøi hoøa.

Du lòch sinh thaùi

khí haäu gioù muøa caän xích ñaïo neân cheá ñoä soùng bieån Nha Trang thöôøng nhoû. c. Taøi nguyeân DLST

b. Taøi nguyeân töï nhieân Khí haäu Nha Trang chòu söï chi phoái cuûa khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, vöøa mang tính chaát khí haäu ñaïi döông neân töông ñoái oân hoøa. ÔÛ Nha Trang khoâng thaáy bieåu hieän roõ reät caùc muøa xuaân, haï, thu, ñoâng. Thôøi tieát ôû Nha Trang quanh naêm maùt meû, khoâng noùng quaù, cuõng khoâng laïnh quaù nhö nhöõng vuøng khaùc cuûa Vieät Nam. Nhieät ñoä trung bình naêm laø 24,6oC, nhieät ñoä cao nhaát laø 39,5oC (ghi ñöôïc hai laàn töø ñaàu theá kæ naøy laø 6/1942 vaø 8/1952); nhieät ñoä thaáp nhaát 14,5oC (11/1918 vaø 11/1940). Khí haäu ôû Nha Trang chia laøm hai muøa möa vaø khoâ; töø thaùng 9 ñeán thaùng 12 taäp trung gaàn nhö toaøn boä löôïng möa trong naêm, maëc duø muøa möa keùo daøi suoát 8 thaùng trong naêm. Möa ôû Nha Trang thöôøng khoâng keùo daøi. Nha Trang coù khí haäu gioù muøa caän xích ñaïo, khoâ raùo vaø coù treân 300 ngaøy naéng trong naêm, ñoàng thôøi chòu aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa hai doøng haûi löu noùng – laïnh khoâng xa ngoaøi khôi. Cuøng vó ñoä vôùi Nha Trang veà phía ngoaøi khôi Thaùi Bình Döông laø trung taâm baõo; tuy vaäy, haàu nhö baõo khoâng khi naøo aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán vuøng bieån Nha Trang. Töø ñaàu theá kyû ñeán nay ngöôøi ta môùi chöùng kieán coù ba laàn ôû Nha Trang coù gioù lôùn caáp 7 vaø caáp 8 (1912, 1956, 1988). Do ñöôïc che chaén bôûi caùc coàn caùt ngaàm, caùc ñaûo hay ñaùm tieâu san hoâ neân soùng bieån Nha Trang khoâng lôùn laém, vaø do khí haäu Nha Trang laø 345

Nha Trang ñöôïc giôùi haïn bôûi nhöõng daõy nuùi cao ñaït 700 – 900m. Thaønh phoá naèm goïn trong loøng moät thung luõng tröôùc nuùi vaø ven bieån, traûi daøi doïc theo bôø bieån, tröôùc maët laø Bieån Ñoâng meânh moâng vôùi 19 hoøn ñaûo lôùn nhoû naèm raûi raùc xa gaàn, trong ñoù, ñaûo Hoøn Tre coù dieän tích lôùn nhaát, 36km2. Beân caïnh ñoù, coøn haøng loaït caùc hoøn ñaûo nhoû khaùc, naèm raûi raùc treân bieån, taïo neân nhöõng hình thuø ngoaïn muïc. Hình daïng cuûa chuùng raát khaùc nhau vaø mang nhieàu neùt ñoäc ñaùo, coù hoøn nhö moät con ruøa lôùn ñang bôi, coù hoøn nhö moät chieác noùn baøi thô uùp giöõa bieån, laïi coù hoøn töïa caùi nghieân möïc hoaëc töïa nhö moät caùnh buoàm lôùn troâi lô löûng, nöûa chìm nöûa noåi. Maøu saéc chuùng cuõng khaù ña daïng, coù theå thay ñoåi tuøy theo taâm traïng cuûa bieån caû, khi naâu, khi xanh lô, khi ñen saãm, khieán cho chuùng ta lieân töôûng ñeán truyeàn thuyeát xa xöa keå veà söï tích Hoøn Choàng, Hoøn Vôï vôùi ñoâi vôï choàng chaøi löôùi thuûy chung. Naèm keà Hoøn Tre laø Hoøn Mieãu hay coøn goïi laø ñaûo Boàng Nguyeân, Hoøn Ruøa, Hoøn Yeán, Hoøn Taèm, Hoøn Mun, Hoøn Noäi, Hoøn Ngoaïi… Sôû dó Nha Trang ñöôïc meänh danh laø “söù Traàm bieån Yeán” laø do coù nhieàu hoøn laø nôi truù aån cuûa haøng vaïn chim Yeán bieån thuoäc nhoùm Salagane, sinh soáng vaø laøm toå baèng chính nöôùc giaûi cuûa mình trong nhöõng hoác ñaù, vaùch ñaù cheo leo… Moät neùt ñaëc tröng noåi baät cuûa Nha Trang, nôi taäp trung cuûa nhieàu raïn san hoâ vôùi ñuû caùc maøu saéc, hình daïng ñoäc ñaùo, ñieån hình laø vuøng vònh Vaên Phong – Ñaïi Laõnh. DLST raïn san hoâ laø hình thöùc du lòch môùi vaø khaù haáp daãn. Vì vaäy, caàn 346

Du lòch sinh thaùi

ñaàu tö hôn nöõa cho phaùt trieån loaïi hình du lòch thuûy cung. Beân caïnh ñoù, Nha Trang coøn raát noåi tieáng vôùi nhöõng baõi bieån trong maùt, coù haøng döøa, phi lao xanh rì raøo trong gioù vaø keùo daøi tôùi 7 km, raát thuaän lôïi cho phaùt trieån loaïi hình du lòch nghæ döôõng, taém bieån, ngoaïn caûnh… Vôùi chöùc naêng laø thaønh phoá du lòch, haøng naêm Nha Trang thu huùt khaù nhieàu khaùch du lòch ñeán tham quan, nhöng moâi tröôøng ôû Nha Trang vaãn khoâng bò aûnh höôûng bôûi caùc hoùa chaát, khoâng khí bieån Nha Trang trong laønh ñaëc bieät vaøo buoåi saùng raát aám aùp vaø maùt meû, thích hôïp cho vieäc nghæ döôõng, chöõa beänh. Vaán ñeà baûo veä moâi tröôøng bieån Nha Trang trong maáy naêm gaàn ñaây luoân ñöôïc caùc caáp chính quyeàn ôû Nha Trang quan taâm, vì vaäy löïa choïn Nha Trang laø nôi ñeå phaùt trieån DLST laø raát thích hôïp. Hieän nay thaønh phoá Nha Trang laø 1 trong 3 vuøng qui hoaïch du lòch troïng ñieåm cuûa nöôùc ta ñang ñöôïc khuyeán khích ñaàu tö veà loaïi hình du lòch bieån. 2. Hoaït ñoäng du lòch ôû Nha Trang a. Moät soá loaïi hình du lòch ñang ñöôïc khai thaùc Laø moät thaønh phoá bieån du lòch noåi tieáng cuûa Vieät Nam vaø laø trung taâm cuûa tænh Khaùnh Hoøa vôùi nhieàu ñaûo lôùn nhoû cuøng nhöõng baõi bieån xinh ñeïp vaø nhöõng raïn san hoâ phong phuù ña daïng, Nha Trang laø nôi lí töôûng cho khaùch nghæ ngôi, laùnh nhöõng khu ñoâ thò oàn aøo vaø naùo nhieät. Ñeán vôùi Nha Trang – Khaùnh Hoøa, chuùng ta baét gaëp moät soá hoaït ñoäng du lòch dieãn ra nhö sau:

347

Du lòch sinh thaùi

Khaùm phaù theå giôùi ñaùy bieån qua thuyeàn Ñaùy Thuyû Tinh (Glass Bottom Boat), chieác thuyeàn ñaàu tieân taïi Vieät Nam ñöôïc thieát keá moät caùch ñaëc bieät vôùi ñaùy taøu laø nhöõng maøn göông Theá giôùi ñaùy bieån trong suoát nhö ñem ñeán cho chuùng ta moät cô hoäi môùi, ñöôïc khaùm phaù caûnh ñeïp thieân nhieân cuûa bieån. Nha Trang laø moät vuøng bieån nhieät ñôùi, laø nôi gaëp gôõ cuûa caùc doøng haûi löu noùng vaø laïnh, do ñoù ñaõ taïo ra moät moâi tröôøng voâ cuøng thuaän lôïi cho san hoâ vaø caùc loaïi sinh vaät bieån nhieät ñôùi phaùt trieån. Chæ caàn ngoài treân thuyeàn Ñaùy Thuyû Tinh, chuùng ta coù theå khaùm phaù voâ soá nhöõng loaøi caù, rong reâu vaø nhöõng sinh vaät laï cuûa bieån. Ngoaøi khôi bieån Nha Trang vôùi nhieàu ñaûo nhoû vôùi nhöõng baõi bieån ñeïp nhaát, saïch nhaát, caùc raëng san hoâ röïc rôõ, nhöõng vaùch nuùi coù toå yeán nhö Ñaûo Khæ, Hoøn Mieáu, Hoøn Taèm, Hoøn Tre, Hoøn Mun vaø Hoøn Noäi, … − Hoøn Mun ñöôïc meänh danh laø Coâng Vieân Bieån vì söï ña daïng, phong phuù vaø loäng laãy cuûa nhöõng 348

Hoøn Mun – Nha Trang

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

raïn san hoâ, cuõng laø moät trong nhöõng nôi ñöôïc Ngaân haøng theá giôùi vaø Toå chöùc BTTN Quoác teá ñaàu tö xaây döïng thaønh khu baûo toàn bieån ñaàu tieân cuûa Vieät Nam. Ñaây coøn laø moät trong nhöõng nôi chim hoaøng yeán xaây toå.

laïi thaønh toå, gaén treân vaùch ñaù cheo leo. Moãi naêm ngöôøi ta laáy toå hai laàn, moät laàn tröôùc khi yeán ñeû. Maát toå yeán phaûi laøm laïi, laàn naøy thì ngöôøi ta chôø sau khi yeán ñeû tröùng, nuoâi con xong môùi thu hoaïch toå.

− Hoøn Mieáu, hoà caù Trí Nguyeân vaø Baõi Soûi naèm treân moät ñaûo nhoû laø Hoøn Mieáu, treân ñaûo coù laøng ñaùnh caù. Hoà caù Trí Nguyeân laø ñieåm du lòch quen thuoäc vaø laø nôi nuoâi ruøa bieån, nuoâi caù bieån ñeå tham quan. ÔÛ ñaây coù thuyû cung lôùn nhaát Vieät Nam ñöôïc xaây döïng theo kieåu moät con taøu lôùn. Töø hoà caù Trí Nguyeân ñi veà phía beân phaûi moät quaõng ngaén ñeán laøng Chaøi, nôi nhoän nhòp nhôø kyõ ngheä du lòch. Töø hoà caù ñi vaøi traêm meùt baêng ngang ñaûo ñeán Baõi Soûi, baõi bieån toaøn soûi nhoû. Laën ôû caùc gheành ñaù gaàn Baõi Soûi cuõng thaáy moät ít san hoâ, caàu gai.

− Ñaûo Khæ laø teân goïi cuûa moät ñaûo coù ñaøn khæ, tröôùc ñaây ñöôïc nuoâi ñeå xuaát khaåu sang Lieân Xoâ vôùi muïc ñích thí nghieäm. Hieän nay, sau khi Lieân Xoâ suïp ñoå, vieäc nuoâi khæ laø phuïc vuï cho muïc ñích phaùt trieån du lòch. Ñaøn khæ khaù phong phuù veà gioáng, bao goàm: khæ daøi ñuoâi, khæ cuït ñuoâi, khæ sö töû, khæ loâng vaøng, khæ maët ñoû... Chuùng ñeàu ñöôïc huaán luyeän trôû neân raát thaân thieän vaø gaàn guõi vôùi khaùch du lòch vaø daân ñòa phöông.

− Hoøn Taèm coù öu theá laø raát gaàn, maëc duø baõi taém khoâng phaûi laø toát nhaát. − Hoøn Noäi, Hoøn Ngoaïi laø nhöõng ñaûo yeán thöïc söï, khoâng môû cöûa cho du khaùch. Tröôùc Hoøn Taèm nhìn töø phía bieån vaøo ñaây, phaàn thöôûng raát ñaëc bieät cuûa vua ban laø “yeán saøo”, thöôûng cho beà toâi moät toâ yeán haàm boà caâu non. Ñaây laø moùn aên quí, boài boå söùc khoeû, traùng döông. Chim yeán laø moät loaøi eùn bieån, coù theå bay haøng chuïc giôø khoâng nghæ, khi nguû thì baùm vaøo vaùch ñaù. Chæ khi muøa sinh saûn môùi laøm toå. Yeán troáng vaø maùi cuøng nhaû ra moät sôïi nöôùc daõi traéng, cuoän 349

Ngoaøi ra, hieän nay du lòch thaùm hieåm bieån cuõng laø moät loaïi hình du lòch ñaõ vaø ñang ñöôïc nhieàu ngöôøi öa thích ôû Nha Trang. Maëc duø, laø hình thöùc du lòch môùi phaùt trieån, chöa ñöôïc phoå bieán roäng raõi, nhöng hieän ñaõ coù nhöõng lôùp huaán luyeän bôi laën vôùi duïng cuï chuyeân duøng hieän ñaïi do huaán luyeän vieân nöôùc ngoaøi ñaûm traùch. b. Ñònh höôùng phaùt trieån moät soá loaïi hình du lòch Thaønh phoá Nha Trang coù nhieàu thuaän lôïi ñeå phaùt trieån caùc loaïi hình DLST bieån, du lòch nghæ döôõng... Caàn xaùc ñònh ñöôïc theá maïnh cuûa Nha Trang laø phaùt trieån caùc loaïi hình du lòch gaén lieàn vôùi bieån nhö: DLST bieån, nghæ döôõng… Hai khu vöïc chính neân taäp trung phaùt trieån laø: Thöù nhaát, daõy ñaát bieån thaønh phoá Nha Trang vaø caùc cuïm ñaûo ven bieån traûi daøi töø Tröôøng Sôn - Baõi Tieân ñeán Caàu Ñaù Soâng Loâ vaø caùc tuyeán ñaûo ven bieån Nha Trang. Khu vöïc naøy 350

Du lòch sinh thaùi

taäp trung haàu heát caùc yeáu toá hoã trôï cho phaùt trieån du lòch, ñoàng thôøi laø ñaàu moái cuûa taát caû caùc tuyeán du lòch trong tænh. Thöù hai, laø phaùt trieån khu DLST ñaàm Nha Phu (bao goàm caùc tuyeán ñaûo Hoøn Lao, Hoøn Thò, Hoøn Heøo). Caàn öu tieân phaùt trieån caùc ñieåm du lòch ñieån hình ôû Nha Trang ñoù laø: ƒ Hoøn Taèm Hoøn Taèm ñaõ ñöôïc nhieàu ngöôøi trong vaø ngoaøi nöôùc bieát ñeán; nhöõng ngaøy leã, ngaøy nghæ cuoái tuaàn coù haøng ngaøn du khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán ñaây tham quan, taém bieån. Ñaûo Hoøn Taèm laø moät ñieåm du lòch sinh thaùi ñaûo naèm ôû phía Nam cuûa vònh Nha Trang, nôi ñaây coøn giöõ nguyeân veïn veõ hoang sô cuûa thieân nhieân, coù thaûm röøng nhieät ñôùi töôi xanh rôïp maùt boán muøa, coù bôø caùt daøi uoán löôïn nhö naøng tieân caù phoâ dieãn neùt mòn maøng cuûa taïo hoùa beân ngaøn truøng soùng voã eâm dòu suoát ngaøy ñeâm, phía döôùi nhöõng gheành ñaù nhaáp nhoâ laø laøn nöôùc xanh nhö aùnh pha leâ vôùi haøng traêm loaøi caù tuï taäp thaønh ñoaøn, tung taêng traåy hoäi len loûi trong nhöõng raëng san hoâ ñeå ñua nhau khoe saéc. Taát caû ñeàu huyeàn aûo vaø thô moäng; chính vì vaäy, Hoøn Taèm ngaøy caøng ñöôïc nhieàu du khaùch choïn laøm nôi vui chôi, nghæ döôõng phuïc hoài söùc khoeû… Hoøn taèm hieän laø ñieåm du lòch ñöôïc ñaàu tö vôùi quy moâ lôùn nhaát, keát hôïp haøi hoøa trong phong caùch giöõa kieán truùc truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. ƒ

Hoà caù Trí Nguyeân

Hoà caù Trí Nguyeân, vôùi dieän tích khoaûng 1,3 km2, noåi baät treân moät vuøng bieån coù ñoä saâu raát lôùn. Hoà caù Trí Nguyeân laø 351

Du lòch sinh thaùi

moät ñieåm du lòch khaù noåi tieáng naèm treân ñaûo nhoû laø Hoøn Mieáu. Töø ñaây coù theå nhìn thaáy Hoøn Tre, Hoøn Taèm vaø Hoøn Mun ôû höôùng ñoâng baéc vaø ñoâng nam. Hoà caù ñöôïc xaây vaøo naêm 1971 do saùng kieán ñoäc ñaùo cuûa oâng Leâ Caån – moät ngö daân yeâu caûnh ñeïp thieân nhieân, giaøu oùc thaåm myõ vaø ñaày taâm huyeát. OÂng töï mình boû tieàn tuùi ra thueâ möôùn baø con ngaên bieån xaây ñaäp, döïng leân moät chieác hoà daøi 160m vaø roïâng 130m, chia laøm ba oâ: oâ caù döõ, oâ caù thòt vaø oâ caù caûnh. Ngaøy nay, du khaùch khi ñeán hoà caù Trí Nguyeân seõ coù cô hoäi khaùm phaù chieác taøu mang teân Titanic hay hay coøn goïi laø Con Taøu Ma, coù ñoä cao 25m chia laøm ba taàng, trong ñoù taàng ba laø thuyû cung lôùn nhaát cuûa Vieät Nam. ƒ

Baõi Truû

Baõi Truû naèm treân Hoøn Tre, xoay maët veà höôùng baéc, caùch caûng Caàu Ñaù khoaûng 45 phuùt ñi baèng ca noâ. Hoøn ñaûo naøy laø moät baõi taém thieân nhieân ñöôïc xeáp vaøo haøng lí töôûng, ñeïp vaø neân thô vaøo loaïi baäc nhaát cuûa tænh Khaùnh Hoøa. ÔÛ ñaây coù baõi caùt traéng vaø raát mòn, caùch baõi taém khoâng xa coù moät laøng chaøi aån mình döôùi boùng döøa xanh, goïi laø laøng chaøi Baõi Truû. Ngoaøi ra, du lòch laën bieån cuõng laø moät theá maïnh cuûa Nha Trang caàn phaûi ñöôïc daàu tö phaùt trieån hôn nöõa. Caàn nghieân cöùu phaùt trieån theâm caùc loaïi hình du lòch ñeå hoã trôï cho DLST nhö: − Du lòch caâu caù, loaïi hình naøy neân phaùt trieån taïi khu vöïc suoái, soâng. 352

Du lòch theå thao

Du lòch sinh thaùi

− Du lòch theå thao, caùc hình thöùc nhö löôùt thuyeàn buoàm, löôùt vaùn, moâtoâ nöôùc, cano keùo duø löôïn treân khoâng, boùng chuyeàn treân caùt. − Du lòch leo nuùi, neân laäp ra caùc tuyeán du lòch treân nuùi ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuûa du khaùch thích caûm giaùc ôû treân cao thaáy toaøn caûnh. Caàn phaûi coù höôùng daãn vieân ñi theo höôùng daãn. − Du lòch hoäi nghò, hoäi thaûo, cho caùc du khaùch ñeán ñaây vöøa ñi du lòch vöøa keát hôïp vôùi vieäc döï hoäi nghò,hoäi thaûo. Nhoùm khaùch naøy thöôøng laø nhöõng nhaø nghieân cöùu khoa hoïc hoaëc caùc giaûng vieân töø caùc tröôøng ñaïi hoïc hoaëc caùc coâng ty coù yeâu caàu… thôøi gian löu laïi ôû ñaây thöôøng töø 3 ñeán 5 ngaøy. − Du lòch maïo hieåm, coù nhieàu khaùch du lòch thích caûm giaùc maïnh, muoán khaùm phaù nhöõng ñieàu môùi laï neân caàn phaùt trieån theâm loaïi hình du lòch naøy. Ngoaøi nhöõng ñònh höôùng phaùt trieån caùc loaïi hình kinh doanh du lòch thì ñònh höôùng ña daïng hoùa vaø naâng cao chaát löôïng caùc saûn phaåm du lòch cuõng khoâng keùm phaàn quan troïng, chính quyeàn ñòa phöông caàn ñònh höôùng phaùt trieån sao cho phuø hôïp vôùi nhu caàu thò tröôøng du lòch trong nöôùc vaø quoác teá. IV. DU LÒCH SINH THAÙI HOÀ TUYEÀN LAÂM – ÑAØ LAÏT, LAÂM ÑOÀNG Hoà ôû Ñaø Laït chuû yeáu laø hoà nhaân taïo, phaân boá raûi raùc. Hieän taïi coù treân döôùi 16 ao hoà lôùn nhoû. Moät soá hoà theo thôøi 353

Du lòch sinh thaùi

gian bò boài laáp daàn hoaëc ñaõ trôû thaønh vöôøn troàng rau nhö hoà Vaïn Kieáp, Meâ Linh, Ñoäi Coù… Caùc hoà lôùn ôû Ñaø Laït ñöôïc söû duïng vaøo vieäc taïo thaéng caûnh, taïo nguoàn nöôùc töôùi nhö hoà Ña Thieän, hoà Than Thôû, hoà Xuaân Höông… rieâng hoà Suoái Vaøng, ngoaøi chöùc naêng chính taïo naêng löôïng ñieän coøn thöïc hieän chöùc naêng du lòch. Moät trong nhöõng hoà noåi tieáng ôû Ñaø Laït veà phong caûnh ñeïp laø hoà Tuyeàn Laâm, baát keå du khaùch naøo khi ñeán Ñaø Laït cuõng khoâng theå khoâng gheù thaêm nôi naøy, moät trong nhöõng ñieåm du lòch troïng taâm cuûa Ñaø Laït. Theo quoác loä 20 leân ñeøo Prenn, qua khoûi thaùc Datanla reõ veà phía traùi gaàn 2km, caùch xa trung taâm thaønh phoá Ñaø Laït ñoä 4km, baêng qua nhöõng röøng thoâng nguùt ngaøn, döøng chaân tröôùc moät hoà nöôùc meânh moâng, xanh bieác vaø thô moäng ñoù laø hoà Tuyeàn Laâm. Hoà ñöôïc taïo thaønh bôûi doøng suoái Tía vaø thöôïng nguoàn soâng Ña Tam phaùt nguoàn töø nuùi Voi ñoå veà. Teân hoà khoâng bieát coù töï bao giôø vaø do ai ñaët, song coù leõ cuõng do xuaát phaùt töø khung caûnh thieân nhieân huyeàn nhieäm: nôi gaëp gôõ giöõa soâng suoái vaø caây röøng neân ngöôøi ta ñaõ ñaët cho noù moät caùi teân thaät phuø hôïp laø Tuyeàn Laâm. Theo caùch chieát töï cuûa nhieàu ngöôøi thì “Tuyeàn” laø suoái, “Laâm” laø röøng vaø hieän nay khoâng ít ngöôøi hieåu teân hoà theo nghóa naøy. Naêm 1982, tröôùc nhu caàu töôùi maùt cho haøng traêm hecta ruoäng luùa cuûa caùnh ñoàng huyeän Ñöùc Troïng, Boä Thuyû lôïi ñaõ cho xaây ñaäp ngaên nöôùc taïi ñaây. Naêm 1987 coâng trình hoaøn thaønh, maët hoà ñöôïc môû roäng leân tôùi 32km2, ñoä saâu coù nôi treân 30m. Cuoái hoà laø moät ñaäp traøn söøng söõng giöõa nuùi röøng hoang vu 10 baäc ñaù vöõng chaõi nhö giöõ gìn vaø baûo veä cho veû neân thô cuûa moät hoà nöôùc huøng vó. 354

Du lòch sinh thaùi

Buoåi sôùm hoà nöôùc phuû ñaày söông traéng vaø yeân tónh ñeán kyø laï. Chæ coù tieáng chim ngaân quyeän thaønh voøng, thaønh chuoãi nhö nhaû töøng chuøm hoa laï xuoáng maët hoà. Buoåi tröa baàu trôøi saùng laùng, maët hoà xanh bieác nhö bieån khôi vaø laáp laùnh aùnh thuyû tinh. Ñeán chieàu thì meàm ra trong aùnh saùng maùt laïnh, maët hoà daàn daàn chuyeån sang maøu xanh thaúm. Naéng vaøng meânh moâng, soùng laên taên voã vaøo bôø thaät traàm laéng. Vaøo nhöõng ñeâm traêng, caùi laïnh thoåi ngoït ngaøo maø thaám saâu gôïi nhôù tha thieát. Neáu ngoài ôû bôø hoà Tuyeàn Laâm caâu caù, uoáng röôïu laøm thô hoaëc ñi daïo, ngaém nhìn caûnh trôøi xanh bao la thì du khaùch laïi caøng caûm nhaän ñöôïc hôn nöõa veû kyø aûo, thô moäng huyeàn hoaëc cuûa hoà vaø thöïc söï say ñaém trong caùi thuù vieãn du…

V. DU LÒCH SINH THAÙI COÁ ÑOÂ HUEÁ Coá Ñoâ Hueá naèm ôû trung ñieåm mieàn Trung Vieät Nam, phía baéc giaùp tænh Quaûng Trò, phía nam giaùp thaønh phoá Ñaø Naüng, taây nam giaùp tænh Quaûng Nam, phía taây döïa vaøo daõy Tröôøng Sôn huøng vó chính laø bieân giôùi Vieät - Laøo, phía ñoâng troâng ra bieån. Hueá laø thaønh phoá thuoäc tænh Thöøa Thieân Hueá caùch Haø Noäi 662 km vaø caùch thaønh phoá Hoà Chí Minh 1.036 km. 1. Taøi nguyeân du lòch a. Taøi nguyeân du lòch töï nhieân Ñòa hình töï nhieân vuøng Hueá coù nhöõng neùt ñaëc thuø do söï ñan xen giöõa nuùi vaø bieån ñaõ taïo ra nhöõng caûnh quan kyø thuù. Daõy Tröôøng Sôn vöôn mình ra Thaùi Bình Döông ñaõ taïo neân nhöõng Haûi Vaân, Baïch Maõ, Linh Thaùi, Phuù Gia…. Bieån tieán 355

Du lòch sinh thaùi

vaøo ñaát lieàn trong thuôû xa xöa cuûa thôøi tieàn söû, khi ruùt lui ñaõ laøm neân vuøng ñaàm phaù vôùi: Tam Giang, Caàu Hai, Thuûy Tuù, Haø Trung…. Naèm giöõa vuøng nhieät ñôùi, Hueá coù nhöõng thaéng caûnh ñaëc tröng cho khí haäu nhieät ñôùi vôùi nhöõng caùnh röøng baït ngaøn ôû Tröôøng Sôn vaø nhöõng baõi bieån ñaày caùt vaø naéng nhö: Thuaän An, Caûnh Döông, Laêng Coâ…. Song ôû ñaây cuõng coù nhöõng ñieåm cao vôùi ñaëc tröng khí haäu cuøng vôùi phöùc heä ñoäng – thöïc vaät oân ñôùi maø Baïch Maõ kyø vó laø moät tieâu bieåu. Hueá ñöôïc ví nhö laø moät thaønh phoá cuûa nhaø vöôøn vôùi moät moâi tröôøng trong laønh, yeân tónh. Neùt ñaëc bieät ôû Hueá laø caùi gì cuõng nhoû beù, nheï nhaøng töø doøng soâng Höông thô moäng chaûy löõng lôø, nhöõng ngoïn nuùi nhoû xeáp lieàn nhau, ñeán caûng Thuaän An, saân bay Phuù Baøi cuõng nhoû beù, ñöôøng saù phoá phöôøng cuõng uoán quanh nho nhoû, nhaø cöûa khoâng beà theá maø khieâm nhöôøng aån sau nhöõng maûnh vöôøn, nôi ñaây coù nhöõng caûnh quan xinh ñeïp höõu tình. Caûnh saéc thieân nhieân ôû Thöøa Thieân – Hueá xinh ñeïp vaø ña daïng. Thaät hieám thaáy nôi ñaâu vôùi moät khoâng gian khoâng roäng “laïi coù ñuû phong caûnh sôn thuûy höõu tình, caây xanh traùi ngoït, vöôïn hoùt chim ca, thaùc gaøo soùng voã, coù caùi laïnh cuûa phöông Baéc cuøng aùnh naéng chan hoøa cuûa phöông Nam”, ñoù laø chöa keå maøu saéc thieân nhieân ôû ñaây cuõng coù phaàn khaùc thöôøng,moät thöù maøu xanh trong pha chuùt tím bieác maø coù leõ 356

Du lòch sinh thaùi

trôøi chæ phuù rieâng cho nhöõng vuøng thieân nhieân ñoàng baèng ít buïi caùt”. Quaû thaät thieân nhieân Thöøa Thieân Hueá laø moät kho taøng quyù baùu khoâng nhöõng chæ cho söùc khoûe vaø nhu caàu thöôûng ngoaïn cuûa ngöôøi ñòa phöông, maø coøn laø moái lôïi kinh teá lôùn neáu bieát khai thaùc toát caùc ngaønh du lòch caûnh quan vaø moâi tröôøng sinh thaùi. b. Taøi nguyeân du lòch nhaân vaên Hoøa cuøng vôùi thieân nhieân höõu tình laø moät quaàn theå hôn 300 di tích lòch söû - vaên hoùa, bao goàm thaønh quaùch, cung ñieän, laêng taåm… ñaõ ñöôïc UNESCO coâng nhaän laø di saûn vaên hoùa nhaân loaïi, khieán Hueá mang veû ñeïp coå kính nhö moät trang coå thi. Naèm giöõa loøng mieàn Trung nöôùc Vieät, Hueá ñöôïc bieát ñeán vôùi tö caùch laø coá ñoâ cuûa trieàu Nguyeãn (1802 - 1945), trieàu ñaïi phong kieán cuoái cuøng cuûa Vieät Nam. Hueá mang treân mình moät quaàn theå di tích phong phuù vaø ña daïng vöøa ñöôïc coäng ñoàng theá giôùi toân vinh laø di saûn vaên hoùa nhaân loaïi. Chính beà daøy lòch sö ûvaø truyeàn thoáng vaên hoùa ñöôïc keát tinh töø nhieàu nguoàn, nhieàu theá heä, ñöôïc chaét loïc hoäi tuï töø nhöõng voán quyù cuûa caùc doøng vaên hoùa Ñoâng Sôn, Ñaïi Vieät, Sa Huyønh, Chaêmpa…. ñeå phaùt trieån neân moät neàn vaên hoùa Hueá ñoäc ñaùo vaø ñaày söùc loâi cuoán. Söï phaùt trieån cuûa nhöõng ñaëc tröng vaên hoùa Hueá chæ rieâng ôû maët kieán truùc ñaõ taïo cho Hueá moät daïng ñoâ thò ñaëc bieät, quyeán ruõ döôùi danh xöng: thaønh phoá vöôøn, moät thaønh phoá ñöôïc taïo laäp treân neàn taûng kieán truùc caûnh vaät hoùa, laáy thieân nhieân laøm neàn cho kieán truùc söû duïng yeáu toá vöôøn nhö moät neùt ñaëc tröng. 357

Du lòch sinh thaùi

Hueá khoâng chæ laø moät ñieåm du lòch bình thöôøng nhö ngöôøi ta thöôøng goïi, noù thaät söï laø moät trung taâm du lòch, hay chính xaùc hôn laø moät vuøng du lòch. Du khaùch coù theå du lòch ñeán Hueá döôùi taát caû caùc hình thöùc: du lòch vaên hoùa, du lòch thaùm hieåm, leo nuùi, du lòch bieån, du lòch chieán tröôøng xöa… töï thaân nhöõng ñieàu ñoù ñaõ taïo nhöõng tieàn ñeà cho “tuyeán du lòch lí töôûng” ôû Hueá. c. Hieän traïng taøi nguyeân du lòch Hueá Ngaønh du lòch tænh chuû yeáu taäp trung vaøo thaønh phoá Hueá – nôi voán moät thôøi gian daøi laø kinh ñoâ lòch söû cuûa nöôùc Vieät Nam. Nôi ñaây coù soâng Höông, nuùi Ngöï thô moäng, coù caùc di tích lòch söû, coù heä thoáng thaønh quaùch, laêng taåm, cung ñieän… Moãi coâng trình laø moät thaønh töïu tuyeät myõ cuûa kieán truùc caân ñoái, söï haøi hoøa raát töï nhieân ñeán noãi ñoâi luùc ngöôøi ta queân ñi ñoù laø nhöõng coâng trình cuûa con ngöôøi. Ñænh cao cuûa kieán truùc Hueá laø quaàn theå cung ñieän, nhaø ôû Ñaïi noäi (goàm 140 coâng trình lôùn nhoû) vaø laêng cuûa caùc vua Nguyeãn (hieän coù 6 laêng lôùn coøn hoaøn chænh, hoaønh traùng, myõ leä maø ñaày neùt ñaëc thuø). Hueá coøn laø trung taâm Phaät giaùo cuûa mieàn Trung, vôùi treân 100 ngoâi chuøa coå kính. Trong ñoù coù caùc chuøa noåi tieáng nhö: Töø Ñaøm, Linh Muï, Baùo Quoác, Truùc Laâm, Dieäu Ñeá, Tuùy Vaân…. Rieâng chuøa Linh Muï ñöôïc xem laø bieåu töôïng cuûa thaønh phoá Hueá. Beân caïnh ñoù Hueá coøn laø moät thaønh phoá daøy ñaëc nhöõng di tích lòch söû vaên hoùa nhö khu nghóa trang Ba Ñoàn vôùi moä khoång loà choân hôn 6.000 haøi coát nhaân daân Hueá töû naïn trong ngaøy kinh ñoâ thaát thuû naêm 1885. Khu vöôøn moä cuï Phan Boäi Chaâu, khu bia tieán só nhaø Nguyeãn ôû Vaên Thaùnh, nhaø baûo 358

Du lòch sinh thaùi

taøng coå vaät Hueá, Quoác Töû Giaùm…. Ñaêc bieät laø tröôøng Quoác Hoïc ñöôïc thaønh laäp naêm 1896, laø caùi noâi saûn sinh nhieàu nhaân taøi cho ñaát nöôùc nhö Hoà Chí Minh, Phaïm Vaên Ñoàng, Voõ Nguyeân Giaùp, Toá Höuõ, Xuaân Dieäu, Huy Caän, Teá Thanh, Toân Thaát Tuøng (nhaø khoa hoïc), Ñaëng Vaên Ngöõ (nhaø khoa hoïc). Phía Ñoâng Hueá, caùch thaønh phoá chöøng 15 km laø bieån, baõi taém Thuaän An thu huùt haøng vaïn ngöôøi trong nhöõng ngaøy heø. Phía Nam Hueá töø caàu Hai ñeán ñeøo Haûi Vaân laø tam giaùc Baïch Maõ - Laêng Coâ - Tö Hieàn, moät khu vöïc lí töôûng ñeå phaùt trieån coâng nghieäp du lòch bieån vôùi hai baõi taém tuyeät vôøi laø Caûnh Döông vaø Laêng Coâ cuøng nhöõng thaéng caûnh vaø di tích Chaøm treân nuùi Linh Thaùi. Veà loaïi hình du lòch mieàn nuùi, tænh coù laâm vieân quoác gia Baïch Maõ treân ñoä cao 1.400m. Taïi ñaây chuùng ta coù theå saên chim, thuù, höôûng khoâng khí maùt meõ trong laønh cuûa khí haäu oân ñôùi. Phía taây Hueá, con ñöôøng 12 môû leân thung luõng A Sao vaø ñöôøng moøn Hoà Chí Minh. Phía baéc Hueá, chæ caùch 60 km laø ñòa baøn du lòch lieân Quaûng Trò, coù La Vang Thaùnh Ñöôøng, thaønh coå Quaûng Trò… Thöøa Thieân – Hueá coù caùc loaïi hình vaên hoùa ngheä thuaät noåi tieáng nhö ca Hueá, tuoàng Hueá, ca muùa cung ñình, hoø giaõ gaïo vaø caùc leã hoäi truyeàn thoáng nhö leã caàu Ngö, leã hoäi laøng reøn Hieàn Löông, leã OÂng, leã Baø taïi ñieän Hoøn Cheùn… Ngoaøi ra, Hueá coù moät neàn vaên hoùa aåm thöïc truyeàn thoáng vôí caùc moùn an noåi tieáng vaø ñoäc ñaùo maø chæ coù Hueá môùi coù. Ñoù laø caùc moùn aên cung ñình. 359

Du lòch sinh thaùi

Ñeán nay Hueá ñaõ toàn taïi ñöôïc treân 355 naêm vaø ñöôïc UNESCO xeáp vaøo 315 di saûn vaên hoùa cuûa nhaân loaïi caàn ñöôïc baûo veä vaø toân troïng. Ñoù cuõng laø moät trong nhöõng tieàm naêng du lòch lôùn cuûa Hueá. 2. Ñònh höôùng tuyeán, ñieåm DLST Hueá a. Du lòch thieân nhieân xöù Hueá ƒ Soâng Höông Noùi ñeán Hueá ta khoâng theå khoâng nhaéc ñeán soâng Höông - Baét nguoàn töø daõy nuùi Tröôøng Sôn huøng vó, hai nguoàn Taû Traïch vaø Höõu Traïch hoäi ngoä taïi ngaõ ba Baèng Laõng, beân chaân nuùi Kim Phuïng, taïo neân doøng Soâng Höông – linh hoàn cuûa veû ñeïp xöù Hueá. Töø ngaõ ba Baèng Laõng, vôùi khoaûng 30km chieàu daøi tröôùc khi hoøa tan vaøo bieån caû, soâng Höông duyeân daùng troâi ñi giöõa hai daõy ñoài, laëng leõ ngang qua choán yeân giaác ngaøn thu cuûa caùc vua Nguyeãn ñöôïc phong kín trong nhöõng röøng thoâng u tòch ôû ñoâi bôø. Nöôùc soâng Höông trôû neân xanh hôn, eâm ñeàm hôn khi voøng qua chaân nuùi Ngoïc Traûng – ñieän Hoøn Cheùn – theàm ñaát baõi Nguyeät Bieàu, Löông Quaùn xanh töôi ngoâ, ñaäu, roài oâm laáy chaân ñoài Haø Kheâ – nôi toïa laïc cuûa ngoâi chuøa Thieân Muï noåi tieáng. Baét ñaàu töø ñaây, doøng soâng Höông chaûy eâm xuoâi. Doøng nöôùc haàu nhö quanh naêm trong xanh, laø chieác göông soi tuyeät vôøi cho coâng vieân ôû ñoâi bôø, caùc coâng trình kieán truùc Phu Vaên Laâu, Thöông Baïc, khaùch saïn Höông Giang, khaùch saïn Century… vaø caàu Traøng Tieàn nhö daûi nô treân maùi toùc ngöôøi con gaùi. 360

Du lòch sinh thaùi

Rôøi coàn Heán, soâng Höông tieáp tuïc nheï troâi giöõa ñoâi bôø bieác xanh cuûa vuøng ngoaïi oâ Vó Daï, thaúng veà ngaõ ba Sình, ñeå roài hoäi ngoä vôùi soâng Boà vaø soâng O Laâu, cuøng hoøa mình vaøo phaù Tam Giang vaø loøng bieån caû. Soâng Höông nhö laø linh hoàn cuûa veû ñeïp xöù Hueá. Ngöôøi ta töøng ví von con soâng naøy baèng nhieàu teân goïi ñöôïm chaát thô: “Ñieäu slow tình caûm”, “Ngöôøi taøi töû ñaùnh ñaøn luùc ñeâm khuya”, “Coâ gaùi thaàn tieân”, “Daûi luïa meàm”, “Maùi toùc ngöôøi con gaùi löôïn daøi, luùc naøo cuõng oùng aû ôû maõi ñoä xuaân thì”, “Daûi luïa bieác trong aùnh naéng trôøi”, “Taám thaûm nhung phaûn chieáu traêng sao”…. Ñaïi thi haøo Nguyeãn Du cuõng töøng vieát: Höông Giang nhaát phieán nguyeät (Höông Giang töïa moät vaàng traêng) Vôùi Cao Baù Quaùt thì: “Soâng Höông nhö moä thanh kieám döïng ngang trôøi”. Hoaëc nhaø thô khaùc thì: “Neáu nhö khoâng coù doøng Höông Caâu thô xöù Hueá nöûa ñöôøng ñaùnh rôi Neáu nhö khoâng coù doøng Höông Ngöôøi tình cho Hueá, ngöôøi thöông nôi naøo” Theá ñaáy, caùi saâu laéng tröõ tình cuûa ngöôøi daân xöù Hueá cuõng do Soâng Höông taïo neân. Moãi ngöôøi daân Hueá ñeàu nghó raèng: soâng Höông laø moùn quaø voâ giaù maø taïo hoùa ban taëng…, vaø khoâng theå hình dung ñöôïc Hueá seõ nhö theá naøo neáu boãng döng soâng Höông bieán maát. ƒ

Nuùi Ngöï Bình

Du lòch sinh thaùi

Gaén lieàn vôùi soâng Höông, nuùi Ngöï Bình laø moùn quaø voâ giaù khaùc maø taïo hoùa ban taëng cho xöù Hueá. Soâng Höông vaø nuùi Ngöï Bình trôû thaønh bieåu töôïng cuûa Hueá sôn thuûy höõu tình, do ñoù ngöôøi ta coøn goïi Hueá baèng moät teân goïi khaùc: mieàn Höông – Ngöï. Nuùi Ngöï Bình khoâng cao laém, chæ 105m. tröôùc naêm 1802, ngöôøi ta goïi nuùi Ngöï laø Baèng Sôn vì ñænh nuùi baèng phaúng, daùng nuùi uy nghi, caân ñoái. Sau khi leân ngoâi môû ñaàu trieàu ñaïi nhaø Nguyeãn (1802), vua Gia Long thaáy Baèng Sôn coù veû ñeïp cao quyù, beøn quyeát ñònh choïn laøm tieàn aùn cuûa kinh thaønh Hueá, maëc duø nuùi caùch xa kinh thaønh tôùi 4km. Ñoàng thôøi, nhaø vua ñaët teân môùi cho ngoïn nuùi laø Ngöï Bình. Ngöï Bình, töø moät thöïc teá töï nhieân ñöôïc bieán thaønh moät thöïc teá kieán truùc bieåu töôïng vöông quyeàn, naèm treân truïc chính cuûa kinh thaønh – ñöôøng Trung Ñaïo. Ngaøy xöa cuõng nhö baây giôø, ngöôøi ta töøng coi nuùi Ngöï Bình xanh rôïp boùng thoâng laø choán thöôûng ngoaïn thieân nhieân tuyeät vôøi. Vaøo buoåi ñeïp trôøi, ñöùng treân ñænh nuùi, ta coù theå thu vaøo taàm maét toaøn caûnh thaønh phoá Hueá vôùi soâng nuùi, coû caây xanh rôøn, cung ñieän nguy nga maùi chuøa vaø nhaø thôø coå kính. Xa hôn laø daõy Tröôøng Sôn truøng ñieäp veà phía taây; caùt traéng vaø bieån bieác ôû phía ñoâng; ñoàng ruoäng phì nhieâu veà phía nam, ñoâng – nam vaø baéc, ñoâng – baéc. Dó nhieân, cuõng khoâng theå queân baûn giao höôûng thieân nhieân tuyeät vôøi cuûa gioù vaø ngaøn thoâng. Moät trong nhöõng caâu thô maø ngöôøi daân xöù Hueá, keå caû nhieàu ngöôøi ñang ôû khaép caùc phöông trôøi xa xoâi, ñeàu ghi saâu trong loøng, ñoù laø: “Ñi ñaâu cuõng nhôù queâ mình

361

362

Du lòch sinh thaùi

Nhôù Soâng Höông gioù maùt, nhôù non Bình traêng trong” ƒ Röøng quoác gia Baïch Maõ Hieän nay Vieät Nam coù 10 vöôøn quoác gia: Ba Beå, Tam Ñaûo, Ba Vì, Caùt Baø, Cuùc Phöông, Beán EÙn, Baïch Maõ, Caùt Tieân, Coân Ñaûo, Yokdon. Röøng quoác gia Baïch Maõ naèm ôû phía nam tænh, caùch thaønh phoá Hueá 5km. Naêm 1925 döôùi thôøi Phaùp thuoäc moät döï aùn thaønh laäp vöôøn quoác gia Baïch Maõ - Haûi Vaân roäng 50.000 ha ñeå baûo veä loaøi gaø lam maøo traéng do moät kyõ sö ngöôøi Phaùp teân Geùrard ñeà xuaát döï aùn khu nghæ maùt Baïch Maõ ñeán naêm 1935 thì hoaøn taát. Baïch Maõ laø moät vuøng röøng nuùi coù dieän tích 45km2, cao 1.444m so vôùi maët nöôùc bieån. Baïch Maõ coù khí haäu oân hoøa maùt meû nhôø aûnh höôûng cuûa nöôùc bieån vaø ñoä cao. Veà muøa heø nhieät ñoä cao nhaát chæ 19-20 ñoä. Vöôøn quoác gia Baïch Maõ laø trung taâm cuûa daõi röøng xanh töï nhieân coøn laïi duy nhaát cuûa Vieät Nam keùo daøi töø bieân giôùi Laøo ñeán bieån Ñoâng. Laø phaàn cuoái cuûa daõy Tröôøng Sôn baéc, vöôøn nhö moät böùc tranh huøng traùng ñöôïc deät neân bôûi nhieàu daõy nuùi cao chia caét vaø thaáp daàn ra bieån. Ñoä doác bình quaân cuûa toaøn khu vöïc laø 25 ñoä, coù nôi bieán ñoäng töø 45-60 ñoä. Muøa möa baét ñaàu töø thaùng 9 vaø keát thuùc vaøo thaùng gieâng naêm sau. Löôïng möa 363

Du lòch sinh thaùi

trung bình naêm khaù lôùn 3.500mm. Ñaëc bieät ôû ñoä cao 900m ñeán ñoä cao 1.450m löôïng möa bình quaân haèng naêm laø 7.977mm. Vöôøn quoác gia Baïch Maõ coù 1.286 loaøi thöïc vaät vaø 723 loaøi ñoäng vaät ñaëc bieät nhaát laø boä gaø. Taïi röøng quoác gia Baïch Maõ hieän nay coù khoaûng 139 ngoâi bieät thöï xinh xaén ñöôïc xaây caát theo loái kieán truùc ñaëc bieät nhö khaùch saïn Morin, caùc bieät thöï cuûa caùc vieân chöùc cao caáp hoï Thaân, hoï Hoà Ñaéc… taïo cho Baïch Maõ moät boä maët raát myõ leä treân nuùi ñoài phoùng khoaùng. Nhöõng thaéng caûnh noåi tieáng cuûa Baïch Maõ coù thaùc Ñoã Quyeân, suoái Hoaøng Yeán, haûi voïng ñaøi, ñöôøng moøn tró sao… b. Du lòch vaên hoùa truyeàn thoáng xöù Hueá ƒ Kinh thaønh Hueá Kinh thaønh Hueá nguyeân laø thuû phuû cuûa xöù Ñaøng Trong cuûa caùc chuùa Nguyeãn töø 1687 – 1775, cuõng laø kinh ñoâ Phuù Xuaân cuûa trieàu Taây Sôn töø 1788 - 1801. Sau khi leân ngoâi Hoaøng ñeá (1802), vua Gia Long laïi choïn ñòa ñieåm naøy laøm trung taâm cô quan ñaàu naõo cuûa vöông trieàu môùi vôùi qui moâ to lôùn hôn. Kinh thaønh Hueá ñöôïc xaây döïng roøng raõ hôn 30 naêm (1803 - 1837). Toång theå kieán truùc Kinh thaønh Hueá cho thaáy ñaây laø moät phaùo ñaøi phoøng thuû ñoà soä, kieân coá, ñoàng thôøi laïi coù tính ngheä thuaät cao. Ngoïn nuùi Ngöï Bình caùch gaàn 4km phía tröôùc ñöôïc choïn laøm tieàn aùn, hai hoøn ñaûo nhoû treân soâng Höông laø coàn Heán vaø coàn Daõ Vieân ñöôïc duøng laøm bieåu töôïng Taû Thanh Long vaø Höõu Baïch Hoå. Doøng soâng Höông chaûy ngang tröôùc maët laøm yeáu toá Minh Ñöôøng. Ñaùng chuù yù laø caû boán maët Kinh thaønh ñeàu ñöôïc bao boïc bôûi heä thoáng soâng ngoøi 364

Du lòch sinh thaùi

töông ñoái roäng goïi laø soâng Hoä Thaønh, phía tröôùc laø moät ñoaïn cuûa soâng Höông, ba maët coøn laïi laø nhöõng doøng soâng ñaøo vôùi toång chieàu daøi treân 7km. Söï phaân chia khu vöïc trong kinh thaønh Hueá ñöôïc xaùc ñònh bôûi boán voøng thaønh. Voøng ngoaøi cuøng lôùn nhaát coù teân laø Kinh thaønh duøng ñeå baûo veä khu vöïc caùc cô quan cuûa boä maùy chính quyeàn trung öông. Hai voøng thaønh beân trong nhoû daàn mang teân Hoaøng thaønh vaø Töû Caám thaønh. Hoaøng thaønh duøng ñeå baûo veä khu vöïc caùc cô quan leã nghi, chính trò quan troïng nhaát cuûa trieàu ñình vaø caùc ñieän thôø. Töû Caám thaønh baûo veä nôi laøm vieäc, aên ôû vaø sinh hoaït haøng ngaøy cuûa nhaø vua vaø gia ñình. Voøng thaønh thöù tö coù teân laø Traán Bình Ñaøi (hay Mang Caù).

Du lòch sinh thaùi

y Taàm linh ñieåm huyeät: höôùng nuùi ñoài bao boïc. Coù baûy laêng taåm ôû coá ñoâ Hueá, trong ñoù coù boán laêng lôùn vaø ñaùng chuù yù laø laêng Gia Long, Minh Maïng, Khaûi Ñònh vaø Töï Ñöùc. y Laêng Gia Long, caùch Hueá 18 km ñöôøng thuûy. y Laêng Minh Maïng, caùch Hueá 16 km ñöôøng thuûy, 14 km ñöôøng boä. y Laêng Thieäu Trò, caùch Hueá 10 km. y Laêng Töï Ñöùc caùch Hueá 7 km. y Laêng Duïc Ñöùc, do vua Thaønh Thaùi xaây döïng sau khi oâng leân ngoâi.

ƒ Heä thoáng caùc laêng taåm Ngoaøi heä thoáng kinh thaønh vaø hoaøng cung, cuõng nhö nhöõng di tích chuøa chieàn. Hueá coøn coù heä thoáng laêng taåm raát noåi tieáng (coù 7 khu laêng taåm). Bôûi coù quan nieäm “sinh kyù töû quy” (soáng gôûi thaùc veà), nghóa laø cuoäc soáng treân traàn gian naøy chæ taïm bôï, caùi cheát môùi trôû veà vôùi theá giôùi vónh haèng vaø nhö theá caùi nhaø ôû chæ laø taïm bôï, caùi moà môùi laø caùi muoân ñôøi. Cho neân caùc vua Nguyeãn raát toán coâng söùc cho vieäc xaây döïng laêng taåm cuûa mình. Vua Minh Maïng laø ngöôøi tìm theá ñaát xaây laêng kyõ löôõng nhaát trong soá caùc vua coù xaây laêng. Vuøng ñaát xaây laêng ñoù phaûi hoäi ñuû boán yeáu toá: y Taàm sôn ñieåm huyeät: höôùng nuùi y Taàm thuûy ñieåm huyeät: höôùng nöôùc

y Laêng Ñoàng Khaùnh caùch laêng Töï Ñöùc 500 m. y Laêng Khaûi Ñònh caùch Hueá 10 km. Moãi laêng mang moät daùng veû rieâng bieät, ñoäc ñaùo. Loái kieán truùc boäc loä roõ tính hoaønh traùng. Laêng Minh Maïng mang daùng veû thaâm nghieâm. Laêng Thieäu Trò coù kieán truùc thanh thoaùt. Laêng Töï Ñöùc thô moäng. Laêng Khaûi Ñònh tinh xaûo, chòu aûnh höôûng cuûa kieán truùc Taây phöông. Quaàn theå kieán truùc vua Nguyeãn khaùc vôùi kieán truùc laêng taåm cuûa caùc vua nhaø Minh - Trung quoác ôû choã laêng cuûa vua Trung Quoác mang caûm giaùc laïnh luøng, u tòch. Coøn kieán truùc laêng taåm nhaø Nguyeãn laø gaïch noái giöõa thieân nhieân vaø con ngöôøi chính söï hoøa quyeän ñoù laø moät tuyeät taùc thô trong kieán truùc. ƒ Nhöõng coâng trình toân giaùo - tín ngöôõng tieâu bieåu ôû Hueá

y Taàm phong ñieåm huyeät: höôùng gioù 365

366

Du lòch sinh thaùi

Trong lôøi noùi ñaàu cuoán nhöõng ngoâi chuøa Hueá, taùc giaû Haø Xuaân Lieâm vieát: “Tröôùc ñaây coù thôøi gian ngöôøi ta goïi Hueá laø Thieàn Kinh, töùc laø Kinh ñoâ Phaät giaùo”. Sôû dó nhö vaäy laø vì Hueá coù quaù nhieàu chuøa. Maø chuøa chieàn ôû Hueá laïi coù nhieàu neùt ñaëc tröng trong phong caùch kieán truùc, phong caùch toå chöùc vöôøn chuøa, phong caùch giöõ giôùi luaät trai tònh cuûa chö taêng, phong caùch cuùng leã theo Phaät giaùo… Qua tieán trình thôøi gian khoaûng hôn ba traêm naêm, chuøa chieàn xöù Hueá ñaõ maëc nhieân ñoùng goùp nhieàu cho vaên hoùa Phuù Xuaân theâm saéc maøu röïc rôõ. Vì vaäy, seõ laø moät thieáu soùt lôùn neáu ñeán vôùi xöù Hueá tham quan maø khoâng ñeán vaõn caûnh moät soá ngoâi chuøa noåi tieáng cuûa Hueá. Chuøa Thieân Muï: Chuøa Thieân Muï laø moät ngoâi chuøa noåi tieáng ôû Vieät Nam vaø laø moät ñaïi danh lam cuûa xöù Hueá. Chuøa toïa laïc treân ñoài Haø Kheâ, beân doøng Höông Giang, thuoäc ñòa phaän xaõ Höông Long, caùch trung taâm thaønh phoá Hueá 5km veà höôùng taây. Tính ñeán nay, chuøa ñaõ coù moät lòch söû daøi hôn 400 naêm. Töø khi Ñaïi Vieät tieáp nhaän hai chaâu OÂ, Rí, taïi vuøng ñoài Haø Kheâ ñaõ töøng coù moät nôi thôø töï cuûa ngöôøi Chaêmpa ñeå laïi. Veà sau, taïi pheá tích tín ngöôõng naøy ngöôøi Vieät ñaõ döïng neân moät ngoâi chuøa ñeå thôø Phaät vaø teân chuøa ñöôïc goïi theo tieáng daân gian laø Thieân Moã (hay Thieân Moä). Vaøo naêm Taân Söûu (1601), chuùa Nguyeãn Hoaøng trong moät chuyeán du ngoaïn, thaáy nôi ñaây caûnh ñeïp, ñòa theá toát neân ñaõ cho döïng laïi chuøa Thieân Muï ñeå laøm caûnh tuï linh khí, cuûng coá long maïch cho vuøng Thuaän Hoùa noùi rieâng vaø môû coõi Nam Haø noùi chung. Cuøng vôùi vieäc laøm laïi chuøa Thieân Muï, Nguyeãn Hoaøng cho tung ra moät huyeàn thoaïi 367

Du lòch sinh thaùi

coù tính chaát taâm lí chieán nhaèm taïo uy theá linh thieâng cho theá löïc chính trò cuûa mình; ñoù laø caâu chuyeän coù moät baø giaø maëc quaàn aùo ñoû ngoài treân ñænh ñoài Haø Kheâ phaùn baûo seõ coù moät vò chaân chuùa ñeán söûa chuøa cho tuï tinh khí vaø cuûng coá long maïch ñeå phaùt trieån Thuaän Hoùa vaø Nam Haø. Töø ñoù ñeán nay, do söï taøn phaù cuûa thieân nhieân vaø chieán tranh, chuøa phaûi tu söûa nhieàu laàn. Ñaùng chuù yù laø caùc söï kieän: Naêm Canh Daàn (1710), chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho ñuùc moät quûa chuoâng lôùn goïi laø Ñaïi Hoàng Chung, cao 2,50m, naëng treân 2000kg. Quaû chuoâng laø moät taùc phaåm ngheä thuaät quùy giaù ñang ñöôïc tröng baøy taïi nhaø luïc giaùc phía taây, beân phaûi thaùp Phöôùc Duyeân. Naêm Giaùp Ngoï (1714), sau khi cho söûa chöõa, chuøa Thieân Muï trôû thaønh moät ñaïi sôn moân, roäng vaø ñeïp hôn tröôùc raát nhieàu, chuùa Nguyeãn Phuùc Chu cho döïng moät taám bia caåm thaïch raát lôùn, cao 2,60m, roäng 1,2m vaø khaéc baøi vaên bia cuûa Quoác chuùa noùi veà vieäc xaây döïng chuøa. Bia ñöôïc ñaët treân löng moät con ruøa baèng ñaù ñöôïc chaïm troå raát tinh xaûo. Bia hieän ñaët trong nhaø luïc giaùc phía ñoâng, beân traùi thaùp Phöôùc Duyeân. Söï kieän lôùn nhaát cuûa chuøa Thieân Muï laø cuoäc ñaïi truøng tu ngoâi chuøa vaøo naêm Thieäu Trò thöù tö (1844). Nhaø vua ñaõ kieán thieát chuøa Thieân Muï thaønh thaéng caûnh noåi tieáng coù giaù trò veà maët kieán truùc vaø vaên hoùa Phaät giaùo; nhaát laø vieäc xaây döïng ngoâi baûo thaùp Phöôùc Duyeân baûy taàng, cao khoaûng 21m. Thaùp Phöôùc Duyeân khoâng chæ laø bieåu töôïng cuûa chuøa Thieân Muï maø coøn trôû thaønh bieåu töôïng cuûa xöù Hueá xinh ñeïp, coå kính. 368

Du lòch sinh thaùi

Vôùi loái kieán truùc ñoäc ñaùo uy nghieâm, vôùi thieân nhieân höõu tình thô moäng, chuøa Thieân Muï ñöôïc xem laø moät thaéng caûnh ñeïp nhaát cuûa Hueá. Chuøa Truùc Laâm: Chuøa Truùc Laâm toïa laïc giöõa röøng thoâng xanh töôi döôùi chaân ñoài Döông Xuaân, xaõ Thuyû Xuaân cuûa thaønh phoá Hueá. Chuøa ñöôïc xaây döïng vaøo naêm 1903 döôùi thôøi vua Thaønh Thaùi. Truùc Laâm khoâng phaûi laø ngoâi chuøa vaøo loaïi coå nhaát ôû Hueá, nhöng raát coù danh tieáng. Moät cô sôû cuûa tröôøng ñaïi hoïc Phaät giaùo ñaàu tieân taïi Hueá ñaõ ra ñôøi ôû ñaây vaøo naêm 1931 ñoù laø An Nam Phaät hoïc hoäi. Nhieàu vò hoøa thöôïng danh tieáng ñaõ töøng tu haønh taïi chuøa Truùc Laâm: Hoøa thöôïng Thích Maät Hieån, Hoøa thöôïng Thích Maät Nguyeän, Hoøa thöôïng Thích Maät Theå… Taïi chuøa coøn löu giöõ moät soá coå vaät quyù, trong ñoù coù moät baûn kinh Phaät baèng chöõ Haùn theâu treân vaûi. Baûn kinh naøy coù gaàn 7000 chöõ. Caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû cho raèng, coå vaät naøy ñöôïc laøm döôùi thôøi vua Quang Trung (1758-1792) - moät vò vua thieân taøi cuûa Vieät Nam. Trong baûn kinh coù baøi töïa cuûa vua Quang Trung daøi 248 chöõ. Ngoaøi ra, ñeán Hueá khoâng queân caùc ñaëc tröng veà ngheä thuaät vaên hoùa truyeàn thoáng nhö aâm nhaïc cung ñình Hueá, muùa daân gian,… VI. PHAÙT TRIEÅN DLST KHU BTTN ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC TRAØM CHIM ÑOÀNG THAÙP

369

Du lòch sinh thaùi

Khu BTTN ñaát ngaäp nöôùc Traøm Chim roäng 7.612ha, naèm giöõa 4 xaõ: Phuù Ñöùc, Phuù Hieäp, Phuù Thoï vaø Taân Coâng Sinh thuoäc huyeän Tam Noâng, tænh Ñoàng Thaùp, naèm caùch thò traán huyeän lî nôi gaàn nhaát laø 800m ñöôøng chim bay. Toaøn khu Traøm Chim naèm treân moät vuøng ñaát truõng töông ñoái baèng phaúng, raûi raùc coù nhöõng coàn caùt cao töø 0,5m ñeán 2,5m so vôùi möïc nöôùc bieån, xung quanh khu baûo toàn coøn coù nhieàu keânh raïch ngang doïc. Khu Traøm Chim naèm trong vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi “nöûa naêm naéng haïn, nöûa naêm nöôùc noåi” neân coù theå xem ñaây laø moät phaàn thu nhoû cuûa heä sinh thaùi vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Tuy nhieân, ngoaøi nhöõng ñaëc ñieåm saün coù cuûa heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc Ñoàng Thaùp Möôøi, thì nôi ñaây laø nôi taäp trung ñoâng ñaûo caùc loaøi chim, ñaëc bieät laø seáu ñaàu ñoû, moät loaøi chim quyù hieám treân theá giôùi. 1. Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa khu BTTN Traøm Chim Ngaøy 2 thaùng 2 naêm 1994, thuû töôùng chính phuû ñaõ kyù quyeát ñònh soá 47/TTg quy ñònh khu ñaát ngaäp nöôùc Traøm Chim thuoäc huyeän Tam Noâng, tænh Ñoàng Thaùp laø “Khu BTTN cuûa quoác gia”. Töø ñoù trôû ñi khu baûo toàn ñaát ngaäp nöôùc chính thöùc ñöôïc thaønh laäp, ban quaûn lí khu baûo toàn tröïc thuoäc UÛy ban Nhaân daân tænh Ñoàng Thaùp. Voán ban ñaàu ñaàu tö cho caùc hoaït ñoäng cuûa khu baûo toàn trong giai ñoaïn töø 1994 ñeán naêm 2000 laø 4 tæ ñoàng. Söï kieän ñoù cuõng taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå caùc toå chöùc quoác teá giuùp ñôõ ñaàu tö phaùt trieån khu vöïc naøy.

370

Du lòch sinh thaùi

a. Caùc muïc tieâu vaø chöùc naêng cô baûn cuûa khu baûo toàn Theo luaän chöùng ñaõ ñöôïc duyeät (thaùng 2/1994) caùc muïc tieâu vaø chöùc naêng cô baûn cuûa khu baûo toàn laø: y Baûo toàn ña daïng sinh hoïc cuûa heä sinh thaùi ngaäp nöôùc ñieån hình cuûa ÑBSCL, cuõng nhö cuûa Ñoâng Nam AÙ. y Baûo veä caûnh quan ngaäp nöôùc sinh ñoäng cuûa vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi coå xöa. Baûo veä khu cö truù cuûa caùc loaøi sinh vaät vuøng ngaäp nöôùc, ñaëc bieät laø caùc loaøi chim nöôùc di cö quyù hieám, cuøng vôùi vieäc baûo toàn caùc loaøi thöïc vaät baûn ñòa. y Söû duïng moät caùch hôïp lí nguoàn taøi nguyeân ñaát ñai, ñoäng thöïc vaät vaø caûnh quan töï nhieân cuûa heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc treân cô sôû baûo veä moâi tröôøng, duy trì caân baèng sinh thaùi ñeå phuïc vuï cho caùc nhu caàu thieát yeáu cuûa xaõ hoäi, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho caùc hoaït ñoäng nghieân cöùu khoa hoïc, vaø caùc nhu caàu tham quan, giaûi trí, ñeå mang laïi lôïi ích vaät chaát cho nhaân daân trong vuøng. y Phaùt huy nhöõng tính naêng tích cöïc cuûa heä sinh thaùi ñaá ngaäp nöôùc trong vieäc baûo veä moâi tröôøng, duy trì nguoàn nöôùc, haïn cheá luõ luït. b. Ñaëc ñieåm töï nhieân khu vöïc Traøm Chim ƒ Ñòa maïo caûnh quan Theo caùc nhaø khoa hoïc, khu vöïc Traøm Chim voán naèm trong vuøng loøng soâng coå, thuoäc vuøng ñoàng boài treû vaø thaáp. Vuøng naøy xöa kia töøng toàn taïi moät loøng soâng coå maø daáu veát 371

Du lòch sinh thaùi

coøn laïi hieän nay laø caùc vuøng truõng thaáp töï nhieân. Sau ñoù loøng soâng coå bò boài ñaép daàn, treân vuøng hình thaønh heä thoáng raïch nhoû chaèng chòt, ngaén, ngoaèn ngeøo vaø nhieàu raïch khoâng theo moät höôùng nhaát ñònh naøo. ÔÛ gaàn bôø soâng Tieàn, moät soá raïch ñöôïc keát noái laïi duøng taïo nhaùnh ñeå vöôït qua caùc gioàng ñaát cao ven soâng. Tuy naèm trong vuøng ñoàng boài thaáp nhöng do gaàn vôùi soâng Tieàn vaø naèm treân loøng soâng coå neân ñòa hình khu Traøm Chim khoâng thöïc söï baèng phaúng vaø ñoàng nhaát. Traøm Chim ñöôïc bao boïc phía taây, Phuù Hieäp ôû phía ñoâng, vaø keânh An Bình ôû phía baéc. Ñoàng Tieán laø lôùn hôn caû vaø laø sang soâng Vaøm Coû Taây.

bôûi caùc keânh Phuù Thaønh ôû keânh Ñoàng Tieán ôû phía nam Trong caùc keânh treân, keânh keânh truïc noái töø soâng Tieàn

Hieän nay, ngoaøi vieäc ñöôïc bao boïc bôûi heä thoáng keânh vaø bôø bao, ngay beân khu Traøm Chim coøn coù hai keânh nhoû laø keânh Möôøi Nheï, noái töø keânh Ñoàng Tieán sang keânh Phuù Hieäp. ƒ Ñieàu kieän khí haäu khu Traøm Chim Naèm trong vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi vaø cuõng laø trong vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, khu Traøm Chim coù cheá ñoä nhieät ñôùi gioù muøa vôùi neàn nhieät ñoä cao quanh naêm, möa nhieàu vaø phaân hoùa theo muøa maïnh meõ. Nhieät ñoä trung bình haøng naêm treân khu khoaûng 270c, vaø löôïng nhieät khaù ñeàu trong naêm, chæ cao hôn 1 - 20C trong caùc thaùng cuoái muøa khoâ, ñaàu muøa möa (thaùng 4 – 6) vaø thaáp hôn cuõng chæ 1 - 20C trong caùc thaùng ñaàu muøa khoâ (thaùng 12 ñeán thaùng 2 naêm sau). Nhieät ñoä toái cao tuyeät ñoái giôùi haïn trong khoaûng 37 - 380C vaø nhieät ñoä toái 372

Du lòch sinh thaùi

thaáp tuyeät ñoái cuõng chöa bao giôø xuoáng ñeán döôùi giôùi haïn 150C. Nhieät ñoä nhö vaäy raát thích hôïp cho caùc loaøi caây nhieät ñôùi phaùt trieån. – Ñoä aåm trung bình naêm chæ dao ñoäng trong khoaûng 82 83%. – Löôïng boác hôi treân beà maët nöôùc coù theå ñaït töø 1500 – 1600 mm/naêm. Haøng naêm khu Traøm Chim coù khoaûng 2.600 giôø naéng; trung bình coù 8,5 - 9 giôø naéng/ngaøy vaøo caùc thaùng khoâ haïn nhaát vaø töø 5,0 - 5,5 giôø naéng/ngaøy trong caùc thaùng möa nhieàu. Veà löôïng gioù thì gioù coù gioù muøa Taây – Nam vaøo muøa möa vaø gioù Ñoâng – Baéc vaøo muøa khoâ laø hai höôùng gioù muøa thònh haønh treân khu Traøm Chim. Caùc höôùng gioù khaùc tuy thænh thoaûng cuõng xuaát hieän trong caùc thôøi kyø chuyeån tieáp vaø ñoâi khi ngay caû giöõa muøa coù höôùng gioù chính thònh haønh, nhöng nhìn chung khoâng nhieàu. Möa laø saûn phaåm cuûa gioù muøa, nhöng chính möa ñaõ taïo neân söï khaùc bieät vaø phaân hoùa roõ reät theo muøa khí haäu trong naêm. Haèng naêm, treân khu Traøm Chim thöôøng xuaát hieän moät muøa möa khaù daøi töø 6 – 7 thaùng (khoaûng töø thaùng 5 – thaùng 11) vaø moät muøa khoâ cuõng khoâng keùm phaàn khaéc nghieät vôùi 5 – 6 thaùng trong naêm (thaùng 12 naêm tröôùc ñeán thaùng 4 naêm sau). Toång löôïng möa trung bình naêm rôi treân khu Traøm Chim khoaûng 1.400 mm. Trong muøa möa, löôïng möa moãi thaùng ñaït chöøng 150mm, vôùi ñænh cao rôi vaøo hai thaùng 9 vaø thaùng 10, moãi thaùng treân 250 mm. 373

Du lòch sinh thaùi

ƒ Ñaëc ñieåm ñaát ñai cuûa Traøm Chim Khu BTTN Traøm Chim naèm ôû vuøng ñoàng luït kín Ñoàng Thaùp Möôøi. Ñòa hình ôû ñaây truõng, khoù tieâu nöôùc, bò bao boïc bôûi caùc daõy ñaát cao ôû phía Taây Baéc cuûa baäc theàm phuø sa coå, phía taây bò bao boïc bôûi caùc gioàng caùt ven soâng Tieàn, phía ñoâng vaø ñoâng nam vôùi daáu tích cuûa caùc gioàng caùt. Ñaát pheøn ñöôïc hình thaønh treân caùc ñoàng laày nöôùc lôï roäng lôùn, chöùa nhieàu xaùc höõu cô cuûa thaûm thöïc vaät nöôùc lôï trong thôøi kyø ñaàm laày hoùa. Lôùp buøn seùt tích luõy nhieàu pyrit (FeS2) vaät lieäu sinh pheøn lôï gaàn maët ñaát hình thaønh ñaát pheøn naëng vôùi löôïng ñoäc chaát cao, khoù caûi taïo. Vì traàm tích ñaát seùt naëng coù ñoä thaám cao, khi bò oâxy hoùa thì deã daøng xuaát hieän khoaùng jarosit maøu vaøng rôm thöôøng gaây ñoäc cho caây troàng. ÔÛ phía baéc vaø phía ñoâng cuûa khu Traøm Chim (keânh Phuù Hieäp) ñòa hình coù cao hôn vaø laø vuøng chuyeån tieáp giöõa baäc theàm phuø sa coå vaø phuø sa hieän ñaïi, ñòa hình cao neân lôùp phuû moûng, ñaát ñai phaàn lôùn laø baäc theàm phuø sa coå, thaønh phaàn cô giôùi nheï hình thaønh neân caùc loaïi ñaát xaùm. ƒ Taøi nguyeân sinh vaät cuûa khu baûo toàn Traøm Chim o Heä thöïc vaät Naèm treân neàn khí haäu caän xích ñaïo möa nhieàu, naéng, nhieät ñoä cao quanh naêm, coäng vôùi söï baèng phaúng vaø coù phaàn truõng thaáp cuûa ñòa hình khieán luõ haøng naêm ngaäp traøn ñoàng ruoäng, saâu töø 0,5m ñeán vaøi meùt, keùo daøi töø 2 - 5 thaùng. Coù nôi coù muøa khoâ khaéc nghieät ñeán 5 – 6 thaùng lieàn haàu nhö 374

Du lòch sinh thaùi

khoâng möa, maët ñaát nhieàu nôi nöùt neû, khi nhöõng côn möa ñaàu muøa xuaát hieän cuoán pheøn toûa khaép vuøng, ñaõ taïo cho vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi noùi chung vaø khu Traøm Chim noùi rieâng moät caûnh quan ñaát öôùt khaù ña daïng. Vì khu baûo toàn Traøm Chim laø moät phaàn thu nhoû cuûa Ñoàng Thaùp Möôøi neân heä thöïc vaät ôû ñaây cuõng laø ñaëc tröng cuûa Ñoàng Thaùp Möôøi, ñoù laø kieåu röøng kín laù roäng thöôøng xanh ngaäp nöôùc theo muøa treân ñaát chua pheøn. Coù saùu quaàn xaõ thöïc vaät chính ñöôïc tìm thaáy trong khu baûo toàn bao goàm: – Quaàn xaõ sen (Nelumbo nucyfera) coù dieän tích 63,8 ha; kieåu quaàn xaõ naøy thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng nôi coù ñaát thaáp nhö böng, vuøng aåm laày gaàn nhö ngaäp nöôùc quanh naêm (khoâng khoâ haún vaøo muøa khoâ). Caùc quaàn xaõ sen laø nôi aên, sinh saûn vaø truù aån cuûa caùc loaøi trích, cuùm nuùm, oùc cao, chaøng nghòch, vòt trôøi, le le… – Quaàn xaõ luùa ma (Oryza rufipogon) coù dieän tích khoaûng 678,4 ha; kieåu quaàn xaõ naøy thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng nôi coù ñoä cao trung bình. Caùc quaàn xaõ luùa ma laø nôi aên, sinh saûn vaø truù aån cuûa caùc loaøi trích, vòt trôøi, le le… caùc loaøi khaùc nhö dieäc, vaïc, coø, coàng coâïc, giaø ñaåy, giang sen, seáu… aên ôû ñoàng luùa ma, nguû vaø sinh saûn ôû caùc nôi khaùc nhö röøng traøm, ñoàng saäy. – Quaàn xaõ coû oáng (Panicam repens) coù dieän tích 1965,9 ha; kieåu quaàn xaõ naøy thöôøng xuaát hieän ôû nhöõng nôi coù ñoä cao khaùc nhau, nhöng phoå bieán vaø chieám öu theá ôû nhöõng nôi ñaát cao. Caùc quaàn xaõ coû oáng laø nôi aên cuûa caùc loaøi chim. Coù 375

Du lòch sinh thaùi

hai loaøi chim tieâu bieåu vöøa aên, vöøa sinh saûn vaø nguû trong quaàn xaõ naøy laø coâng ñaát vaø nhaïn. – Quaàn xaõ naêng oáng (Eleocharis dulcis) coù dieän tích 898,8 ha; kieåu quaàn xaõ naøy thöôøng xuaát hieän ôû nôi coù ñoä cao trung bình. Caùc quaàn xaõ naêng oáng laø nôi aên cuûa caùc loaøi tieâu bieåu nhö seáu, giang sen vaø giaø ñaåy. – Quaàn xaõ maàm moác (Ischaemum rugosum) coù dieän tích 305,1 ha; kieåu quaàn xaõ naøy thöôøng xuaát hieän ôû nôi coù ñoä cao trung bình. – Quaàn xaõ röøng Traøm coù dieän tích 3.018,9 ha. Toaøn boä caùc khu röøng Traøm trong khu baûo toàn laø laø caùc khu röøng ñöôïc troàng ôû ñoä tuoåi töø 4 – 20, maät ñoä bieán thieân trong khoaûng töø 5.000 - 20.000 caây/ha. o Heä ñoäng vaät Coù 198 loaøi chim thuoäc 49 hoï ñöôïc tìm thaáy ôû khu Traøm Chim. Trong ñoù coù 88% ñöôïc tìm thaáy ôû khu baûo toàn vaøo muøa khoâ vaø trong soá 198 loaøi chim naøy coù 16 loaøi ñang bò ñe doïa ôû quy moâ toaøn caàu. Caùc loaøi tieâu bieåu goàm: seáu coå truïi (Grusantigone sharpii), giaø ñaåy lôùn (Leptotilos dubius), giaø ñaåy Java (Leptotilos Javanicus), coø quaém ñaàu ñen (Threskiornis melanocephalus), coø thìa (Platalea minor), ñaïi baøng ñen (Aquila clanga), te vaøng (Vanellus cinerus), choi choi löng ñen (Charadrius pernorii). Ñieàu kieän ñòa maïo – thuûy vaên – thoå nhöôõng nhö ñaõ moâ taû treân ñaây ñaõ laøm cho heä thoáng reã caây traøm töï nhieân ñaõ 376

Du lòch sinh thaùi

hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi ñieàu kieän sình laày ñoïng nöôùc vaø moïc thaønh quaàn thuï roäng lôùn ôû Ñoàng thaùp Möôøi. Nhöõng quaàn tuï thuaàn loaïi traøm naøy ñaõ taïo nôi ôû thích hôïp cho raát nhieàu loaøi chim nöôùc vaø caùc loaøi ñoäng vaät khaùc nhö: dieäc löûa (Ardea pupurea), dieäc xaùm (Ardea cinea), coø ngaøng lôùn (Egretta alba), coø ngaøng nhoû (Egretta intermedia), coø traéng (Egetta garzetta), coàng coïc (phalacrocorax niger), coø bôï (Ardea speciosa). Heä thoáng reã traøm daøy ñaëc laø nôi cö nguï vaø ñeû tröùng cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät ñaùy, caùc loaøi soø, voïp, cua, vaø nhieàu loaïi ñoäng vaät khaùc nhö ruøa, ba ba, eách nhaùi… ngoaøi ra ñaây cuõng laø moâi tröôøng thích hôïp cuûa caùc loaøi taûo. Treân maët nöôùc, caùc caønh caây laø nôi sinh soáng cuûa caùc loaøi ñoäng vaät khoâng xöông soáng nhö ong, kieán, nheän vaø caùc loaøi coân truøng khaùc. Beân caïnh ñoù, söï ña dang cuûa thaûm thöïc vaät ñaõ taïo nôi ôû cho nhieàu loaøi boø saùt nhö traên, raén, ruøa, löôn, vaø tröôùc ñaây coù ñuû caû ñoài moài, caù saáu töø bieån Hoà (Campuchia) di cö xuoáng. Vaøo muøa luõ, treân nhöõng caây gaùo coù khi coù tôùi vaøi chuïc con raén soáng quaán quyeän vôùi nhau. Theá nhöng do söï bieán ñoåi ngaøy caøng maïnh cuûa vuøng naøy, ngaøy nay chuùng ta khoâng coøn thaáy xuaát hieän nhöõng loaøi nhö caù saáu, ñoài moài… vaø moät soá loaøi khaùc cuõng daàn daàn hieám thaáy. Cheá ñoä thuûy vaên cuûa khu vöïc baûo toàn naøy raát thích hôïp vôùi nhieàu loaøi chim nöôùc di cö. Nhieàu loaøi vòt trôøi nhö: Northern Pintails (Anus acuta), Northern shouellers (Anus penelope), Spotr – billed duck (Anus poecilorhyn), Garganey (Anus quequedula) vaø Whistling ducks (dendropcygra 377

Du lòch sinh thaùi

javanica)… kieám aên treân thaûm thöïc vaät noåi thuûy sinh vaø nhöõng ñoäng vaät ñang soáng ôû nôi ñaát sình ñaát troáng. Nhöõng vuøng ñaàm laày ñoïng nöôùc ôû khu Traøm Chim naøy cuõng laøm taêng söï sinh soâi naûy nôû cuûa caùc loaøi ñoäng vaät khoâng xöông soáng moät caùch nhanh choùng, ñaëc bieät laø muoãi vaø ñæa – hai loaøi ñoäng vaät raát phoå bieán vaø coù raát nhieàu ôû vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi. Beân caïnh ñoù söï buøng noå veà soá löôïng cuûa caùc loaøi saâu boï ôû nôi ñaây cuõng keùo theo söï buøng noå hoaït ñoäng cuûa caùc loaøi chim aên saâu boï. 2. Ñònh höôùng phaùt trieån DLST Traøm Chim vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi Nhö chuùng ta ñaõ bieát, khu baûo toàn Traøm Chim ñöôïc xem nhö moät baûo taøng lôùn veà heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc, trong ñoù noåi baäc laø caûnh quan thieân nhieân vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi vôùi caùc loaøi chim quyù hieám ñang sinh soáng taïi ñaây. Khung caûnh cuûa khu baûo toàn caàn ñöôïc baûo veä nguyeân veïn trong moät khung caûnh cuûa ñaát ngaäp nöôùc nhöng caàn ñöôïc chænh trang hôïp lí ñeå noåi baät nhöõng neùt ñoäc ñaùo cuûa caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Vì theá maø chuùng ta caàn chuù yù ñeán caùc yeáu toá sau ñeå loàng gheùp DLST vaøo ñieàu kieän Traøm Chim: - Phaùt huy caùc giaù trò cuûa heä sinh thaùi ñaát ngaäp nöôùc ñeå phuïc vuï cho nhu caàu tham quan, du lòch, giaùo duïc baûo veä moâi tröôøng vaø taøi nguyeân thieân nhieân. - Toå chöùc tham quan du lòch ñeå phaùt huy nhöõng giaù trò veà moâi tröôøng vaø caûnh quan cuûa heä sinh thaùi ñoái vôùi coäng ñoàng vaø xaõ hoäi. 378

Du lòch sinh thaùi

Ban quaûn lí khu baûo toàn caàn phoái hôïp chaët cheõ vôùi Sôû Thöông maïi - Du lòch tænh Ñoàng Thaùp ñeå xaây döïng chöông trình tham quan du lòch trong ñòa baøn khu baûo toàn. Ñöa khu baûo toàn traøm Chim vaøo chöông trình phaùt trieån du lòch cuûa tænh. Khi noùi ñeán khu baûo toàn Traøm Chim, ñieàu ñaàu tieân maø chuùng ta mong ñôïi ñoù laø ñöôïc bieát ñeán seáu ñaàu ñoû hay coøn coù moät caùi teân khaùc laø con haïc laø moät trong 16 loaøi chim quyù ñang coù nguy cô bò tuyeät chuûng treân theá giôùi. Chính ñieàu naøy ñaõ thu huùt du khaùch vaø caùc nhaø nghieân cöùu treân theá giôùi ñeán ñeå tham quan nghieân cöùu. Ngoaøi seáu ñaàu ñoû (ñöôïc xem laø loaøi chim ñaëc tröng cuûa khu baûo toàn), thì caûnh quan nôi ñaây coøn coù heä ñoäng thöïc vaät raát phong phuù vaø ña daïng, laø ñieàu kieän toát ñeå thu huùt nhöõng du khaùch quan taâm ñeán hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi. Beân caïnh ñoù, chuùng ta coøn coù theå xaây döïng moät chöông trình tham quan keát hôïp khu Traøm Chim vaø caûnh quan dieän maïo vuøng Ñoàng thaùp Möôøi nhö: röøng traøm ngaäp nöôùc, caùc quaàn xaõ sen, suùng… Tuy nhieân vì caûnh quan ñaëc bieät laø “nöûa naêm naéng haïn, nöûa naêm muøa nöôùc daâng” cuûa vuøng Ñoàng thaùp Möôøi, neân khi toå chöùc, xaây döïng moät chöông trình du lòch, chuùng ta caàn chuù yù ñeán thôøi gian vì seáu chæ veà töø thaùng 1 ñeán thaùng 5 haøng naêm, caùc thaùng coøn laïi laø thôøi gian ñaøn seáu di cö ñeå traùnh luõ. Vì vaäy töø thaùng 1 ñeán thaùng 5 laø muøa khaùch coù theå tham quan Traøm Chim. Vaán ñeà môû cöûa khu Traøm Chim vaø ñoùn khaùch tham quan du lòch sinh thaùi laø ñieàu taát yeáu. Tuy nhieân, nhö ñaõ noùi ôû phaàn ñaàu, du lòch sinh thaùi khoâng chæ laø höôùng tham quan 379

Du lòch sinh thaùi

du lòch caûnh thieân nhieân ñôn thuaàn, maø ñoù coøn laø moái quan taâm veà giöõ gìn moâi tröôøng, baûo toàn thieân nhieân. Ngoaøi giaùo duïc, höôùng daãn du khaùch veà yù thöùc baûo veä Traøm Chim caàn giaùo duïc vieäc giöõ gìn caûnh quan moâi tröôøng soáng yeân laønh cuûa caùc loaøi chim vaø khoâng laøm xaùo troän moâi tröôøng töï nhieân voán coù ôû ñaây. Traøm Chim Tam Noâng, moät Ñoàng Thaùp Möôøi thu nhoû. Vôùi lòch söû töï nhieân cuûa vuøng sinh thaùi toång hôïp giöõa ñieàu kieän ñòa maïo thuûy vaên vaø sinh vaät ngaäp nöôùc sinh ñoäng. Hoâm nay vaø trong töông lai chaéc chaén khu baûo toàn ñaát ngaäp nöôùc vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi seõ trôû thaønh moät ñieåm du lòch sinh thaùi haáp daãn. VII. PHAÙT TRIEÅN DLST VÖÔØN QUOÁC GIA COÂN ÑAÛO 1. Khaùi quaùt veà Vöôøn quoác gia Coân Ñaûo a. Vò trí vaø löôïc söû hình thaønh Naêm 1993 Chi cuïc Kieåm laâm ñaëc khu Vuõng Taøu – Coân Ñaûo keát hôïp vôùi Cuïc Kieåm laâm Phaân vieän Ñieàu tra quy hoaïch röøng II laäp luaän cöù khoa hoïc cho khu röøng Coân Ñaûo vaø ñeà nghò ñöa vaøo danh muïc röøng caám. Ngaøy 31/3/1993 Thuû töôùng chính phuû ra quyeát ñònh 135/TTg pheâ duyeät luaän chöùng kinh teá kyõ thuaät VQG Coân Ñaûo vaø chính thöùc thaønh laäp VQG Coân Ñaûo. Vöôøn coù toång dieän tích töï nhieân 19.998ha, goàm 14 hoøn ñaûo lôùn nhoû, trong ñoù 5.998ha röøng treân caùc ñaûo, 14.000ha treân bieån vaøø 20.500 ha vuøng ñeäm treân bieån. Chieàu daøi bôø bieån khoaûng 200km naèm trong vuøng Bieån Ñoâng, Nam Vieät 380

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Nam, thuoäc tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu. Veà vò trí ñòa lyù, Coân Ñaûo naèm ôû toïa ñoä: 80 34’ - 80 49’ vó ñoä Baéc, 1060 31’ - 1060 45’kinh ñoä Ñoâng.

Nhieät ñoä trung bình naêm xaáp xæ 26,90C. Bieân ñoä nhieät giöõa thaùng noùng nhaát vaø thaùng laïnh nhaát laø 30C, khoâng coù thaùng naøo nhieät ñoä trung bình nhoû hôn 200C.

Taøi nguyeân ñoäng thöïc vaät trong vöôøn coù möùc ñoä ña daïng sinh hoïc raát cao vôùi 882 loaøi thöïc vaät röøng, 144 loaøi ñoäng vaät röøng treân 1.300 loaøi sinh vaät bieån. Quyõ quoác teá baûo veä taøi nguyeân thieân nhieân (WMF) ñaõ ñaùnh giaù, Coân Ñaûo laø moät trong nhöõng khu baûo toàn sinh hoïc ña daïng vaø phong phuù nhaát theá giôùi.

Coân Ñaûo chòu aûnh höôûng cuûa hai höôùng gioù phoå bieán: gioù muøa taây nam, töø cuoái thaùng 5 ñeán ñaàu thaùng 10; gioù muøa ñoâng baéc, töø cuoái thaùng 10 ñeán ñaàu thaùng 4. Soá giôø naéng trong naêm thöôøng khoaûng 2000 giôø. Caùc thaùng 1, 2, 3 coù soá giôø naéng cao nhaát, treân 200 giôø/thaùng.

b. Caùc thaønh phaàn taøi nguyeân cuûa VQG Coân Ñaûo

• Thaûm thöïc vaät Coân Ñaûo

• Ñòa hình Ñòa hình Coân Ñaûo töông ñoái ñôn giaûn, chuû yeáu laø ñoài nuùi thaáp. Ñænh cao nhaát laø ñænh Lôùn 690m (coù taøi lieäu noùi ñænh cao nhaát naèm treân nuùi Thaùnh Giaù 517m). Caùc ñænh cao trung bình 400 ñeán 500m nhö nuùi Chuùa (515m), ñænh Tình Yeâu (321m). Ñoàng baèng naèm ôû phía ñoâng nam ñaûo saùt bôø bieån. Vuøng theàm luïc ñòa saâu töø 200m trôû laïi.

Thaønh phaàn thöïc vaät VQG Coân Ñaûo khaù phong phuù vôùi 882 loaøi, thuoäc 562 chi, 161 hoï. Trong ñoù:

• Khí haäu – thuûy vaên Coân Ñaûo naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa vaø chòu aûnh höôûng cuûa cheá ñoä khí haäu ñaïi döông, nhieàu naéng gioù. Löôïng möa trung bình naêm khoaûng 2510,4mm (coù taøi lieäu noùi 2200,7mm). Cheá ñoä möa phaân thaønh hai muøa: Muøa möa töø thaùng 6 ñeán thaùng 1 (naêm sau), muøa khoâ töø thaùng 2 ñeán thaùng 5. Tuy nhieân, thöôøng coù töø 7-8 thaùng löôïng möa lieân tuïc vöôït 100mm/ thaùng. Ñoä aåm khoâng khí trung bình 90%.

381

Caây goã

371 loaøi, chieám 42,1%

Caây tieåu moäc

207 loaøi, chieám 23,5%

Caây thaûo moäc

202 loaøi, chieám 22,9 %

Daây leo

103 loaøi, chieám 11.7%

Döông xæ

42 loaøi, chieám 4,8 %

Phong Lan

30 loaøi, chieám 3,4 %

Nhö vaäy, thaønh phaàn thöïc vaät ôû ñaây coù quan heä maät thieát vôùi moät soá khu heä thöïc vaät trong nöôùc nhö: khu heä thöïc vaät mieàn Ñoâng Nam Boä, khu heä thöïc vaät ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø khu heä thöïc vaät baûn ñòa mieàn Baéc Vieät Nam. Röøng cuûa VQG Coân Ñaûo thuoäc heä sinh thaùi röøng nhieät ñôùi haûi ñaûo. Bao goàm hai kieåu röøng chính laø: röøng kín thöôøng xanh möa aåm nhieät ñôùi vaø röøng kín nöûa ruïng laù möa aåm nhieät ñôùi. Röøng ôû ñaây chuû yeáu laø röøng nguyeân sinh, thaønh 382

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

phaàn vaø keát caáu gaàn nhö coøn nguyeân veïn, Coân Ñaûo coù nhieàu caây coå thuï coù giaù trò nhö gaêng neùo, laùt hoa… Ngoaøi ra, Coân Ñaûo coøn coù moät khu röøng ngaäp maën nguyeân sinh daøi 8km, ñoù laø hoøn Baûy Caïnh (Baõi Caïn). Chính nhôø daûi röøng ngaäp maën quyù giaù naøy, maø ñaát Coân Ñaûo khoâng bò xoùi moøn, saït lôû do baõo toá soùng traøn. Heä sinh thaùi san hoâ ôû ñaây coù tôùi treân 150 loaøi ñuû caùc daïng nhö: daïng baøn, daïng phieán, daïng khoái, daïng dóa, vaø mang nhieàu hình thuø khaùc nhau: caùi hình boä naõo, hình caây naám, hình ngoùn tay… Taát caû ñeàu röïc rôõ bôûi nhöõng saéc maøu kyø aûo, quyeán ruõ, ñaây cuõng laø nôi truù aån bình quan cuûa haøng ngaøn loaøi ñoäng vaät khaùc nhau. Rieâng coù coù hôn 200 loaøi (caù thia, caù baøn chaûi, caù moù, caù hoàng…). Maät ñoä trung bình leân tôùi treân 400 con/1000m2. Heä sinh thaùi thaûm coû bieån ôû ñaây laø nhöõng loaïi thöïc vaät coù hoa ngaàm soáng trong moâi tröôøng nöôùc bieån. Taïi ñaây ñang hieän dieän 9/16 loaøi coû bieån coù treân khaép theá giôùi. Hình thaønh neân moät thaûm coû xanh töôi roäng ñeán khoaûng 200 ha trong vuøng vònh Coân Sôn: rong bieån, coû bieån… • Heä ñoäng vaät Coân Ñaûo Nhö treân ñaõ noùi, VQG Coân Ñaûo coøn khaù nhieàu khu röøng nguyeân sinh, haàu nhö chöa coù söï taùc ñoäng cuûa con ngöôøi. Vì theá ñaõ trôû thaønh nôi truù nguï, sinh soâi, phaùt trieån cuûa nhieàu muoâng thuù.

Boä

Hoï

9

16

28

Chim

14

27

69

Boø saùt

3

14

39

Löôõng theâ

1

4

8

Toång coäng

27

62

144

(Nguoàn: Phaân Vieän Ñieàu tra quy hoaïch röøng II)

Heä ñoäng vaät röøng bao goàm: 144 loaøi, trong ñoù coù 28 loaøi thuoäc lôùp thuù, 69 loaøi lôùp chim, 39 loaøi lôùp boø saùt, taùm loaøi löôõng theå, trong ñoù coù 14 loaøi ñöôïc xeáp vaøo nhoùm ñoäng vaät quyù hieám. Nhoùm ñoäng vaät ñaëc höõu cuûa Coân Ñaûo coù ba loaøi: thaïch suøng Coân Ñaûo, soùc mun vaø soùc ñen Coân Ñaûo. Nhoùm ñoäng vaät quyù hieám goàm 18 loaøi chuùng ñeàu laø nhöõng loaøi coù giaù trò ñieån hình nhö gaàm ghì traéng, yeán caèm traéng, kyø ñaø hoa, boà caâu Nicoba… Heä ñoäng vaät bieån, quaàn ñaûo Coân Ñaûo coù quaàn theå ruøa bieån raát lôùn, haøng naêm vaøo muøa sinh saûn, coù haøng ngaøn löôït ruøa bieån leân caùc baõi caùt ñeå ñeû tröùng. Trong soá loaøi ñoäng vaät thaân meàm coù 110 loaøi thuoäc lôùp chaân buïng (oác), coøn laïi thuoäc lôùp hai maûnh voû (haøu, soø, ñeïp…) vaø 100 loaøi giaùp xaùc (toâm, cua..). Taïi ñaây coù loaøi caù böôùm laø loaøi ñeïp nhaát, loäng laãy nhaát vôùi 22 loaøi caù böôùm öùng vôùi 22 heä maøu saéc vaø hình daïng khaùc nhau. • Taøi nguyeân nhaân vaên

Baûng 2: Thaønh phaàn loaøi ñoäng vaät ôû VQG Coân Ñaûo Lôùp

Thuù

Loaøi

383

384

Du lòch sinh thaùi

Ngöôøi daân soáng taïi Coân Ñaûo ña soá laø ngöôøi kinh, moät soá ít laø Khmer. Sinh soáng vaøo caùc ngheà thuû coâng truyeàn thoáng, ñi laøm, buoân baùn … soá daân ôû chæ khoaûng hôn 4.000 daân. Nhöõng di tích noåi baät cuûa Coân Ñaûo bao goàm: heä thoáng caùc nhaø tuø, vôùi 9 traïi giam roäng 28,94 ha. Trong soá ñoù coù 22,04 ha ñöôïc xaây döïng töø thôøi Phaùp thuoäc. Nôi ñaây ñaõ töøng giam giöõ caùc ñoàng chí Nguyeãn Vaên Cöø, Leâ Duaån, Phaïm Vaên Ñoàng, Hoaøng Quoác Vieät… Heä thoáng caùc nhaø tuø Coân Ñaûo laø nôi ghi ñaäm daáu aán cuûa lôùp tuø chính trò töø thôøi Ñaûng ta ra ñôøi. Ñeán ñaây du khaùch seõ bieát ñöôïc theá naøo laø moät ñòa nguïc traàn gian, laø toäi aùc taøn khoác cuûa chieán tranh, nôi ñaây toàn taïi caùc loaïi nhaø tuø sau: khu chuoàng coïp töø thôøi Phaùp thuoäc, khu chuoàng coïp kieåu Myõ, khu bieät laäp chuoàng boø vaø haøng loaït caùc traïi giam khaùc vôùi nhieàu teân goïi khaùc nhau nhö traïi Phuù Sôn, traïi Phuù Thoï, Phuù Phong, Phuù Bình, Banh I, Banh II… Ñeå coù ñöôïc ngaøy hoâm nay bieát bao con ngöôøi ñaõ phaûi chòu ñöïng nhöõng cuoäc haønh saùt caû veà xaùc thòt laãn tinh thaàn. Ngoaøi ra, taïi Coân Ñaûo coøn toàn taïi nhieàu taøi nguyeân coù giaù trò nhaân vaên khaùc nhö khu nhaø chuùa ñaûo – ñaây laø nôi ôû vaø laøm vieäc cuûa 53 teân chuùa ñaûo, trong ñoù coù 39 teân ngöôøi Phaùp, 14 teân ngöôøi Vieät, nôi chöùng kieán nhöõng thuû

Du lòch sinh thaùi

ñoaïn cai trò cuøng nhöõng toäi aùc cuûa thöïc daân vaø ñeá quoác. Caàu Ma Thieân Laõnh cuõng laø moät trong nhöõng nôi ñaùng ñeå du khaùch ñeán tham quan, taïi ñaây ñaõ xaûy ra caùc hình thöùc tra taán vaø ñaøy aûi nhöõng tuø nhaân lao ñoäng khoå sai, trong quaù trình xaây döïng caàu ñaõ coù khoaûng 350 ngöôøi tuø cheát. Theâm vaøo ñoù nghóa trang Haøng Döông cuõng ñöôïc nhieàu du khaùch quan taâm khi ñeán VQG Coân Ñaûo, ñoù laø nôi yeân nghæ cuûa hôn 20.000 chieán só caùch maïng vaø nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc, hoï ñaõ hy sinh anh duõng trong hai cuoäc khaùng chieán, nghóa trang roäng khoaûng 20 ha. Ñeán tham quan Coân Ñaûo du khaùch khoâng theå boû qua Caàu Taøu 914, ñöôïc xaây döïng töø naêm 1873, nhöõng ngöôøi tuø ñaõ goïi caàu naøy laø Caàu Taøu ñeå töôûng nhôù ñeán soá tuø nhaân ñaõ cheát trong suoát quaù trình xaây döïng. Ngoaøi ra ñeán Coân Ñaûo du khaùch seõ coù cô hoäi ñöôïc nghe keå veà caùc truyeàn thuyeát veà söï tích Hoøn Cau, Baø Caäu Coân Loân, huyeàn thoaïi veà chò Voõ Thò Saùu vaø tham quan haøng loaït caùc di tích vaên hoùa cuûa huyeän Coân Ñaûo. • Ñaùnh giaù chung Vôùi nhöõng giaù trò taøi nguyeân hieän coù treân VQG Coân Ñaûo, cho thaáy noù coù tieàm naêng raát lôùn ñaûm baûo tieán haønh khai thaùc vaø phaùt trieån caùc loaïi hình du lòch maø trong ñoù ñieån hình laø DLST. Ngoaøi ra, VQG Coân Ñaûo coøn coù vò trí chieán löôïc trong khu vöïc, naèm trong caùc tuyeán ñöôøng bieån haønh trình khu vöïc cuûa khoái ASEAN. Coân Ñaûo coù yù nghóa lòch söû raát lôùn, noù laø bieåu töôïng cuûa Vieät Nam ta, noù coøn laø moät tröôøng hoïc giaùo duïc loøng yeâu nöôùc cho caùc theá heä hoâm nay vaø töông lai. Coân Ñaûo coøn coù moät coäng ñoàng daân cö coù nguoàn goác treân moïi mieàn laõnh thoå cuûa Vieät Nam, coù theå noùi

Caàu Taøu 914 385

386

Du lòch sinh thaùi

ñoù laø hình aûnh cuûa moät Vieät Nam thu nhoû, ña daïng veà phong tuïc taäp quaùn, phong caùch sinh hoaït, nhöng moïi ngöôøi ñeàu mang moät neùt chung voán coù cuûa ngöôøi Vieät Nam, ñoù laø söï giaûn dò vaø loøng hieáu khaùch. Ñoù laø nhöõng thuaän lôïi ñeå thu huùt vaø haáp daãn du khaùch.

Du lòch sinh thaùi

cho taøu ñaùnh caù (ñaàu tö giai ñoïan 1: 27 tæ ñoàng – Coâng ty Thuûy saûn vaø xuaát nhaäp khaåu Coân Ñaûo). Vieäc caûi taïo, naâng caáp saân bay Coû OÁng giuùp cho caùc loaïi maùy bay daân duïng ATR72, Fokker haï caát caùnh, khoâng coøn vieäc 3 chuyeán/1 tuaàn baèng tröïc thaêng nhö tröôùc.

2. Ñònh höôùng phaùt trieån DLST ôû VQG Coân Ñaûo VQG Coân Ñaûo coù nhieàu tieàm naêng töï nhieân cho phaùt trieån DLST tuy nhieân nhöõng cô sôû vaät chaát kyõ thuaät hieän taïi cuûa khu vöïc chöa ñaùp öùng cho vieäc phaùt trieån hoaït ñoäng naøy. Vì vaäy trong ñònh höôùng phaùt trieån DLST cho VQG Coân Ñaûo caàn chuù troïng ñeán moät soá vaán ñeà sau: • Ñaàu tö veà cô sôû vaät chaát Tænh Baø Ròa – Vuõng Taøu ñang keâu goïi caùc ñoái taùc lieân doanh, lieân keát ñaàu tö vaøo döï aùn du lòch sinh thaùi VQG Coân Ñaûo. Tænh môû roäng chính saùch öu tieân cho caùc nhaø ñaàu tö, nhaát laø trong lónh vöïc dòch vuï vaän chuyeån naâng caáp saân bay Coû OÁng ñeå phuïc vuï cho khaùch du lòch ñi laïi thuaän tieän, xaây döïng heä thoáng caáp nöôùc cho caùc traïm kieåm laâm phuïc vuï cho DLST vaø nhaø khaùch trung taâm VQG Coân Ñaûo, traïm giao dòch taïi Vuõng Taøu. Hieän taïi, huyeän Coân Ñaûo ñang xin caáp treân ñaàu tö moät traïm quan traéc moâi tröôøng ñeå naâng cao hieäu quaû baûo toàn voán thieân nhieân keát hôïp vôùi baûn veä an ninh quoác phoøng. Caûng caù Beán Ñaàm chuaån bò ñöôïc ñaàu tö khoaûng 55 tæ ñoàng ñeå xaây döïng giai ñoaïn 2: môû roäng ra vuøng nöôùc saâu, coù khaû naêng ñoùn taøu tôùi 2.000 taán; xaây döïng keø chaøn soùng laøm nôi traùnh baõo 387

• Ñònh höôùng baûo toàn caùc heä sinh thaùi ÔÛ Coân Ñaûo ñoái töôïng ñöôïc baûo veä laø röøng treân bieån, caùc loaøi ñoäng thöïc vaät quyù hieám caû treân bôø vaø döôùi ñaùy bieån. Ñaëc bieät laø caùc loaøi chæ tìm thaáy ôû VQG Coân Ñaûo nhö: gaàm ghì traéng, chim ñieân maët xanh…, hay vieäc baûo veä caùc loaøi ruøa trong muøa sinh saûn. Haøng naêm khi ñeán muøa sinh saûn coù haøng ngaøn löôït ruøa leân bôø ñeû tröùng, neáu bieát baûo veä toát quy luaät sinh saûn theo muøa cuûa loaøi ruøa bieån ta coù theå khai thaùc nhaân toá naøy ñeå phaùt trieån DLST. Muoán phaùt trieån DLST ñieàu taát yeáu laø ta phaûi baûo toàn caùc heä sinh thaùi, ñaëc bieät laø moät nôi coøn hoang sô vaø ít bò oâ nhieãm nhö VQG Coân Ñaûo. • Ñònh höôùng phaùt trieån caùc ñieåm DLST vaø caùc tuyeán, caùc cuïm keát hôïp Ngoaøi ñònh höôùng xaây döïng, quy hoaïch caùc ñieåm DLST treân Coân Ñaûo thì vieäc ñònh höôùng xaây döïng caùc cuïm, caùc tuyeán keát hôïp cuõng laø ñieàu voâ cuøng quan troïng goùp phaàn thu huùt khaùch cuõng nhö taïo ñieàu kieän cho khaùch coù theå chieâm ngöôõng ñöôïc toaøn boä caûnh ñeïp cuûa Coân Ñaûo. Ñònh höôùng phaùt trieån caùc ñieåm DLST: Khu trung taâm thò traán Coân Ñaûo: Ñeán ñaây du khaùch seõ ñöôïc giôùi thieäu moät caùch toång quaùt veà quaàn ñaûo Coân Sôn, phaïm vi danh giôùi giöõa huyeän vaø VQG Coân Ñaûo, caùc taøi 388

Du lòch sinh thaùi

nguyeân thieân nhieân cuûa Coân Ñaûo vaø haøng loaït caùc taøi nguyeân nhaân vaên nhö caùc di tích lòch söû, caùc kieán truùc, vieän baûo taøng… Baõi Ñaàm Traàu: Taïi ñaây seõ thích hôïp cho caùc loaïi hình du lòch ngoaïn caûnh nhö ngaém maët trôøi laën, bôi loäi… Baõi Nhoû, Baõi OÂng Ñuïng, Hoøn Cau, Hoøn Baûy Caïnh, Hoøn Tre Lôùn, Hoøn Tre Nhoû, Muõi Chim Chim, Nuùi Thaùnh Giaù, Vònh Ñaàm Tre… Ñoù laø nhöõng ñieåm ñaõ ñang vaø seõ tieáp tuïc ñöôïc khai thaùc ñeå phaùt trieån caùc loïai hình du lòch. Moãi moät ñieåm coù nhöõng neùt ñaëc tröng rieâng phuø hôïp vôùi nhieàu loïai hình du lòch vì vaäy caàn phaûi bieát taän duïng moät caùch hôïp lí nhaát ñaûm baûo caû hai nhaân toá baûo toàn vaø taêng tröôûng kinh teá. Ñònh höôùng phaùt trieån caùc tuyeán DLST: Ñoái vôùi VQG Coân Ñaûo coù theå tieán haønh phaùt trieån caùc tuyeán nhö sau: Ñi voøng quanh ñaûo Coân Sôn: Vôùi ca noâ cao toác hoaëc taøu goã du khaùch coù theå ngaém caûnh chuïp hình, xem chim quanh ñaûo hoaëc laën xem san hoâ treân Hoøn Tre Lôùn. Thò traán Coân Ñaûo – Vònh Ñaàm Tre: Trong tuyeán du lòch naøy du khaùch coù theå thöôûng thöùc nhöõng neùt ñoäc ñaùo cuûa Coân Ñaûo nhö xem chim yeán, caâu caù, ngaém caûnh… Ñoái vôùi tuyeán du lòch naøy du khaùch coù theå ñi baèng baát cöù ñöôøng naøo, ñöôøng thuûy vôùi ca noâ hoaëc taøu goã, ñöôøng boä vôùi oâ toâ hoaëc ñi baùch boä. Thò traán Coân Ñaûo – caàu Ma Thieân Laõnh – baõi OÂng Ñuïng: Chæ vôùi moät tuyeán du lòch du khaùch coù theå tham quan ñöôïc ba ñieåm du lòch vaø chieâm ngöôõng ñoäng thöïc vaät röøng 389

Du lòch sinh thaùi

Coân Ñaûo treân ñöôøng boä. Caùc loaïi hình du lòch thích hôïp bao goàm: caâu caù, bôi loäi, caém traïi… Thò traán Coân Ñaûo – baõi Ñaàm Traàu: Vôùi tuyeán naøy, chæ trong moät ngaøy du khaùch coù theå tham gia nhieàu loaïi hình du lòch maø ñieån hình laø: taém bieån, caâu caù, bôi loäi, ñi daïo ngaém caûnh thieân nhieân doïc theo baõi caùt hoaëc ngaém maët trôøi moïc… Ñaûo Coân Sôn – Hoøn Tre Lôùn – Hoøn Tre Nhoû: Ñaây laø tuyeán du lòch trong ngaøy, xuaát phaùt töø Caàu Taøu – Vònh Coân Sôn – Vònh Beán Ñaàm – Hoøn Tre Lôn – Hoøn Tre Nhoû. Du khaùch coù theå ñi canoâ hoaëc ñi taøu goã khi tham quan döôùi ñaùy ñaïi döông coù caùc phöông tieän hoã trôï nhö bình khí. Tuyeán naøy coù theå keát hôïp nhieàu loaïi hình du lòch caâu caù, ngaém caûnh, nghæ ngôi, giaûi trí… Ñaûo Coân Sôn – Hoøn Taøi – Hoøn Baûy Caïnh hoaëc Ñaûo Coân Sôn – Hoøn Baûy Caïnh – Hoøn Cau: Caû hai tuyeán naøy ñeàu söû duïng phöông tieän laø canoâ hoaëc taøu goã ñeå tham quan, ñeàu xuaát phaùt töø Caàu Taøu vaø coù theå nghæ laïi qua ñeâm hoaëc ñi trong ngaøy. Du khaùch coù theå tham gia vaøo caùc loaïi hình du lòch sau: Laën coù oáng thôû ngaém san hoâ, caâu caù, leo nuùi… VIII. ÑÒNH HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN DLST PHUÙ QUOÁC 1. Löôïc söû hình thaønh ñaûo Phuù Quoác Phuù Quoác coù lòch söû khai hoang laäp aáp khaù laâu ñôøi so vôùi caùc vuøng khaùc trong löu vöïc ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Tröôùc ñaây Phuù Quoác laø haûi ñaûo hoang vaéng. Ñeán cuoái theá kyû thöù XVII, Maïc Cöûu töø Trung Quoác ñeán Haø Tieân chieâu moä daân phieâu löu ôû Phuù Quoác vaø caùc nôi thaønh laäp 7 xaõ thoân. Vuøng ñaát Phuù Quoác töø ñaây baét ñaàu coù ngöôøi cai quaûn. Naêm 1780, 390

Du lòch sinh thaùi

Maïc Cöûu xaùt nhaäp Haø Tieân vaøo Ñaøng Trong, Phuù Quoác trôû thaønh ñôn vò haønh chính thuoäc laõnh thoå Vieät Nam. Lòch söû Phuù Quoác theå hieän ñaày ñuû noäi dung xaây döïng, gìn giöõ vaø truyeàn thoáng yeâu nöôùc cuûa daân toäc Vieät Nam. Ngay töø thôøi nhaø Nguyeãn, naêm 1785, Nguyeãn AÙnh caàm ñaàu haïm ñoäi cuûa mình cuøng nhaân daân treân ñaûo ñaùnh tan ñoaøn quaân cöôùp bieån Maõ Lai. Döôùi trieàu Minh Maïng – Thieäu Trò, löïc löôïng phoøng truù ôû ñaây suy yeáu daàn, haûi taëc ra söùc tung hoaønh, quaân Xieâm keùo sang ñaùnh phaù. Cho ñeán naêm 1868, anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc ñaõ choïn Phuù Quoác laøm caên cöù choáng Phaùp nhöng sau ñoù cuoäc khôûi nghóa cuûa oâng ñaõ bò thaát baïi. Phuù Quoác töø ñoù ñaõ bò loït vaøo tay ñeá quoác Phaùp vaø naêm 1975 Phuù Quoác môùi hoaøn toaøn ñöôïc giaûi phoùng. Ñaát nöôùc thoáng nhaát, cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân Phuù Quoác ñöôïc naâng cao, cuøng vôùi xu theá chung cuûa caû nöôùc Phuù Quoác ngaøy caøng ñi leân veà moïi maët. Chính vì theá ngaøy nay Phuù Quoác ñöôïc phong taëng cho nhieàu danh hieäu khaùc nhau nhö “Vöông quoác giöõa bieån khôi” hay “Hoøn ñaûo laøm giaøu Toå quoác”. 2. Toång quan veà ñaûo Phuù Quoác Phuù Quoác khoâng chæ laø nôi taåu quoác cuûa vua Gia Long, nôi huøng cöù cuûa anh huøng Nguyeãn Trung Tröïc, nôi saûn xuaát ra loaïi nöôùc maém haûo haïng noåi tieáng… maø Phuù Quoác coøn laø moät giang sôn caåm tuù, moät Vieät Nam thu nhoû, moät thaéng caûnh neân thô, moät nôi du lòch lí töôûng. Vò trí ñòa lí cuûa Phuù Quoác raát thuaän lôïi, naèm goïn trong vuøng bieån giaøu coù veà taøi nguyeân. Noù ñöôïc xem laø ngö tröôøng lôùn nhaát vôùi tröõ löôïng haûi saûn doài daøo nhaát nöôùc ta. Thieân nhieân ñaõ daønh cho Phuù Quoác moät söï truø phuù baát ngôø: ñaây laø nôi taäp trung cuûa hoãn 391

Du lòch sinh thaùi

hôïp nhieàu heä sinh thaùi töø bieån, hoà, soâng, suoái, ñeán ñoàng baèng, röøng raäm, vôùi nhieàu loaïi goã quyù, chim, thuù quyù hieám… Cö daân nôi ñaây hieàn laønh, meán khaùch vôùi khoái oùc vaø ñoâi tay caàn maãn ñaõ goùp phaàn vaøo söï giaøu coù cuûa ñaûo baèng nhöõng vöôøn tieâu baùt ngaùt, baèng höông vò nöôùc maém ñaäm ñaø. Phuù Quoác laø moät trong nhöõng ñòa ñieåm haáp daãn, du lòch Phuù Quoác laø haønh trình veà choán hoang sô kyø bí. Phuù Quoác thuoäc heä sinh thaùi vuøng quaàn ñaûo nhoû, bao goàm moät ñaûo lôùn vaø moät soá ñaûo nhoû xung quanh (cuï theå laø thuoäc nhoùm caùc heä sinh thaùi bieån – ñaûo theo heä thoáng phaân loaïi heä sinh thaùi chung cuûa Vieät Nam). Ñaëc tröng cuûa noù laø vöøa mang tính chaát cuûa heä sinh thaùi ñaûo ñoäc laäp (khu heä sinh vaät taäp trung chuû yeáu treân ñaûo vaø quanh ñaûo), vöøa mang tính chaát cuûa heä sinh thaùi quaàn ñaûo (coù caùc vuõng, vònh vaø vuøng cö truù nhoû rieâng reõ giöõa ñaûo lôùn vaø caùc ñaûo nhoû). Vì vaäy, tính ña daïng sinh hoïc cuûa heä sinh thaùi vuøng quaàn ñaûo trôû neân phong phuù hôn heä sinh thaùi caùc ñaûo ñoäc laäp. Phuù Quoác laø moät ñaûo giaøu tieàm naêng du lòch, haûi saûn vaø laø huyeän ñaûo lôùn nhaát Vieät Nam ñöôïc meänh danh laø “Vieân ngoïc bích cuûa vuøng bieån phía Nam”. a. Vò trí ñòa lí vaø ñòa hình Phuù Quoác naèm phía Taây Nam Vieät Nam thuoäc tænh Kieân Giang, naèm trong Vònh Thaùi Lan vôùi dieän tích laø 593 km2. Chieàu daøi töø Baéc xuoáng Nam laø 52 km, nôi heïp nhaát laø 3m, roäng nhaát laø 25 km. Daân soá hôn 75.000 ngöôøi. Toaï ñoä ñòa lyù: töø 103 0 29’ ñeán 104 0 9’kinh Ñoâng vaø töø 9 48’ ñeán 10026’ vó Baéc. Phuù Quoác caùch thò xaõ Raïch Giaù (Kieân 0

392

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Giang) 120km, huyeän Haø Tieân laø 46 km vaø caùch ñöôøng laõnh haûi Campuchia – Vieät Nam laø 4.5 km.

nhö quanh naêm ñeàu maùt meû. Veà muøa khoâ coù thaùng noùng nhöng khoâng oi böùc caû ngaøy.

Töø Baéc xuoáng Nam Phuù Quoác coù 99 ngoïn ñoài nhaáp nhoâ. Heä thoáng nuùi ñoài ôû baéc baùn ñaûo goàm hai daõy nuùi (daõy Haø Ninh daøi 30 km, ôû phía ñoâng vôùi nhöõng daõy nuùi khaù cao: nuùi Chuùa (603m), nuùi Voà Quaëng (473m), nuùi Ñaù Baïc (448m)). Phuù Quoác boán beà laø bieån nhöng nhôø coù röøng neân ñaûo coù soâng, thaùc, suoái, taàng nöôùc ngaàm ngoït lòm.

Nhieät ñoä trung bình vaøo khoaûng 260 - 270C, bieân ñoä nhieät trong naêm töø 1 - 20C. Löôïng möa trung bình naêm khoaûng 2800 – 3200mm, soá ngaøy möa töø 120 – 150 ngaøy nhöng taäp trung 95% vaøo 8 thaùng muøa möa. Ñoä aåm trung bình naêm khoaûng 83– 85% vaø löôïng maây trung bình khoaûng 7/10. c. Taøi nguyeân du lòch

b. Thoå nhöôõng

ƒ Heä ñoäng vaät

Sôû dó Phuù Quoác coù söï ña daïng veà heä sinh thaùi vì ôû ñaây coù söï phong phuù veà caùc loaïi ñaát, bao goàm caùc loaïi ñaát chính sau: ñaát ferralit maøu vaøng xaùm, vôùi dieän tích 20.644ha thích hôïp troàng caùc loaïi caây aên traùi, caây coâng nghieäp laâu naêm; ñaát ferralit vaøng ñoû treân sa thaïch, khoaûng 2450ha thích hôïp vôùi troàng tieâu; ñaát ferralit xoùi moøn trô soûi ñaù, khoaûng 5.571ha, thích hôïp cho troàng röøng; ñaát sialit ferralit xaùm, 9.000ha, loaïi ñaát naøy chuû yeáu ñeå troàng caây laâu naêm; ñaát phuø sa gley chua, 644ha, nôi phaùt sinh cuûa röøng traøm; ñaát caùt, 8.933ha, phuø hôïp nhaát cho troàng phi lao vaø troàng döøa; ñaát seùt maën, dieän tích khoaûng 426ha, thuaän lôïi cho troàng laïi röøng ñöôùc, veït vaø coù theå nuoâi toâm theû, toâm baïc. c. Khí haäu Treân ñaûo coù hai muøa möa vaø khoâ, muøa möa vôùi gioù muøa Taây Nam thoåi maïnh vaøo bôø töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, muøa khoâ vôùi gioù muøa Ñoâng Baéc thuaän tieän cho du lòch. Nhìn chung khí haäu ôû Phuù Quoác khaù oân hoøa (mang tính oån ñònh cao), haàu

Do söï phong phuù veà sinh caûnh neân ñaûo Phuù Quoác coù söï ña daïng khaù lôùn veà chuûng loaïi loaøi. Theo taøi lieäu ñieàu tra khaûo saùt cuûa Phaân vieän Ñieàu tra Quy hoaïch röøng II hieän nay Phuù Quoác coù moät heä ñoäng vaät khaù phong phuù, bao goàm caùc loaøi chính sau: Loaøi coù vuù Bao goàm nhöõng baày khæ (Macaca. sp) khaù ñoâng trong caùc khu röøng giaø nguyeân thuyû ôû Haøm Ninh, nuùi Töôïng; loaøi choù Phuù Quoác (Canis dingo) laø moät trong nhöõng loaøi thuù coù vuù coøn xoùt laïi ôû ñaûo: maøu loâng xaùm tuyeàn, löng coù xoaùy, moät loaïi choù saên, giöõ nhaø toát; heo röøng (Sus scrofa); nai (Cervus unicolor); raùi caù (Lutra Lutra) trong röøng raäm nhieät ñôùi aåm. Boä aên thòt (Carnivorea) Meøo röøng, choàn, caùo (Felis, Herpetes, Viverrra), linh tröôûng (Primates), khæ vaøng (Macaca Mulata), vöôïn (Hylobates concolor), khæ ñoäc. Boä dôi

393

394

Du lòch sinh thaùi

Dôi muoãi (Tophozous theobaldil), dôi sen (Cyrosinh thaùierus bradryoptis), dôi laù muõ (Hipposisderos ponona), dôi quaï (Megaerops erandatus) ñaây laø moät loaøi dôi lôùn, saûi caùnh roäng treân 1m, hieän coøn raát ít ôû caùc ñòa phöông khaùc nhö U Minh vaø Tònh Bieân. Lôùp chim (Aves) Ngoaøi moät soá chim nöôùc, boä coø thöôøng thaáy ôû röøng ngaäp maën vaø röøng uùng pheøn chuû yeáu goàm caùc loaøi coø (Egretta ssp), dieäc (Ardea ssp), vaïc (Nyctycorax sp), Ñieân ñieån (Anhiga). Moät soá chim röøng khaùc nhö: cu (Reptopelia ssp), bìm bòp (Centropus sinensis), cheõo cheït (Halcyon chloris), goõ kieán (Cervus macrorhincus), ñieàn traéng (Elanus cacruleus). Lôùp boø saùt (Reptilia) Nôi ñaây phaùt hieän ñöôïc moät soá loaøi ruøa vaøng (Malayemys subtripiga), ba ba (Trionyx cartilagenus), vích (Cheloniamydus) – moät loaïi ruøa bieån lôùn, thòt tröùng ñeàu aên ngon, ñang bò ñaùnh baét quaù möùc, ñaëc bieät coù ñoài moài (Eremochelys imbricata) – laø moät loaøi ruøa coù vaåy ñeïp laøm ñoà myõ ngheä, ñaõ nuoâi ñöôïc, coù theå laø ñaëc höõu ôû vuøng bieån nöôùc ta. Ngoaøi ra coøn coù: caù saáu Thaùi Lan (Crocodylus siamensis), kyø ñaø (Varanus salvator), caàn ñöôùc (Hycremys sulfetrijuga), taéc keø (Gekko gekko) trong röøng raäm aåm nhieät ñôùi. Hoï traên raén Traên gaám (Python reticalatus), raén ñuoâi keâu, raén luïc (Trimeresaurus granineus) raát ñoäc, thöôøng gaây tai naïn vì coù maøu xanh deã laãn vôùi caây coû, raén hoå mang chuùa (Ophiophugrei harmah), raén caïp nong hay raén mai gaàm (Fasciatus), raén caïp 395

Du lòch sinh thaùi

nia (Candidus), raén hoå haønh (Xenopelters unicolor) vaø raén laù khoâ (Dryophis previnus) raát nguy hieåm, raén bieån (Hydrophidae). Sinh vaät bieån Bieån quanh ñaûo laø moät bieån caïn, coù nhieàu thuûy saûn quyù, trong ñoù toâm, möïc, caù laø nguoàn taøi nguyeân lôùn. Ñaëc bieät coù nhöõng loaøi caù cheá bieán thaønh nöôùc maém Phuù Quoác noåi tieáng cuûa ta, nhö caù côm (Stolephorus commersonii) trong hoï caù côm (Englanlidae), caù Trích (Sardinella jssieu) vaø caù nuïc (Decapterus russelli). Ngoaøi caùc chuûng loaøi treân Phuù Quoác coøn laø nôi löu truù cuûa haøng chuïc loaøi ñoäng vaät quyù hieám ñöôïc ghi trong saùch ñoû Vieät Nam, ñieån hình laømoät soá loaøi sau: Ñoäng vaät treân caïn o Vöôïn tay traéng (Hylobateslar) Ñaây laø loaøi vöôïn coù thaân hình gioáng nhö vöôïn ñen, chuùng thuoäc hoï vöôïn Hylobatidae, boä linh tröôûng Primates. Giöõa con ñöïc vaø con caùi coù söï khaùc nhau, con ñöïc coù baøn chaân, baøn tay traéng, xung quanh maët vieàn loâng traéng (hoaëc vaøng nhaït, vaøng xanh), ôû con caùi, mình vaø chaân tay vaøng nhaït ñeàu, xung quanh maët traéng. Thöùc aên cuûa chuùng chuû yeáu laø quaû, laù noõn caây. Muøa sinh saûn khoâng xaùc ñònh, thöôøng hai naêm ñeû moät löùa, moãi löùa ñeû moät con. Khu vöïc cö truù heïp vaø ít thay ñoåi, thöôøng chuùng soáng trong röøng giaø treân nuùi cao. Chuùng thuoäc baäc E trong phaân loaïi saùch ñoû theá giôùi. o Taéc keø 396

Du lòch sinh thaùi

Hoï taéc keø Gekonidae. Boä coù vaûy Squamata. Taéc keø coù ñaàu heïp, gaàn hình tam giaùc, phuû vaûy nhoû daïng haït. Mí maét laø moät maøng trong suoát, khoâng cöû ñoäng, con ngöôi doïc. ÔÛ löng coù nhieàu noát saàn lôùn. Maët döôùi ñuøi coù moät haøng vaûy coù loã vaûy, töø 8-11 loã moãi beân. Coù hai loã döôùi haäu moân. Chaân naêm ngoùn coù vuoát (tröø ngoùn moät khoâng coù). Döôùi caùc ngoùn coù nhöõng baûn moûng chaïy ngang. Maët löng xaùm nhaït, coù nhieàu chaám saùng hay vaøng nhaït. Buïng traéng ñuïc ñoâi khi xaùm raát nhaït pha nhieàu chaám vaøng nhoû. Ñuoâi coù 6-9 khuùc xaùm xen 6-9 khuùc vaøng nhaït, ôû con giaø khoâng roõ. Chieàu daøi thaân tôùi 150mm, ñuoâi 120mm. Thöùc aên chính laø nhöõng loaøi coân truøng vôùi khoái löôïng thöùc aên haøng ngaøy xaáp xæ 5% troïng löôïng cô theå. Taéc keø ñeû tröùng töø thaùng 5 ñeán thaùng 8, thöôøng laø moät naêm ñeû moät löùa hai tröùng. Taéc keø ôû röøng nuùi, soáng trong nhöõng hoác caây, keõ ñaù, hang hoác coù ñoä cao töø 3-8m so vôùi maët ñaát. Giaù trò: laøm nguoàn döôïc lieäu vaø xuaát khaåu coù giaù trò. o Roàng ñaát Hoï nhoâng Agamidae. Boä coù vaûy Squamidae. Roàng ñaát coù thaân hình deïp beân. Vaûy thaân thöôøng nhoû ñoàng ñeàu. Coù moät maøu coå vaø moät maøu löng. Ñuoâi deïp beân, coù 4-8 loã ñuøi (ôû maët trong ñuøi). Ñaây laø ñaëc ñieåm cô baûn ñeå phaân bieät roàng ñaát vôùi caùc loaïi nhoâng khaùc. Maët treân thaân roàng ñaát coù maøu xanh thaãm, maët buïng maøu traéng, ñuoâi coù nhöõng khuùc xaùm naâu xen keõ vôùi nhöõng khuùc vaøng. Chieàu daøi cô theå 397

Du lòch sinh thaùi

khoaûng 240mm. Roàng ñaát aên saâu boï, giun ñaát, trong ñieàu kieän nuoâi roàng ñaát aên thòt ñoäng vaät. Roàng ñaát thöôøng ôû trong hang hoác, trong caùc buïi caây ven bôø suoái hoaëc beân caùc vöïc nöôùc trong röøng. Chuùng di chuyeån nhanh nheïn treân maët ñaát hoaëc leo treân caây. Trong muøa laïnh roàng ñaát chuyeån leân truù trong caùc boïng caây. Giaù trò: coù giaù trò thaåm myõ vaø coøn coù theå duøng laøm thöïc phaåm. o Kì ñaø vaân Hoï kì ñaø Varanidae. Boä coù vaûy Squamata. Kì ñaø vaân coù thaân hình vaø kích thöôùc töông töï nhö kì ñaø nöôùc, song chuùng coù loã muõi ôû vò trí gaàn maét hôn ñaàu moõm. Thaân chuùng coù maøu vaøng xaùm, raûi raùc coù caùc ñoám vaøng nhoû. ÔÛ löng coù nhieàu veát xaùm to xeáp theo chieàu ngang, nhöng nhöõng veát naøy khoâng roõ ôû ñuoâi. Chieàu daøi cô theå khoaûng töø 1700-2000m. Thöùc aên laø saâu boï, eách nhaùi, thaèn laèn, chim vaø thuù nhoû. Kì ñaø vaân caùi ñaøo hoá ñeû tröùng, soá löôïng khoaûng 24 quaû vaøo muøa möa. Soáng chuû yeáu ôû röøng nuùi, ñoâi khi chuùng cuõng boø xuoáng nöôùc song khoâng ôû laâu. Chuùng bôi gioûi, leo treøo gioûi vaø thöôøng kieám aên ôû treân maët ñaát hoaëc treân caây, thöôøng soáng trong hang hoác do chuùng töï ñaøo, trong goác caây hoaëc döôùi caùc taûng ñaù lôùn. Giaù trò: coù giaù trò thaåm myõ, thöïc phaåm vaø döôïc lieäu; da thuoäc coù giaù trò thöông maïi cao. o Traên gaám 398

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Hoï soùc caây Sciuridae. Boä gaëm nhaám Rodentia.

Hoï traên Boidae. Boä coù vaûy Squamata. Traên gaám coù ñaàu daøi, nhoû, laø loaøi raén côõ lôùn. Moãi beân meùp treân coù boán hoõm vaûy naèm ôû boán vaûy meùp saùt ñaàu moõm. Coù hai gai nhoû ôû hai beân loã haäu moân. Ñaàu vaøng nhaït hay naâu, töø moõm tôùi gaùy doïc theo chính giöõa ñaàu coù moät soïc ñen maûnh noái lieàn vôùi veát treân löng. Coù moät veät ñen chaïy doïc töø sau maét chaïy xieân xuoáng goùc meùp. Treân thaân vaø ñuoâi coù nhöõng ñöôøng xaùm ñen noái vôùi nhau taïo thaønh daïng maét löôùi noåi treân neàn vaøng naâu. Chieàu daøi cô theå tôùi 6m. Buïng vaøng nhaït ñoâi khi ñoám saùng nhaït.

Maøu saéc boä loâng soùc ñoû raát thay ñoåi. Caùc chuûng quaàn khaùc nhau coù theå coù maøu traéng, maøu ñen hoaëc maøu ñoû hoaøn toaøn hoaëc pha troän naâu - xaùm, naâu - ñoû, ñoû - xaùm… Soùc ñoû aên quaû, haït…, moãi löùa ñeû hai con. Soáng ôû röøng giaø, röøng hoãn giao, ñoâi khi kieám aên ôû röøng troàng treân maët ñaát. ÔÛ Vieät Nam coù ba phaân loaøi, loaøi coù ôû Phuù Quoác laø C. f. pierrei (Robinson et Kloss, 1992), maøu hung xaùm, buïng naâu vaøng. Caùc loaøi sinh vaät bieån

Thöùc aên chính cuûa traên laø caùc loaøi thuù côõ nhoû hoaëc trung bình, chim, soá ít boø saùt vaø eách nhaùi. Giaù trò: ngoaøi giaù trò thaåm myõ coøn laø nguoàn döôïc lieäu quyù, cung caáp da cho kyõ ngheä da vaø xuaát khaåu. o Soùc bay loâng tay Thuoäc hoï soùc bay Petauristidae. Boä gaëm nhaám Rodentia. Loaøi naøy sau goác tai coù tuùm loâng daøi ñen xaùm. Löng xaùm naâu coù ñoám xaãm vaø naâu saùng. Treân maøng da löôïn vaø maët ngoaøi caùc chæ naâu hung chuyeån sang xaùm ñen. Maët döôùi maøng da löôïn vaø maët trong chæ naâu gæ saét nhaït. Ñuoâi xuø, muùt ñuoâi coù tuùm loâng naâu hung. Thöùc aên laø quaû, laù caây röøng, soáng trong röøng nhieät ñôùi caây to, coù ñoä che phuû lôùn, ôû nuùi ñaù hoaëc nuùi ñaát ít ngöôøi qua laïi. Chuùng hoaït ñoäng veà ñeâm. Giaù trò: laø loaøi thuù hieám, kyø laï cuûa röøng nhieät ñôùi, ñöôïc theá giôùi baûo veä. o Soùc ñoû 399

o OÁc ñuïn ñöïc Phaân boá ôû Hoøn Gioûi, Hoøn May Ruùt, muõi Ñaát Ñoû. Chuùng thuoäc hoï oác ñuïn Trochidae, boä chaân buïng coå Archaeogastropoda. Loaøi naøy coù voû hình thaùp, cao 75mm, maët löng nhaün boùng, voøng xoaén mòn vaø noùng. Ñeá voû loài, coù voøng xoaén xeáp khoâng ñeàu nhau. Roán noâng, coù moät phieán xaø cöø. Soáng ôû vuøng trieàu coù khi xuoáng saâu 4-5m, thöôøng baùm treân san hoâ, vaùch ñaù, nôi coù rong bao phuû, soá löôïng ít. Giaù trò: phieán xaø cöø cuûa loaøi oác naøy raát coù giaù trò, coù theå duøng laøm caùc maët haøng myõ ngheä, laøm cuùc aùo. o OÁc ñuïn caùt Hoï oác ñuïn Trochidae. Boä chaân buïng coå Archaeogastropoda. Loaøi naøy coù voû hình choùp, 66mm, treân voøng xoaén coù gôø nhoâ cao, töø voøng xoaén thöù hai ñeán ñænh voû, gôø naøy daïng hình oáng coù loã ôû ñaàu. ÔÛ ñeá voû coù nhöõng ñöôøng xoaén oác xeáp ñeàu leân 400

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

nhau töø trong mieäng oác ra ñeán meùp voû. Roán saâu. Soáng ôû vuøng trieàu, ñaùy cöùng, coù khi xuoáng saâu 10m. Thöôøng baùm treân san hoâ, vaùch ñaù, nôi coù rong phuû. Giaù trò: xaø cöø cuûa oác naøy duøng ñeå khaûm tranh, laøm cuùc aùo. o Baøo ngö hình baàu duïc Hoï baøo ngö Haliotidae. Boä chaân buïng coå Archaeogastropoda. Coù voû hình baàu duïc, daøi 72mm. Maët ngoaøi thöôøng hoen oá do caùc loaøi rong ñaù, toå giun, thaân meàm baùm. Maët trong voû coù gôø loài loõm vôùi lôùp xaø cöø oùng aùnh xanh aån ñoû. Baøo ngö aên taûo ña baøo, öa ñoä maën cao 25-30%. Chuùng soáng ôû vuøng trieàu ngaäp nöôùc, saâu 2-3m, baùm treân san hoâ cheát, bôø ñaù, nôi coù rong baùm.

Möùc ñoä ñe doïa: baäc V. o Toâm huøm ñaù Hoï toâm huøm Palinuridae. Boä möôøi chaân Decapoda. Voû ñaàu ngöïc vaø voû löng caùc ñoát buïng coù maøu xanh laù caây nhaït, hôi xaùm, voû löng caùc ñoát buïng coù nhieàu chaám troøn nhoû maøu vaøng nhaït hay maøu traéng. Moãi voû löng ñoát buïng coù moät raõnh ngang, meùp tröôùc cuûa raõnh ngang coù daïng khía troøn. Chaân haøm ba khoâng coù raõnh ngoaøi. Toâm huøm ñaù thöôøng soáng ôû nhöõng nôi coù ñoä saâu töø 5-10m, ñaùy caùt buøn, aån trong caùc hoác ñaù. Giaù trò: xuaát khaåu. o Toâm huøm boâng

Giaù trò: laø moät maët haøng xuaát khaåu, thòt aên ngon, voû laøm myõ ngheä.. Möùc ñoä ñe doïa: baäc V. o Haûi saâm mít Hoï haûi saâm Holothuriidae. Boä Aspidochirotida. Loaøi naøy soáng ôû vuøng döôùi trieàu, treân ñaùy caùt hoaëc san hoâ cheát, taäp trung ôû ñoä saâu 2-5m. Cô theå coù daïng gaàn nhö hình truï keùo daøi, phình ra ôû giöõa vaø thon nhoû ôû hai ñaàu, vaùch thaân daøy. Soáng maët löng coù maøu naâu thaãm vaø mang nhieàu gai thòt nhoû nhoâ ra. Maët buïng maøu nhaït hôn maët löng vaø coù nhieàu chaân nhoû xeáp thaønh nhöõng baêng doïc mieäng höôùng veà phía buïng, mang 20 xuùc tu xoøe ra hình taùn. Haäu moân hôi cheách veà phía löng.

Hoï toâm huøm Palinuridae. Boä möôøi chaân Decapoda. Voû ñaàu ngöïc vaø voû löng caùc ñoát buïng coù maøu xanh döông pha xanh laù caây. Moãi ñoát buïng coøn coù moät daûi maøu xanh ñen hoaëc naâu chaïy vaét ngang ôû giöõa vaø coù moät hoaëc hai ñoám to troøn maøu traéng naèm nghieâng ôû maët beân. Voû löng caùc ñoát buïng laùng boùng, khoâng coù raõnh ngang. Nhaùnh ngoaøi chaân haøm hai khoâng coù raâu. Raõnh cuûa meùp sau voû ñaàu ngöïc heïp hôn gôø meùp sau voû ñaàu ngöïc. Loaøi naøy thöôøng soáng ôû nôi coù ñoä saâu töø 10-30m, trong caùc hang lôùn, coù chaát ñaùy laø san hoâ, caùt soûi, ñaù taûng. o San hoâ caønh ña mi Hoï san hoâ caønh Pocillopridae. Boä san hoâ cöùng Scleractinia.

Loaøi naøy raát coù giaù trò thöïc phaåm vaø xuaát khaåu. 401

402

Du lòch sinh thaùi

So vôùi caùc loaøi khaùc cuøng gioáng, loaøi naøy khoâng coù muïn côm (verrucae) thöïc söï. Treân nhaùnh chính coù caùc nhaùnh nhoû naèm saùt nhau. Caùc nhaùnh nhoû naøy keùm phaùt trieån xaép xeáp loän xoän nhöng lieân keát taïo thaønh caùc nhaùnh phuï phaùt trieån. Khoang theå cheùn (calide) coù ñöôøng kính 0,5-1,5mm, treân ñænh caùc nhaùnh troâng nhö nhöõng oâ nhoû vaø khoâng coù caáu truùc beân trong, ñoâi khi laïi coù hai voøng vaùch ngaên (septa) vôùi caùc raêng nhoû. Loõi (collumelia) khoâng toàn taïi hoaëc chæ laø nhöõng maáu nhoû. Loaøi naøy thuoäc nhoùm san hoâ raïo raïn, soáng ôû vuøng trieàu ñeán ñoä saâu treân 30m, coù theå chòu soùng maïnh hoaëc soáng trong caùc vònh ñöôïc che chaén, phaân boá vuøng nöôùc trong ñeán hôi ñuïc. o Yeán haøng

Du lòch sinh thaùi

Chieàu daøi cô theå lôùn nhaát ñeán 3m, naëng 600kg. Mai löng coù voâ soá nhöõng taám xöông nhoû hình nhieàu caïnh gheùp sít vaøo nhau, chuùng ñöôïc phuû leân moät lôùp da nhaün. Treân mai coù 7 ñöôøng gôø chaïy doïc thaân nhö caïnh kheá, treân gôø noåi coøn coù nhöõng gai lôùn, chaân khoâng coù vuoát. Maët löng maøu ñen hoaëc naâu ñen coù xen keõ nhieàu chaám traéng to nhoû khoâng ñeàu nhau. Thöùc aên chuû yeáu laø thöïc vaät bieån (rong, taûo), coù khi aên caû caù, toâm cua, giun vaø söùa. Ruøa da khi ñeû tröùng ñaøo loã saâu khoaûng 1-1,2m, voøng buïng 1,6m, naëng 480kg, trong buïng chöùa 1.988 tröùng. Soáng ôû bieån khôi caùc ñaïi döông treân theá giôùi, di cö xa haøng ngaøn km coù theå bôi loäi raát nhanh. Giaù trò: raát coù yù nghóa khoa hoïc vì ñaây laø loaøi duy nhaát cuûa hoï ruøa da. o Vích

Hoï chim yeán Apodidae. Boä chim yeán Apodiformes. Ñaàu caùnh vaø ñuoâi ñen ñaäm. Löng naâu ñen, maët buïng maøu nhaït, hôn löng. Coù moät baêng saùng roäng ôû hoâng, thaân loâng toái. ÔÛ löng coù loâng tô maøu traéng. Ñoâi khi coù vaøi loâng nhoû ôû maët trong gioø. Maét ñen, moû ñen. Toå laøm baèng nöôùc boït maøu traéng, aên ñöôïc. Laøm toå theo ñaøn trong caùc hang ñaù ven bieån. Thöùc aên chuû yeáu laø coân truøng coù kích thöôùc nhoû bay trong khoâng khí.

Hoï vích Cheloniidae. Boä ruøa Testudinata. Moû ngaén, ñaàu coù hai ñoâi vaåy tröôùc traùn. Mai löng ñöôïc bao phuû baèng nhöõng taám söøng, saép xeáp khoâng thaønh daïng lôïp ngoùi maø toaøn boä dính saùt vaøo mai löng. Coù naêm ñoâi taám söôøn. Chaân coù hai vuoát. Kích thöôùc trung bình ñaït tôùi 1m. Thöùc aên chuû yeáu laø rong taûo, coù theå aên caû caù con, toâm. Soáng ôû nôi coù nhieàu rong bieån, ôû bieån vaø caùc haûi ñaûo. Giaù trò: coù theå laøm haøng myõ ngheä, thòt ngon.

Giaù trò: coù giaù trò kinh teá vaø khoa hoïc, toå coù giaù trò xuaát khaåu cao.. o Ruøa da

o Ñoài moài döùa Hoï vích Cheloniidae. Boä ruøa Testudinata. Ñaàu coù hai ñoâi vaûy tröôùc traùn, moû nhoïn. Mai löng ñöôïc bao phuû baèng nhöõng taám söøng, saép xeáp nhö lôùp ngoùi, vieàn

Hoï ruøa da Dermochelydae. Boä ruøa Testudinata. 403

404

Du lòch sinh thaùi

sau vaø vieàn beân cuûa caùc taám söøng khoâng dính lieàn mai löng. Coù boán ñoâi taám söôøn, chaân tröôùc coù hai vuoát. Kích thöôùc chieàu daøi coù theå ñaït tôùi 90cm. Thöùc aên laø rong taûo vaø caù con, toâm, cua,… Moãi laàn ñeû khoaûng 170-200 quaû tröùng. Soáng ôû bieån vaø caïnh caùc haûi ñaûo, nôi coù caùc hang raõnh truù aån nhö caùc raïn san hoâ. Giaù trò: vaûy laøm haøng myõ ngheä (ñoà trang söùc quyù), thòt ngon. o Caù saáu hoa caø Hoï caù saáu chính thöùc Crocodylidae. Boä caù saáu Crocodylia. Caù saáu hoa caø coù nhöõng taám söøng maøu vaøng vaø maøu ñen xen keõ nhau, caùc taám naøy caùch nhau bôûi maøng da, coù hai gôø chaïy töø muõi leân maét. Chieàu daøi cô theå tôùi 6m. Chuû yeáu aên toâm, cua, saâu boï vaø caù nhoû; con tröôûng thaønh aên theâm caû nhöõng ñoäng vaät coù xöông soáng coù kích thöôùc phuø hôïp vôùi kích thöôùc cô theå chuùng. Chuùng soáng ôû vuøng duyeân haûi, caùc cöûa soâng lôùn hay ôû caùc vuøng röøng ngaäp maën hoaëc caùc ñaàm laày nöôùc lôï, nôi soáng coù theå môû roäng ñeán taän caùc ñoaïn soâng coù ñoä saâu lôùn vaø ít chòu aûnh höôûng cuûa nöôùc trieàu. Giaù trò: coù giaù trò thaåm myõ, da thuoäc coù giaù trò thöông maïi cao. Ngoaøi ra ôû Phuù Quoác coøn toàn taïi moät loaøi ñoäng vaät raát coù giaù trò khoa hoïc, ñoù laø loaøi Dugong (Dugong dugon) hay coøn goïi laø boø bieån – theo keát quaû nghieân cöùu cuûa Nguyeãn Xuaân Hoøa (Vieän Haûi Döông Hoïc Nha Trang, thaùng 7/2002) – Ñaây laø loaøi ñoäng vaät soáng nhôø caùc thaûm coû bieån. Phuù Quoác vaø tænh Kampot (Campuchia) chính laø nôi cö truù, kieám aên, sinh ñeû 405

Du lòch sinh thaùi

chính cuûa loaøi Dugong naøy. Hieän chuùng ñang trong tình traïng bò ñe doïa, caàn ñöôïc baûo veä. Theâm vaøo ñoù, Phuù Quoác cuõng khaù noåi tieáng vôùi loaøi choù maø ngöôøi ta ñaõ ñaët thaønh teân rieâng ñoù laø Choù Phuù Quoác, moät loaøi choù noåi tieáng tinh khoân vaø ñaõ ñöôïc töø ñieån Larousse cuûa Phaùp lieät vaøo loaïi choù quyù hieám cuûa theá giôùi. Ñaëc ñieåm cuûa loaøi choù naøy: moõm to, thaân hình vaø boán chaân thon daøi, ñuoâi thaúng, öùc to xeä, loâng möôït, ngaén naèm saùt thaân da, ñaëc bieät xoaùy löng cuûa chuùng chaïy thaúng moät ñöôøng treân soáng löng, loâng trong vuøng xoaùy daøi vaø cöùng hôn. Ñaây laø loaøi choù coù khaû naêng nghe vaø hieåu tieáng ngöôøi. ƒ Heä thöïc vaät Dieän tích röøng Phuù Quoác laø 50.000ha, chieám 70% dieän tích cuûa ñaûo, vì vaäy noù ñöôïc meänh danh laø “ñaûo xanh”. Röøng ôû Phuù Quoác coù heä thöïc vaät khaù phong phuù, ña daïng vôùi ñaày ñuû caùc loaøi thöïc vaät baäc cao, trong ñoù coù nhieàu loaøi quyù nhö traàm höông, caåm thò… vaø nhieàu loaøi ñaëc höõu cuûa röøng ñaûo nhö: chay, saêng ñaù (Linocierasangda), bôøi lôøi (Lisea vang varlobata)… Ngoaøi ra, coøn coù caùc loaøi vuøng oân ñôùi nhö hoaøng ñan (Disoylumcochinchinensis), tuøng, lan maét truùc vaø khoaûng 25 406

Du lòch sinh thaùi

loaøi lan khaùc. Söï ña daïng sinh hoïc cuûa röøng ñaõ thu huùt nhieàu nhöõng nhaø nghieân cöùu vaø du khaùch tôùi tham quan. Do söï ña daïng veà sinh caûnh neân röøng treân Phuù Quoác cuõng khaù ña veà chuûng loaïi, tuy nhieân do nhieàu nguyeân nhaân neân nhieàu loaøi thöïc vaät treân ñaûo ñang coù nguy cô tuyeät chuûng, vì vaäy soá löôïng loaøi ôû Phuù Quoác hieän ñöôïc ghi trong saùch ñoû Vieät Nam khoâng phaûi laø ít vaø ngaøy caøng gia taêng. Ñieån hình laø moät soá loaøi sau: o Traàm höông Hoï traàm Thymeleaceae. Laø loaïi caây coù giaù trò vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát ñeán ôû Phuù Quoác. Ñaëc ñieåm: caây goã to thöôøng xanh, cao ñeán 30m, ñöôøng kính thaân 0,6-0,8m. Voû maøu naâu xaùm, nöùt doïc laên taên, deã boùc vaø töôùc ngöôïc töø goác leân. Caønh moïc cong queo, taùn thöa. Laù hình tröùng - thuoân hay baàu duïc, maët treân maøu luïc boùng, maët döôùi nhaït hôn vaø coù loâng mòn, ñaàu coù muõi, meùp nguyeân. Hoa nhoû, maøu vaøng luïc, moïc thaønh cuïm hình taùn ôû ñaàu caønh hoaëc naùch laù. Caùnh hoa 10, nhò 10. Ñaøi hình chuoâng noøng, coù loâng, vôùi naêm thuøy. Quaû nang hình tröùng ngöôïc, khi khoâ cöùng coù phuû loâng meàm ngaén, maøu vaøng xaùm, mang ñaøi toàn taïi. Muøa hoa thaùng 4, muøa quaû chín vaøo thaùng 7. Taùi sinh keùm. Moïc raûi raùc trong röøng raäm nhieät ñôùi. Giaù trò: töø goã coù theå laáy ñöôïc traàm coù muøi thôm vaø giaù trò lôùn, duøng laøm thuoác chöõa moät soá beänh (ngoä gioù, ñau buïng, hen suyeãn…) vaø laøm höông lieäu trong coâng ngheä myõ phaåm. o Gai boâm giaû

Du lòch sinh thaùi

Caây goã nhoû, hieám khi cao quaù 10m vaø raát ít khi coù gai ñôn daøi 2-3cm. Caønh con, laù vaø cuïm hoa nhaün. Laù dai, boùng ôû caû hai maët; coù phieán thuoân, daøi 12-30cm, roäng 6-12 cm, hình neâm roäng hay hình troøn ôû goác, thoùt ngaén ôû ñaàu, meùp coù raêng cöa, coù 7-8 ñoâi gaân baäc hai; cuoán laù maäp, daøi 5-10mm. Hoa ñôn tính, khoâng coù caùnh hoa. Hoa ñöïc coù 4-6 laù daøi, hình tröùng gaàn troøn, daøi 3-4 mm. Hoa caùi coù ñaøi gaàn gioáng hoa ñöïc, coù tuyeán cuûa ñóa hôi to hôn; baàu hình tröùng, coù 3-4 giaù noaõn. Quaû moïng, hình tröùng, chöùa 10-15 haït, coù goùc caïnh, daøi 6-8 mm. Thöôøng moïc döôùi taùn röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm, ôû ñoä cao thöôøng khoâng quaù 500-600 m. Giaù trò: nguoàn gen hieám vaø ñoäc ñaùo. Ñaïi dieän duy nhaát cuûa chi Hemis-colopia. Quaû aên ñöôïc. o OÅ kieán Hoï caø pheâ Rubiaceae. Caây soáng baùm treân caønh caây goã cao. Töø moät thaân hình cuû moïc ra nhieàu thaân thaúng vaø nhoû. Thaân cuû coù nhieàu loã nhö toå ong cho kieán ôû neân goïi laø caây oå kieán. Laù moïc ñoái, raát daøy, nhaün boùng, meùp nguyeân, hình baàu duïc, daøi 6-10 cm, roäng 2,56 cm, coù 8-10 ñoâi gaân baäc hai. Hoa nhoû, maøu traéng, ôû naùch laù. Quaû haïch, hình thuoân, khi chín maøu ñoû, daøi 1-1,5 cm, moãi quaû coù 1 haït daøi 4-5 mm. Caây soáng bì sinh treân caønh caây goã trong röøng nhö caùc loaøi hoï lan. Giaù trò: thaân cuû duøng chöõa beänh gan, vaøng da, vaøng maét vaø ñau buïng.

Hoï muøng quaân Flacourtiaceae. 407

408

Du lòch sinh thaùi

o Maõ kyø Hoï maõ kyø Eparidaceae. Caây buïi hay goã nhoû, cao 1-2 m hay hôn. Laù thon, hình muõi maùc, daøi 3-8 cm, roäng 0,5-1 cm, ñænh thoùt daàn hay gaàn nhö coù muõi nhoïn, goác heïp daàn, khoâng coù cuoáng, khi khoâ coù maøu vaøng hay hôi ñoû. Cuïm hoa ôû naùch laù, 3-7 hoa, coù loâng traéng. Hoa löôõng tính, maøu traéng hay hoàng, coù muøi thôm. Laù ñaøi 5, traøng hình phieãu, loâng tô maët trong thuøy vaø maët trong phía treân oáng traøng. Nhò 5, bao phaán hình thuoân heïp. Baàu gaàn hình troøn. Quaû hình troøn, thòt daøy, thôm, maøu vaøng hay hôi ñoû. Giaù trò: nguoàn gen hieám vaø laø ñaïi dieän duy nhaát cuûa hoï maõ kyø ôû Vieät Nam. Coøn ñöôïc duøng laøm thuoác. o Me löôõi maùc Hoï thaàu daàu Euphorbiaceae. Caây buïi nhaün, caønh daøi khoaûng 25 cm, coù caïnh. Laù hình maùc, ñaàu thoùt nhoïn, goác tuø, vôùi 6-8 ñoâi gaân baäc hai. Cuïm hoa moïc ôû naùch laù: thöôøng hoa caùi ñôn ñoäc vaø hoa ñöïc 2-3 caùi. Hoa ñöïc coù 6 laù daøi, 6 tuyeán maät vaø 3 nhuïy vôùi chi nhuïy rôøi. Hoa caùi coù 6 laù ñaøi, voøi nhuïy 3, xeû hai ôû ñaàu. Quaû nang hình caàu, ñöôøng kính 1 cm, maøu ñen. Muøa hoa vaø quaû thaùng 2-9. Khaû naêng taùi sinh baèng haït trung bình. Moïc ôû ñoä cao khoâng quaù 500m, trong röøng raäm hay hôi thöa nhieät ñôùi thöôøng xanh, treân ñaát aåm. Giaù trò: nguoàn gen hieám. o Ba gaïc laù nhoû Hoï truùc ñaøo Apocynaceae. 409

Du lòch sinh thaùi

Caây buïi, cao 0,40 – 1 m hoaëc hôn, phaân caønh nhieàu; voû thaân maøu naâu xaùm, khi non maøu xanh, nhieàu bì khoång. Laù coù cuoáng ngaén, moïc voøng 3, phieán laù hình maùc hoaëc hình thuoân, ñaàu nhoïn, moûng, maët treân laùng boùng, gaân phuï chæ hôi noåi roõ ôû maët döôùi. Cuïm hoa hình xim, moïc ôû keõ laù vaø ñaàu caønh. Hoa nhoû, hình oáng, maøu tím hoàng, hôi phình ra ôû ñaàu, hoïng coù loâng, laù ñaøi 5, caùnh hoa 5. Nhuïy 5, ngaén, ñính ngay ôû beân trong phaàn phình ra cuûa oáng traøng. Voøi nhuïy ngaén, ñaàu nhuïy coù daïng nhö ñeøn loàng. Quaû haïch, goàm hai phaàn, hình caàu nhoû, ñaàu hôi nhoïn, dính nhau ñeán ½ chieàu daøi, khi chín maøu tím ñen. Haït nhoû, hình neâm, voû haït cöùng, coù vaân nhaün. Toaøn caây coù nhöïa, nhaát laø ôû ngoïn vaø laù non. Muøa hoa thaùng 3-5, muøa quaû thaùng 6-8. Caây moïc ôû chaân ñoài, bôø nöông raãy, bôø raøo quanh laøng vaø traûng caây buïi caùt vuøng ven bieån mieàn Trung. Giaù trò: nguoàn gen quyù trong thaønh phaàn loaøi cuûa chi Rauvolfia ôû Vieät Nam, ñoàng thôøi cuõng laø caây ba gaïc duy nhaát moïc töï nhieân ôû vuøng ven bieån. Trong reã coù chöùa moät soá alcaloid duøng laøm thuoác haï huyeát aùp. o Ñöôùc ñoâi Hoï ñöôùc Rhizophoraceae. Caây buïi hay goã nhoû (ôû Baéc Boä) hay caây goã to (ôû Nam Boä), cao 25-30 m, ñöôøng kính 60-70 cm. Voû caây maøu xaùm, daøy 2,5 cm, nöùt doïc. Goác coù nhieàu reã choáng hình nôm, cao 1-2 m. Laù ñôn, moïc ñoái, phieán laù hình baàu duïc – thuoân hay hình muõi maùc, ñaàu vaø goùc laù nhoïn, daøy, cöùng boùng, maët döôùi coù nhieàu chaám maøu ñen, gaân giöõa maøu ñoû, gaân beân môø, maøu ñoû nhaït. Cuïm hoa hình xim coù hai hoa, cuoáng daøi 0,5 – 1 cm, moïc töø 410

Du lòch sinh thaùi

naùch laù ñaõ ruïng. Caùc laù baéc con laøm thaønh hình cheùn ôû goác hoa. Hoa khoâng cuoáng, ñaøi hôïp, chia boán thuøy. Traøng coù boán caùnh moûng, hình muõi maùc, baàu baùn haï, hai oâ, voøi hai thuøy. Quaû hình quaû leâ ngöôïc, voû maøu naâu, saàn suøi. Truï maàm hình truï, phía döôùi phình to, maøu luïc, khi chín maøu hoàng. Muøa hoa thaùng 4-5, ñoâi khi quanh naêm, muøa quaû chín thaùng 11. caây moïc ôû röøng ngaäp maën cöûa soâng, ven bieån nôi thuûy trieàu trung bình, buøn seùt chaët, öa maën, baõi sa boài. Giaù trò: goã cöùng, khaù beàn, duøng toát trong xaây döïng, ñoùng ñoà ñaïc, choáng loø, cho than ít khoùi, nhieät löôïng cao. Voû nhieàu tanin ñeå nhuoäm löôùi vaø thuoäc da. Laù laøm phaân xanh, hoa nuoâi ong. Quaàn xaõ laø thaønh phaàn chính cuûa röøng ngaäp maën coù vai troø chaén soùng gioù, baûo veä vuøng ven bieån. Laø nôi nuoâi döôõng vaø cung caáp thöùc aên cho caùc loaøi haûi saûn coù giaù trò cao. o Löôøi öôi Hoï troâm Sterculiaceae. Caây goã nhôõ, ruïng laù, cao 25m, ñöôøng kính thaân ñeán 0,4 – 0,5m. Caønh non coù loâng hoe vaøng. Laù to, xeû ba thuøy ôû caây con, ñôn nguyeân ôû caây tröôûng thaønh, cuoáng laù daøi 10 – 30cm. Hoa nhoû. Quaû goàm 5 ñaïi, daøi 10 – 15cm, vaùch raát moûng, moãi ñaïi chöùa moät haït, maøu naâu, nhaün, nôû to ra khi gaëp nöôùc. Muøa hoa thaùng 3, muøa quaû chín roä thaùng 5. Taùi sinh deã daøng baèng haït vaø baèng choài. Caây moïc raûi raùc trong röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm. Giaù trò: goã coù theå laøm nguyeân lieäu cho coâng nghieäp goã daùn vaø goã lang, söû duïng trong nöôùc vaø xuaát khaåu raát coù giaù trò. Cho haït khoâ cho vaøo nöôùc soâi, voû haït nhanh choùng huùt 411

Du lòch sinh thaùi

nöôùc tröông phoàng thaønh theå nhaøy, vôùt boû haït, pha theâm ñöôøng, daàu thôm, laøm laïnh, seõ ñöôïc moät thöù nöôùc uoáng coù taùc duïng giaûi khaùt vaø lôïi tieåu, hôïp khaåu vò cuûa nhieàu ngöôøi. o Gieàn traéng Hoï na Annonaceae. Caây goã cao tôùi 20m. Laù hình thuoân hoaëc hình maùc, nhaün, goác vaø ñaàu laù ñeàu tuø, cuoáng laù ngaén. Hoa nhoû, moïc ñôn ñoäc; cuoáng hoa maûnh, mang hai laù baéc ôû goác. Laù ñaøi 3, hình baùn nguyeät, maët ngoaøi coù loâng. Caùnh hoa 6, xeáp thaønh hai voøng, hình daûi hôi roäng ôû phía goác, coù loâng tô; nhöõng chieác voøng trong nhoû vaø ngaén hôn nhöõng chieác voøng ngoaøi. Nhò nhieàu. Phaân quaû hình tröùng, khoâng coù loâng, cuoáng phaân quaû roõ, voû quaû daøy. Haït maøu xaùm, xeáp nghieâng so vôùi cuoáng quaû. Muøa hoa thaùng 2 – 4, muøa quaû chín thaùng 6 – 8. Taùi sinh baèng haït raát toát. Gieàn traéng thöôøng moïc trong röøng thöa, nôi saùng. Coù khaû naêng taùi sinh maïnh ôû röøng thöù sinh. Giaù trò: caây cho goã trung bình. Do khaû naêng taùi sinh maïnh gieàn traéng coù theå laø loaøi caây tieân phong trong caùc röøng thöù sinh khai thaùc, ñaëc bieät trong caùc heä sinh thaùi ñaûo. o Nöa chaân vòt Hoï raâu huøm, hoa maët coïp Taccaceae. Coû soáng nhieàu naêm, coù cuû hình caàu hoaëc hình baàu duïc roäng, laù coù cuoáng daøi; phieán laù xeû thuøy chaân vòt thaønh 4 – 8 thuøy. Cuïm hoa daïng taùn, chöùa khoaûng 10 hoa. Laù baéc toång bao 4, daïng laù vôùi gaân chaân vòt, xeáp cheùo thaønh hai voøng. Hoa nhoû maøu xanh hoaëc naâu tím, khoâng coù raâu. Quaû naïc, hình caàu, ñöôøng kính tôùi 10mm, chöùa chöøng 10 haït. 412

Du lòch sinh thaùi

Muøa hoa thaùng 7 – 9. Caây taùi sinh baèng haït hoaëc cuû. Thöôøng moïc ôû röøng thöa caây laù roäng, nôi aåm, ôû ñoä cao 10 – 200 m. Giaù trò: veà khoa hoïc laø nguoàn gen ñoäc ñaùo (moät loaïi raâu huøm khoâng coù “raâu”, khaùc haún caùc loaøi ñaõ ñöôïc bieát ôû nöôùc ta; cuû caïo saïch voû, giaõ naùt ñaép vaøo veát thöông chöõa raén caén, coøn ñöôïc duøng laøm thuoác ñieàu kinh cho phuï nöõ). o Hoaøng ñaøn giaû

Du lòch sinh thaùi

da; cuoáng laù vaën, deït. Caây khaùc goác. Noùn ñöïc hình truï, ñôn ñoäc hay chuïm ñeán 7 caùi treân moät cuoáng chung. Noùn caùi ñôn ñoäc hay moïc chuïm ôû naùch laù. Ñeá haït naïc. Haït gaàn hình caàu, maøu ñoû tím. Muøa ra noùn hieän chöa xaùc ònh ñöôïc roõ reät. Taùi sinh baèng haït. Laø loaøi phaân boá roäng nhöng coù soá löôïng caù theå ít, laïi bò khai thaùc vô veùt laøm ñuõa baùn ôû trong nöôùc hay xuaát khaåu laäu neân coù nguy cô caáp V. o

Hoï kim giao – Podocarpaceae. Caây goã to, thöôøng xanh, cao 25 – 30 m, ñöôøng kính thaân 80 – 90 cm. Laù hai daïng: laù caây non vaø caønh phía döôùi caây to hình muõi khoan, thöôøng hôi cong; laù cuûa caønh phía treân caây to vaø laù giaø töông ñoái ngaén, hình muõi khoan daïng vaûy, cong vaøo trong, löng coù gôø doïc, ñaàu nhoïn tuø. Caây mang hoa ñôn tính, khaùc goác. Haït khoâng cuoáng, hình tröùng, naèm ngang trong aùo boïc hình coác, chaát thòt, khi chín maøu ñoû hay ñoû naâu. Thöôøng moïc raûi raùc hay töøng ñaùm trong röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm, ôû ñoä cao 500 – 1200 m. Giaù trò: goã toát, mòn, thôù thaúng, ñeïp, hôi cöùng, naëng trung bình. Khi khoâ khoâng bò neû, khoâng bieán daïng. Duøng ñoùng ñoà ñaïc vaø xaây döïng. Caây coù daùng ñeïp, coù theå troàng laøm caây xanh ñöôøng phoá.

Thoâng tre laù ngaén

Caây goã nhoû, nhieàu khi luøn, daïng buïi, thöôøng xanh, ít khi cao ñeán 10 – 15 m. Voû caây moûng, maøu vaøng xaùm. Laù moïc caùch, thöôøng moïc chuïm ôû ñaàu caønh, hình baàu duïc – maùc, meùp nguyeân, troøn, tuø, ñoâi khi nhoïn ôû ñaàu. Caây khaùc goác. Noùn ñöïc moïc ñôn ñoäc hay chuïm 2, hình truï, gaàn khoâng cuoáng. Noùn caùi moïc ñôn ñoäc ôû naùch laù. Haït hình caàu. Haït chín moãi naêm hai laàn, ñaàu thaùng 1 laø vuï chính, thaùng 6 laø vuï phuï. Taùi sinh baèng haït töông ñoái khaû quan. Thöôøng moïc trong röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh hoaëc röøng luøn, ôû ñoä cao 500 – 1600 m. caây moïc raûi raùc döôùi taùn röøng thoâng paø coø, röøng pô mu treân nuùi ñaù voâi hay moät soá loaïi ñaù khaùc. Giaù trò: goã maøu naâu ñoû nhaït, thôù thaúng, mòn, hôi cöùng, voøng sinh tröôûng coù hoa vaên khaù ñeïp.

o Kim giao giaû

o Rong caâu chaân vòt Hoï rong caâu Gracilariaceae.

Caây goã to, thöôøng xanh, cao ñeán 30 – 35 m, ñöôøng kính thaân 1 – 1,2 m. laù moïc ñoái cheùo chöõ thaäp, thöa, hình baàu duïc hay hình baàu duïc maùc, ñaàu coù muõi nhoïn, goác hình neâm, chaát 413

414

Du lòch sinh thaùi

Rong hình phieán deït, daøy, chaát suïn cöùng, moïc boø, chia nhaùnh khoâng theo quy taéc hoaëc theo kieåu loâng chim, ñoâi khi moïc chuyeàn. Caùc nhaùnh deït, khoâng coù nhaùnh hình truï. ÔÛ caùc phía ñoái dieän cuûa nhaùnh hoaëc ñoâi khi treân beà maët hình thaønh caùc maàm gai ngaén. Giöõa hai nhaùnh keà nhau coù caùc maáu loài lieân keát. Rong thöôøng phaùt sinh vaøo thaùng 12 vaø thaùng 1, moïc toát nhaát töø thaùng 4 ñeán thaùng 8. Taùi sinh dinh döôõng laø chuû yeáu. Rong moïc thaønh ñaùm boø lan treân vaùch ñaù vaø caùc taûng san hoâ cheát ôû vuøng trieàu thaáp vaø phía treân cuûa vuøng döôùi trieàu. Giaù trò: duøng aên thay rau xanh, naáu thaïch giaûi khaùt hoaëc cheá bieán thaønh moùn traùng mieäng. o Baøng vuoâng Baøng quaû vuoâng, chieác baøng, baøng bi. Hoï loäc vöøng Lecythidaceae. Caây goã lôùn, ruïng laù muøa ñoâng, cao 10 – 15 m, ñöôøng kính 30 - 50 cm. Laù ñôn, moïc caùch, thöôøng taäp trung ôû ñaàu caønh; phieán laù hình tröùng ngöôïc, meùp nguyeân; goác laù hình neâm; cuoáng laù raát ngaén. Cuïm hoa chuøm ôû ñaàu caønh. Hoa löôõng tính, goác hoa coù moät laù baéc nhoû. Quaû khoâ, hình chieác ñeøn loàng boán caïnh, mang ñaøi vaø voøi toàn taïi, voû nhaün, moät haït. Muøa hoa thaùng 3 – 5, muøa quaû thaùng 10 – 12. Taùi sinh baèng haït, nhöng raát hieám quaû. Moïc ôû ven bieån vaø haûi ñaûo. Giaù trò: caây taïo boùng maùt ôû caùc vuøng ven bieån vaø ñaûo. Goã maøu ñoû, toát. Laù coù theå goùi baùnh chöng. o Kieàn kieàn 415

Du lòch sinh thaùi

Hoï daàu Dipterocarpaceae. Caây goã to, thöôøng xanh, coù taùn hình caàu, thaân thaúng, cao tôùi 40m, ñöôøng kính 0,6 – 0,8m hay hôn. Voû maøu ñen, nöùt doïc saâu. Laù ñôn, moïc caùch, hình tröùng, ñaàu coù muõi nhoïn, goác troøn. Laù khoâ maøu xaùm ñen, maët treân coù phaán traéng. Cuïm hoa chuøm, caùnh hoa maøu ñoû nhaït, maët ngoaøi coù loâng. Quaû hình traùi xoan nhoû, coù moû ôû ñænh, voû quaû hoùa goã chöùa nhieàu nhöïa, mang hai caùnh daøi 2 – 2,3 cm vôùi 7 gaân song song. Muøa hoa thaùng 9 – 10, muøa quaû chín thaùng 5 – 6. Caây cho nhieàu quaû, taùi sinh baèng haït toát. Kieàn kieàn moïc raûi raùc hay töøng ñaùm nhoû trong röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm, cuøng vôùi sao ñen, traùm, xoaøi röøng, daàu raùi…, öa ñaát feralit ñoû vaøng phaùt trieån treân caùc loaïi ñaù axít vaø kieàm. Giaù trò: goã toát, cöùng, thôù min, raát beàn ngoaøi khoâng khí, khoâng bò moái moït, duøng trong xaây döïng, ñoùng taøu thuyeàn, laøm khung nhaø, vaùch saøn, coù theå thay goã teách trong nhieàu coâng vieäc. Voû caây duøng laøm vaùch nhaø thay goã, raát beàn. o Kô nia Hoï kô nia Irvingiaceae. Caây goã lôùn, thöôøng xanh, cao 15 – 30 cm hay hôn, goác thöôøng coù khía. Voû thaân maøu naâu hoàng hay xaùm hoàng, bong thaønh maûng raát nhoû, thòt voû daøy 6 cm, coù saïn maøu vaøng. Caønh con maøu naâu, nhieàu bì khoång. Taùn caây hình tröùng, raäm raïp, maøu xanh thaãm. Laù ñôn, moïc chuïm ôû ñaàu caønh, maët treân maøu xanh, boùng, maët döôùi maøu xanh nhaït, phieán laù hình traùi xoan, khi non coù maøu tím nhaït. Laù keøm hình duøi. Cuïm hoa 416

Du lòch sinh thaùi

chuøm, moïc ôû naùch laù. Hoa nhoû, maøu traéng, caùnh 4 – 5. Nhuïy 10. Coù trieàn bao xung quanh nhuïy; baàu hai oâ. Quaû hình traùi xoan, khi chín maøu vaøng nhaït; moät haït. Muøa hoa thaùng 5 – 6, muøa quaû thaùng 9 - 11. Taùi sinh baèng choài vaø haït. Kô nia moïc trong röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm hay röøng caây nöûa ruïng laù, ít gaëp trong röøng thöa. Khi nhoû caây öa boùng vaø chæ taùi sinh döôùi taùn röøng Giaù trò: daân ñòa phöông laáy goã laøm coái hay chaøy, hoaëc ñoát than haàm. Quaû chín coù vò ngoït, aên ñöôïc vaø nhaân haït cuõng aên ñöôïc. Haït cho daàu maøu traéng hay vaøng, muøi deã chòu, duøng laøm xaø phoøng, daàu thaép ñeøn. Voû thaân duøng laøm thuoác cho phuï nöõ môùi sinh. ƒ Danh lam thaéng caûnh ôû Phuù Quoác o Thò traán Döông Ñoâng Döông Ñoâng laø moät ngoâi laøng xöa, tröôùc ñaây laø nôi loaøi Döông moïc thaønh röøng. Ñoâng laø ñoâng ñuùc, Döông Ñoâng laø vuøng ñaát caây döông moïc nhieàu. Ñòa danh Döông Ñoâng xuaát phaùt töø ñoù. Thò traán Döông Ñoâng laø nôi coù nhieàu caûnh ñeïp noåi tieáng. Ñeán vôùi Phuù Quoác du khaùch coù theå ñi baèng nhieàu con ñöôøng, ñöôøng bieån, tröôùc tieân gheù beán taøu An Thôùi, theo hai tuyeán: Haø Tieân – Phuù Quoác, Raïch Giaù- Phuù Quoác, sau ñoù coù theå ñeán Döông Ñoâng baèng oâtoâ chöøng moät giôø. Ñöôøng haøng khoâng theo caùc tuyeán sau: Thaønh phoá Hoà Chí Minh - Phuù Quoác, Raïch Giaù – Phuù Quoác, Caàn Thô – Phuù Quoác. Ñaây laø trung taâm haønh chính, kinh teá vaên hoaù cuûa huyeän, laø ñaàu moái 417

Du lòch sinh thaùi

cuûa boán truïc loä chính noái lieàn Döông Ñoâng vaø caùc xaõ Haøm Ninh, An Thôùi, Cöûa Caïn, baõi Thôm. Ñeán ñaây du khaùch coù theå ngaém caûnh ñoâng vui nhoäp nhòp vaø mua saém nhöõng thöù laø ñaëc saûn cuûa Phuù Quoác nhö nöôùc maém Phuù Quoác, tieâu Phuù Quoác… taïi chôï trung taâm. o Soâng Döông Ñoâng Ñaây laø con soâng taïo neân veû ñeïp huyeàn aûo cuûa bieån. Soâng Döông Ñoâng baét nguoàn töø daõy nuùi Haøm Ninh, goàm nhieàu con suoái nhoû hôïp thaønh, uoán quanh caùc ñoàng coû xanh, roài chaûy ra thò traán ñeå ñoå ra bieån phía Taây döôùi chaân Gheành Caäu. o Baõi bieån Döông Ñoâng - Dinh Caäu Dinh Caäu ñöôïc xem laø noåi tieáng nhaát trong nhöõng caûnh ñeïp cuûa Phuù Quoác. Nôi ñaây toàn taïi moät truyeàn thuyeát veà Dinh Caäu. Laø moät baõi ñaù noåi, ñieåm xuyeán moät maûnh maøu thaåm cuûa bieån Döông Ñoâng. Dinh Caäu khoâng chæ cuoán du khaùch baèng nhöõng caâu chuyeän huyeàn bí, maø coøn vì nhöõng neùt ñeïp raát rieâng. Ñieån hình laø töø baõi ñaù noåi cuûa Dinh Caäu du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc caûnh hoaøng hoân treân bieån Döông Ñoâng. Ngoaøi ra, ñi doïc baõi bieån Döông Ñoâng du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc caûnh bieån vaø ôû cuoái baõi du khaùch seõ ñöôïc thaêm Dinh Caäu. Phía 418

Du lòch sinh thaùi

trong Dinh Caäu laø moät tuyeät taùc veà kieán truùc coå vôùi nhöõng neùt saéc saûo. Maët chính dieän cuûa dinh nhìn ra bieån caû meânh moâng, beân traùi dinh laø baõi caùt traéng mòn chaïy daøi tít taép vôùi nhöõng haøng döøa nghieâng boùng, beân phaûi dinh laø beán ñaäu ghe thuyeàn. o Trung taâm xaõ An Thôùi Xaõ An Thôùi (An Thaùi) coøn coù teân nöõa laø Caây Döøa, vì nôi ñaây nhöõng naêm ñaàu theá kyû coù moät vöôøn döøa raát lôùn cuûa moät ngöôøi Phaùp troàng treân söôøi nuùi. An Thôùi laø moät xaõ saàm uaát cuûa huyeän sau thò traán Döông Ñoâng, laø caûnh bieån quan troïng cuûa ñaûo, nôi coù nhieàu thaéng caûnh. An thôùi coøn laø nôi saûn xuaát nöôùc maém nhieàu ñöùng thöù hai treân ñaûo (sau thò traán Döông Ñoâng). Daân cö soáng taäp trung treân baõi bieån, cuoäc soáng sung tuùc vaø nhoän nhòp. Bieån An Thôùi hình caùnh cung, nöôùc laán saâu voâ baõi taïo thaønh caûnh bieån. Muõi Ñeøn (muõi Haïnh) vaø muõi Coàn Döông hai beân vöôn ra xa nhö vaùch thaønh aùng ngöõ. Quaàn ñaûo An Thôùi nhö chieán haïm traán giöõ cho vuøng bieån naøy gaàn nhö yeân tónh quanh naêm. Vaøo gioù muøa Taây Nam thoåi, bôø bieån phía Taây ñaûo vang tieáng soùng, taïo neân laøn nhaïc du döông, moät aâm thanh cuûa töï nhieân, taïo cho du khaùch moät caûm giaùc hoaøn toaøn thoaûi maùi. Ñeán trung taâm An Thôùi, du khaùch coøn ñöôïc thöôûng thöùc nhieàu taøi nguyeân nhaân vaên coù giaù trò, leân nuùi muõi ñeøn ngoaïn caûn, beân söôøn phía ñoâng coù moät ñoäng roäng lôùn aên saâu vaøo loøng nuùi, nhieàu caây xanh bao phuû, reã caây phuû xuoáng cöûa hang treo lô löûng töøng choøm, trong hang thôø Phaät goïi laø am Coâ Chín. Phía sau hang coøn coù caùc taûng ñaù, töø ñaây coù theå phoùng 419

Du lòch sinh thaùi

taàm maét ñi xa vaø taän höôûng khoâng khí maùt meû, boán beà loäng gioù. Xa tít chaân trôøi, daõy nuùi xanh lam môø môø giaêng ngang. Döôùi chaân nuùi vöôøn döøa xanh töôi phuû kín moät goùc trôøi, nhö muoán cuøng bieån caû oâm thoân xoùm vaøo loøng. Gaàn hôn nöõa laø moät toång theå saéc maøu hoaø quyeän: chôï, nhaø aån hieän döôùi laøn söông, beân naøy maët nöôùc phaúng lì xanh maøu ngoïc thaïch, noåi leân töøng chuøm maøu luïc ñaäm cuûa nhöõng hoøn ñaûo nhoû. Taát caû taïo neân moät böùc tranh hoaøn thieän. o Nhaø lao Caây Döøa Nhaø lao Caây Döøa naém ôû phía Nam cuûa ñaûo, vôùi dieän tích 40 ha, caùch trung taâm xaõ An Thôùi chöøng 2 km. Ñaây laø traïi giam ñöôïc xaây döïng töø thôøi Phaùp thuoäc (6/1953 – 7/1954) ñeå giam giöõ caùc tuø nhaân. Thôøi Phaùp goïi laø “Caên Caây Döøa” ñöôïc chia laøm boán khu A, B, C vaø D. Naêm 1956 nhaèm muïc ñích ñeå giam giöõ tuø binh coäng saûn, chính quyeàn Saøi Goøn cho söûa sang vaø ñoåi thaønh traïi “Huaán chính Caây Döøa”. Naêm 1967, laïi cho xaây döïng traïi giam tuø binh coäng saûn Vieät Nam. Vaø ñaây laø traïi giam lôùn nhaát cuûa chính quyeàn Saøi Goøn ôû mieàn Nam Vieät Nam. Ngaøy nay nhaø giam gaàn nhö hoang pheá chæ coøn laïi ñoàng coû tranh meânh moâng vôùi vaøi truï xi maêng xieâu veïo vaø neàn 420

Du lòch sinh thaùi

gaïch loang loå. Tuy nhieân tôùi ñaây du khaùch seõ ñöôïc nghe keå phaàn naøo veà lòch söû choáng Phaùp cöùu nöôùc cuûa daân toäc ta. o Baõi Khem (Baõi Kem) Baõi Kem coøn coù teân nöõa laø baõi Khem. Kem ôû ñaây duøng ñeå goïi baõi theo nghóa baõi coù caùt traéng mòn nhö kem. Ñaây laø baõi bieån coù moät khoâng hai treân ñaûo noåi tieáng töø laâu, bôûi bôø caùt traéng phau, mòn, bôø thoai thoaûi chaïy xa tít. Nöôùc bieån ôû ñaây trong vaét nhìn saâu taän ñaùy. Ven baõi, coû tranh xanh möôùt chaïy nguùt chaân ñoài. Hai beân röøng nuùi nhaáp nhoâ vöôn ra xa bieån laøm cho vuøng naøy ñaõ yeân caøng theâm yeân tónh. Caùc loaïi hình du lòch ôû baõi Kem: taém bieån, caâu caù, baét oác… Taïi ñaây, baèng ghe nhoû chæ vaøi phuùt veà höôùng nam du khaùch seõ ñaët chaân leân Gieáng Ngöï, nôi chöùa ñaày nhöõng huyeàn thoaïi veà vua Gia Long. Hay ngöôïc leân phöông Baéc, seõ baét gaëp baõi Sao, nôi coù ngoâi moä Hoaøng töû Nhaät ngaøy xöa, vôùi caây sao coå thuï. Muøi An Yeán, nôi thöù phi Kim Yeán truù nguï, roài vònh Ñaàm vôùi vuøng nöôùc phaúng laëng meânh moâng hay baõi Voøng moät baõi bieån hình caùnh cung tuyeät ñeïp. Vaøo muøa gioù Taây Nam thoåi, vuøng bieån naøy yeân tónh. Töø cao nhìn xuoáng bôø bieån phaúng laëng nhö chuoãi ngoïc laáp laùnh noái keát nhau bôûi daûi caùt, röøng caây vaø gheành ñaù. Ñeå caûm nhaän heát veû ñeïp cuûa nôi naøy, thaäm chí phaùt hieän theâm nhieàu ñieàu thuù vò, du khaùch haõy moät laàn ñeán baõi Kem. o Baõi Ñaát Ñoû - baõi Xeáp Phía Taây nhaø lao caây döøa coù baõi Ñaát Ñoû, baõi Xeáp, moãi baõi moät veõ, vôùi bôø caùt traéng mòn roäng heïp khaùc nhau. Cuõng nhö raëng döông vi vu trong gioù, nöôùc bieån trong xanh, ghe 421

Du lòch sinh thaùi

thuyeàn chen chuùc, nhaø cöûa caát san saùt, raát thích hôïp cho vieäc tìm hieåu caùch thöùc sinh hoaït, ñaùnh baét haûi saûn vaø chuïp aûnh laøng chaøi löu nieäm. o Suoái Tranh Chæ vôùi teân goïi ñaõ mang laïi cho du khaùch söï caûm nhaän khaùi quaùt veà veû ñeïp cuûa ñòa danh naøy. Ñoù laø böùc tranh thieân nhieân tuyeät myõ. Suoái Tranh doøng suoái ñeïp nhö tranh… ñòa danh suoái Tranh hình thaønh töø ñoù. Tuy nhieân cuõng coù ngöôøi cho raèng ñaây laø doøng nöôùc baét nguoàn töø cao ñöôïc len loûi qua nhöõng ñoàng tranh roäng lôùn tröôùc khi ñoå xuoáng taïo thaønh nhöõng con xuoáng, neân goïi laø suoái tranh. Ñaây laø con suoái ñeïp, baét nguoàn töø caùc khe nhoû, cuûa caùc ngoïn nuùi thuoäc daõy Haøm Ninh men theo nhöõng khe ñaù, uoán löôïn qua nhöõng ttraûng coû xanh möôït, tröôùc khi hoaø vaøo moät doøng chính ñeå taïo thaønh con suoái lôùn vôùi chieàu daøi 15km. Con suoái ñöôïc bao boïc bôûi caây coái xanh töôi, hoa thôm coû laï. Doøng nöôùc trong veo hieàn hoaø xuoâi chaûy qua caùc ngoõ ngaùch, vöôït qua nhöõng taûng ñaù lôùn, taïo neân thaùc cao vaø hoà roäng. Hai beân suoái nhöõng choøm caây hình thuø khaúng khiu raén roûi, thaân caây ngaû maøu xanh, moïc chen vaøo ñaù, nhöõng nhaùnh phong lan baùm vaøo thaân caây, nôi naêm ba nhaùnh rôi thaønh moät choom, hoa vaøng coù hoa traéng coù taïo thaønh nhöõng hoät cuùc aùo khaâu thaønh chuoãi, daày thöa ñaäm nhaït treo lô löûng giöõa khoâng trung. Muøi höông röøng theo gioù hoøa laãn cuøng vôùi muøi höông phong lan, khi phaûng phaát, khi ngoït ngaøo nhôø vaäy du khaùch khoâng caûm thaáy mình beù nhoû tröôùc söï huøng vó thaâm saâu cuûa nuùi röøng. 422

Du lòch sinh thaùi

Du khaùch coù theå thö giaõn, taém suoái ngaém caûnh hoaëc khaùm phaù ñoäng hang dôi cao treân 300m, ñoäng saâu 60m, vôùi nhöõng hang thaïch nhuõ thaät ñeïp gaàn ñoù. Ñaây laø söï keát hôïp haøi hoøa giöõa thaïch ñoäng Haø Tieân vaø Nguõ Haønh Sôn Ñaø Naüng. Ngoaøi ra du khaùch coù theå tham quan laøng coå Haøm Ninh vôùi nhöõng phaùt hieän nhöõng ñieàu thuù vò. o Baõi Tröôøng Haáp daãn nhaát trong caùc baõi caùt vaøng naèm thoai thoaûi treân bôø bieån Phuù Quoác laø baõi Tröôøng. Goïi baõi Tröôøng vì baõi chaïy daøi gaàn 20km töø Dinh Caäu ñeán Khoùe Taøu Ruõ. Bieån doïc theo baõi, luùc maøu xanh lô, luùc laïi öûng hoàng, khi maøu ngoïc thaïch, khi laïi tím thaåm do ñoä saâu caïn cuûa bieån khaùc nhau. Chaïy daøi ven baõi laø nhöõng raëng döông, nhöõng haøng döøa röôùc mình ñoùn gioù. Baõi Tröôøng goàm nhieàu ñoaïn nhoû, noùi lieàn nhau bôûi nhöõng gheành ñaù, caây xanh vaø laøng chaøi cö daân. Ngaøy nay, baõi Tröôøng ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát, nhöng ñöôïc du khaùch quan taâm hôn caû baõi Döông Ñoâng vaø sau ñoù laø baõi vöôøn Döøa (Döông Tô). o Baõi Vöôøn Döøa Baõi naøy naèm caùch thò traán Döông Ñoâng 2 km veà höôùng Taây. Goïi laø baõi Vöôøn Döøa vì doïc theo baõi, döøa ñöôïc ngö daân troàng thaønh vöôøn. Baõi ñöôïc giôùi haïn bôûi ñoài non vaø gheành ñaù. Bieån ôû ñaây nöôùc xanh trong, bôø caùt roäng naèm ñaém mình döôùi raëng döøa. Phía nam baõi, traùi nuùi chaïy xa ra baõi caùt, treân nuùi vaøi ba caây döøa khaúng khiu, maáy caây döông giaø ñöùng traàm maëc. Noái tieáp traùi nuùi laø gheành ñaù tröôøn ra bieån, maëc cho soùng gioù voã veà vaø xaâm thöïc cuûa bieån caû taïo thaønh nhöõng 423

Du lòch sinh thaùi

hang ngaùch goùc caïnh, hình thuø uyeån chuyeån. Choøm caây xanh moïc ôû keõ ñaù, thaân ngaû maøu naâu xaùm. Xa troâng nhö hoøn non boä, ñöôïc taïo hoaù chaêm chuùt giöõa bieån trôøi. Leân gheành ñaù ngaém caûnh xoùm chaøi, ghe caâu ñaäu xan xaùt, nhaø tranh ngö phuû ñang nguû say trong vöôøn döøa rôïp boùng. Quay laïi phía sau moät daõy caùt traéng chaïy nguùt ngaøn noái tieáp nhau. Ñeán ñoù du khaùch seõ baét ngaëp baõi Döông Tô (nôi nhöõng caønh Döông haõy coøn non tô); baõi Döông Xanh (nôi caây döông moïc xanh töôi ruû boùng); baõi Döông Côø (nhöõng caây döông moïc thaúng ñöùng nhö côø)… hay xa hôn nöõa laø baõi Khoeù Taøu Ruõ. o Quaàn ñaûo An Thôùi Ñöùng treân doác cao cuoái con ñöôøng Döông Ñoâng - An Thôùi, toaøn caûnh Nam Ñaûo hieän ra döôùi taàm maét du khaùch. Maët nöôùc chieác göông khoång loà hình daùng cung naèm phaúng lì, ñaây ñoù treân maët vaøi ba ñaûo nhoû nhaáp nhoâ xanh rì töông phaûn, xa troâng nhö vònh Haï Long thu nhoû. Ñöùng tröôùc quaàn ñaûo phía Nam, du khaùch khoâng khoûi ngaïc nhieân tröôùc veû ñeïp hoang sô maø loäng laãy, thi vò maø hoaønh traùng. 424

Du lòch sinh thaùi

ÔÛ ñaây coù hoøn Thôm, hoøn Daêm, hoøn Döøa, Vang, Roïi, Moùng Tay, Gaàm Ghì, Vong Ngang, Buoàm, Ñuïng, Maây Ruùt, Kim Qui… haàu nhö hoøn naøo cuõng coù caây xanh bao phuû vaø doäng vaät sinh soáng, xa xa coù moät khoaûng troáng vôùi baõi caùt traéng yeân tónh, taùch rôøi. Ñaây laø vuøng bieån saâu, coù nôi gaàn 30m. o Suoái Ñaù Baøn Doøng nöôùc baét nguoàn töø daõy nuùi cao ñoå xuoáng qua nhöõng taûng ñaù lôùn, baèng phaúng keân nhieàu noái tieáp nhau taïo thaønh con suoái ñaù vaø nöôùc, neân ñöôïc goïi laø suoái Ñaù Baøn. Caùch trung taâm thò traán chöøng 16km naèm veà phía Ñoâng trung taâm Ñaûo. Treân tuyeán loä Döông Ñoâng - Baéc ñaûo caùch thò traán khoaûng 1km, reõ phaûi theo con ñöôøng quanh co du khaùch ñaët chaân ñeán suoái Ñaù Baøn - moät caûnh quan thieân nhieân tuyeät vôøi. Nôi yeân laéng, coù khí trôøi maùt meû nhö ôû vuøng cao Ñaø Laït. Suoái Ñaù Baøn thaät thô moäng, chæ caàn hai oâng tieân ñaùnh côø nöõa laø nhöõng taûng cuûa suoái Ñaù Baøn seõ nhö moät böùc tranh thuyû maëc. Treøo leân nhöõng taûng ñaù ñi saâu vaøo thöôïng nguoàn, ñeå laéng nghe tieáng nöôùc roùc raùch, chim hoùt ríu rít – ñoù laø aâm thanh cuûa nuùi röøng, maø ngöôøi ta thöôøng goïi laø nhaïc röøng. Moät loaïi nhaïc cuï thieân taïo, khoâng truøng laëp. Ngaû loøng vaøo taûng ñaù maùt laïnh ngaém nhìn trôøi xanh, maáy cuïm maây traéng bay ngang chaàm chaäm, nhö vöôùng vaøo taùn caây, la ñaø quaán quít. Boãng choác, thôøi gian nhö ñoäng laïi, khoâng gian nhö lui veà ngaøn naêm tröôùc, nhöõng caûm xuùc ñôøi thöôøng nhö bay ñaâu maát, nhöôøng choã cho khoaûng yeân laëng cuûa noäi taâm. Töøng ñaøn caù tung taêng bôi loäi döôùi suoái. Taém suoái roài nhoùm beáp löûa hoàng trong hang ñoäng, taän höôûng 425

Du lòch sinh thaùi

khoâng khí cuûa nuùi röøng hoang sô, ñoù laø ñieàu bao ngöôøi ñang mô öôùc vaø chöa töôûng töôïng heát ñöôïc. ƒ Moät vaøi saûn phaåm du lòch cuûa Phuù Quoác o Nöôùc maém Phuù Quoác Baèng caùch taän duïng nguoàn taøi nguyeân ñaëc tröng nhöng khoâng khan hieám ôû Phuù Quoác, coäng vôùi baøn tay kheùo leùo coù kinh nghieäm laâu ñôøi, ngöôøi daân nôi ñaây ñaõ cho ra ñôøi moät saûn phaåm gia vò noåi tieáng khoâng chæ trong phaïm vi quoác gia maø caû nhöõng ngöôøi ôû chaâu AÂu cuõng bieát ñeán saûn phaåm naøy, ñoù laø nöôùc maém Phuù Quoác. Nöôùc maém Phuù Quoác ñöôïc laøm baèng höông lieäu duy nhaát laø caù côm. Ñeå ñaùnh baét caù naøy ngö daân ñi treân nhöõng chieác ghe coù troïng taûi 30 – 40 taán duøng löôùi loã nhoû (löôùi truû) ñeå vaây baét, loaøi caù naøy khaù phoå bieán ôû vuøng bieån Phuù Quoác. Hieän nay Phuù Quoác coù hôn 100 cô sôû saûn xuaát nöôùc maém, öôùc tính saûn löôïng leân ñeán 10 trieäu lít/ naêm. Nöôùc maém Phuù Quoác noåi tieáng nhôø ñoä ñaïm cao (36040 ), mang vò dìu dòu, ngoït ngaøo quyeán luyeán vaø thôm long muøi caù côm soïc tieâu ñaëc saûn chæ rieâng Phuù Quoác môùi coù. Chæ caàn khoaûng hai möôi ngaøn ñoàng, du khaùch coù theå mang ñöôïc höông vò Phuù Quoác veà cho ngöôøi thaân söû duïng vöøa kinh teá vöøa coù yù nghóa. Ñeán thaêm ñaûo du khaùch seõ ñöôïc taän maét tröùng kieán quy trình cheá bieán saûn phaåm giaù trò naøy. Khi hieåu kyõ quaù trình cheá bieán, môùi thaáy heát caùi quí giaù, söï coâng phu ñeå laøm ra saûn phaåm tinh tuyù giöõa bieån khôi. 0

o Hoà tieâu Phuù Quoác 426

Du lòch sinh thaùi

Tieâu Phuù Quoác noåi tieáng vì haït maåy, voû moûng, ruoät ñaëc, cay noàng, thôm. Caây tieâu ñöôïc troàng treân vuøng ñaát ñoû maøu môõ döôùi chaân nuùi hay treân trieàn suoái. Troàng tieâu toán nhieàu thôøi gian vaø coâng söùc traûi qua ba naêm môùi thu hoaïch. Do coù thôøi tieát vaø ñaát ñai thuaän lôïi cuøng vôùi kinh nghieäm laâu ñôøi neân caây tieâu Phuù Quoác phaùt trieån xanh töôi treân moät dieän tích roäng lôùn. Ñeå ñaït ñöôïc haït tieâu thôm noàng, ngöôøi daân phaûi traûi qua bao coâng lao vaø chaét chiu kinh nghieäm. Neáu ñöôïc chaêm soùc chu ñaùo vaø ñuùng caùch thì tieâu môùi cho thu hoaïch laâu (khoaûng 20 - 40 naêm). o Ngoïc trai Phuù Quoác Ngoïc trai ôû Phuù Quoác laø moät tieàm naêng lôùn nhöng chöa ñöôïc khai thaùc moät caùch hôïp lyù. Hieän nay moät soá ngöôøi Nhaät, ngöôøi UÙc ñeán Phuù Quoác thaønh laäp coâng ty lieân doanh Vieät - Nhaät vaø Vieät - UÙc ñeå nuoâi caáy trai. Taïi hoøn Gioûi coù hôn 100 hoä daân moø trai, baùn cho caùc coâng ty. Sau khi thu hoaïch soá löôïng ngoïc trai thaát thoaùt 25-30%. Trung bình 100 USD 1 vieân: moãi con cho 2.5 vieân thì 15.000 con do coâng ty nuoâi caáy, vôùi nguoàn thu nhaäp töông ñöông 400 ngaøn USD moãi vuï. Coâng vieäc nuoâi troàng caáy trai ñang gia taêng. Thaønh phaåm cuûa hai coâng ty 427

Du lòch sinh thaùi

ñaït gaàn 1 trieäu USD cho moåi vuï. Vieäc nuoâi trai raát khoù khaên neân vieäc caáy ngoïc caøng khoù khaên hôn. Trong moâi tröôøng thieân nhieân sau khi sinh saûn, tæ leä trai coøn soáng soùt toái ña laø 10%. Trong khi ñoù moâi tröôøng nuoâi caáy trai nhaân taïo ôû Phuù Quoác soá trai ñieäp khoaûng 70% vaø trai ngoïc nöõ soáng hôn 90%. Ngoaøi caùc coâng ty, Phuù Quoác coøn coù caùc cô sôû tö nhaân nuoâi baùn ngoïc trai cho caùc côû sôû tieåu thuû coâng nghieäp trong ñòa baøn Thaønh phoá Hoà Chí Minh vaø caùc tænh ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Trai ñieäp Phuù Quoác cho ngoïc ñöôøng kính 10-15cm, maøu saéc oùng aùnh, boùng cuõng nhö ñoä cöùng ñeàu ñaït tieâu chuaån quoác teá. Vôùi tieàm naêng cuûa ngoïc trai nhö theá, nhaø nöôùc cuõng nhö chính quyeàn ñòa phöông caàn phaûi coù chính saùch vaø chieán löôïc öu tieân phaùt trieån hôïp lí nguoàn taøi nguyeân naøy ñeå trong töông lai Phuù Quoác laø moät trung taâm ngoïc trai cuûa Vieät Nam vaø thu huùt nhieàu hôn nöõa thò tröôøng quoác teá. - Keát luaän chung veà Phuù Quoác Ñaûo Phuù Quoác ngaøy nay ñöôïc nhieàu ngöôøi treân theá giôùi bieát ñeán qua maïng Internet. Haèng naêm vaøo nhöõng kyø heø coù haøng traêm du khaùch töø caùc nöôùc treân theá giôùi ñeán ñaây qua ñöôøng haøng khoâng hoaëc ñöôøng bieån, ñaëc bieät laø caùc du khaùch ngöôøi Nhaät, Phaùp, Ñöùc. Phuù quoác coù nhöõng yeáu toá vöôït troäi, veà ñòa lyù, kinh teá, haûi saûn vaø du lòch khieán cho caùc nhaø ñaàu tö trong vaø ngoaøi nöôùc quan taâm vì:

428

Du lòch sinh thaùi

- Phuù Quoác laø moät hoøn ñaûo lôùn, coù dieän tích töông ñöông ñaûo Quoác Singapore (597km2), ñieàu kieän töï nhieân cuûa ñaûo khaù thuaän lôïi, ít baõo toá. - Coù vuøng ngö tröôøng giaøu tieàm naêng, vôùi treân 10.000 loaøi haûi saûn quí, trong ñoù coù khoaûng 20 loaøi coù giaù trò kinh teá cao. - Khaû naêng phaùt trieån veà nuoâi caáy ngoïc trai vaø ñoài moài vôùi giaù trò kinh teá cao. - Taøi nguyeân bieån cuûa Phuù Quoác ñaõ ñöôïc ngöôøi daân ôû ñaây cheá bieán thaønh ñaëc saûn nöôùc maém noåi tieáng trong nöôùc vaø quoác teá. - Röøng treân ñaûo vaãn coøn ñöôïc gìn giöõ khaù nhieàu, taïo neân caûnh quan thieân nhieân vaø moâi tröôøng trong laønh. - Coù ñieàu kieän phaùt trieån caûng nöôùc saâu vaø saân bay quoác teá. - Taïi ñoâng vònh Thaùi Lan coù theå tìm vaø khai thaùc nguoàn taøi nguyeân daàu khí. Ngoaøi ra, nhìn treân baûn ñoà deã thaáy Phuù Quoác raát gaàn vôùi caùc trung taâm phaùt trieån du lòch vaø coâng nghieäp cuûa caùc nöôùc trong khu vöïc nhö Thaùi Lan, Malaysia, Singapore… vaø chæ khoaûng 2 giôø bay coù theå ñeán ñöôïc thuû ñoâ cuûa 10 nöôùc Ñoâng Nam AÙ. Trong töông lai Phuù Quoác seõ coù vò theá quan troïng khi döï aùn keânh ñaøo KRA ñöôïc xaây döïng nhaèm ruùt ngaén ñöôøng haøng haûi qua eo bieån Malacca. Vôùi nhöõng tieàm naêng theá maïnh veà du lòch nhö treân, neáu bieát khai thaùc ñuùng, hôïp lyù, coù söï keát hôïp haøi hoøa giöõa 429

Du lòch sinh thaùi

phaùt trieån kinh teá vaø phaùt trieån du lòch, hoøn ñaûo naøy seõ trôû thaønh moät ñòa danh noåi tieàng veà du lòch sinh thaùi. IX. PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI VQG CUÙC PHÖÔNG Cuùc Phöông laø moät khu röøng naèm treân daõy nuùi ñaù voâi, gaàn keà chaâu thoå soâng Hoàng. Naêm 1959, caùc nhaø khaûo saùt khi tieán haønh ñieàu tra röøng Cuùc Phöông nhaèm muïc ñích laáy goã phuïc vuï nhu caàu xaây döïng kieán thieát ñaát nöôùc ñaõ phaùt hieän ñaây laø khu röøng nguyeân sinh chöa bò taùc ñoäng, ôû ñaây coù nhieàu caây cao to, ñoäng vaät hoang giaõ quyù hieám… ñaõ baùo caùo vaø kieán nghò Toång cuïc Laâm nghieäp cho giöõ laïi khu röøng nguyeân sinh naøy nhaèm muïc ñích hoïc taäp, nghieân cöùu khoa hoïc vaø tham quan du lòch. 1. Lòch söû hình thaønh VQG Cuùc Phöông Ngaøy 7-7-1962 Chính phuû nöôùc Vieät Nam Daân chuû coäng hoøa ra quyeát ñònh soá 72/TTg “Veà vieäc baûo veä khu röøng Cuùc Phöông ñeå xaây döïng thaønh moät cô sôû nghieân cöùu khoa hoïc veà thöïc vaät, ñoäng vaät vaø laâm hoïc nhieät ñôùi ” vaø ñeán ngaøy 8 -1 1966, Toång cuïc Laâm nghieäp ra quyeát ñònh soá 18-QÑLN ñoåi teân Laâm tröôøng Cuùc Phöông thaønh Vöôøn quoác gia Cuùc Phöông. VQG Cuùc Phöông chính thöùc ñöôïc thaønh laäp. 2. Toång quan veà VQG Cuùc Phöông 430

Du lòch sinh thaùi

Cuùc Phöông coù dieän tích khoaûng 22.000 ha, naèm treân ñòa phaän cuûa ba tænh: Ninh Bình, Hoøa Bình vaø Thanh Hoùa, caùch thuû ñoâ Haø Noäi 120 km veà phía taây nam. Tröôùc naêm 1989, coù taùm baûn naèm hoaøn toaøn hoaëc moät phaàn trong phaïm vi vöôøn quoác gia, vôùi daân soá khoaûng 2.200 ngöôøi. Ngoaøi ra coøn khoaûng 51.000 ngöôøi sinh soáng trong khu vöïc vuøng ñeäm. Ña soá daân ñòa phöông laø ngöôøi Möôøng. Nhöng ôû nhöõng khu vöïc thaáp hôn naèm xung quanh vöôøn laïi chuû yeáu laø ngöôøi Kinh. Töø nhieàu theá kyû nay, ngöôøi Möôøng ñaõ ñònh cö vaø phaùt trieån ôû ñaây vaø hieän vaãn coøn giöõ ñöôïc nhieàu neùt sinh hoaït truyeàn thoáng ñaëc saéc. Naêm 2002, caùc nhaø khoa hoïc trong vaø ngoaøi nöôùc ñaõ giaùm ñònh ñöôïc teân khoa hoïc cuûa 1.983 loaøi thöïc vaät baäc cao, trong ñoù coù 443 loaøi caây laøm thuoác, 229 loaøi caây aên ñöôïc; 97 loaøi thuù, 319 loaøi chim, 37 loaøi boø saùt, 43 loaøi löôõng cö, 65 loaøi caù. Coù 37 loaøi thöïc vaät vaø 36 loaøi ñoäng vaät naèm trong danh saùch ñoû cuûa Vieät Nam. Ñoù laø chöa keå ñeán caùc loaïi thöïc vaät baäc thaáp, nhuyeãn theå, giaùp xaùc, xoang traøng, coân truøng, vi khuaån… chöa ñöôïc ñieàu tra giaùm ñònh. Vöôøn coù ñeán naêm taàng caây roõ reät (ñaây cuõng laø neùt ñaëc tröng cuûa röøng möa nhieät ñôùi): ba taàng caây goã lôùn, moät taàng caây buïi vaø moät taàng caây coû quyeát. VQG Cuùc Phöông ñaõ trôû thaønh moät trung taâm nghieân cöùu dòch vuï khoa hoïc vaø du lòch, nhaèm muïc ñích lôùn nhaát laø baûo toàn nguyeân veïn taøi nguyeân thieân nhieân. Vöôøn laø khu trung taâm cung caáp caùc loaøi thöïc vaät quyù hieám, coù giaù trò kinh teá cao phuïc vuï cho chöông trình troàng môùi 5 trieäu ha röøng cho caû nöôùc. Cuùc Phöông ñaõ thieát laäp khu baûo toàn sinh thaùi vôùi söï giuùp ñôõ cuûa nhieàu chuyeân gia nöôùc ngoaøi vaø nhöõng nhaø 431

Du lòch sinh thaùi

sinh vaät hoïc haøng ñaàu Vieät Nam nhö GS Voõ Quí, TS Traàn Hôïp, TS Nguyeãn Xuaân Ñaëng… vaø cuûa caùc thieát bò maùy moùc hieän ñaïi. Cuùc Phöông coù thaûm thöïc vaät ña daïng phong phuù, ñoù laø neàn taûng taïo cho röøng coù moät heä ñoäng vaät caøng phong phuù, ña daïng vaø ñaày haáp daãn. Nguoàn taøi nguyeân ñoäng vaät naøy laø nguoàn cung caáp thöïc phaåm, döôïc lieäu vaø haøng myõ ngheä… raát ñoäc ñaùo vaø coù giaù trò cao veà kinh teá. Hieän nay neáu khoâng bieát baûo veä moät caùch hôïp lí nguoàn taøi nguyeân naøy, chuùng seõ bò khai thaùc moät caùch böøa baõi daãn ñeán naïn ñe doïa tuyeät chuûng. Caùc yeáu toá ñaëc tröng cuûa VQG Cuùc Phöông: ƒ Ñòa hình Ñòa hình Cuùc Phöông cao so vôùi maët bieån töø 300m 400m, thuoäc vaøo daõy ñòa hình castô nöûa che phuû, khaùc vôùi ñòa hình castô che phuû Ñoàng Giao vaø castô troïc Gia Khaùnh. Cuùc Phöông naèm troïn veïn trong caûnh ñòa lí ñoài castô xaâm thöïc. Vôùi ñòa hình ñoù, Cuùc Phöông coù nhieàu hang ñoäng ôû treân nuùi ñaù voâi vaø coù thung luõng ñaát xen keõ baèng phaúng, caùc khe caïn. Pheãu huùt nöôùc laø nôi thoaùt nöôùc chuû yeáu trong muøa möa. Phaàn ñaát haï thaáp gaàn ñoù nhö Nho Quan, Gia Vieãn, Hoa Lö… coù caûnh quan ñöôïc goïi laø “Haï Long caïn”, ñaây laø daáu veát cuûa moät thôøi tröôùc kia laø vuøng bieån, vaøo thôøi kyø ñoù Cuùc Phöông laø bôø vaø troâng nhö moät baùn ñaûo nhoâ ra bieån. Vuøng nuùi ñaù voâi Cuùc Phöông laø moät boä phaän cuûa caùnh cung ñaù voâi Taây Baéc – Ñoâng Nam, cuûa mieàn Baéc Vieät Nam chaïy töø Moäc Chaâu ñeán Ninh Bình caùc daõy nuùi chaïy töø Taây Baéc – xuoáng Ñoâng Nam kheùp laïi taïo thaønh caùc thung luõng kín ngaên caùch vôùi ñoàng baèng Baéc Boä laøm cho Cuùc Phöông coù 432

Du lòch sinh thaùi

moät ñieàu kieän khí haäu ñaëc bieät: nhieät ñoä bình quaân haèng naêm thaáp hôn, löôïng möa vaø ñoä aåm khoâng khí cao hôn so vôùi caùc vuøng xung quanh vôùi nhöõng ñieàu kieän töï nhieân ñoù ñaõ goùp phaàn taïo cho Cuùc Phöông coù moät heä thöïc vaät ñaëc bieät töôi toát vaø ña daïng. ƒ

Khí haäu

Nhieät ñoä trung bình naêm cuûa Cuùc Phöông laø 20,60C ñaây laø nhieät ñoä phuø hôïp cho söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa heä thöïc vaät. Cheá ñoä nhieät ôû Cuùc Phöông chòu aûnh höôûng cuûa ñoä cao vaø thaûm thöïc vaät röøng. Löôïng möa bình quaân naêm laø 2.138mm ñoù laø löôïng möa töông ñoái lôùn so vôùi vuøng xung quanh. Muøa möa ôû Cuùc Phöông keùo daøi, löôïng möa lôùn (2138,7mm) löôïng boác hôi 458mm chieám 21,41% so vôùi löôïng möa, nhöõng ñieàu kieän ñoù ñaõ taïo cho heä thöïc vaät maëc daàu moïc ôû treân nuùi ñaù voâi nhöng vaãn phaùt trieån maïnh vaø ña daïng. Ñoä aåm töông ñoái khoâng khí trung bình naêm cuûa Cuùc Phöông (90%) laø cao ñeàu trong suoát caû naêm, thaùng coù ñoä aåm thaáp nhaát trong 15 naêm cuõng khoâng nhoû hôn 10%. Ñoä aåm trung bình cuûa thaùng thaáp nhaát khoâng döôùi 88%. VQG Cuùc Phöông naèm trong khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa. Vì vaäy noù chiuï aûnh höôûng bôûi gioù muøa Ñoâng Baéc veà muøa ñoâng vaø gioù muøa Ñoâng Nam veà muøa heø. Ngoaøi ra veà muøa heø nhieàu ngaøy coù gioù Laøo thoåi maïnh. Nhöng do ñieàu kieän ñòa hình, gioù sau khi vöôït khoûi caùc yeân ngöïa vaø heûm nuùi ñi saâu vaøo röøng bò thay ñoåi höôùng raát nhieàu vaø toác ñoä gioù thöôøng laø 1-m/s. ÔÛ hai vuøng caùch nhau 14 km trong VQG Cuùc Phöông cheá ñoä gioù cuõng ñaõ khaùc nhau raát nhieàu. 433

Du lòch sinh thaùi

ƒ

Thoå nhöôõng

Ñaát Cuùc Phöông ñöôïc chia laøm hai nhoùm chính: Nhoùm A: Ñaát phaùt trieån treân ñaù voâi hoaëc treân saûn phaåm chòu aûnh höôûng cacbonat. Nhoùm B: Ñaát phaùt trieån treân ñaát khoâng voâi hoaëc treân saûn phaåm ít chòu aûnh höôûng cacbonat. 3. Caùc nguoàn taøi nguyeân cuûa VQG Cuùc Phöông Ñöôïc meänh danh laø khu röøng möa nhieät ñôùi coøn nguyeân sô nhaát Vieät Nam, Cuùc Phöông laø nôi coù möùc ñoä ña daïng sinh hoïc khaù cao, coøn chöùa nhieàu loaøi ñoäng thöïc vaät quyù hieám vaø ñang coù nguy cô tuyeät chuûng. - Nguoàn taøi nguyeân ñoäng vaät Cuùc Phöông khaù doài daøo veà chuûng loaïi caùc loaøi ñoäng vaät, ñieån hình laø moät soá loaøi thuoäc caùc boä, hoï sau: o Boä linh tröôûng (Primates) ÔÛ VQG Cuùc Phöông thuoäc boä naøy coù loaøi vooïc quaàn ñuøi traéng ñaây laø ñaây laø loaøi quyù hieám, ñang coù nguy cô tuyeät chuûng, kể từ những năm giữa thế kỷ 20, giôùi khoa hoïc treân theá giôùi ñaõ khoâng coøn ghi nhaän ñöôïc chuùt thoâng tin naøo veà söï toàn taïi chuùng. Thöïc ra, caùi teân vooïc quaàn ñuøi traéng ñaõ ñöôïc ghi vaøo danh saùch nhöõng loaøi ñoäng vaät ñaõ bò tuyeät chuûng treân theá giôùi. Nhöng vaøo ñaàu naêm 1993 moät tin möøng lôùn ñaõ 434

Du lòch sinh thaùi

ñeán vôùi giôùi khoa hoïc treân toaøn theá giôùi, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän hai caù theå vooïc quaàn ñuøi traéng taïi VQG Cuùc Phöông. Töø phaùt hieän naøy, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tieán haønh ñieàu tra vaø öôùc ñoaùn soá löôïng loaøi vooïc quaàn ñuøi traéng chæ coøn laïi khoaûng chöøng traêm con, phaân boá raûi raùc trong röøng nuùi ñaù voâi Thanh Hoùa, Hoøa Bình, Ninh Bình. Ñaây laø khu vöïc duy nhaát treân theá giôùi coøn taïi loaøi linh tröôûng quyù hieám naøy. Chính vì vaäy vooïc quaàn ñuøi traéng trôû thaønh taøi nguyeân ñoäng vaät voâ cuøng quyù giaù cuûa Vieät Nam. Phaùt hieän naøy khoâng chæ coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng ñoái vôùi taøi nguyeân röøng Vieät Nam maø coøn coù giaù trò sinh thaùi hoïc raát lôùn ñoái vôùi caùc nhaø ñoäng vaät hoïc treân theá giôùi. Ngöôøi coù coâng ñaàu trong vieäc phaùt hieän ra söï toàn taïi cuûa loaøi thuù quyù hieám naøy laø nhaø ñoäng vaät hoïc ngöôøi Ñöùc – oâng Tilo Nadler thaønh vieân cuûa Hoäi baûo veä ñoäng vaät Frankffurt – CHLB Ñöùc. Sau ñoù ñeå coâng taùc baûo toàn loaøi ñoäng vaät naøy coù hieäu quaû cuøng vôùi söï noã löïc cuûa Tilo Nadler vaø coäng söï, Trung taâm cöùu hoä linh tröôûng quyù hieán vaø nghieân cöùu sinh hoïc ñaõ ñöôïc thaønh laäp taïi VQG Cuùc Phöông. Ban ñaàu ñoái töôïng ñöôïc cöùu hoä taïi trung taâm chæ coù hai caù theå vooïc quaàn ñuøi traéng, nay soá löôïng caùc loaøi linh tröôûng quyù hieám ñöôïc cöùu hoä taïi trung taâm ñaõ leân ñeán 15 loaøi. Hieän coù 113 caù theå thuoäc boä linh tröôûng trong trung taâm (vooïc, vöôïn, culi…). Vaø thaønh coâng ñaëc bieät hôn nöõa cuûa trung taâm chính laø vieäc caùc loaøi linh tröôûng naøy ñaõ sinh saûn thaønh coâng trong ñieàu kieän nuoâi nhoát. Nhôø ñoù maø soá löôïng vooïc quaàn ñuøi traéng ñöôïc cöùu hoä taïi trung taâm ñaõ leân ñeán 40 con. 435

Du lòch sinh thaùi

Caùc loaøi linh tröôûng taïi ñaây ñöôïc chaêm soùc, nuoâi döôõng chu ñaùo bôûi nhöõng chuyeân gia nöôùc ngoaøi. Tham quan trung taâm cöùu hoä caùc loaøi linh tröôûng quyù hieám do oâng Tilo Nadler, nhaø ñoäng vaät hoïc ngöôøi Ñöùc laøm giaùm ñoác, du khaùch seõ ñöôïc chieâm ngöôõng nhöõng neùt ñeïp thuoäc 15 loaøi linh tröôûng quyù hieám coù teân trong saùch ñoû, trong soá ñoù coù saùu loaøi đặc hữu duy nhaát chæ coù maët ôû Vieät Nam maø khoâng coù ôû moät nôi naøo khaùc treân theá giôùi. Ñoù laø: vooïc moâng traéng (hay coøn goïi laø vooïc quaàn ñuøi traéng), vooïc Haø Tónh, vooïc ñaàu vaøng, vooïc chaø vaù chaân xaùm, vooïc nguõ saéc, vooïc ñen tuyeàn. Ñoù laø nhöõng nguoàn taøi nguyeân voâ giaù cuûa ñaát nöôùc. Ngoaøi ra nôi ñaây coøn coù söï hieän dieän cuûa hai loaøi vöôïn: vöôïn ñen tuyeàn (Hylobates concolor harlan) vaø vöôïn ñen maù traéng (Hylobates concolor leucogenis). Caùc loaïi thuù thuoäc boä linh tröôûng laø nhöõng nguoàn gen ñoäng vaät khoâng nhöõng quyù hieám, coù giaù trò kinh teá, khoa hoïc vaø y hoïc treân theá giôùi, maø coøn coù yù nghóa lôùn trong phaùt trieån du lòch sinh thaùi, vì chuùng laø nhöõng loaøi ñoäng vaät thoâng minh, gaàn guõi vôùi con ngöôøi vaø deã nuoâi daïy. o Boä thuù coù guoác (Artiodactyla) Röøng Cuùc Phöông laø loaïi röøng chuyeån tieáp cuûa loaïi sinh caûnh hoãn giao tre nöùa, goã vôùi röøng nuùi cao. Vì vaäy tính ña daïng veà caáu truùc vaø thaønh phaàn cuõng ñöôïc theå hieän, ñaëc bieät nhoùm thuù guoác moùng vaø caùc loaøi gaëm nhaám. Caùc loaïi thuù aên thòt nhoû nhö caùc loaøi caày, caùo cuõng coù maät ñoä phaùt trieån phong phuù.

436

Du lòch sinh thaùi

Höôu sao (Cervus ninpon) – moät loaøi thuù thuoäc dieän quí hieám ôû nöôùc ta cuõng ñöôïc baûo toàn taïi ñaây. Höôu sao laø moät loaøi ñoäng vaät raát coù giaù trò kinh teá. Ngoaøi giaù trò da, loâng, thòt, gaïc; nhung höôu sao ñaõ töø laâu ñöôïc coâng nhaän laø moät döôïc lieäu quyù, moät nguyeân lieäu ñoäc ñaùo coù taùc duïng döôïc lí cao. Höôu sao chæ phaân boá ôû caùc tænh phía Baéc Vieät Nam, vieäc saên baén quaù möùc cuøng vôùi moâi tröôøng soáng cuûa chuùng bò thu heïp neân cho ñeán nay loaøi höôu sao ôû Vieät Nam haàu nhö ñaõ bò tieâu dieät ngoaøi thieân nhieân, ñoù cuõng chính laø taùc ñoäng cuûa con ngöôøi qua nhieàu thôøi kyø khaùc nhau cuûa lòch söû. Treân theá giôùi, vieäc baûo toàn moät gioáng gen quyù hieám ôû ñòa phöông ñöôïc daët ra moät caùch nghieâm tuùc vaø trieät ñeå. Ñoái vôùi nöôùc ta caàn phaûi nhanh choùng ñaåy maïnh coâng taùc naøy nhaèm baûo toàn moät quyõ gen nhieät ñôùi. Ñaây laø tieàm naêng di truyeàn raát coù giaù trò nhaèm giöõ gioáng caùc loaøi ôû ñòa phöông vì noù thích nghi vôùi röøng möa nhieät ñôùi coù tính choáng chòu khí haäu khaéc nghieät vaø coù tính mieãn dòch cao. o Loaøi thuù trong boä aên thòt (Carnivora) Röøng nhieät ñôùi Vieät Nam noùi chung vaø röøng Cuùc Phöông noùi rieâng laø moät quaàn theå caùc loaøi thuù aên thòt. Nhöõng loaøi thuù aên thòt ñöôïc tìm thaáy chuû yeáu ôû ñaây laø hoï caày (Viveridae), choù, meøo röøng, baùo ñoám, gaáu… 437

Du lòch sinh thaùi

Loaøi cầy sống ở rừng trưởng thành và ăn các loại hoa quả, động vật gặm nhấm, côn trùng, chim và bơi lội rất giỏi. Chúng là loại động vật bản địa ở Cuùc Phương. Do khai thaùc khoâng hôïp lí cuøng vôùi moâi tröôøng soáng cuûa chuùng bò phaù huûy neân soá löôïng loaøi caày giaûm suùt ñeán möùc baùo ñoäng. Vì vaäy vieäc tìm ra caùc giaûi phaùp nhaèm baûo veä coù hieäu quaû caùc loaøi thuù aên thòt treân röøng möa nhieät ñôùi laø raát quan troïng vaø caáp baùch. Hieän nay Vieän Sinh thaùi vaø Taøi nguyeân Sinh vaät (Trung taâm Khoa hoïc Töï nhieân vaø Coâng ngheä Quoác gia) ñaõ phoái hôïp vôùi Vöôøn Thuù Haø Noäi, Trung taâm Khoa hoïc Laâm nghieäp Taây Baéc – Taây Nguyeân ñaõ tieán haønh nuoâi vaø nhaân gioáng thöû nghieäm loaøi caày vaø ñaït keát quaû raát khaû quan. Ñaây laø nguoàn taøi nguyeân quyù giaù cho phaùt trieån du lòch, ñaëc bieät laø du lòch sinh thaùi – moät hình thöùc baûo toàn hieäu quaû nhaát. Ngoaøi ra, trong maáy naêm gaàn ñaây, ngöôøi daân ñòa phöông cuõng nhö caùn boä VQG Cuùc Phöông cho bieát laø ñaõ nhìn thaáy söï xuaát hieän cuûa loaøi baùo hoa mai (Pan-theraparadus). Đây là một con báo đã trưởng thành, nặng khoảng 40-50kg. o Loaøi boø saùt (Reptilia) Röøng möa nhieät ñôùi laø moät trong nhöõng nôi noåi tieáng veà söï ña daïng, phong phuù cuûa loaøi boø saùt. Hiện ở Cúc Phương cũng đang tiến hành chương trình bảo tồn rùa và ở đây đang nuôi giữ 115 con rùa thuộc 17 loài, trong đó có ba loài quý hiếm nhất: Annamemys annamensis, Cyclemys tchephonensis và Héoemys grandis. Các nhà khoa học cho rằng rùa nước ngọt Cúc Phương đã từng xuất hiện 438

Du lòch sinh thaùi

trong 200 triệu năm. Nhưng sự tồn tại của nhiều loài rùa quý hiếm đang bị đe doạ bởi nạn buôn bán rùa trái phép. Ngoaøi ra gaàn ñaây caùc nhaø khoa hoïc ñaõ phaùt hieän ra một loaøi rắn mới có tên khoa học Ela-phe moellendoffii, dài khoảng hơn 1m. Đây là lần đầu tiên loài này được nhìn thấy ở Cúc Phương, bổ sung vào danh lục 25 loài rắn có mặt tại vườn. Hieän nay VQG Cuùc Phöông chöa coù ñöôïc bieän phaùp mang tính hieäu quaû cao trong vieäc baûo veä vaø phaùt trieån nhöõng loaøi boø saùt ñang ñöùng tröôùc nguy cô tuyeät chuûng nhö loaøi kyø ñaø, thaèn laèn nuùi… Chuùng laø nhöõng loaøi khoù kieåm soaùt do kích thöôùc cô theå vaø ñaëc ñieåm sinh hoïc. - Nguoàn taøi nguyeân thöïc vaät VQG Cuùc Phöông – kho taøng veà ña daïng sinh hoïc, trung taâm nghieân cöùu dòch vuï khoa hoïc vaø du lòch – nieàm töï haøo cuûa Vieät Nam treân toaøn theá giôùi thu huùt ñöôïc nhieàu khaùch trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán tham quan vaø nghieân cöùu. Hệ thực vật cuûa Cuùc Phöông đã xác định được 2000 loài thực vật bậc cao, thuộc 912 chi, 229 họ, 86 bộ thuộc 7 ngành. So với toàn quốc, diện tích rừng Cúc Phương chỉ gần 0,07% lãnh thổ, nhưng thực vật Cúc Phương đã có 57,93% số họ, 36,09% số chi và 17,27% số loài. Vöờn thực vật Cúc Phương, một trong

Du lòch sinh thaùi

ba vườn thực vật tầm cỡ của thế giới theo danh sách được công bố năm 2002, nơi bảo tồn nguồn gen các loài thực vật quý hiếm của Việt Nam và thế giới. Trong khuôn viên rộng 172 ha, ngoài 400 loài cây mọc tự nhiên, các nhà khoa học đã trồng thêm gần 200 loài cây quý của Cúc Phương, của Việt Nam và nước ngoài. Thöïc vaät Cuùc Phöông mang ñaëc ñieåm cuûa caùc luoàng thöïc vaät sau: - Luoàng thöïc vaät nhieät ñôùi noùng aåm mang caùc yeáu toá Maõ Lai – Indonexia, coù trung taâm phaùt sinh töø Xaraoaéc, Boocneâo di cö vaøo Vieät Nam töø kyû Ñeä Tam, goàm caùc loaøi thuoäc hoï daàu (Dipterocarpaceae): choø chæ (Parashorea chinesis), taùu nöôùc (Vatica subglabra) chieám 0,16% soá loaøi. - Luoàng thöïc vaät Taây Baéc mang yeáu toá oân ñôùi töø Vaân Nam, Quyù Chaâu vaø vaønh ñai oân ñôùi, chaân nuùi Hymalaya. Goàm caùc caây ruïng laø muøa ñoâng thuoäc caùc hoï deû (Fagaceae), thích (Aceraceae), nhaøi (Oleaceae), du (Ulmaceae), keïn (Hippocrateaceae) vaø loaøi 7 laù moät hoa (Paris poliphylla), moät loaøi thuoäc chi Carex, hoï Cyperaceae, hoøa höông nuùi (Platycarya, strobi- laceae). - Luoàng thöïc vaät – Taây Nam mang caùc yeáu toá AÁn Ñoä – Maõ Lai, tôùi töø caùc vuøng khu khoâ haïn ôû AÁn Ñoä vaø Mianma. Goàm caùc loaøi trong hoï baøng (Combretaceae) nhö: choø xanh (Terminalia myriocarpa), choø nhai (Anogeissus tonkinensis) vaø moät soá loaøi thuoäc chi Combretum, hoï baèng laêng (Lythraceae) coù baèng laêng (Lagerstroemia calyculata), hoï gaïo (Bombakcaceae) coù Bombax ceiba, hoï boà hoøn Sapindaceae coù

439

440

Du lòch sinh thaùi

boà hoøn (Sapindus saponaria) nhöõng caây naøy thöôøng ruïng laù vaøo muøa khoâ. - Nhöõng hieän töôïng sinh thaùi tieâu bieåu cuûa röøng möa nhieät ñôùi ñeàu gaëp ôû VQG Cuùc Phöông nhö daây leo thaân goã coù tôùi treân 20 loaøi, thuoäc 10 hoï. Ñaëc bieät laø loaøi baøm baøm coù ñöôøng kính treân 29 cm, daøi tôùi 70-80 m, vaét veûo qua caùc ngoïn caây goã ñoâi choå truøng xuoáng nhö nhöõng chieác voõng töï nhieân. Hieän töôïng phuï sinh thaùi khaù phoá bieán vôùi caùc loaøi thuoäc hoï lan (Orchidaceae) vaø caùc loaøi döông xæ. Ñaëc bieät laø hieän töôïng phuï sinh thaéc ngheït, ñoù laø caùc loaøi thuoäc chi ña (Ficus), chaân chim (Schefflera). - Hieän töôïng kyù sinh cuõng raát phong phuù nhö hoï taàm göûi (Loranthaceae) treân taùn caây, caùc loaøi thuoäc chi doù ñaát (Balanophora) kyù sinh treân reã maïy teøo (Dimerocarpus brenieri) huyeát duï (Cordyline terminalis). hieän töôïng baïnh veø coù caây saáu coå thuï (Dracontomelon duperreanum), baïnh veø cao hôn 8 m chaûy xa tôùi 10-15 m, baïnh veø caây ñaêng cuõng cao tôùi 5m. - Thaønh phaàn loaøi thöïc vaät ôû Cuùc Phöông raát phong phuù. Toång soá loaøi ñaõ bieát ôû ñaây leân ñeán 1.944 loaøi, thuoäc 908 chi vaø 229 hoï trong caùc ngaønh: reâu, quyeát laù thoâng, thoâng ñaát, coû thaùp buùt, döông xæ, haït traàn, haït kín. Heä thöïc vaät Cuùc Phöông coù soá loaøi chieám 24,6% soá chi chieám 43,5%, soá hoï chieám 68,9% trong toång soá loaøi, chi, hoï cuûa Vieän Nam. - Ngaønh thöïc vaät haït kín coù soá löôïng loaøi vaø soá löôïng caù theå ñaùng keå. Caùc loaøi cuûa caùc lôùp phuï treân theá giôùi ñeàu coù maët ôû vuøng Cuùc Phöông. Cuùc Phöông coù 63 boä trong 89 boä (79,78%), 164 hoï trong 433 hoï (37,9%) cuûa heä thöïc vaät theá giôùi. Quyeát thaân goã (Cyathea podophylla vaø Cyathea contaminans) coù yù 441

Du lòch sinh thaùi

nghóa trong tieán hoùa luaän vaø kim giao (Podocarpus fleuryi) thuoäc ngaønh thöïc vaät haït traàn laø loaøi coøn soùt laïi töø kyû Ñeä Tam, ñeàu thaáy ôû röøng Cuùc Phöông. - Coù naêm loaøi vaø thöù môùi ñöôïc phaùt hieän ôû VQG Cuùc Phöông laø: Leâ (Brasaiopsis cucphuongensis) thuoäc hoï nguõ gia bì (Araliaceae), laø loaøi môùi treân theá giôùi ñoàng thôøi laø moät loaøi trong moät chi môùi cuûa Ñoâng Döông Chaân chim leo (Schefflera sp) cuõng thuoäc hoï nguõ gia bì (Araliaceae) laø loaøi phuï sinh thaét ngheït. Deû ñaàu ñeàu (Castanopsis sp) laø loaøi caây goã, voû chöùa nhieàu tannin. Mang caùt hay mang san (Heritiera cucphuongensis) thuoäc hoï troâm (Sterculiaceae) Ñaäu beï (Alysicarpus vaginalis DC. spp. Cucphuonggensis) thuoäc hoï ñaäu (Fabaceae) - Röøng Cuùc Phöông coøn coù heä thöïc vaät baûn ñòa aù nhieät ñôùi goàm caùc loaøi trong caùc hoï deû (Fagaceae), ñaäu (Fabaceae), thò (Ebenaceae), na (Annonaceae), troâm (Sterculiaceae), xoan (Meliaceae), boà hoøn (Sapindaceae), ñaøo loän hoät (Anacardiaceae) vaø nhöõng hoaøi trong ngaønh thöïc vaät haït traàn. - Ngoaøi caùc giaù trò veà ña daïng sinh hoïc cuûa HST röøng möa nhieät ñôùi thöôøng xanh, nôi coøn löu giöõ ñöôïc nhieàu caây ñaïi thuï nhö choø chæ (Parashorea chinensis) coù ñöôøng kính 2,4m, cao treân 70m, choø ngaøn naêm (Terminalia myriocarpa) chu vi goác 25m, cao treân 45m, caây ñaêng (Tetrameles nudiflora) ñöôøng kính 5,8m, cao treân 45m, caây vuø höông 442

Du lòch sinh thaùi

(cinnamomum balansae ñöôøng kính 2,5m, cao treân 45m, caây saáu (Dracontomelon duperreanum (ñöôøng kính treân 1,5m, cao treân 40m). Moät soá caây to ñieån hình cuûa Cuùc Phöông Choø xanh Terminalia myriocarp Caây goã cao 35-45 m, thaân thaúng coù caïnh goác lôùn voõ maøu naâu xaùm, nöùt doïc. Caønh meàm, coù loâng nhoû, sau nhaün, laù ñôn, moïc ñoâi coù khi coù raêng cöa ôû meùp, phieán laù thuoân, ñaàu coù muõi nhoïn goùc troøn, daøi 14-20 cm, roäng 4-8 cm nhaün caû hai maët, maët döôùi maøu nhaït hôn. Gaân beân 18-25 ñoâi, hình cong song song, cuoán laù to, daøi 0,5-1,5cm coù hai tuyeán hình cheùn. Cuïm hoa ôû naùch laù hay ñaàu caønh hoa maøu hoàng daøi 0,4cm, laù baéc daøi 0,1cm, hình tam giaùc nhoïn caùnh ñaøi hôïp hình chuoân, phía ngoaøi nhaün, thuyø hình tam giaùc nhoû nhò ñöïc thoø ra ngoaøi, bao phaán hình tim taän cuøng baèng muõi nhoïn. Baàu hình noùn co loâng ñoû, noaõn 2, voøi nhuïy hình truï keùo daøi. Quaû nhieàu nhoû coù caùnh cao 0,3cm, roäng 1,2cm coù caùnh hình chöõ nhaät daøi moïc ñoái nhau, maøu rôm khoâ hôi coù loâng. Caây öa saùng thöôøng chieám taàng cao trong röøng, öa moâi tröôøng aåm nhieàu buøn, khaû naêng taùi sinh haït toát. Goã toát duøng ñeå xeû vaùn laøm nhaø, ñoùng ñoà ñaïc trong gia ñình. Vuø höông Cinnamomum Balansae Lecomte 1913 Hoï long naõo Lauraceae. Caây goã to thöôøng xanh, cao tôùi 30 m, ñöôøng kính thaân 0,70,9m. Caønh nhaün, maøu hôi ñen khi khoâ. Laù moïc caùch, daøi 443

Du lòch sinh thaùi

hình tröùng, daøi 9-11cm, roäng 4-5cm, thoùt nhoïn veà hai ñaàu, gaân baäc hai 4-5 ñoâi. Cuoáng laù daøi 2-3cm nhaün. Cuïm hoa chuøy, ôû naùch laù daøi 4-5cm, phuû loâng ngaén maøu naâu, cuoáng hoa daøi 1-3mm, phuû loâng. Bao hoa 6 thuyø coù loâng. Nhò höõu thuï 9, bao phaán 4 oâ, 3 nhò voøng trong cuøng moãi nhuïy coù 2 tuyeán, nhò leùp 3, hình tam giaùc, coù chaân. Baàu hình tröùng, nhaün, voøi ngaén, nuùm hình ñóa. Quaû hình caàu, ñöôøng kính 8-10mm, ñính treân ñeá hoa hình cheùn. Muøa hoa thaùng 1-5, muøa quaû chín thaùng 69 taùi sinh baèng haït hoaëc daâm caønh. Moïc trong röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm treân nuùi ñaát hay nuùi ñaù voâi, ôû ñoä cao 100-160m treân ñaát thoaùt nöôùc vaø nhieàu nguoàn, cuøng moät soá loaøi caây khaùc nhö re höông (Cinnamomumparthenoxylon), böùa (Garcinia sp), saáu (Dracontomelum duperreanum). Trong thaân vaø laù coù tinh daàu vôùi thaønh phaàn chính laø long naõo, haït chöùa daàu beùo. Goã toát, khoâng bò moái moït coù muøi long naõo neân ñöôïc öa chuoäng ñeå ñoùng caùc ñoà ñaïc trong nhaø nhö tuû, baøn gheá.. Pita Cuùc Phöông – Pistacia Cucphuongensis Dai 1981 Hoï xoaøi ñaøo loän hoät Anacardiaceae. Caây buïi thöôøng xanh, cao 1,5-3m. Voû thaân coù muøi thôm cuûa xoaøi. Caønh nhoû maøu xaùm, coù nhieàu ñieåm tuyeán maøu xaùm traéng. Laù keùp loâng chim, chaün hoaëc leû, coù 5-9 laù cheùt, cuoáng troøn coù loâng daøi 59cm. Laù cheùt moïc ñoái hoaëc gaàn ñoái, hình thuoân – maùc, 444

Du lòch sinh thaùi

daøi 4-8 cm, roäng 2-3,5cm, goác hình neâm, ñaàu troøn hay hôi loõm, dai, cuïm hoa chuyø ôû naùch laù, daøi gaàn baèng laù. Quaû hình tröùng, ñöôøng kính 1-2cm, khi coøn non coù moät oâ vaø moät haït. Taùi sinh baèng haït. Moïc ôû thung luõng vaø hoác nuùi ñaù voâi, döôùi taùn röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm. Tung Nudiflora.

Tetrameles

Ñaêng, thung. Hoï ñaêng – Datiscaceae. Caây goã to, ruïng laù, cao hôn 40 m vôùi ñöôøng kính thaân ñeán 1,5m hay hôn nöõa, coù reã baïnh phaùt trieån, voõ thaân maøu xaùm traéng. Laù coù phieán hình tröùng, troøn, daøi 12-15cm, roäng 10-13cm, goác hình tim, ñaàu coù ñuoâi nhoïn ngaén, khi non coù loâng ôû caû hai maët, khi giaø trôû neân gaàn nhaün, coù 4-6 gaân moïc töø goác cuøng vôùi gaân chính vaø boán ñoâi gaân baäc hai khaùc, cuoáng laù daøi 5-12cm, seïo laù gaàn troøn. Hoa ñôn tính, khaùc goác, xuaát hieän tröôùc khi ra laù môùi. Cuïm hoa coù loâng. Cuïm hoa ñöïc laø chuøy, hoa ñöïc coù boán thuøy ñaøi ngaén, khoâng coù caùnh hoa vaø coù boán nhò. Cuïm hoa caùi laø chuøy daøi, hoa caùi co oáng daøi hình tröùng, ôû treân ñaàu coù boán raêng ngaén, khoâng coù caùnh hoa, baàu coù boán voøi ngaén, ôû ñaàu khoâng cheû. Quaû khoâ töï môû ôû ñaàu, hình tröùng. Haït raát nhieàu, nhoû, deït. Muøa quaû chín thaùng 3. Taùi sinh baèng haït. Moïc raûi raùc trong röøng raäm nhieät ñôùi nöõa ruïng laù 445

Du lòch sinh thaùi

möa muøa, treân ñaát ñoû bazan, nôi coù ñoä cao khoâng quaù 500700m. Nguoàn gen ñoäc ñaùo. Loaøi duy nhaát cuûa chi Terameles. Goã meàn, duøng trong xaây döïng vaø ñoùng ñoà duøng gia ñình; voû thaân duøng laøm thuoác nhuaän traøng. Kim giao Nageia fleuryi Caây goã to cao 25-30m, ñöôøng kính thaân 0,8-1m. Laù moïc ñoái chieáu chöõ thaäp, thöa hình maùc, chaát da, ñaàu coù muõi nhoïn, goác hình neâm khi tröôûng thaønh daøi 8-18cm roäng 45cm mang loã khi ôû maët döôùi, cuoáng laù deïp daøi 5-7mm caây khaùc goác. Noùn ñöïc ñôn ñoäc hay chuïm 3-5 treân moät cuoáng ôû naùch laù, hình truï, daøi 2-3 cm. Noùn caùi moïc ñôn ñoäc ôû naùch laù, ñeá haït hoaù goã, khoâng naïc, daøi 1,5-2cm haït gaàn hình caàu, ñöôøng kính 1,5-1,8cm maøu lam thaãm. Muøa ra noùn thaùng 5, muøa quaû thaùng 10 –11 taùi sinh baèng haït töông ñoái deã daøng. Moïc trong röøng raäm nhieät ñôùi thöôøng xanh möa muøa aåm, treân nuùi ñaù voâi hay nuùi ñaát, ôû ñoä cao 50100m. Caây moïc raûi raùc, ít khi taäp trung thaønh töøng ñaùm nhoû, öu theá trong toå thaønh caây ñöùng. Goã coù thôù thaúng, mòn, maøu vaøng nhaït, ñeïp laøm ñoà duøng trong nhaø, ñoà ñaït vaên phoøng, nhaïc cuï vaø laøm ñuõa. Nhaân haït chöùa 50-55% ñaàu beùo. Coùi tuùi Cuùc Phöông Hoï coùi – Cyperaceae. Coû, coù thaân cao 22-32 cm, laù 3-4 caùi; cuoáng daøi 8-10cm, roäng 2mm; phieán laù hình baàu duïc hay muõi maùc, daøi 17-20 cm, roäng 2,5-3,5 cm, 5-7 gaân roõ, laù 446

Du lòch sinh thaùi

baéc coù phieán tieâu giaûm, beï hình pheãu daøi 3-4cm, maøu naâu ñoû. Cuïm hoa chuøy. Boâng nhoû, 3-5 caùi, ñôn tính. Boâng Nhoû ñöïc ôû ñænh cuïm hoa. Quaû hình baàu duïc, coù ba caïnh, daøi 3,5 – 3,8mm, roäng 1-1,2mm, maøu vaøng ; ba ñaàu nhuïy. Muøa hoa quaû töø thaùng 4 ñeán thaùng 9. Moïc döôùi taùn röøng caây kim giao (nageia fleuryi), ôû ñoä cao 500m. Nguoàn gen hieám. Naám keøn Cantharellus cibarius Hoï naám Cantarecantharellaceae. Theå quaû maøu vaøng tuôi, coù thòt maøu traéng. Muõ naám daøy, thuôøng coù hình loa keøn, meùp löôïn soùng, coù theå taïo thaønh thuøy hôi quaên vaøo trong. Ñöôøng kính 3-9 cm, cao 4-12cm. Baøo töû daïng gaân, phaân nhaùnh nhö neáp gaáp. Cuoán naám ngaén, ñaëc trôn, thon daàn ñeán goác, daøi 2-6cm. Ñöôøng kính 0,61,8 cm. Baøo töû ñaûm maøu vaøng nhaït, hình tröùng, moät ñaàu hôi thoùp vaø nhoïn. Naám phaùt trieån töø thaùng 4 ñeán thaùng 9. Naám moïc töøng ñaùm nhoû treân ñaát röøng aåm. - Taøi nguyeân nhaân vaên Cúc Phương là nơi lưu giữ nền văn hoá đậm đà bản sắc của dân tộc Mường. Làng Khanh, một làng DLST với những ngôi nhà truyền thống của người Mường. Hieän nay cuoäc soáng cuûa nhöõng ngöôøi daân toäc Möôøng ñaõ coù nhieàu caûi thieän do bà con trong làng đã được chuyeån giao công nghệ nuôi ong, hươu, cải tạo vườn tạp, khôi phục nghề dệt thổ cẩm. Ban Quản 447

Du lòch sinh thaùi

lý VQG Cúc Phương cũng đang mở rộng mô hình làng Khanh ra các bản làng khác nhaèm hình thành tuyến DLST bản làng. Ñeán thaêm quan Cuùc Phöông du khaùch coù cô hoäi ñöôïc chieâm ngöôõng, caûm nhaän neùt ñaëc tröng trong loái soáng, trong phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi Möôøng, ñaëc bieät trong caùc muøa leã hoäi. •

Moät soá ñieåm du lòch ñieån hình vaø haáp daãn ôû Cuùc Phöông

Ñoäng ngöôøi xöa laø moät di saûn vaên hoaù daân toäc. Taïi ñaây caùc nhaø khaûo coå ñaõ tìm thaáy nhöõng ngoâi moä coå, caùc coâng cuï ñoà ñaù cuøng nhieàu di saûn vaên hoùa khaùc cuûa loaøi ngöôøi soáng caùch ñaây 7.000 – 12.000 naêm. Ñoäng traêng khuyeát, töø trong nhìn ra cöûa ñoäng coù hình vaàng traêng khuyeát. Ñoäng Thuyû Tieân ñaù voâi coù phong caûnh gioáng cung Vua Thuûy teà vôùi nhöõng tieân nöõ döôùi nöôùc. Ñoäng phoø maõ giaùng laø ñoäng coù caáu taïo raát ñeïp. Ñænh maây baïc laø nôi cao nhaát Cuùc Phöông (656m), thích hôïp vôùi nhöõng du khaùch coù söùc khoûe vaø öa thích leo nuùi, maïo hieåm. Khi ñaït tôùi ñænh, baïn ñöôïc chieâm ngöôõng nhieàu loaïi röøng, caây coái, hoa laù vaø chim thuù quyù hieám. Hoà Yeân Quang goàm boán hoà roäng 300ha. Taïi ñaây du khaùch ñöôïc taém mình trong baàu khoâng khí maùt laïnh, coù höông thoang thoaûng cuûa caây röøng, coù vò trong maùt cuûa hoà nöôùc, coù tieáng chim ríu rít cuûa röøng giaø. Baïn seõ thöïc söï ñöôïc hoøa mình vôùi thieân nhieân. 448

Du lòch sinh thaùi

Caây ñaêng ñaïi thuï khoång loà cao 50m, coù ñöôøng kính thaân caây tôùi 6m. Caây vuø höông goã thôm cao 45m, ñöôøng kính 2,5m, thaân thaúng taép. Caây choø chæ cao 70m, ñöôøng kính 2,5m. Caây choø ngaøn naêm cao 45m, chu vi goác 25m. Caây saáu coå thuï cao 40m, baïnh veø 6 -7m, roäng 8 -9m. Thung luõng soâng Böôûi, thaùc Giao Thuûy, nöôùc soâng trong xanh, caûnh quan kyø myõ. Baïn coù theå ñi maûng treân soâng. Vôùi nhöõng ñieåm tham quan ñoù hieän taïi Ban laõnh ñaïo VQG Cuùc Phöông ñaõ bieát keát hôïp thaønh tuyeán du lòch, ñieån hình nhö sau: - Tuyeán caây choø xanh ngaøn naêm – Ñoäng Thuûy Tieân. - Tuyeán caây saáu – Soâng Böôûi – Thaùc soâng Ngang. - Tuyeán ñænh maây baïc. - Tuyeán ñoäng ngöôøi xöa – Caây ñaëng ñaïi thuï. - Tuyeán hoà Yeân Quang – Hang phoø maõ. • Keát hôïp tuyeán du lòch vôùi caùc vuøng phuï caän Ngoaøi caùc tuyeán tham quan trong noäi vöôøn, khi ñeán Cuùc Phöông coù theå tham quan caùc ñieåm du lòch laân caän nhö ñeàn vua Ñinh, vua Leâ, coá ñoâ Hoa Lö, hay khu baûo toàn thieân nhieân ñaát ngaäp nöôùc Vaân Long naèm ngay treân ñöôøng ñeán Cuùc Phöông. Vân Long là một quần theå núi đá voâi ven sông Đáy, thuộc huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình. Nằm ngay ven quốc lộ 1A, cách Hà Nội chưa đầy 100 cây số về phía Nam. Vân Long là sinh cảnh đất ngập nước nội thuỷ có tính đa dạng sinh học 449

Du lòch sinh thaùi

thuộc loại cao nhất ở Việt Nam, với tổng diện tích 3.500 ha với một quần thể tới 40 con voọc quần đùi trắng, loài linh trưởng quý hiếm có tên trong sách đỏ, và một cảnh quan du lịch hấp dẫn. Kể từ khi người ta phát hiện ra vùng đất ngập nước Vân Long cảnh quan hoang sơ với những dãy núi đá vôi kỳ vĩ như một "Hạ Long nơi đồng bằng", khách du lịch trong và ngoài nước đổ về đây ngày càng nhiều. Du khaùch cuõng coù theå keát hôïp tham quan Tam Coác – Bích Ñoäng, chæ caùch Cuùc Phöông 30-40km, nhaø thôø ñaù Kim Sôn laø moät ñieåm du lòch lí töôûng cuõng ôû Cuùc Phöông khoâng xa, nhaø thôø ñöôïc xaây döïng töø thôøi Phaùp vaø ñöôïc laøm hoaøn toaøn baèng ñaù, moät trong nhöõng nhaø thôø noåi tieáng cuûa Vieät Nam. Cuùc Phöông laø moät khu röøng tuyeät ñeïp. Khí haäu oân ñôùi, caây xanh baït ngaøn, thieân nhieân huøng vó, phong caûnh ñeïp, ñoäng thöïc vaät ña daïng phong phuù… Vì vaäy chuùng ta caàn phaûi baûo veä cho theá heä mai sau. Ñieàu khoâng theå thieáu ñöôïc trong haønh trang cuûa baïn khi ñeán thaêm Cuùc Phöông laø taám loøng traân troïng thieân nhieân – neàn taûng cuûa du lòch sinh thaùi. X. TIEÀM NAÊNG DLST VÖÔØN QUOÁC GIA LOØ GOØ – XA MAÙT, TAÂY NINH 1. Vò trí ñòa lyù, ñòa hình, khí haäu, thuûy vaên Loø Goø – Xa Maùt laø ñòa danh cuûa vuøng ñaát noåi tieáng vôùi nhöõng di tích vaên hoaù – lòch söû trong thôøi kyø khaùng chieán choáng ngoaïi xaâm cuûa Taây Ninh vaø caû nöôùc. Ñaây laø vuøng chuyeån tieáp giöõa mieàn Ñoâng Nam Boä khu vöïc Nam Taây Nguyeân vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long maø cuõng laø vuøng giaùp 450

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

ranh bieân giôùi Vieät Nam – Campuchia, nôi coù yù nghóa quan troïng veà maët an ninh quoác phoøng.

- Löôïng möa trung bình naêm: 1.800mm.

Loø Goø – Xa Maùt naèm treân ñòa baøn ba xaõ Taân Laäp, Taân Bình, Hoøa Hieäp cuûa huyeän Taân Bieân, caùch thò xaõ Taây Ninh 30km veà phía Taây Baéc.

- Muøa möa baét ñaàu töø thaùng 5 ñeán thaùng 10.

ƒ Ranh giôùi haønh chính

- Muøa khoâ baét ñaàu töø thaùng 11 ñeán thaùng 4 naêm sau. - AÅm ñoä bình quaân naêm: 78.4%. - Cheá ñoä gioù: chòu aûnh höôûng cuûa gioù Taây Nam vaø gioù Ñoâng Baéc.

- Phía Baéc giaùp ranh giôùi Vieät Nam – Campuchia. - Phía Ñoâng giaùp ñöôøng ranh Taân Laäp, Taân Bình.

• Thuûy vaên

- Phía Nam giaùp ñöôøng ranh Hoøa Hieäp. - Phía Taây giaùp soâng Vaøm Coû Ñoâng (bieân giôùi Vieät Nam – Campuchia). ƒ Toaï ñoä ñòa lí - Töø 105’57 ñeán 106’04 kinh ñoä Ñoâng. - Töø 11’02 ñeán 11’47 vó ñoä Baéc. - Qui moâ: 18.806ha Ñòa hình Loø Goø - Xa Maùt coù ñòa hình baèng phaúng thuoäc tieåu vuøng baùn bình nguyeân Taây Ninh, chuyeån tieáp giöõa Taây Nguyeân vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Ñoä doác trung bình nhoû hôn 5m, cao trung bình 13m. Trong khu vöïc coù nhieàu choã truõng taïo thaønh traûng ngaäp nöôùc trong muøa möa. • Khí haäu Theo soá lieäu cuûa ñaøi khí töôïng thuyû vaên tænh Taây Ninh naêm 1996, khí haäu cuûa vuøng Loø Goø – Xa Maùt nhö sau: -

- Soá ngaøy möa bình quaân naêm: 116 ngaøy.

Nhieät ñoä trung bình naêm: 27.70C. 451

Soâng Vaøm Coû Ñoâng baét nguoàn töø Campuchia chaûy qua phía taây khu röøng laø ranh giôùi quoác gia Vieät Nam – Campuchia. Ñoaïn chaûy qua khu röøng daøi khoaûng 20 km, loøng soâng roäng 10-20m, soâng coù nöôùc ngoït quanh naêm nhöng khoâng thuaän tieän cho giao thoâng. Suoái Ñaha: cuõng baét nguoàn töø Campuchia chaûy qua phía ñoâng baéc theo höôùng taây nam chaûy vaøo khu trung taâm roài hôïp vôùi suoái Meït Nu, Sa Nghe, Taø Noát thaønh suoái Xa Maùt chaûy ra soâng Vaøm Coû Ñoâng, suoái coù nöôùc quanh naêm, loøng suoái nhoû, chaûy ngoaèn ngoeøo neân caùc phöông tieän giao thoâng ñöôøng thuyû khoâng ñi laïi ñöôïc. Ngoaøi ra coøn coù moät soá suoái nhoû naèm trong khu röøng nhö: suoái Meït Nu (xuaát phaùt töø traûng Taân Thanh, traûng Mim Thui chaûy vaøo suoái Ñaha, suoái chæ coù nöôùc vaøo muøa möa), suoái Sa Nghe, suoái Taø Noát, suoái Thò Haèng, caùc suoái ñeàu khoâ nöôùc vaøo muøa khoâ. Nöôùc ngaàm: Trong khu vöïc khaù phong phuù vaø gaàn maët ñaát, ôû ñoä saâu 4 – 5m coù theå cung caáp nöôùc sinh hoaït vaø ôû ñoä saâu nhoû hôn 20m cho nöôùc phuïc vuï saûn xuaát. Theo ñaùnh giaù cuûa Sôû Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân tænh Taây Ninh, 452

Du lòch sinh thaùi

nguoàn nöôùc ngaàm coù chaát löôïng nöôùc toát phuïc vuï cho sinh hoaït vaø saûn xuaát. 2. Taøi nguyeân thöïc vaät Röøng ven suoái Ñaha vaø moät soá dieän tích röøng ñaõ bò taùc ñoäng nay ôû traïng thaùi ngheøo (IIIA1); röøng nöûa ruïng laù chieám öu theá trong toaøn vuøng; röøng thay laù treân ñaát thaáp (röøng khoäp); röøng traøm ngaäp nöôùc chua pheøn, thaáp; traûng coû ngaäp nöôùc vôùi öu theá loaøi saäy; baøu nöôùc. Ngoaøi ra, coøn coù caùc öu hôïp nhö: daàu traø beng, daàu loâng, seán muû, baèng laêng… Sinh caûnh ven soâng vôùi söï öu theá goàm caùc loaøi: traâm, gaùo, caø giaâm, chieác, quao… Nhìn chung, khu röøng Loø Goø - Xa Maùt vöøa coù caùc kieåu röøng laù roäng thöôøng xanh, röøng nöûa ruïng laù, röøng khoäp, vöøa coù nhöõng traûng coû ngaäp nöôùc theo muøa vôùi nhöõng loaøi ñoäng, thöïc vaät ñaëc tröng cuûa vuøng ñaát ngaäp nöôùc coù tính ña daïng sinh hoïc cao. Röøng nöûa ruïng laù vaø röøng ruïng laù laø nhöõng kieåu sinh caûnh ñaëc tröng treân ñaát xaùm phuø sa coå raát khoâ haïn trong muøa khoâ. Caùc öu hôïp caây hoï daàu laø kieåu sinh caûnh ñaëc tröng cuûa ñaát xaùm vuøng thaáp maø caùc vuøng khaùc khoâng coù. Beân caïnh ñoù, traûng daàu traø beng ngaäp nöôùc vuøng thaáp laø moät sinh caûnh, cho ñeán nay chöa ñöôïc ñeà caäp trong caùc baùo caùo nghieân cöùu khoa hoïc veà röøng caây hoï daàu. Traûng vaø baøu laø moät hình thaùi ngaäp nöôùc ñaëc tröng treân ñaát xaùm, ñoïng nöôùc trong muøa möa. Caûnh hoang sô giöõa ñaát ngaäp nöôùc röøng caây goã ñöôïc theå hieän roõ neùt trong muøa möa 453

Du lòch sinh thaùi

laøm cho röøng caây trôû neân hoang daõ. Naám ôû ñaây raát ña daïng veà thaønh phaàn loaøi vaø daïng soáng. Nhìn chung, trong vuøng coù nhöõng loaøi thöïc vaät coù giaù trò kinh teá coù theå keå nhö sau: + Caây goã: sao ñen, veân veân, daàu mít, daàu loâng, daàu traø beng, soang, trai, baèng laêng, huyûnh. + Nhöõng loaøi naám: 20 loaøi duøng laøm thöïc phaåm, 9 loaøi duøng laøm döôïc phaåm. + Nhöõng loaøi quí hieám: + Caây goã: caåm lai, goõ ñoå, giaáy höông mun, huyønh ñöôøng. + Naám: Amanita Tremella fuciformis

caesarea,

Canthareuus,

Cibarius,

5. Taøi nguyeân ñoäng vaät Keát quaû ñieàu tra ñoäng vaät röøng cuûa Phaân vieän Ñieàu tra Quy hoaïch röøng II vaø caùc keát quaû nghieân cöùu ñaõ coù cho thaáy heä ñoäng vaät röøng cuûa vuøng döï aùn laø khaù phong phuù. • Khu heä thuù Khu heä thuù röøng Loø Goø – Xa Maùt chuû yeáu öu theá laø caùc loaøi thuù nhoû vaø caùc loaøi leo treøo nhö khæ, vooïc, soùc vaø caùc loaøi thuù aên thòt nhoû. Thuù lôùn ñaõ bò suy giaûm nghieâm troïng, nhieàu loaøi bò tuyeät chuûng vaø saép bò tuyeät chuûng. Hieän coù khoaûng 16 loaøi thuù coù ôû röøng Loø Goø – Xa Maùt thuoäc loaøi quyù hieám trong danh saùch ñoû Vieät Nam: choàn dôi – Cynocephalus variegrtus (E), cu ly nhoû – Nycticebus pygmaeus (V), cu ly lôùn – 454

Du lòch sinh thaùi

Nycticebus coucang (V), khæ ñuoâi lôïn – Macaca nemestrina (V), vooïc vaù chaân ñen – Pygathrix nemaeus nigripes (E), soùi ñoû – Cuon alpinus (E), gaáu choù – Ursus malayanus (E), raùi caù loâng möôït – Lutra perspicillata (V), caày möïc – Arctictis binturong (V), meøo gaám – Felis marmorata (V), cheo cheo – Tragulus javanicus (V), hoaüng - Muntiacus muntjak (V), meøo ri – Felis chaus (E), soùc bay ñen traéng – Hylopetes alboniger (R), soùc bay lôùn – Petaurista petaurista (R). Ngoaøi ra, caùc loaøi thuoäc boä linh tröôûng nhö vooïc baïc (Prebytis cristata), khæ ñuoâi daøi (Macaca fascicularis) laø nhöõng loaøi ñang ñöôïc caùc toå chöùc baûo toàn quoác teá vaø trong nöôùc quan taâm nghieân cöùu vaø baûo veä. Caùc loaøi trong boä guoác chaün nhö cheo cheo (Tragulus javanicus), hoaüng (Muntiacus muntjak), heo röøng (Sus scrofa), caùc loaøi trong boä gaëm nhaám nhö soùc chuoät ñoû (Tamiops rodolphei), soùc vaèn löng (Menetes berdmorei) coù soá löôïng coøn töông ñoái nhieàu vaø vaãn tieáp tuïc bò saên baén böøa baõi. Ñaëc bieät trong caùc khu röøng phoøng hoä coù söï hieän dieän cuûa choàn bay (Cynocephalus variegatus) moät loaøi thuù coå thuoäc yeáu toá AÁn Ñoä – Maõ Lai. Haàu heát caùc loaøi thuù phaân boá trong caùc sinh caûnh röøng nôi chuùng deã daøng tìm kieám nguoàn thöùc, laån troán keû thuø vaø con ngöôøi. Soá löôïng caùc loaøi thuù ôû Loø Goø – Xa Maùt coøn khaù nhieàu do röøng ôû ñaây coù dieän tích lôùn (17.911ha), coù nhieàu heä sinh thaùi ñaëc bieät cho töøng nhoùm chuûng loaøi ñoäng vaät. Ngoaøi ra, ñaây cuõng laø khu vöïc ñöôïc baûo veä khaù toát. Trong toång soá 224 loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng ôû caïn ñöôïc ghi nhaän taïi khu vöïc naøy coù 16 loaøi thuù, 8 loaøi chim vaø 455

Du lòch sinh thaùi

8 loaøi boø saùt quyù hieám coù teân trong saùch ñoû cuûa Vieät Nam (1992) vaø saùch ñoû IUCN (1996). • Khu heä chim (Avifauna) Coù ñoä phong phuù cao vaø phaân boá roäng, hieän dieän ôû nhieàu khu vöïc nhö: veït ngöïc hoàng (Psittacula alexandri), cu gaùy (Streptopelia chinensis), vaøng anh ñaàu ñen (Oriolus xanthornus), cheøo beûo ñen (Dicrurus macrocercus), boâng lau hoïng vaïch (Pycnonotus finlaysoni), saùo saäu (Sturnus nigricolis), yeán coï (Cypciurus balasiensis). Caùc chuyeân gia döï ñoaùn toång soá loaøi chim taïi khu vöïc coù theå dao ñoäng treân döôùi 57 loaøi, khaù cao so vôùi haàu heát caùc VQG taïi Vieät Nam. Coù 17 loaøi chim nöôùc quan troïng trong caùc sinh caûnh ñaát ngaäp nöôùc, trong ñoù coù moät soá loaøi chæ soáng ôû caùc vuøng ñaát ngaäp nöôùc beân trong röøng nhö cuoác chaân ñoû (Rallina fasciata), coø nhaïn (Anastomus oscitans). Ñaëc bieät, loaøi coø nhaïn tröôùc ñaây ñaõ töøng coi nhö gaàn bò tuyeät chuûng taïi Vieät Nam, chæ coøn ñöôïc ghi nhaän taïi khu BTTN U Minh Thöôïng vaø VQG Caùt Tieân nhöng vôùi soá löôïng raát nhoû. Trong suoát quaù trình khaûo saùt ñaõ coù ít nhaát 120 caù theå ñöôïc ghi nhaän taïi khu vöïc vaø ñaây cuõng laø quaàn theå coø nhaïn lôùn nhaát taïi Vieät Nam. Ngoaøi ra coøn coù baûy loaøi chim boùi caù, ba trong soá baûy loaøi naøy chæ soáng taïi caùc traûng trong röøng nhö boàng chanh ñoû (Ceyx erithacus), saû vaèn (Lacedo pulchella), saû moû roäng (Halcyon capensis) vaø 10 loaøi chim aên thòt (coù 1 loaøi trong saùch ñoû Vieät Nam laø dieàu xaùm). Coù ít nhaát hai loaøi chim ñaëc höõu laø gaø tieàn maët ñoû (Polyplectron germaini), chích chaïch maù xaùm (Macronous kelleyi) vaø taùm loaøi khaùc coù maët trong saùch ñoû Vieät Nam vaø 456

Du lòch sinh thaùi

IUCN (2000) laø: haïc coå traéng (Ciconia epsicopus), coø nhaïn (Anastomus oscitans), gaø tieàn maët ñoû (Polyplectron germaini), gaø loâi hoâng tía (Lophura diardi), seáu ñaàu ñoû (Grus antigone), Saû moû roäng (Halcyon capensis), hoàng hoaøng (Buceros bicornis), ñuoâi cuït buïng vaïch (Pitta elliotii). • Khu heä löôõng cö – boø saùt (Herpetofauna) Phaàn lôùn nhöõng loaøi boø saùt ñöôïc ghi nhaän laø nhöõng loaøi coù khaû naêng thích öùng cao, phaân boá roäng nhö taéc keø (Gecko gecko), thaïch suøng ñuoâi deïp (Hemidactylus garnoti) thuoäc hoï taéc keø (Geckonidae); nhoâng xanh (Calotes versicolor), thaèn laèn bay ñoám (Draco maculatus) thuoäc hoï nhoâng (Agamidae); kyø ñaø vaân (Varanus bengalensis), kyø ñaø hoa (Varanus salvator) thuoäc hoï kyø ñaø (Varanidae); caùc loaøi trong hoï raén nöôùc (Colubridae) nhö raén raùo (Ptyas korros), raén boâng suùng (Enhydris enhydris), raén boàng voi (Enhydris buccata)… Ngoaøi ra coøn coù ba loaøi ruøa quyù hieám laø ruøa nuùi vaøng (Indotestudo elongata), ruøa hoäp (Cuora amboiensis) vaø ruøa raêng hay caøng ñöôùc (Hieremis annandalei). • Ñoäng vaät phieâu sinh Theo keát quaû ñieàu tra cuûa Phaân vieän Sinh thaùi Taøi nguyeân vaø Moâi tröôøng tænh Taây Ninh naêm 2001, soá lieäu veà ñoäng vaät phieâu sinh nhö sau: 46 loaøi, 25 chi, 20 hoï, 3 boä.

Du lòch sinh thaùi

chöõ cao, ñaët bieät laø ñoàng baøo Khmer. Do thu nhaäp thaáp, tröôøng hoïc xa cô sôû vaät chaát vaø chaát löôïng taøi lieäu keùm. Loø Goø - Xa Maùt coøn laø nôi ghi daáu nhieàu nhöõng chieán tích lòch söû cuûa oâng cha ta. Theo quyeát ñònh soá 3518/1998/QÑ – BVHTT ngaøy 04/12/1998 cuûa Boä tröôûng Boä Vaên hoùa Thoâng tin, röøng Loø Goø – Xa Maùt laø di tích lòch söû caáp quoác gia. Vôùi nhöõng giaù trò taøi nguyeân nhö treân, vieäc phaùt trieån DLST cho VQG Loø Goø – Xa Maùt laø hôïp lyù, noù khoâng chæ baûo toàn ñöôïc caùc giaù trò taøi nguyeân thieân nhieân maø coøn baûo toàn ñöôïc caùc giaù trò vaên hoùa. Beân caïnh ñoù, do coù vò trí naèm saùt bieân giôùi, neân caùc nhu caàu veà baûo veä röøng vì muïc ñích quoác phoøng cuõng nhö muïc ñích phaùt trieån du lòch, haáp daãn du khaùch töø caùc nöôùc laân caän sang thaêm quan Vieät Nam. XI. TIEÀM NAÊNG DLST BAÙN ÑAÛO SÔN TRAØ* 1. Ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa baùn ñaûo Sôn Traø a. Vò trí ñòa lí - ñòa hình - Sôn Traø laø moät baùn ñaûo naèm ôû phía ñoâng baéc thaønh phoá Ñaø Naüng, caùch trung taâm thaønh phoá Ñaø Naüng 10 km. - Phía taây baéc giaùp vònh Ñaø Naüng. - Ñoâng baéc vaø ñoâng nam giaùp Bieån Ñoâng.

4. Taøi nguyeân nhaân vaên Ngöôøi daân ñòa phöông soáng döïa vaøo noâng nghieäp laø chính, vôùi phöông thöùc canh taùc laïc haäu, saûn phaåm thoâ sô. Ngoaøi ngöôøi kinh, trong khu vöïc coù ngöôøi Khmer sinh soáng. Vaên hoùa Khmer coù nhieàu neùt ñaëc tröng ñoäc ñaùo. Tuy nhieân, trình ñoä hoïc vaán cuûa ngöôøi daân ñòa phöông noùi chung coøn thaáp, tæ leä muø 457

*

Nguoàn: Ñieàu tra khu heä ñoäng - thöïc vaät vaø nhaân toá aûnh höôûng, ñeà xuaát phöông aùn baûo toàn vaø söû duïng hôïp lí khu baûo toàn thieân nhieân baùn ñaûo Sôn Traø. Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Ñaø Naüng - töø thaùng 12/1995 ñeán thaùng 5/1997.

458

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Taây nam giaùp caûng soâng Haøn.

- Ñoä cao trung bình cuûa baùn ñaûo laø 350 m.

* Toïa ñoä ñòa lyù:

- Do caáu taïo cuûa ñòa hình laø khoái macma axit neân caùc ñænh ñoài vaø nuùi ôû ñaây thöôøng nhoïn vaø coù söôøn doác lôùn.

1080 12' 45'' kinh ñoä Ñoâng. 160 05' 06''

vó ñoä Baéc.

- Baùn ñaûo Sôn Traø thuoäc quaûn lí cuûa thaønh phoá Ñaø Naüng. - Chieàu daøi khoái nuùi: 13 km, choã roäng nhaát: 5 km, choã heïp nhaát: 2 km. - Chu vi baùn ñaûo Sôn Traø khoaûng 60 km, trong ñoù 3/4 giaùp bieån. - Daõy nuùi baùn ñaûo Sôn Traø laø moät khoái nuùi hình con caù chính cuûa Sôn Traø chaïy theo höôùng ñoâng taây caùc söôøn chaïy theo höôùng baéc nam coù ñoä doác lôùn töø 250 - 300, chia caét maïnh bôûi heä thoáng khe suoái. Nhìn chung söôøn ñoâng baéc doác hôn söôøn taây nam. - Ñænh cao nhaát cuûa baùn ñaûo Sôn Traø laø ñænh OÁc: 696m, tieáp theo laø caùc ñænh: ñænh truyeàn hình 647m, ñænh quaû caàu 621m. Töø treân nhöõng ñænh cao naøy coù theå quan saùt ñöôïc caùc khu vöïc daân soáng quanh baùn ñaûo Sôn Traø vaø thaønh phoá Ñaø Naüng. b. Ñòa chaát, thoå nhöôõng

- Sôn Traø naèm hoaøn toaøn trong vaønh ñai noäi chí tuyeán baéc, coù khí haäu nhieät ñôùi bieån vaø chòu aûnh höôûng cuûa hoaøn löu cöïc ñôùi laïnh, thôøi gian muøa ñoâng ngaén. - Thaûm thöïc vaät töï nhieân laø röøng laù roäng thöôøng xanh, traûng caây buïi vaø traûng coû. Vôùi söï taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá ngoaïi caûnh vaø noäi taïi, Sôn Traø taïo ra moät lôùp voû phong hoùa kieåu feralit macma axit granit. Quaù trình hình thaønh chính laø röûa troâi caùc chaát kim loaïi kieàm, kieàm thoå silic. Tích luõy saét, nhoâm cuûa saûn phaåm phong hoùa taøn tích vaø söôøn tích. ƒ

Veà thoå nhöôõng

Sôn Traø coù toå hôïp ñaát nuùi vaøng naâu, toå hôïp ñaát ñoài vaøng naâu vaø toå hôïp ñaát caùt ven bieån. ' Toå hôïp ñaát nuùi vaøng naâu: Toå hôïp ñaát nuùi vaøng naâu: phaùt trieån treân ñaù granit coù toång dieän tích: 968,77 ha chieám 21,82% toång dieän tích töï nhieân. Phaân boá: töø ñoä cao 350m trôû leân.

ƒ Ñòa chaát - Sôn Traø ñöôïc hình thaønh töø tieàn kyû Cambi caùch ñaây khoaûng 2000 trieäu naêm. - Kieåu hình ñoài vaø nuùi thaáp, caáu taïo bôûi macma axit chaïy theo ñöôøng kinh tuyeán coù ñoä cao tuyeät ñoái laø 696 m. 459

Ñieàu kieän hình thaønh: toå hôïp ñaát nuùi vaøng naâu ñuôïc hình thaønh treân saûn phaåm phong hoùa cuûa ñaù macma axit granit. Ñòa hình nuùi thaáp vôùi nhöõng saûn phaåm taøn tích vaø söôøn tích. 460

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Thaûm thöïc bì bao goàm röøng laù roäng thöôøng xanh traûng caây buïi vaø traûng coû. Ñieàu kieän khí haäu maùt meû quanh naêm, ñoä aåm khoâng khí vaø ñoä aåm ñaát töông ñoái cao.

Nhöõng söôøn thoaûi vaø söôøn loõm tích ñoäng, söôøn coøn ñöôïc che phuû taàng ñaát daøy.

Ñaëc ñieåm hình thaùi: Ñaát coù maøu vaøng naâu ñöôïc taïo bôûi ñoä aåm lôùn. Ñaát phaùt trieån ñaày ñuû caùc taàng phaùt sinh ABC. Haøm löôïng ñaù laãn töông ñoái cao do chaát xi maêng gaén keát khoâng ñoàng ñeàu vaø do kích thöôùc khoaùng vaät lôùn nhoû khoâng ñoàng nhaát. Ñaát coù nhieàu ñaù noåi nhaát laø nhöõng söôøn doác lôùn vaø raát doác. Taàng tích tuï B khaù roõ raøng. Taàng chöùa muøn A do ñoä aåm cao, cho neân theå hieän raát ñieån hình cho ñaát nuùi thaáp.

Ñoä phì nhieâu cuûa ñaát phaùt trieån traân ñaù granit baùn ñaûo Sôn Traø (toå hôïp ñaát vaøng naâu) thuoäc loaïi trung bình.

Ñaát coù keát caáu rôøi raïc, khaû naêng giöõ ñaát, giöõ nöôùc keùm.

Toå hôïp ñaát nuùi vaøng naâu ñöôïc chia thaønh baûy daïng laäp ñòa: Daïng ñòa hình

Daïng ñòa theá

Daïng ñaát

Daïng khí haäu

131

Nuùi thaáp

Baèng doâng ñænh döôùi 30

Ñaát vaøng naâu ñaù granit döôùi 30 cm

Khoâ

N-Fa.2

14,74

Nuùi thaáp

Phaúng doâng 3-70

Ñaát vaøng naâu ñaù granit döôùi 30 cm

Khoâ

3

N-Sfa.2

63,64

Nuùi thaáp

Söôøn thoaûi 8-150

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

Maùt

4

N-Sfa.1

463,09

Nuùi thaáp

Ñaát vaøng naâu ñaù granit döôùi 30 cm

AÅm

+ Tæ leä caùt thoâ cao, limon raát ít. Trong ñaát haït thaïch anh chöa phaân hoùa chieám khaù nhieàu.

Söôøn doác 16-250

5

N-DFa.1

106,75

Nuùi thaáp

Söôøn doác 26-350

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

AÅm

+ Tæ leä chaát höõu cô trong ñaát thay ñoåi theo traïng thaùi thaûm thöïc vaät röøng trung bình töø 1,5-3% (röøng 2,5-3%, traûng caây buïi vaø traûng coû nhoû hôn 2,5%).

6

N-DFa.1

125,25

Nuùi thaáp

Söôøn doác 26-350

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

AÅm

7

N-DFa.1

62,12

Nuùi thaáp

Söôøn raát doác lôùn hôn hoaëc baèng 360

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

AÅm

Ñaëc tính lí hoùa hoïc cuûa ñaát: Al

3+

+ Ñaát chua, pH = 4,0 - 4,5. Ñoä chua trao ñoåi lôùn do tæ leä cao.

+ Thaønh phaàn cô giôùi thöôøng nheï, tæ leä seùt vaät lí nhoû hôn 95%. + Toång cation kieàm thoå raát thaáp, ñoä no bazô thaáp.

STT

Teân daïng

1

N-Bfa.2

2

+ Ñaïm toång soá bieán ñoäng töø 0,1-0,2%. + Ngheøo laân. + Giaøu kali.

' Toå hôïp ñaát ñoài vaøng naâu:

Ñoä daøy taàng ñaát bieán ñoäng töø 20-100cm. Nhöõng söôøn doác, doâng vaø soáng taàng ñaát moûng. 461

Dieän tích (ha)

462

Du lòch sinh thaùi

Toång dieän tích: 3224,29 ha chieám 72,64% toång dieän tích töï nhieân. Phaân boá: Ñoä cao döôùi 350m. Ñaëc ñieåm hình thaønh: - Toå hôïp ñaát ñoài vaøng naâu ñöôïc hình thaønh treân saûn phaåm phong hoùa taøn tích vaø söôøn tích cuûa ñaù granit.

Du lòch sinh thaùi

- Ñoä daøy taàng ñaát trung bình: 58-80 cm. - Ñaát coù ñoä pH töø 4-4,5. Ñoä chua trao ñoåi lôùn, haøm löôïng nhoâm di ñoäng cao. Ñoä chua thuûy phaân cao, toång soá cation kieàm trao ñoåi thaáp. Do ñoù ñoä no kieàm thaáp. - Tæ leä chaát höõu cô cuõng thay ñoåi theo traïng thaùi vaø vò trí loài loõm cuûa söôøn. - Tæ leä muøn bieán ñoäng töø 1-3%.

- Ñòa hình ñoài mang khí haäu nhieät ñôùi ñaïi döông vôùi thaûm thöïc vaät laø röøng laù roäng thöôøng xanh, traûng coû vaø traûng caây buïi. - So vôùi ñieàu kieän hình thaønh ñaát nuùi vaøng naâu thì toå hôïp ñaát ñoài vaøng naâu coù khaùc veà vò trí laéng ñoïng saûn phaåm phong hoùa vaø tieåu khí haäu. Do söï khaùc bieät naøy ñaõ daãn ñeán söï phaân hoùa thoå nhöôõng ñòa ñôùi ñaïi cao. Söï phaân hoùa taàng phaùt sinh AB khaù roõ raøng: - Taàng muøn moûng thöôøng coù maøu xaùm. - Taàng tích tuï coù maøu vaøng naâu ñeán naâu nhaït. - Thaønh phaàn cô giôùi thöôøng naëng hôn taàng muøn. Trong hai taàng phaùt sinh AB thöôøng laãn nhieàu khoaùng thaïch anh.

- Haøm löôïng ñaïm toång soá trung bình. - Haøm löôïng laân toång soá ngheøo. - Haøm löôïng kali toång soá giaøu. - Chaát dinh döôõng deã tieâu bieán ñoäng töø ngheøo ñeán trung bình. Tuy laø saûn phaám taøn tích vaø söôøn tích cuûa ñaù macma axit nhöng toå hôïp ñaát ñoài vaøng naâu baùn ñaûo Sôn Traø ñaït ñoä phì tieàm naêng töï nhieân ôû möùc trung bình. Toå hôïp ñaát ñoài vaøng naâu ñöôïc phaân hoùa thaønh 13 daïng laäp ñòa cô baûn. STT

Teân daïng

Dieän tích (ha)

1

Ñ.Bfa3

109,8

Ñoài

Baèng doác ñænh döôùi 30

Ñaát vaøng naâu ñaù granit döôùi 30 cm

Khoâ

2

Ñ.Pfa3

52,84

Ñoài

Phaúng doác 3-70

Ñaát vaøng naâu ñaù granit döôùi 30 cm

Khoâ

- Ñaát keát caáu rôøi raïc, khaû naêng giöõ nöôùc vaø dinh döôõng keùm, khaû naêng haáp thuï nhieät nhanh.

3

Ñ.Sfa3

27,65

Ñoài

Söôøn thoaûi 8-150

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

Maùt

4

Ñ.SFa2

106,55

Ñoài

Söôøn thoaûi 8-150

Ñaát vaøng naâu ñaù

AÅm

463

464

Ñaëc tính lí hoùa hoïc cuûa ñaát: - Ñaát coù thaønh phaàn cô giôùi thòt nheï. Tæ leä seùt vaät lí döôùi 25%. Tæ leä haït caùt chieám treân 60%, tæ leä haït limon ít. Tæ leä ñaù khaù cao.

Daïng ñòa hình

Daïng ñòa theá

Daïng ñaát

Daïng khí haäu

Du lòch sinh thaùi granit döôùi 30 cm 5

Ñ.SFa2

163,28

Ñoài

Söôøn thoaûi 8-150

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

AÅm

6

Ñ.SFa2

143,16

Ñoài

Söôøn doác 16-250

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

AÅm

7

Ñ.SFa2

689,11

Ñoài

Söôøn doác 6-250

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

AÅm

8

Ñ.DFa1

82,55

Ñoài

Söôøn doác lôùn 26-350

Ñaát vaøng naâu ñaù granit 38-80cm

AÅm

9

Ñ.DFa1

75,23

Ñoài

Söôøn doác lôùn 26-350

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80cm

AÅm

10

Ñ.DFa1

87,17

Ñoài

Söôøn raát doác toái thieåu 360

Ñaát vaøng naâu ñaù granit 30-80cm

AÅm

11

Ñ.DFa1

82,05

Ñoài

Söôøn doác raát doác toái thieåu 360

Ñaát vaøng naâu ñaù granit döôùi 30cm

AÅm

12

Ñ.Dfa2

50,63

Ñoài

Söôøn raát doác toái thieåu 360

Ñaát vaøng naâu ñaù granit döôùi 30 cm

AÅm

13

Ñ.Dfa2

70,23

Ñoài

Söôøn doác lôùn 26-350

Ñaát vaøng naâu ñaù granit treân 80 cm

AÅm

Du lòch sinh thaùi

Ñaëc tính chính cuûa toå hôïp ñaát caùt bieån laø: tæ leä haït caùt thoâ chieám töø 95-98% toång caáp haït. Ñaát caùt coù ñaëc tính moâi tröôøng trung tính vaø kieàm yeáu, caùt coù ñoä maën cao keå caû nhöõng dieän tích khoâng thöôøng xuyeân ngaäp trieàu laãn nhöõng dieän tích ngaäp trieàu thöôøng xuyeân. c. Ñaëc ñieåm khí haäu Sôn Traø thuoäc vuøng khí haäu III ñoàng baèng duyeân haûi vaø haûi ñaûo coù khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa . ƒ Nhieät ñoä ' Toång nhieät löôïng naêm: 8700 - 93620C ' Nhieät ñoä trung bình naêm: 24 - 25,50C ' Bieân ñoä nhieät ñoä naêm: 7 - 90C ' Bieân ñoä nhieät ñoä ngaøy:1,5 - 2 cC ' Bieân ñoä nhieät ñoä ñeâm:7,10C ' Toång soá giôø naéng trong naêm: 1800 - 2000 h ' Muøa heø: - Thaùng noùng nhaát laø thaùng 6,7,8, nhieät ñoä trung bình trong muøa töø 28 - 290C.

' Toå hôïp ñaát caùt bieån: Phaân boá: ôû chaân ñaûo. Dieän tích laø 14,74 ha, chieám 0,33% toång dieän tích töï nhieân. Toå hôïp ñaát caùt vaø bieån laø saûn phaåm cuûa luõ tích soâng vaø bieån. Do aûnh höôûng cuûa nöôùc bieån vaø söï hoaït ñoäng cuûa bieån cho neân toå hôïp ñaát caùt bieån baùn ñaûo Sôn Traø phuï thuoäc vaøo bieán ñoåi luõ tích soâng (ban ñaàu) thaønh luõ tích bieån (hieän taïi). 465

- Nhieät ñoä trung bình cao nhaát: 34 - 36 0C ' Muøa ñoâng: - Thaùng laïnh nhaát laø thaùng 1. - Nhieät ñoä trung bình muøa: 21 - 22 0C - Nhieät ñoä trung bình thaáp nhaát: 18 - 19 0C. - Nhöõng ngaøy coù gioù muøa Ñoâng Baéc nhieät ñoä coù khi xuoáng döôùi 150C. 466

Du lòch sinh thaùi

Nhieät ñoä trung bình cuûa Sôn Traø qua caùc thaùng trong naêm so vôùi thaønh phoá Ñaø Naüng coù söï khaùc bieät (töø 1963 1996) Thaùng

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

27

25.8

24

21.6

26

24

22

Ñòa ñieåm Sôn Traø

21.1 21.3 23.9 25.1 27.6 28.8 29.1 28.8

Ñaø Naüng

21.3 22.4

24

26

28

29

29

28.7 27.3

ƒ Ñoä aåm ' AÅm ñoä töông ñoái cuûa Sôn Traø phuï thuoäc vaøo cheá ñoä gioù muøa. ' AÅm ñoä töông ñoái (HR%) trung bình naêm: 85- 90% vaøo caùc thaùng 9, 10, 11, 12 vaø thaùng 1 naêm sau coù ñoä aåm töông ñoái cao, cuï theå: HR%84 - 88%, coù khi vöôït quaù 88%. ' Thôøi kyø khoâ haïn coù ñoä aåm thöôøng vaøo caùc thaùng 6, 7, 8 coù HR% < 80%. ' Thaùng khoâ nhaát vaøo thaùng 7 thöôøng coù ñoä aåm trung bình döôùi 75%, ñoâi khi xuoáng döôùi 50%, thöôøng xaûy ra vaøo nhöõng ngaøy coù gioù Taây Nam noùng vaø khoâ thoåi ñeán. ± Nhìn chung ñoä aåm ôû Sôn Traø so vôùi thaønh phoá Ñaø Naüng cheânh nhau khoâng lôùn, khoaûng töø 2 - 4 %. Thaùng

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

Sôn Traø

86

84

86

83

83

79

75

77

85

85

88

84

Ñaø Naüng

84

84

83

82

79

76

75

77

82

84

86

86

Ñòa ñieåm

467

Du lòch sinh thaùi

ƒ Gioù ' Toác ñoä gioù trung bình haøng naêm töø 2,5-3m/s. ' Vaøo muøa laïnh coù khi gioù muøa Ñoâng Baéc xaâm nhaäp saâu xuoáng phía nam, gioù thöôøng coù toác ñoä maïnh leân tôùi 30 35 m/s. ' Gioù coù taàn suaát cao laø gioù Taây Baéc, Baéc vaø Ñoâng Baéc. ' Muøa heø toác ñoä gioù maïnh nhaát: töø 15 - 25 m/s, chuû yeáu laø gioù Taây Nam. ƒ Maây ' Nhìn chung ôû Sôn Traø toång löôïng maây döôùi caùc thaùng trong maêm thöôøng khoâng vöôït quaù 8/10 baàu trôøi. ' Trong caùc thaùng muøa möa, löôïng maây döôùi trung bình thöôøng laø 7/10 baàu trôøi. ' Trong caùc thaùng muøa khoâ, toång löôïng maây bình quaân haøng thaùng xaáp xæ treân döôùi 5/10 baàu trôøi. ƒ

Naéng

' Toång soá naéng thay ñoåi theo thôøi kyø. ' Naéng nhieàu nhaát laø thôøi kyø hoaït ñoäng cuûa gioù muøa Taây Nam. ' Thaùng coù soá giôø naéng nhieàu nhaát laø 5, 6, 7, 8; soá giôø naéng trung bình trong caùc thaùng naøy thöôøng laø 250 giôø. ' Thaùng coù giôø naéng ít nhaát vaøo thaùng 11, 12; soá giôø naéng trung bình trong caùc thaùng naøy xaáp xæ 74 giôø. 468

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

ƒ Baõo ' Laø moät hieän töôïng thôøi tieát nguy hieåm, thöôøng mang nhieàu taùc haïi nghieâm troïng. ' Trung bình haøng naêm coù hai côn baõo ñoå vaøo Ñaø Naüng. ' Naêm nhieàu nhaát coù ñeán naêm côn baõo nhöng cuõng coù naêm khoâng coù côn baõo naøo ñoå vaøo. ' Baõo thöôøng xuaát hieän töø thaùng 9 ñeán thaùng 12. ƒ Doâng vaø möa ñaù ' Haøng naêm, trung bình coù töø 60-100 ngaøy coù doâng. ' Taäp trung nhieàu nhaát vaøo thaùng 6, 7, 8, 9, 10.

- ÔÛ söôøn baéc coù: suoái Haûi Ñoäi 8, Tieân Sa, suoái Lôùn, suoái Saâu, suoái OÂng Taùm, suoái OÂng Löu vaø suoái Baõi Baéc.

' Thaùng 12 vaø 1 khoâng coù doâng.

- ÔÛ söôøn Nam: suoái Baõi Coàn, suoái Baõi Cheï, suoái Ñaù Baèng, suoái Baõi Xeùp, suoái Heo, suoái Ñaù, suoái Ngoaïi Vuï, suoái Maân Quang.

' Trong côn doâng ñoâi khi coù caû loác vaø möa ñaù. ƒ Söông muø ' Thaùng coù söông muø: 12, 1, 2, 3, 4. ' Vaøo thaùng 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 haàu nhö khoâng coù söông muø. c. Ñaëc ñieåm thuûy vaên Sôn Traø coø khoaûng 20 con suoái chaûy quanh naêm hoaëc theo muøa, nhöõng con suoái thöôøng xuyeân chaûy quanh naêm laø:

469

Hai con suoái lôùn nhaát laø suoái Ñaù vaø suoái Heo, hai con suoái naøy cung caáp nöôùc sinh hoaït chuû yeáu cho nhaân daân soáng quanh Sôn Traø. ' Nöôùc suoái ôû ñaây coù chaát löôïng cao: nöôùc trong, khoâng maøu, khoâng muøi. Ñoä trong 80 - 100. ' tieát.

470

Soá ngaøy nöôùc ñuïc khoâng ñaùng keå vì coù caây ñieàu

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

' Nöôùc suoái Sôn Traø khoâng ñoäc do vuøng naøy khoâng bò raûi chaát ñoäc trong chieán tranh vaø soá löôïng caây ñoäc raát ít.

' Cho ñeán nhöõng naêm ñaàu theá kyû 20, heä thöïc vaät Sôn Traø coøn raát phong phuù vôùi kieåu röøng kín thöôøng xanh do möa nhieàu nhieät ñôùi.

' Ñoä pH khoaûng 6,5; soá vi khuaån trong nöôùc 20 con/lít

' Naêm 1989, trong quaù trình ñieàu tra ñeå xaây döïng luaän chöùng chính kinh teá, kyõ thuaät cho khu BTTN Sôn Traø, caùc nhaø thöïc vaät hoïc cuûa Vieän Ñieàu tra Qui hoaïch röøng thuoäc Boä Laâm nghieäp (cuõ) ñaõ thoáng keâ ñöôïc ôû Sôn Traø coù 285 loaïi thöïc vaät baäc cao thuoäc 217 chi vaø 90 hoï.

nöôùc. ' Thaùng 7 laø thaùng haïn nhaát, toång löu löôïng nöôùc khoaûng 1280 m3/h. Thaùng 10 laø thaùng coù löu löôïng nöôùc lôùn nhaát trong muøa möa. 2. Ñieàu kieän xaõ hoäi ' Khu baûo toàn thieân nhieân Sôn Traø naèm ôû phía Baéc quaän Sôn Traø thuoäc thaønh phoá Ñaø Naüng . ' Quaän Sôn Traø goàm 7 phöôøng (Thoï Quang, Maâu Thaùi, Naïi Hieân Ñoâng, An Haûi Baéc, An Haûi Ñoâng, Phöôùc Myõ). ' Soá ngöôøi laøm ngheà noâng vaø ngö nghieäp chieám 1/10 daân soá, soá coøn laïi soáng baèng ngheà buoân baùn nhoû, chaïy chôï vaø khai thaùc laâm saûn treân nuùi Sôn Traø .

' Naêm 1996 moät cuoäc ñieàu tra chi tieát hôn veà khu baûo toàn thieân nhieân Sôn Traø ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû: - Toång soá loaøi thöïc vaât baäc cao laø 985 loaøi thuoäc 483 chi vaø 143 hoï. - Toång soá loaøi quí hieám: 22 loaøi. Baûng so saùnh caùc daãn lieäu cuûa heä thöïc vaät Sôn Traø vôùi heä thöïc vaät caû nöôùc: STT

' Ngoaïi vi phía nam khu BTTN Sôn Traø coù raát ñoâng nhaân daân vaø boä ñoäi sinh soáng taïo söùc eùp khoâng nhöõng nhu caàu veà chaát ñoát maø coøn laø nguoàn thu nhaäp cuûa moät soá thanh nieân thöôøng xuyeân laøm ngheà chaët cuûi vaø saên baén ñoäng vaät ôû Sôn Traø. 3. Ña daïng thöïc vaät

Caùc chæ tieâu so saùnh

Sôn Traø

Vieät Nam

Tæ leä so saùnh Sôn Traø vôùi caû nöôùc

1

Soá hoï

143

378

37,83

2

Soá chi

483

2524

19,13

3

Soá loaøi

985

10519

9,37

' Töø baûng treân ta thaáy raèng vôùi tæ leä raát nhoû, dieän tích Sôn Traø so vôùi caû nöôùc ( 0,014% ) nhöng:

a.. Ña daïng veà caáu truùc vaø thaønh phaàn loaøi

471

472

Du lòch sinh thaùi

+ Soá löôïng loaøi thöïc vaät chieám 9,37% toång soá loaøi thöïc vaä Vieät Nam. + Soá chi thöïc vaät Sôn Traø chieám 19,13% toång soá chi thöïc vaät ôû Vieät Nam. Nam.

+ Soá hoï chieám 37,83% toång soá hoï thöïc vaät cuûa Vieät

' Nhö vaäy thöïc vaät Sôn Traø khoâng nhöõng ña daïng veà loaøi maø coøn ña daïng veà hoï. ' So vôùi baûng thoáng keâ naêm 1989, baûng thoáng keâ heä thöïc vaät khu baûo toàn thieân nhieân Sôn Traø naêm 1996 ñaõ giaùm ñònh chuaån vaø laäp danh muïc ñöôïc 985 loaøi thöïc vaät baäc cao, 266 chi, 53 hoï nhöng chöa phaûi ñaày ñuû. Baûng so saùnh soá lieäu cuûa heä thöïc vaät Sôn Traø naêm 1989 vôùi naêm 1996: 1989 STT 1

1996

Caùc baäc phaân loaïi

Soá hoï

Soá chi

Soá loaøi

Soá hoï

Soá chi

Soá loaøi

Ngaønh thöïc vaät haït kín

82

208

275

121

446

919

(Angiopemae) 2

Ngaønh thöïc vaät haït traàn (Gymnospemae)

2

2

2

2

2

4

3

Ngaønh quyeát (Pterophyta)

6

7

8

20

35

62

thöïc

vaät

Khi phaân tích caùc ñôn vò phaân loaïi (hoï, chi, loaøi) trong caùc ngaønh ta thaáy raèng söï phaân boá caùc Taxon khoâng ñoàng ñeàu trong caùc nghaønh thöïc vaät. 473

Du lòch sinh thaùi

Söï phaân boá caùc Taxon trong caùc nghaønh thöïc vaät cuûa heä thöïc vaät Sôn Traø: STT

Nghaønh

Hoï

Chi

Loaøi

Tæ leä cuûa loaøi trong ngaønh so vôùi toång soá (%)

1

Thöïc vaät haït kín (Anggiospermae)

121

446

919

93,20

2

Ngaønh thöïc vaät haït traàn (Gymnospermae)

2

35

62

6,20

3

Ngaønh quyeát thöïc vaät (Pterophyta)

20

35

62

6,20

Töø baûng treân ta thaáy coù 919 loaøi chieàm 93,20% toång soá loaøi cuûa heä thöïc vaät Sôn Traø taäp trung trong haït kín (Angiospermae). Hai ngaønh tieáp theo laø: Gymnpspermae 4 loaøi chieám 0,6% vaø Pterophyta 62 loaøi chieám 6,20%.

' Neáu so saùnh caùc loaøi cuûa caùc ngaønh thöïc vaät Sôn Traø vôùi caùc loaøi cuûa caùc ngaønh heä thöïc vaät Vieät Nam: STT

Ngaønh

Sôn Traø (loaøi)

Vieät Nam (loaøi)

Tæ leä soá loaøi Sôn Traø so vôùi soá loaøi Vieät Nam

919

378

9,37

1

Thöïc vaät haït kín (Anggiospermae)

2

Ngaønh thöïc vaät haït traàn (Gymnospermae)

4

2524

6,34

3

Ngaønh quyeát thöïc vaät (Pterophyta)

62

10519

9,62

Ta thaáy caùc ngaønh coù soá loaøi chieám töø 6,32 - 9,62% so vôùi toång soá ngaønh cuûa heä thöïc vaät Vieät Nam. Qua phaân tích treân ta thaáy söï ña daïng cuûa heä thöïc vaät Sôn Traø khoâng chæ theå hieän qua hoï maø söï ña daïng loaøi coøn theå hieä trong taát caû 474

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

' Caùc hoï sau coù nhieàu loaøi nhaát:

caùc ngaønh. So saùnh hai lôùp trong ngaønh haït kín (Angiospermae) ngaønh coù nhieàu loaøi nhaát. Baûng so saùnh soá hoï, chi, loaøi trong ngaønh thöïc vaät haït kín: Lôùp

Hoï

Chi

Loaøi

1/ Hoï ñaäu (Leguminosae):

80 loaøi

2/ Hoï thaàu daàu (Euphorbiaceae):

67 loaøi

3/ Hoï daâu taèm (Moraceae)

48 loaøi

4/ Hoï caø pheâ (Rubiaceae):

34 loaøi

5/ Hoï coû roi ngöïa (Verbenaceae):

29 loaøi

Ngaønh

Soá löôïng

Tæ leä %

Angiospermae

121

100

446

100

919

100

Dicotyledones

102

91,07

370

82,96

787

85,64

6/ Hoï na (Annonaceae):

26 loaøi

Monocortyledones

19

8,93

76

17,04

132

14,36

7/ Hoï ñôn nem (Myrsinaceae):

23 loaøi

8/ Hoï cam quít (Rutaceae):

23 loaøi

9/ Hoï coùi (Cyperaceae):

22 loaøi

Soá löôïng

Tæ leä %

Soá löôïng

Tæ leä %

' Nhaän xeùt: + Ta thaáy trong hai lôùp ñoù, lôùp hai laù maàm (Dicotyledones) coù soá hoï, chi, loaøi lôùn hôn soá hoï, chi, loaøi lôùp moät laø maàm (Monocotyledones).

10/ Hoï hoa moõm choù (Scrophulariaceae): 22 loaøi ' Veà maët caù theå coù:

+ Lôùp hai laù maàm coù 102 hoï, chieám 91,07% toång soá hoï cuûa ngaønh; 370 chi chieám 82,96% toång soá chi cuûa ngaønh.

+ Hoï daâu taèm (Moraceae).

+ Lôùp moät laù maàm chæ coù 10 hoï chieám 8,93%; 76 chi chieám 17,04% vaø 132 loaøi chieám 14,36% toång soá hoï, chi, loaøi.

+ Hoï daàu (Dipterrocarpaceae) + Hoï deû (Fagaceae)

Qua soá lieäu treân cuõng ñaõ thaáy ñöôïc söï ña daïng cuûa ngaønh haït kín trong ñoù ñaëc bieät ña daïng ñaëc bieät veà loaøi cuûa lôùp hai laù maàm. Qua ñaây ta coù theå thaáy ñöôïc tính öu theá cuûa ngaønh haït kín trong heä thöïc vaät Sôn Traø vaø giuùp cho vieäc baûo toàn nhöõng nguoàn gen quí.

+ Hoï thaàu daàu (Euphorbiaceae)… ' Nhieàu loaøi thöïc vaät phoå bieán ôû caùc tænh phía baéc nhö: Guï lau (Sincora tonkinensis) Chay laù boà ñeà (Artocarpus styracifolios)

' Soá hoï coù nhieàu loaøi nhaát cuûa heä thöïc vaät ta thaáy coù 34 hoï thöïc vaät coù soá löôïng töø 9 trôû leân. 475

Maï söa phaân thuøy (Heliciopsis lopata) 476

Du lòch sinh thaùi

Coù theå Sôn Traø laø ranh giôùi phía nam cuûa moät soá loaøi thöïc vaät ôû phía baéc. ' Ngöôïc laïi cuõng coù theå laø ranh giôøi phía Baéc cuûa moät soá loaøi thöïc vaät phía Nam nhö: choø ñen, sao ñen, sôn, maây nöôùc… Vì vaäy heä thöïc vaät Sôn Traø cuõng gioáng nhö heä thöïc vaät Ñaø Naüng theå hieän tính giao löu cuûa hai luoàng thöïc vaät cuûa phía Baéc xuoáng vaø phía Nam leân.

' Theo thoáng keâ naêm 1977, 1989, 1996 keát quaû dieãn

bieán röøng Sôn Traø nhö sau:

+ 43,4% dieän tích röøng nguyeân sinh bò taøn phaù, thu heïp nay coøn laïi 9%.

Du lòch sinh thaùi

pheâ Rubiaceae, hoï ñay Tiliaceae, hoï troâm Sterculiaceae, hoï ñôn nem Myrsinaceae, hoï long naõo Lauraceae, hoï cuùc Asteraceae… tröôùc ñaây caùc nhaø thöïc vaät hoïc ngöôøi Phaùp khoâng thu maãu ñöôïc thì nay gaëp phoå bieán. + Ñieàu naøy chöùng toû heä thöïc vaât ôû Sôn Traø ñang bò taùc ñoäng theo chieàu höôùng xaáu neáu khoâng kòp thôøi baûo toàn gìn giöõ. ' Moät soá loaøi thöïc vaät quí hieám ôû Sôn Traø ñöôïc ñöa vaøo saùch Ñoû: Trong soá moät nghìn loaøi thöïc vaät ñaõ thoáng keâ ñöôïc ôû Sôn Traø, coù 22 loaøi quí hieám caàn ñöôïc baûo veä, phuïc hoài vaø phaùt trieån, ñaõ ñöôïc ñöa vaøo saùch Ñoû. 1/

Coát toaùi boå Drynaria fortunei (Mett.) j. Smith, Polypodiaceae.

2/

Vaïn teáu löôïc Cycas pectinata Ham., Cycadaceae.

+ Töø 5% dieän tích traûng caây buïi coû ban ñaàu (1977) nay ñaõ taêng leân 21,9% dieän tích

3/

Nhoïc traùi khôùp Enicosanthellum plagioneurum (Diels) Ban annonaceae.

' Trong quaù trình xaây döïng danh luïc thöïc vaät khu baûo toàn thieân nhieân Sôn Traø (1996) caùc nhaø nghieân cöùu phaùt hieän:

4/

Phong ba Argusia argentea (L.f.) Heine, Boraginaceae.

5/

Boï caïp Tournefortia montana Lour., Boragiceae.

6/

Khieát maùu (xöng da) Siphonodon celastrineus griff., Celastraceae.

7/

Ba ñaäu Phuù Euphorbiaceae

+ 84,1% röøng giaøu nay ñaõ taøn phaù saïch coøn laïi 54,6%; röøng ngheøo vaø röøng thöù sinh gaëp nhieàu caây taïp öa saùng xuaát hieän.

+ Moät soá loaøi caây goã quí laø toå thaønh cuûa caùc khu röøng giaøu phía nam maø tröôùc ñaây caùc nhaø thöïc vaät hoïc ngöôøi Phaùp ñaõ gaëp nhö: sao ñen, taùu duyeân haûi… ñeán nay vaãn khoâng thaáy. + Ngöôïc laïi nhieàu loaïi thöïc vaät öa saùng thuoäc caùc hoï laø thaønh phaàn cuûa röøng phuïc hoài vaø traûng caây buïi nhö: hoï caø 477

478

Quoác

Croton

phuquoccensis

Croiz

Du lòch sinh thaùi

8/ 9/

Du lòch sinh thaùi

Ba ñaäu Ñaø Naüng Croton touranensis Gagnep., Euphorbiaceae

22/ Kim cang Smilax poilanei Gagnep., Smilacaceae

Re höông (guø höông) Cinnamomum parthenoxylon Meissn., Lauraceae.

Nhoùm caây thuoác ôû Sôn Traø theo thoáng keâ (1996) ñöôïc 143 loaøi.

10/ Guï lau Sindora Leguminosae.

tonkineni

sis

Chev.ex

Lars.,

Phaân loaïi nhoùm thöïc vaät theo giaù trò söû duïng:

Theo ñieàu tra cuûa traïm nghieân cöùu döôïc lieäu Quaûng Nam Ñaø Naüng (1978), moät soá loaøi coù theå khai thaùc ñöôïc:

11/ Caåm lai Baø Ròa Dalbergia bari aensis Pierre., Leguminosae

1/ Baùch boä - Stemona tuberosa

12/ Vieät hoa Poilani Leguminosae

3/ Thieân moân - Asparagus cochinchinensis

Vietsenia

poilanei

C.

2/ Maõn kinh töû - Vitex trifoliata

Hans.,

13/ Vieät hoa truïc cao Vietsenia scaposa C. Hans., Leguminosae 14/ Vaøng ñaéng Coscinium fenstratum (Gaertn) Colebr., Menispermaceae

4/ Saàu ñaâu röøng - Brucea javanica Moät soá loaøi caây thuoác coù giaù trò , tuy nhieân soá löôïng caù theå khoâng nhieàu: 1/ Nguõ gia bì - Schefflera octophylla 2/ Laù khoâi - Ardisia Silvertris

15/ Hoaøng ñaéng Fibraurea recisa Pierre, Menispermaceae

3/ Deàn - Scolopia sp.

16/ Laù khoâi Ardisia silvestris Pit. Myrsinaceae 17/ Naép aám Nepenthes annamensis Macf., Nepenthaceae 18/ Baùnh teû Bieân Hoøa Lasianthus hoaensis Pierre, Rubiaceae 19/ Tröôøng saâng amesidendron chinense (Merr) Hu, Sapindaceae 20/ Tröùng eách callicarpa bracteata dop, Verbanaceae 21/ Thoå phuïc linh Smilacaceae

Smilax

glabra

Wall.ex

Roxb., 479

4/ Kim ngaân - Loniciera macrantha - Nhoùm caây daàu nhöïa thoáng keâ ñöôïc 11 loaøi trong ñoù saûn phaåm cuûa caây choø ñen laø chai cuïc ñöôïc nhaân daân soáng ôû xung quanh Sôn Traø khai thaùc raát nhieàu. Bình quaân moät caây choø chai trong moät thaùng coù theå cho töø 2 - 3 kg chai cuïc. - Nhoùm caây caûnh thoáng keâ ñöôïc 104 loaøi. - Nhoùm caây ñan laùt, lôïp nhaø coù 31 loaøi trong ñoù coù tôùi 5 loaøi maây song coù theå söû duïng nhöng chæ coù hai loaøi coù khaû naêng khai thaùc laø: 480

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

1. Maây ñaéng - Calamus Tonkinensis

8.

Daàu laù boùng - Diperocarpus turbinatus

2. Maây nöôùc - Daemonorops Pierreanus.

9.

Boà hoøn - Sapindaceae

- Laù noùn - Licuala hexasepala laø loaøi caây phoå bieán döôùi caùc taùn röøng, nhieàu nhaát ôû khu vöïc gaàn Haûi Ñaêng.

10. Thò - Ebenaceae

- Saäy - Phragmites vallatoria moïc raát nhieàu ôû ven röøng, ngöôøi daân Sôn Traø thöôøng khai thaùc ñeå laøm maønh xuaát khaåu.

12. Ña - Ficus sp. Moraceae

11. Traâm - Syzygium cumini ± Trong ñoù choø ñen laø loaøi caây chieám öu theá cuûa theá cuûa kieåu thaûm thöïc vaät röøng naøy: tæ leä töø 19 - 52% theo soá caây vaø 48 - 88 % theo tieát dieän ngang.

- Nhoùm caây cho laø, cuû, quaû aên ñöôïc: 57 loaøi. - Nhoùm caây cho goã ( > 30 cm): 134 loaøi. b. Söï ña daïng veà caùc quaàn theå thöïc vaät töï nhieân ôû Sôn Traø ƒ Caùc kieåu thaûm thöïc vaät röøng: Δ Quaàn heä röøng kín thöôøng xanh möa nhieàu nhieät ñôùi

± ÔÛ nhöõng nôi coù ñòa hình doác, nhieàu ñaù loä, loäng gioù caây goã thöôøng coù chieàu cao 12m, thaân queo coù caùc loaøi: sôn (Gluta wrayi), tröôøng (Mischocarpus sundaicus), bôøi lôøi Listea sp chieám öu theá. Döôùi taàng öu theá coù caùc loaøi nhö:

Phaân boá ôû phía Baéc Sôn Traø:

Traâm (Syzygium cuminii), thò (Diospyros sp), böùa (Garcinia sp), thau lónh (Alsponsea sp), daâu da ñaát (Baccaurea sapida), cheø röøng (Thea sp), ba beùt laù khieâu - Mallotus apelta, maõi taùp (Randia sp)… moïc thöa thôùt.

- Töø ñænh Hoøn Nhoïn (cao 535m) ñeán ngoïn Haûi Ñaêng - Phía taây nam ñænh OÁc (cao 696m). - Ñöôïc hình thaønh bôûi caùc caây thuoäc hoï: 1. Daàu - Dipterocarpaceae 2.

Deû - Fagaceae

3.

Ñaøo hoät loän - Anacardiaceae

4.

Daâu taèm - Moraceae

5.

Sim - Myrtaceae

6.

Böùa - Guttiferae

7.

Choø ñen - Parashorea stallata

' Taàng caây buïi thaûm töôi goàm: Troïng ñuõa, luïi gai, thieân tueá, laåu, hoaéc quang, laù noùn, döùa daïi… khaù nhieàu, phaân boá ñeàu trong röøng. Thöïc vaät ngoaïi taàng bao goàm: Daây gaém, daây maùu ngöôøi, caùc loaøi daây leo thuoäc hoï na ñaëc bieät maây ñaéng, maây nöôùc raát phaùt trieån. 481

482

Du lòch sinh thaùi

Tình hình taùi sinh döôùi taùn röøng maïnh. Maät ñoä caây taùi sinh töø 5000 - 1500 caây/ha. Thaønh phaàn caây taùi sinh bieán ñoäng töø 10 - 28 loaøi/m2 oâ nghieân cöùu taùi sinh. Loaøi taùi sinh maïnh nhaát laø choø ñen chieám 60 - 70% toå thaønh caây taùi sinh. Re, traâm ñoâ, tröôøng, sôn, deû caù tæ leä taùi sinh khaù. ' Quaàn heä röøng phuïc hoài sau khai thaùc caïn kieät Kieåu thaûm thöïc vaät naøy ñöôïc hình thaønh do bò chaët phaù nhieàu laàn.

Du lòch sinh thaùi

Böùa - Garcinia chefferi pierre. Ngaáy - Rubus cochiiiinchinensis tratt. ² ÔÛ moät soá nôi, sim (Rhodomyrtus tomentosa), mua (Melastoma septennevium lour), saàm (Memecylon ligustrinum) raát phaùt trieån, ñaëc bieät khu vöïc töø Suoái Ñaù ñeán trung ñoaøn Teân Löûa. ÔÛ ñaây tuy vaãn coøn moät soá caây goã taùi sinh nhöng khoù vöôn khoûi taàng caây buïi vaø daây leo. Δ Quaàn heä traûng coû Toàn taïi chuû yeáu ôû:

Thöïc vaät taàng cao khoâng coøn nhieàu, chæ coøn soùt laïi moät soá loaøi nhö deû (Fagaceae), sôn (Gluta wrayi), loø boù (Brwnowia tabularis pierre), ña (Ficus sp)… Coù nôi hoaøn toaøn khoâng coøn goã lôùn. Döôùi taùn caùc caây goã lôùn coøn soùt laïi laø moät taàng caây taùi sinh daøy ñaëc cao chöøng 2 - 3m coù nguoàn goác choài laø chuû yeáu. Maät ñoä caây taùi sinh töø 10000 - 20000 caây/ha hoaëc nhieàu hôn nöõa. Thaønh phaàn loaøi caây phong phuù, ngoaøi nhöõng loaøi caây tieân phong coøn gaëp caùc loaøi caây öu theá nhö: sôn (Glutawrayi), choø ñen (Parashoreastallata), tröôøng (Mischocarpus sundaicus), daàu laù boùng (Dipterocarpus turbinatus) taùi sinh. c. Quaàn heä traûng caây buïi ' Kieåu thaûm thöïc vaät naøy toàn taïi vôùi dieän tích khaù lôùn 354,8 ha. ' Thöïc vaät phaùt trieån treân kieåu thaûm thöïc vaât naøy bao goàm: Cheïo trôn - Engelhardia roxbughiana lindl ex wall.

² Treân nuùi ñænh oác (cao 696m) Treân daûi ñaát caùt ven bieån

²

Khu vöïc töø Baõi Baéc.

Thaønh phaàn loaøi coû ôû ñaây raát phong phuù: ² Khu vöïc treân nuùi phaùt trieån maïnh caùc loaøi hoï luùa (Poaceae) nhö: ñoùt (Thyasanolaena maxim), loà oâ (Schizostachyum zollinggeisteud), saäy (Phragmites vallatoria), coû tranh (Imperata cylindrica) ² Treân ñaát caùt ven bieån, coû moïc thaønh daõi theo caùc daûi heïp ven bieån, thaønh phaàn loaøi ôû ñaây khaùc hieàu so vôùi caùc traûng coû treân nuùi. Haàu heát thöïc vaät ôû ñaây ñeàu coù daïng thaân caây thaûo nhoû hoaëc daây leo boø saùt treân caùt. Nhöõng loaøi thöôøng gaëp nhö: saén daây röøng (Peuraria phaseoloides), muoàng laù nhoû (Cassia leschenaultiana), muoáng ñen (Cassia siamea lam), muoáng laù kheá (Cassia occidentalis), nhoï noài (Ectipta Protrata), coû laøo (Eupatorim odoratum).

Cheïo boâng - Engelhardia spicata lesch ex Bl. 483

²

484

Du lòch sinh thaùi

² ÔÛ moät soá nôi truõng, ven chaân nöùi ngaäp nöôùc trong muøa möa thöôøng xuaát hieät caùc loaøi caây chuïi nöôùc nhö: saäy (Phragmites sp), maây nöôùc (Flagellaria Indica), buùn (Crataveva sp)

Du lòch sinh thaùi 6

Boä ngoùn chaün

- ARTIODACTYLA

2

2

7

Boä teâ teâ

- PHOLIDOTA

1

1

8

Boä gaëm nhaám

- RODENTIA

3

13

LÔÙP CHIM

4. Ña daïng veà heä ñoäng vaät

1

Boä haïc

- CICONIFORMES

1

5

a. Thaønh phaàn loaøi khu heä ñoäng vaät Sôn Traø

2

Boä caét

- FALCONIFORMES

1

3

3

Boä gaø

- GALLIFORMES

1

4

4

Boä seáu

- GRUIFORMES

2

3

5

Boä reõ

- CHARADRIFORMES

1

6

6

Boä moøng beå

- LARIFORMES

1

1

7

Boä boà caâu

- COLUMBIFORMES

1

5

LOAØI

8

Boä veït

- PSITTACIFORMES

1

1

ƒ Caáu truùc thaønh phaàn loaøi ñoäng vaät ôû Sôn Traø Baûng so saùnh caùc daãn lieäu khu heä ñoäng vaät Sôn Traø naêm 1989 vôùi naêm 1996: TT

Lôùp

1989

1996

BOÄ

HOÏ

LOAØI

BOÄ

Hoï

1

Thuù

7

15

30

8

18

36

9

Boä cu cu

- CUCULIFORMES

1

4

2

Chim

11

25

51

15

33

107

10

Boä cuù

- STRIGIFORMES

1

1

3

Boø saùt

15

2

8

23

11

Boä cuù muoãi

- CAPRIMULGIFORMES

1

1

4

EÁch nhaùi

5

1

4

9

12

Boä yeán

- APODIFORMES

1

1

5

Coân truøng

12

26

113

13

Boä saû

- CORACIIFORMES

3

6

14

Boä goõ kieán

-

PICIFORMES

2

4

15

Boä seû

-

PASSERIFORMES

15

62

Caáu truùc thaønh phaàn loaøi khu heä ñoäng vaât coù xöông soáng ôû Sôn Traø: STT

LÔÙP THUÙ

BOÄ

BOØ SAÙT

HOÏ

LOAØI

1

Boä coù vaûy

-

SQUAMATA

8

19

2

Boä ruøa

-

TESTUDINATA

4

4

Boä khoâng ñuoâi

-

ANURA

4

9

1

Boä aên saâu boï

- INSECTIVORA

1

1

2

Boä nhieàu raêng

- SCANDENTA

1

1

3

Boä dôi

- CHIROPTERA

4

7

4

Boä linh tröôûng

- PRIMATES

2

4

5

Boä aên thòt

- CARNIVORA

4

7

485

EÁCH NHAÙI 1

486

Du lòch sinh thaùi

² Khu heä ñoäng vaät coù xöông soáng treân caïn cuûa baùn ñaûo Sôn Traø goàm 174 loaøi thuoäc 68 hoï vôùi 26 boä cuûa boán lôùp ñoäng vaät, trong ñoù coù 15 loaøi thuoäc nguoàn gen quí hieám. Baûng so saùnh caùc daãn lieäu boán lôùp trong nghaøng ñoäng vaät coù xöông soáng ôû caïn cuûa Sôn Traø vôùi boán lôùp ñoäng vaät cuûa Vieät Nam: Caùc chæ tieâu so saùnh

Sôn Traø (loaøi)

Vieät Nam (loaøi)

Tæ leä so saùnh vôùi Vieät Nam

Soá boä

26

37

70,27

Soá hoï

68

149

45,64

Soá loaøi

174

1391

12,5

Nam, soá löôïng loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng ôû caïn cuûa Sôn Traø chieám 12,5% toång soá loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng ôû caïn cuûa Vieät Nam. Soá boä cuûa Sôn Traø chieám 70,27% toång soá boä ñoäng vaät Vieät Nam vaø soá hoï chieám 45,64% toång soá hoï ñoäng vaät ôû Vieät Nam. Tuy nhieân söï phaân boá theo loaïi, boä, hoï, loaøi trong 4 lôùp ñoäng vaät coù xöông soáng khoâng ñoàng ñeàu. Söï phaân boá caùc taxon trong boán lôùp ñoäng vaät coù xöông soáng ôû caïn cuûa Sôn Traø: LÔÙP

BOÄ

HOÏ

LOAØI

Tæ leä cuûa loaøi trong caùc nghaønh vôùi toång soá %

1

Thuù

8

18

36

20,69

2

Chim

15

34

106

60,92

3

Boø saùt

2

12

23

13,21

4

EÁch nhaùi

1

4

9

5,18

² Töø baûng treân ta thaáy lôùp chim coù 106 loaøi chieám 60,92% toång soá loaøi ñoäng vaät trong 4 lôùp. Tieáp ñoù laø lôùp thuù 36 loaøi chieám 20,69%. Lôùp boø saùt 23 loaøi chieám 13,21% vaø lôùp eách nhaùi coù soá löôïng loaøi ít nhaát chieám 5,18% toång soá loaøi cuûa boán lôùp ñoäng vaät coù xöông soáng ôû caïn cuûa Sôn Traø. Baûng so saùnh caùc ngaønh cuûa boán lôùp ñoäng vaät coù xöông soáng ôû caïn cuûa Sôn Traø so vôùi soá loaøi cuûa Vieät Nam: STT

² Töø baûng treân ta thaáy so vôùi khu heä ñoäng vaät Vieät

STT

Du lòch sinh thaùi

Sôn Traø (loaøi)

Vieät Nam (loaøi)

Tæ leä cuûa loaøi trong ngaønh vôùi toång soá (%)

223

16,14

1

Thuù

36

2

Chim

106

828

12,08

3

Boø saùt

23

258

8,91

4

EÁch nhaùi

9

82

10,98

² Haàu heát caùc lôùp coù soá loaøi döôùi 15% so vôùi toång soá lôùp cuûa heä ñoäng vaät Vieät Nam chæ coù lôùp thuù chieám toång soá 16% toång soá loaøi cuûa Vieät Nam.

² Söï ña daïng veà loaøi cuûa khu heä ñoäng vaät Sôn Traø thaáp. ƒ Caáu truùc thaønh phaàn loaøi coân truøng phoå bieán ôû Sôn Traø STT

487

Lôùp (loaøi)

488

BOÄ

HOÏ

LOAØI

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

1

Boä caùnh ñeàu

- ISOPTERA

1

2

2

Boä chuoàn chuoàn

- ODONATA

2

4

3

Boä boï ngöïa

- MANTOIDEA

1

2

4

Boä giaùn

- BLATTODEA

1

2

5

Boä caùnh thaúng

- ORTHOPTERA

4

10

Boán loaøi böôùm keå treân ôû nöôùc ta hieän nay raát hieám ñang coù nguy cô tuyeät chuûng. Loaøi böôùm phöôïng caùnh vaøng ñöôïc nhieàu nhaø söu taäp böôùm mua vôùi giaù caû traêm ñoâla. Böôùm phöôïng caùnh vaøng hieän nay ôû nöôùc ta chæ coù naêm tieâu baûn vaø môùi phaùt hieä thaáy ôû Taân Laâm - Quaûng Trò vaø ôû Sôn Traø - Ñaø Naüng.

6

Boä caùnh nöûa

- HEMIPTERA

4

27

Giöõa caùc boä vaø hoï coân truøng coù söï phaân boá khoâng ñoàng

7

Boä caùnh cöùng

- COLEOPTERA

5

20

ñeàu:

8

Boä caùnh uùp

- HOPLECOPTERA

1

2

STT

9

Boä caùnh phaán

- LEPIDOPTERA

3

26

10

Boä caùnh maøng

- HYMENOPTERA

2

5

11

Boä caùnh gaân

- NEUROPTERA

1

1

12

Boä hai caùnh

- DIPTERA

1

1

² Coân truøng phoå bieán ôû Sôn Traø goàm 12 boä, thuoäc 26 hoï cuûa 113 loaøi, trong ñoù coù naêm loaøi thuoäc gen quí hieám. ƒ Danh saùnh nhöõng coân truøng quí hieám ôû Sôn Traø: 1. Boï ngöïa (Mantis religiosa L.) 2. Böôùm phöôïng andromache).

hoaøng

caùnh

sau

vaøng

(Troides

2. Böôùm phöôïng ñuoâi kieám (Pathyas antiphates).

BOÄ

HOÏ

LOAØI

Tæ leä giöõa caùc loaøi (%)

1

Boä caùnh ñeàu

-

ISOPTERA

1

2

1,76

2

Boä chuoàn chuoàn

-

ODONATA

2

4

3,53

3

Boä boï ngöïa

-

MANTOIDEA

1

2

1,76

4

Boä giaùn

-

BLATTODEA

1

2

1,76

5

Boä caùnh thaúng

-

ORTHOPTERA

4

10

8,84

6

Boä caùnh nöûa

-

HEMIPTERA

4

27

23,89

7

Boä caùnh cöùng

-

COLEOPTERA

5

20

17,69

8

Boä caùnh uùp

- HOPLECOPTERA

1

2

1,76

9

Boä caùnh phaán

- LEPIDOPTERA

3

26

23,0

10

Boä caùnh maøng

- HYMENOPTERA

2

5

4,42

11

Boä caùnh gaân

- NEUROPTERA

1

1

0,88

12

Boä hai caùnh

- DIPTERA

1

1

0,88

² Töø baûng treân cho thaáy 1/4 loaøi coân truøng treân 15% toång soá caùc loaøi trong caùc boä coân truøng vaø coù tôùi 50% soá boä chæ coù duy nhaát moät loaøi

3. Böôùm phöôïng ñoám vaøng (Zetides bathycles). 4. Böôùm phöôïng ñuoâi vaøng ñen (Leptocircus curius). 489

490

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

² Söï ña daïng cuûa caùc loaøi coân truøng phoå bieán ôû Sôn Traø raát thaáp.

² Naêm 1987 moät ngöôøi ôû Haûi Ñaêng moät laàn baén cheát 11 con vooïc vaù …

² Soá caù theå cuûa moät soá loaøi coân truøng coù soá löôïng töông ñoái cao.

' Vieäc saên baét leùn luùt trong röøng Sôn Traø chöa ñöôïc kieåm soaùt nghieâm ngaët, ñoù laø nguy cô tröïc tieáp daãn ñeán söï tuyeät chuûng cuûa loaøi vooïc vaø caùc loaøi ñoäng vaät khaùc ôû Sôn Traø.

b. Tình traïng vaø phaân boá cuûa khu heä ñoäng vaät Sôn Traø ƒ

Tình traïng phaân boá cuûa moät soá loaøi ñoäng vaät ñaëc tröng:

Vooïc vaù (Pygathrix nemaeus) ' Vooïc vaù laø loaøi thuù ñaëc höõu cuûa Ñoâng Döông, loaøi thuù quí hieám cuûa theá giôùi, ñöôïc caùc toå chöùc ñoäng vaät quí hieám cuûa theá giôùi vaø nöôùc ta quan taâm. ' Vooïc vaù raát xöùng ñaùng vaø ñuû tieâu chuaån ñöôïc choïn laøm ñoäng vaät bieåu töôïng baûo toàn cuûa khu BTTN Sôn Traø. ' Ñaùng tieác söï toàn taïi cuûa loaøi vooïc vaù ôû Sôn Traø hieän nay ñang ôû trong tình traïng raát nguy caäp. ' Theo soá lieäu cuûa ñoaøn ñieàu tra qui hoaïch röøng naêm 1988 (luaän chöùng KT-KT 1989) thì ñaøn vooïc vaù ôû Sôn Traø khoaûng 50-60 caù theå. Taøi lieäu coøn neâu ra moät soá tröôøng hôïp saên baét traùi pheùp vooïc vaù ôû Sôn Traø: ² Naêm 1980 moät chieán só haûi quaân ñaõ baén cheát 13 con vooïc vaù trong moät ngaøy. ² Naêm 1983 moät thanh nieän ôû Thoï Quang ñaõ baén cheát caû ñaøn vooïc vaù 14 con. 491

' boán ñaøn:

Vooïc vaù ôû Sôn Traø chæ coøn 30-40 con, chia ra

² Moät ñaøn ôû vuøng Thung Tieân Sa (5-7 con). ² Moät ñaøn ôû vuøng phía Baéc, döôùi ñænh 535 ñeán 696 coøn 8-10 con ² Moät ñaøn ôû vuøng Trung phía nam ñænh töø 696 ñeán 444 coøn 7-9 con. ² Moät ñaøn ôû vuøng nuùi Baõi Baéc - Haûi ñaêng, quanh ñænh 300-384 (3-9 con). Vôùi moät quaàn theà chæ coøn laïi boán ñaøn vôùi soá löôïng caù theå 30-40 con vaø naïn saên baét leùn luùt chöa ñöôïc ngaên chaën trieät ñeå thì nguy cô tuyeät chuûng cuûa loaøi vooïc vaù ôû Sôn Traø laø hieån nhieân vaø raát gaàn trong 5-7 naêm. Khæ ñuoâi daøi (Macaca fascicularis): ' Theo taøi lieäu vaø nhaân daân keå laïi thì tröôùc kia ôû Sôn Traø coù raát nhieàu khi ñuoâi daøi. ' Sôn Traø laø ñieåm phaân boá xa nhaát veà phía baéc cuûa loaøi khæ naøy. 492

Du lòch sinh thaùi

'

Chuùng laø ñoái töôïng saên baén naáu cao cuûa thôï

saên. ' Ngaøy nay trong quaù trình khaûo saùt caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ khoâng phaùt hieän ra loaøi khæ naøy. Khæ vaøng (Macaca mulata) ' Trong danh saùch thuù Sôn Traø 1989 khoâng coù khæ ñuoâi vaøng. ' Tuy nhieân trong ñôït khaûo saùt naêm 1996 caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ gaëp hai ñaøn khæ ñuoâi vaøng: ² Moät ñaøn khoaûng 15 con treân ñöôøng oâtoâ môùi doïc theo baõi Tieân Sa. ² Moät ñaøn khoaûng 20 con treân ñöôøng ñaù töø Baõi BaécHaûi Ñaêng. ' Sôn Traø.

Khæ vaøng cuõng laø ñoái töôïng saên baén naáu cao ôû

Thuù moùng guoác ' Soá löôïng loaøi thuù moùng guoác ôû Sôn Traø raát ít, chæ coù lôïn röøng (Sus scrofa) vaø hoaüng (Muntiacus muntjak). ' Soá löôïng lôïn röøng ôû Sôn Traø khaù phong phuù, chuùng taäp trung ôû vuøng phía nam ñaûo Baõi Baéc - Haûi ñaêng. ' Soá löôïng loaøi hoaüng khoâng nhieàu ôû Sôn Traø. ' Soá löôïng caày voøi ñoám (Paradoxurus hermaphrodituf) raát nhieàu so vôùi caùc caùnh röøng treân toaøn quoác. Lí do:

493

Du lòch sinh thaùi

² Röøng Sôn Traø coù tröõ löôïng traùi caây raát lôùn laø nguoàn thöùc aên cho loaøi naøy: da, si, gaém, moác, thò, xoaøi, traêm, maây…. ² Vaøo giöõa naêm 1996, Chi cuïc Kieåm laâm tænh Quaûng Nam Ñaø Naüng ñaõ thaû traû laïi röøng Sôn Traø 135 con caày (chuû yeáu laø caày voâi ñoám), ñöôïc thu giöõ töø ñöôøng daây buoân baùn ñoäng vaät hoang daõ. Sau khi ñöôïc thaû vaøo röøng, do taùc ñoäng cuûa daân sinh, tieáng oàn vaø aùnh saùng trong vuøng daân cö, ñoäng vaät ñaõ chaïy daït veà phía ñoâng, phaàn cuoái ñaûo (Baõi Baéc - Haûi Ñaêng ). ' Trong caùc loaøi löôõng cö, boø saùt, soá löôïng traên ôû Sôn Traø khaù phong phuù. ƒ Ñaëc ñieåm phaân boá ñoäng vaät röøng Sôn Traø Do ñaëc ñieåm vò trí, baùn ñaûo Sôn Traø naèm treân hai mieàn ñòa lí ñoäng vaät Vieät Nam. Mieàn ñòa lí nam vaø baéc vôùi ranh giôùi laø daõy nuùi Haûi Vaân. Do ñoù khu heä ñoäng vaät ôû Sôn Traø coù caùc yeáu toá ñaëc tröng cuûa khu heä ñoäng vaät phía baéc nhö khæ vaøng, soùc moõm hung, ñon; caùc yeáu toá cuûa khu heä ñoäng vaät phía nam nhö khæ ñuoâi daøi, vooïc vaù, soùc chaân vaøng, loûn tranh, teâ teâ Java Tuy nhieân, khu heä ñoäng vaät Sôn Traø coù yeáu toá cuûa ñòa lí mieàn Nam roõ reät hôn mieàn Baéc Qua quaù trình taùc ñoäng cuûa con ngöôøi, röøng Sôn Traø phaân hoaù taïo thaønh caùc thaûm thöïc bì khaùc nhau keùo theo söï phaân boá cuûa ñoäng vaät giôùi vaø ñöôïc goïi laø loaïi hình phaân boá theo caùc loaïi hình sinh caûnh. Ñaëc ñieåm phaân boá cuûa ñoäng vaät coù nhöõng neùt ñaëc tröng cuûa moãi loaïi sinh caûnh. 494

Du lòch sinh thaùi

Sinh caûnh röøng (ñöôïc goïi laø sinh caûnh röøng laù roäng thöôøng xanh muøa nhieät ñôùi) '

Dieän tích 589, 90 ha.

' Sinh caûnh naøy phaân boá thaønh naêm daûi ôû söôøn phía baéc ñaûo, töø ñænh 535 ñeán ngoïn Haûi Ñaêng vaø phía taây nam ñænh oác 696. ' Röøng ñöôïc hình thaønh bôûi chuû daàu, deû, ñaøo loän hoät, daâu taèm, sim, caø pheâ, xoan, boà hoøn, thò, de, böùa, na röøng coù taàng kheùp kín vôùi chieàu cao treân 20m ôû caùc thung 12m ôû nôi loäng gioù, ñoä doác lôùn .

yeáu caây goã hoï cheø, thaàu daàu, sinh thaùi gaén ven suoái vaø 8-

' Taàng sinh thaùi taïo ñieàu kieän ñi laïi chuyeàn caønh cuûa caùc loaøi vooïc vaù, khæ cu li, soùc, caày voâi ñoám; cuõng laø nôi truù ñeâm cuûa chuùng. Ñoái vôùi caày voâi ñoám, taéc keø, loaøi ñoäng vaät laøm toå trong caùc hoác caây, nhôø coù thaân caây lôùn cuûa taàng sinh thaùi nôi coù caùc hang ñoäng lôùn cho chuùng laøm toå. Taàng sinh thaùi caønh laù xum xueâ laø nôi coù nhieàu coân truøng laøm thöùc aên cho nhieàu nhoùm thuù, chim sinh soáng laøm toå. ' Döôùi taàng öu theá sinh thaùi thöôøng gaëp caùc loaïi caây cho quaû nhö traâm, thò, böùa, daâu da ñaát cuõng laø nguoàn thöùc aên cho nhieàu loaïi ñoäng vaät. ' Taàng caây buïi döôùi cuøng goàm: troïng ñuõa, thieân tueá, saáu, hoaéng quang, Döùa daïi cung caáp cuû reã cho lôïn röøng vaø caùc loaøi khaùc.

Du lòch sinh thaùi

' Ñaëc bieät röøng Sôn Traø coù nhieàu loaøi daây leo ngoaøi taàng khaù phong phuù nhö gaém, heøo, maây ñaúng, maây nöôùc coù quaû laø thöùc aên cuûa caày voâi ñoám vaø soùc. Toùm laïi, sinh caûnh röøng Sôn Traø laø nôi taäp trung khaù nhieàu loaøi ñoäng vaät. Sinh caûnh röøng laø vuøng sinh thaùi coù ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát cho caùc nhoùm quaàn theå ñoäng vaät coân truøng sinh soáng, toàn taïi vaø phaùt trieån. Neáu ñeå maát sinh caûng röøng seõ aûnh höôûng tröïc tieáp taøi nguyeân ñoäng vaät ôû nôi ñaây. Sinh caûnh röøng phuïc hoài ' Ñaây laø kieåu sinh caûnh ñöôïc hình thaønh do quaù trình laáy cuûi, ñoán caây laáy goã, ñoát than cuûa con ngöôøi. ' Röøng ôû ñaây khoâng coù taàng öu theá sinh thaùi nhö ôû sinh caûnh röøng. Nhöõng caây cao chæ coøn soùt laïi raûi raùc hoaëc maát haún. Taàng caây röøng ôû ñaây chuû yeáu hôïp thaønh do caây taùi sinh daøy ñaëc, cao khoaûng 2-3 m, coù nguoàn goác choài. Neáu loaïi naøy ñöôïc baûo veä seõ coù theå phuïc hoài kieåu röøng cuõ cuûa noù ' Ñoäng vaät röøng ôû sinh caûnh röøng taùi sinh chuû yeáu caùc loaïi chim thuù nhoû, gaø röøng, caùc loaïi kyø nhoâng, thaèn laèn. ÔÛ sinh caûnh röøng taùi sinh coù tính chaát laø vuøng ñeäm, vuøng kieám aên cuûa caùc loaïi ñoäng vaät lôùn nhö lôïn röøng, khæ, cu li, vooïc… ' Ñaëc bieät ôû sinh caûnh röøng taùi sinh cuûa Sôn Traø coù nhieàu caây moác, ñuøng ñình coù quaû laø nguoàn thöùc aên cuûa caày voâi ñoám. Sinh caûnh röøng phuïc hoài coù dieän tích khaù lôùn ôû Sôn Traø: 2.423,10 ha. Chuû yeáu treân caùc ñænh nuùi, söôøn ñoài, ñoä doác lôùn, aåm thaáp Sinh caûnh traûng caây buïi vaø traûng coû

495

496

Du lòch sinh thaùi

' Do quaù trình chaët phaù, caøn ñi queùt laïi ñaõ ñeå laïi cho baùn ñaûo Sôn Traø moät dieän tích traûng caây buïi vaø traûng coû khaù lôùn (970 ha), taäp trung chuû yeáu treân ñænh nuùi vaø maùi röøng vuøng daân cö phöôøng Thoï Quang. ' Röøng ôû ñaây ñaõ bò phaù huyû hoaøn toaøn, ñöôïc thay theá baèng caùc loaïi caây buïi nhö ngaáy, kim cang, daây bìm bìm, moùc, döùa daïi, saäy ñoùt, sim, mua, saàm phaùt trieån daøy ñaëc, khoù ñi. ' Moät soá caây goã taùi sinh do ñieàu kieän sinh thaùi xuoáng caáp maïnh chuùng khoâng theå moïc laïi qua taàng caây buïi. ' Ñoäng vaät ôû ñaây chuû yeáu laø caùc loaøi chuoät, soùc, ñoài, caùc loaïi chim nhoû, moät soá loaøi choàn, caày nhö: loûn tranh, baïc maù, caày höông, traên, thaèn laèn, roàng ñaát… ' ÔÛ Sôn Traø coù dieän tích röøng troàng 179 ha goàm baïch ñaøn vaø keo laù traøm. Do dieän tích nhoû neân khu röøng troàng ôû Sôn Traø chöa hình thaønh moät daïng sinh caûnh rieâng bieät, noù coù heä ñoäng vaät chung vôùi sinh caûnh traûng caây buïi. Sinh caûnh daân cö

Du lòch sinh thaùi

Giaù trò taøi nguyeân ñoäng vaät Sôn Traø ' Heä ñoäng vaät Sôn Traø laø yeáu toá caáu thaønh heä sinh thaùi röøng nhieät ñôùi Sôn Traø. Heä thöïc vaät ñaõ cung caáp laù, maàm, quaû, hoa, reã, cuõ, laøm thöùc aên cho ñoäng vaät vaø laø nôi ôû, nghæ ngôi ñi laïi, nôi che chaén cho caùc loaøi ñoäng vaät vaø ngöôïc laïi ñoäng vaät röøng cuõng tham gia quaù trình toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa thöïc vaät. ' Ñoäng vaät beû caønh, tuoát laù, haùi quaû ñaõ kích thích quaù trình taùi naêng suaát cuûa caây coái, ñoäng vaät thaûi phaân, ñaøo bôùi xaùo troän ñaát laøm ñaát taêng ñoä phì nhieâu. ' Caùc loaøi ñoäng vaät aên thòt, aên coân truøng ñoùng vai troø ñieàu chænh trong heä sinh thaùi. ' Moät heä sinh thaùi beàn vöõng khi caùc yeáu toá, caùc maéc xích cuûa noù ñöôïc giöõ caân baèng moät soá loaøi cho pheùp vaø vieäc thuaàn döôõng thì khaû naêng baét gaêp ñoäng vaät seõ ñöôïc taêng leân. ' Sôn Traø coøn laø moät hoøn ñaûo coù khoâng khí trong laønh, caùc baõi taém saïch ñeïp vaø nguoàn nöôùc phong phuù, caøng taêng theâm nhöõng ñieàu kieän ñeå xaây döïng Sôn Traø thaønh khu nghæ maùt, tham quan du lòch sinh thaùi

Maëc duø sinh caûnh daân cö cuûa phöôøng Thoï Quang khoâng naèm trong ñòa giôùi cuûa khu baûo toàn. Nhöng ôû ñaây coù söï giao löu tröïc tieáp ñoái vôùi moät phaàn cuûa khu baûo toàn. Sinh caûnh daân cö ôû ñaây chuû yeáu laø vöôøn töôïc nhaø ôû. Quan troïng nhaát laø dieän tích nöông, vöôøn troàng caây aên quaû, caây noâng nghieâp vaø caây buïi bôû raøo, caây goø buïi.

Danh saùch caùc ñoäng vaät quí hieám ôû Sôn Traø

Ñoäng vaät ôû ñaây chuû yeáu laø daïng chuoät, moät soá choàn, caày nhö loûn tranh, baïc maù, ñoài, soùc ñaát, coù theå coù thoû, dôi gaàn nhaø. 497

498

1. Vooïc vaù

Pygathrix nemaeus

2. Cu li nhoû

Nycticebus pygmaeus

3. Raùi caù

Lutra sp

4. Choàn baïc maù

Melogale personata

Du lòch sinh thaùi

5. Gaø tieân maët ñoû

Plypectron germaini

6. Vích

Cretta olivacea

7. Traên ñaát

Python molurus

8. Taéc keø

Gecko gecko

9. Traên gaám

Python reticulatus

10. Roàng ñaát

Physignathus concincinus

11. Kyø ñaø hoa

Varanus salvator

12. oâ roâ vaåy

Acanthosarus lepidogaster

13. Raén raùo traâu

Ptyas mucosus

14. Raén luïc nuùi

Trimeresurus miticola

Hieän traïng tình hình baûo veä, saên baén ñoäng vaät ôû Sôn Traø Sau khi ban quaûn lí röøng BTTN Sôn Traø ñöôïc thaønh laäp vaø hoaït ñoäng, thì vieäc chaët phaù röøng, saên baét chim thuù ñaõ ñöôïc giaùm saùt, kieåm tra. Nhöng do thieáu kinh phí, ñieàu kieän kieåm soaùt chöa ñöôïc ñaày ñuû vaø nghieâm ngaët. Hieän töôïng ñoát than, chaët caây, laáy cuûi raûi raùc vaãn coøn, vaãn coøn hieän töôïng leùn luùt saên baét ñoäng vaät röøng. Hieän töôïng saên baét ñoäng vaät ñeå laáy thòt vaø naáu cao cuõng coøn ôû moät soá ñôn vò ñoùng quaân trong khu baûo toàn. Coøn coù hieän töôïng saên baén chim thuù röøng vì vaäy vaãn coøn coù moät soá ñieåm mua baùn ñoäng vaät ôû phöôøng Thoï Quang vaø Ñaø Naüng. 4. Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán khu heä sinh vaät Sôn Traø

499

Du lòch sinh thaùi

Trong nhöõng nhaân toá sinh thaùi, con ngöôøi ñoùng vai troø voâ cuøng quan troïng vaø laø yeáu toá gaàn nhö quyeát ñònh ñeán söï toàn taïi, duy trì vaø phaùt trieån cuûa heä sinh thaùi. Baèng nhöõng hoaït ñoäng cuûa mình con ngöôøi ñaõ khoâng ngöøng taùc ñoäng ñeán thieân nhieân nhaèm thoûa maõn nhu caàu cuûa cuoäc soáng. Nhöõng taùc ñoäng tích cöïc hoaëc tieâu cöïc cuûa con ngöôøi ñeàu laøm bieán ñoåi töï nhieân, laøm aûnh höôûng ñeán ñoäng thöïc vaät taïi Sôn Traø, khoâng theå khoâng quan taâm ñeán vaán ñeà taùc ñoäng cuûa daân cö ñòa phöông. Tìm hieåu thaùi ñoä, nhaän thöùc cuûa daân cö ñòa phöông, thoâng qua hieåu bieát hoaøn caûng soáng cuûa hoï laø bieän phaùp khoa hoïc vaø höõu hieäu ñeå thöïc hieän phöông aùn baûo veä vaø xaây döïng Sôn Traø thaønh khu baûo toàn thieân nhieân bôûi vì cho duø nhöõng bieän phaùp xöû phaït haønh chính, ngaên caám thöïc hieän trieät ñeå ñeán ñaâu ñi nöõa cuõng seõ bò vi phaïm neáu con ngöôøi khoâng töï yù thöùc ñöôïc vai troø vaø nghóa vuï cuûa mình ñoái vôùi vieäc baûo veä thieân nhieân. a. Hoaøn caûnh soáng cuûa daân cö ñòa phöông Ña soá caùc hoä gia ñình ôû ñaây laø daân ñòa phöông töø laâu ñôøi, moät soá raát ít môùi chuyeån töø nôi khaùc ñeán sau ngaøy mieàn Nam hoaøn toaøn giaûi phoùng. Vì soáng ôû caïnh röøng Sôn Traø neân tröôùc 1977 trôû ñi ñeán nay ñaõ coù 87,2% thöôøng xuyeân vaøo röøng ñeå kieám soáng, trong ñoù 7,6% hoä gia ñình laáy röøng laø phöông tieän soáng chuû yeáu haøng ngaøy, 80,4% hoä gia ñình vaøo röøng ñeå phuï theâm kinh teá gia ñình. Haàu nhö taát caû caùc hoä gia ñình ñeàu ñeán laáy cuûi ñeå ñun naáu, moät boä phaän ñi laáy maây, laáy maät, khai thaùc goã, saên baét chim thuù, moät soá ít ñi ñoát than, ñaøo caây caûnh, caây thuoác, laáy laù laøm noùn, haùi quaû… Nhöõng ngöôøi laáy goã tröôùc ñaây ñaõ töøng laáy caùc loaïi goã 500

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

nhö: goõ, cheø, daàu, quyõnh, deõ, da, cheïo, gioåi, lim, lim xeït, sôn ñaøo, muøn, choø chai… taïi caùc ñòa ñieåm chung quanh khu vöïc Sôn Traø, töø vuøng cao ñeán vuøng thaáp nhö Baõi Nam, Baõi Baéc, Baõi Noàm, Baõi OÂm, Baõi Treï, Baõi Buït, Traïi Thôøi, quanh khu vöïc rada, coâng trình 15, suoái Ñaù, chaân ñeøo, coáng 13, hoá Saâu, hang Soûi, khe Caùch, coät haûi ñaêng… Nhöõng ngöôøi saên baét ñoäng vaät ñaõ baét khæ, lôïn röøng, choàn, soùc, caày höông, traên, truùt, mang, gaø röøng, raén…, caùc loaïi chim caûnh (hoïa mi, saùo, saùo caûnh, hoàng haïnh, sôn ca, chích choøe löûa, phöôùng, chaøo maøo, chim khuyeân, chích boâng…) taïi khu vöïc Baõi Laày, Baõi Noàm, Baõi Treï, quanh ñöôøng Ñaøi, Baõi OÂm, ñöôøng caây ña duø, hang OÂng Taùm …

Keå töø khi coù leänh caám röøng, moät boä phaän cö daân ñaõ chaáp haønh nghieâm chænh nhöng vaãn coøn moät boä phaän ñi vaøo röøng ñeå kieám keá sinh nhai.

Ngoaøi ra, moät phaàn cö daân soáng baèng nhöõng ngheà khaùc nhö ngheà bieån, ngheà noâng, lao ñoäng phoå thoâng, tieåu thuû coâng, buoân baùn, thôï neà, thôï sôn, thôï cô khí, thôï may, thôï moäc, dòch vuï, laøm thueâ, boác vaùc, laøm thuoác baéc, hôùt toùc, chaên nuoâi, taøi xeá, coâng nhaân caûng, höu trí … Moät soá hoä ñaõ tham gia troàng röøng vaø baûo veä röøng theo chöông trình khoaùn ñaát, giao röøng cuûa nhaø nöôùc, nhöng vaãn chöa nhieàu.

röøng:

Nhö vaäy chuùng ta coù theå nhaän xeùt laø ôû moät soá ñòa baøn gaàn röøng nuùi, ña soá cö daân ôû ñaây coù moät cuoäc soáng gaén boù vôùi nuùi röøng, khai thaùc nhöõng saûn phaåm coù saün cuûa röøng ñeå sinh soáng. Vì vaäy caàn phaûi löu yù vaø kieåm soaùt kyõ ban haønh leänh caám röøng ñeå xaây döïng khu baûo toàn thieân nhieân.

Ñeå kieám soáng, ngöôøi daân ñòa phöông ñaõ vaøo khu vöïc thaáp ven nuùi ñeå laáy cuûi, coøn nhöõng coâng vieäc khaùc phaàn lôùn laø khai thaùc moät caùch leùn luùt, troán traùnh söï theo doõi cuûa nhaân vieân, caùn boä kieåm laâm, baûo veä röøng. Möùc soáng cuûa nhöõng hoä tröôùc ñaây laáy röøng laø phöông tieän sinh soáng, nay phaûi chuyeån sang soáng baèng ngheà khaùc, töø ngaøy nhaø nöôùc ra leänh caám khai thaùc röøng. Kinh teá gia ñình cuûa daân ñòa phöông khi caám khai thaùc

Hoaøn caûnh kinh teá

Tæ leä (%)

Ñôøi soáng raát khoù khaên vì khoâng theå chuyeån sang ngheà khaùc ñeå kieám soáng deå daøng nhö tröôùc

12,8

Ñaõ chuyeån sang ngheà khaùc nhöng khoâng ñuû soáng phaûi khai thaùc röøng theâm

45,6

Cuoäc soáng ñaõ oån ñònh vôùi ngheà môùi

41,6

6. Phöông höôùng nhaèm quaûn lí söû duïng laâu beàn taøi nguyeân sinh vaät trong khu BTTN Sôn Traø

b. Taùc ñoäng tieáp tuïc cuûa cö daân ñòa phöông ñeán khu heä sinh vaät Sôn Traø 501

a. Ñoái vôùi heä thöïc vaät

502

Du lòch sinh thaùi

™ Heä thöïc vaät Sôn Traø coù tính ña dang veà thaønh phaàn loaøi, vì vaäy muoán baûo veä söï ña daïng ñoù tröôùc heát phaûi baûo veä caû heä sinh thaùi. ™ Khi tieán haønh baûo toàn caùc loaøi vôùi muïc ñích baûo toàn nguoàn gien caàn coù söï öu tieân baûo toàn caùc loaøi quí hieám vì caùc loaøi quí hieám coù giaù trò kinh teá ñaëc bieät ñang coù nguy cô bò tieâu dieät. ™ Khi baûo veä heä thöïc vaät Sôn Traø, caàn quan taâm ñeán vieäc baûo veä heä thöïc vaät coù choài treân ñaát vì nhoùm naøy taäp trung ñaïi ña soá caùc loaøi caây coù giaù trò kinh teá cao. ™ Khi baûo veä söï ña daïng cuûa caùc quaàn theå thöïc vaät phaûi ñaëc bieät quan taâm baûo veä moät soá quaàn xaõ coù caùc loaøi deã chaùy nhö: quaàn xaõ coû tranh, lau … vì neáu bò taøn phaù, nhöõng quaàn xaõ nhoû seõ bò maát ñi nhanh choùng, laøm giaûm tính ña daïnh cuûa heä thöïc vaät . b. Ñoái vôùi khu heä ñoäng vaät ™ Xuaát phaùt töø danh luïc ñoäng vaät ôû Sôn Traø vaø töø ñaëc ñieåm caùch ly coù dieän tích heïp, caùc giaù trò khai thaùc vôùi muïc ñích kinh teá nhö khai thaùc thöïc phaåm, döôïc lieäu, kyõ ngheä da loâng … khoâng neân ñaët ra. Ngöôïc laïi ôû ñaây caàn chuù troïng vieäc khai thaùc giaù trò sinh thaùi, tham quan, du lòch vaø nghieân cöùu khoa hoïc leân haøng ñaàu.

Du lòch sinh thaùi

™ Sôn Traø laø moät maûnh vöôøn nhieät ñôùi ôû saùt caïnh thaønh phoá Ñaø Naüng, moät thaønh phoá coâng nghieäp lôùn, moät caûng lôùn laø öu theá do thieân nhieân öu ñaõi. Khoâng moät thaønh phoá naøo trong nöôùc vaø treân theá giôùi coù ñöôïc söï öu ñaõi ñoù. Vì vaäy vieäc baûo veä khu BTTN baùn ñaûo Sôn Traø, toân taïo, xaây döïng noù thaønh ñieåm du lòch sinh thaùi laø moät nhu caàu caáp thieát khoâng nhöõng cho thaønh phoá Ñaø Naüng maø cho toaøn quoác. c. Baûo veä quaûn lí taøi nguyeân sinh vaät cuûa khu BTTN ™ Röøng Sôn Traø khaù phong phuù, coù nhöõng maûng röøng ñeïp, quaàn theå ñoäng vaät soáng trong röøng seõ laø nhöõng ñoái töôïng haáp daãn trong du lòch sinh thaùi nhö: vooïc vaù, caùc ñaøn khæ, cu li, soùc, caùc loaøi chim, gaø röøng, traên … Nhöõng loaøi naøy caàn ñöôïc baûo veä nghieâm naët keát hôïp vôùi vieäc gaây thaû boå sung. ™ Caàn coù nhöõng bieän phaùp xöû phaït haønh chính vaø kieåm tra chaët cheõ nguoàn taøi nguyeân röøng, phaûi tieán haønh giaùo duïc, tuyeân truyeàn cho nhaân daân hieåu roõ yù nghóa cuûa röøng vaø moâi tröôøng soáng ñeå hoï chuû ñoäng baûo veä röøng moät caùch tích cöïc ñoàng thôøi coù bieän phaùp hoã trôï taïo ñieàu kieän cho caùc hoä gia ñình ñang gaëp khoù khaên veà kinh teá coù coâng aên vieäc laøm ñeå hoï sôùm oån ñònh cuoäc soáng sau khi töø boû ngheà röøng.

™ Do thaønh phaàn loaøi ñoäng vaät vaø soá luôïng cuûa chuùng trong baùn ñaûo Sôn Traø ñöôïc quyeát ñònh trong khuoân khoå ñieàu chænh töï nhieân cuûa caùc yeáu toá maø Sôn Traø coù neân moïi taùc ñoäng cuûa con ngöôøi, nhaát laø taùc ñoäng tieâu cöïc, ñeàu aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï beàn vöõng moâi tröôøng sinh thaùi ôû ñaây 503

7. Baùn ñaûo Sôn Traø - moät ñieåm du lòch thô moäng

504

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

đi tham quan chuỗi biển đảo từ Sơn Trà đến Hòn Chỏ, Nam Ô, Hòa Vân... thậm chí đến tận Cù Lao Chàm. Phía đông nam có Bãi Bụt, là bãi biển đẹp và là điểm DLST thuộc vào hạng vốn quý hiếm. Ngoài ra còn rất nhiều bãi biển đẹp khác như Bãi Rạng, Bãi Bắc, Bãi Nồm, Bãi Xếp, Bãi Nam, Bãi Đá Đen... mỗi bãi có nét độc đáo, thích thú riêng nhưng điểm chung là tạo cho du khách cảm giác thú vị khi giao hòa nơi sơn thuỷ hữu tình.

Bán đảo Sơn Trà là một vùng sinh thái tự nhiên bao gồm bãi biển, bãi tắm, núi và rừng. Sơn Trà cách trung tâm thành phố Đà Nẵng 10 km về phía Đông Bắc, là điểm hẹn lý tưởng cho du khách. Sơn Trà còn là một khu BTTN đa dạng và phong phú, được bảo vệ theo chế độ rừng cấm quốc gia, nổi tiếng là nơi có thảm thực vật đặc sắc với 4.370 ha rừng nguyên sinh, là nơi giao lưu giữa hai hệ động thực vật quý hiếm, tiêu biểu của miền Bắc với miền Nam, với nhiều loại thú rừng quí hiếm như: hươu, nai, khỉ, vượn, đười ươi, voọc chà vá, gà mặt đỏ... Phía đông bán đảo Sơn Trà là biển rộng, phía tây bắc có bãi Tiên Sa huyền thoại đẹp như tên gọi, có vịnh Đà Nẵng nơi tránh bão lý tưởng cùng cảng biển quốc tế Tiên Sa nổi tiếng. Bãi tắm Tiên Sa đang được đầu tư, khai thác thành điểm du lịch kỳ thú. Tại đây, nếu du khách có nhu cầu sẽ được 505

Sơn Trà quả là một bán đảo hấp dẫn, núi được biển ôm ấp, đá được sóng vỗ về, nước suối trong mát như nước khoáng. Đến đây du khách được tận hưởng không khí trong lành và cảnh thiên nhiên kỳ thú, thưởng thức vẻ đẹp hoang sơ của tự nhiên. Du khách có thể leo núi, bơi lặn, câu cá, câu mực, săn tôm hùm, tìm hiểu đời sống dân cư địa phương,... Với độ cao hơn 600m, từ đỉnh Sơn Trà, vừa tận hưởng không khí mát dịu, trong lành của biển và núi, vừa phóng tầm mắt ra xa, toàn cảnh thành phố Đà Nẵng, Ngũ Hành Sơn, rặng Bà Nà - Núi Chúa... như thu gọn vào trong tầm mắt của mỗi người. Sơn Trà đẹp như một bức tranh hoàn hảo, có mây trắng bông bềnh trên ngọn núi, có biển biếc xanh, có sóng bạc đầu mơn man bờ cát. Nơi đây xa hẳn tiếng ồn ào náo nhiệt của phố phường, Sơn Trà còn nguyên vẹn là một bảo tàng rừng tự nhiên, là khu DLST hấp dẫn. XII TIEÀM NAÊNG DLST TÆNH ĐẮK LẮK 1. Giôùi thieäu Tổng diện tích:

1959950 ha

Đất ở:

13643 ha

Đất nông nghiệp: 524908 ha 506

Du lòch sinh thaùi

Đất lâm nghiệp:

1017955 ha

Đất chuyên dùng: 51895 ha Đất chưa sử dụng: 351549 ha Dân số (2002):

1 667 000 người

Đắk Lắk nằm ở trung tâm vùng Tây Nguyên với độ cao 400 - 800 m so với mặt biển, phía bắc giáp Gia Lai, phía nam giáp Lâm Đồng và Bình Phước, phía đông giáp Phú Yên và Khánh Hoà, phía tây giáp Vương quốc Campuchia với chiều dài biên giới 193 km. Tỉnh lỵ của Đắk Lắk hiện nay là thành phố Buôn Ma Thuột, cách Hà Nội 1410 km và cách thành phố Hồ Chí Minh 400 km. Phần lớn địa bàn Đắk Lắk thuộc sườn phía tây dãy Trường Sơn nên địa hình núi cao chiếm 35% diện tích tự nhiên, tập trung ở phía nam và đông nam tỉnh với độ cao trung bình 1000-1200 m, trong đó có đỉnh Chư Yang Sin 2442m, Chư H’mu 2051m, Chư Dê 1793 m, Chư Yang Pel 1600m. Địa hình cao nguyên bằng phẳng nằm ở giữa tỉnh, chiếm 53% diện tích tự nhiên với độ cao trung bình 450m. Phần diện tích tự nhiên còn lại là vùng thấp, bao gồm những bình nguyên ở phía bắc tỉnh và ở phía nam thành phố Buôn Ma Thuột. Đắk Lắk có tiềm năng lớn về rừng, trong đó có khu VQG Yok Đôn rộng trên 58 nghìn ha, là khu vườn quốc gia lớn nhất Việt Nam. Ngoài ra, Đắk Lắk còn có ba khu BTTN là: Chư Yang Sin, Quảng Xuyên và Nam Long, mỗi khu có diện tích 20 nghìn ha. Trên địa bàn Đắk Lắk có một số sông chính như sông Krông H’năng, sông Đồng Nai, nhưng lớn nhất là sông Sêrêpôk dài 322 km với hai nhánh là Krông Ana và Krông Nô.

507

Du lòch sinh thaùi

Theo ngôn ngữ Êđê thì Đắk là nước, Lắk là hồ và họ đã đúng khi đặt cho xứ sở mình cái tên tượng hình đầy ý nghĩa như vậy. Quả là Đắk Lắk không chỉ có núi non trùng điệp với những thảm rừng đa sinh thái, gồm ba nghìn loài cây, 93 loài thú, 197 loài chim, mà còn là cao nguyên đất đỏ, lắm nước, nhiều hồ. Tiêu biểu là hồ Buôn Triết, hồ Ea Kao và đặc biệt là hồ Lắk. Ai đó đã nói rằng hồ ở Đắk Lắk tựa như những dải lụa thiên thanh vắt vẻo sườn đồi hoặc ôm ghì chân núi. Mặt hồ thì mịn màng và nước hồ thì trong xanh, thuần khiết đến lạ thường. Có lẽ đây chính là nguyên khí làm nên trường ca Đam San nghìn câu truyền miệng từ bao đời nay, làm ra con chữ riêng cho người Êđê, người M’nông; làm nên đàn đá, đàn T’rưng, đàn Klôngpút độc đáo và làm nên biệt tài săn bắt, thuần dưỡng voi rừng của người Buôn Đôn đứng đầu Đông Nam Á, tiêu biểu là vua voi Y Thu Knul với cuộc đời trường sinh 110 tuổi của mình ông đã săn bắt và thuần dưỡng được 180 con voi rừng, trong đó có bạch tượng tặng vua Xiêm. Đắk Lắk có diện tích tự nhiên 19599,5 km2, chiếm 6% diện tích tự nhiên cả nước và là tỉnh có diện tích tự nhiên lớn nhất trong số 61 tỉnh, thành phố trên toàn quốc (hiện tại Đắk Lắk đã được tách ra thành hai tỉnh Đắk Lắk và Đắk Nông). Ước tính năm 2001, dân số Đắk Lắk có khoảng 1901,4 nghìn người với mật độ dân số 97 người/km2 . Trên địa bàn Đắk Lắk có 43 dân tộc, trong đó người Êđê và người M’nông là những dân tộc bản địa chính. Hiện nay, Đắk Lắk có 19 đơn vị hành chính cấp huyện, bao gồm thành phố Buôn Ma Thuột và 18 huyện là: Ea H’Leo, Ea Súp, Krông Năng, Krông Búk, Buôn Đôn, Chư M’Gar, EaKar, M’Đrak, Krông Pak, Chư Jút, Krông Ana, Krông Bông, Đắk Mil, Krông Nô, Lắk, Đắk Song, Đắk R’Lấp và Đắk Nông với 207 xã, phường và thị trấn. 508

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Khí hậu: Thời tiết và lượng mưa ở Đắk Lắk phụ thuộc theo mùa; mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau; mùa mưa từ tháng 5 đến tháng 10 trong năm, lượng mưa rất lớn. Khí hậu Đắk Lắk tương đối ôn hòa, ánh sáng dồi dào và ổn định. Nhiệt độ trung bình hàng năm khoảng 24oC, chênh lệch giữa các tháng trong năm không quá 5oC. Kinh tế: Hoạt động kinh tế của tỉnh ngày càng phát triển, cơ cấu ngành nghề ngày càng đa dạng các chính sách kinh tế thông thoáng, tài nguyên phong phú, cơ sở hạ tầng ngày càng hoàn toàn lực lượng dồi dào, có trình độ và chuyên cần đã góp phần tạo nên sự hấp dẫn cho các nhà đầu tư trong và ngoài nước. Đó chính là các tiền đề quan trọng để phát triển kinh tế Đắk Lắk. 2. Xã Eakao a. Toång quan Eakao là một trong 15 đơn vị hành chính của thành phố Buôn Mê Thuột có diện tích 4.909ha, cách trung tâm thành phố 12 km đường bộ về phía nam. Khu đất qui hoạch xây dựng khu DLST có diện tích 120ha và một phần diện tích mặt hồ 100ha. Giới hạn địa lý của khu đất như sau: Phía tây sát hồ Eakao và đường đê chạy từ quốc lộ 14 vào đường liên xã. Từ phía bắc bao xuống phía đông là các khu rừng và đất tư khai thác trồng cây công nghiệp của các buôn Chư Mblim và Tăng Jú. Phía nam là đất dân cư và trồng trọt thuộc thôn 4 của xã. Địa hình địa mạo: Khu vực có địa hình tương đối đa dạng, có nhiều triền dốc, đồi, khe… nhưng độ chênh lệch không nhiều (từ cao độ 430m (phía đông) đến cao độ 416m (sát hồ)). 509

Khí hậu: Nhiệt độ trung bình năm 20,7oC, tháng cao nhất 24,7oC (tháng 6), tháng thấp nhất 19,5oC (tháng 1). Độ ẩm trung bình hàng năm 82%, tháng cao nhất 91% (tháng 9), tháng thấp nhất 75% (tháng 2). Lượng mưa trung bình 2.155mm/năm. Các tháng mưa từ tháng 5 đến hết tháng 10 chiếm 92% lượng mưa cả năm. Tháng 8 có lượng mưa cao nhất trên 500mm. Tháng 1 và 2 hầu như không có mưa. Giờ nắng trung bình trong năm là 2.526. Thảm thực vật: Đây là khu vực cư dân quanh vùng trồng cà phê, lúa, chuối, bắp…, các đồng cỏ phục vụ chăn nuôi bò… Tự nhiên thì có kiểu rừng khộp, riêng trên vùng đồi cao thì cây cối có vẻ xanh tốt hơn. 510

Du lòch sinh thaùi

Do điều kiện tự nhiên và nhu cầu tưới tiêu vào mùa khô do đó vào mùa khô mực nước hồ cạn xuống rất nhiều. Trong ảnh chúng ta nhận thấy có nguyên một vùng đất trước lùm cây, tuy nhiên, ở tất cả các vùng bờ bao quanh hồ đều như thế vào mùa khô, nước rút xuống vào lộ ra những khoảnh đất lớn và cỏ non mọc khắp nơi. Còn vào mùa mưa thì khu đất này lại ngập nước hoàn toàn. Vùng bờ gần bờ đê (Điểm A1), Điểm A4, Điểm A5 vào mùa mưa chúng ta sẽ không thấy những vùng đất này cho đến các trảng cây. Thay vào đó chúng ta sẽ có hồ nước. Hiện nay, người ta đang dự định làm một con đập lớn để ngăn cản việc mực nước hồ bị hạ thấp như vậy. Nhưng bên cạnh mặt tốt đó thì chúng ta sẽ mất một cảnh tượng đẹp như trong hình A4. Vậy phải chăng chúng ta chỉ nên ổn định một phần độ giảm? Nếu chúng ta ổn định hoàn toàn diện tích mặt hồ thì liệu rằng có thể được hay không khi nhu cầu nước vào mùa khô vào mục đích tưới tiêu ở quanh vùng là rất lớn? Hơn nữa cư dân quanh vùng (không sát hồ) sử dụng rất nhiều giếng đào để khai thác vào mục đích tưới tiêu. Vậy mực nước hồ có khả năng ổn định không? Liệu rằng mực nước vẫn sẽ không ổn định dù rằng đã sử dụng đập?

Du lòch sinh thaùi

lịch vùng hồ. Tuy nhiên nếu mực nước hồ cao thì vẫn tốt hơn vì nó sẽ tạo ra một cảnh quan đẹp. Khu du lịch dự định chia thành ba vùng: Vùng du lịch vườn thực vật điển hình và khu bán hoang dã (V1). Vùng du lịch câu cá, khách sạn, và tìm hiểu văn hóa (V2). Vùng dân cư cộng tác du lịch giúp tìm hiểu về đời sống địa phương, canh tác nông nghiệp và có nơi cho khách nghỉ lại (V3). Và nhằm mục đích tạo thành khu du lịch hoàn chỉnh chúng ta phân tích các điều kiện của một khu du lịch sinh thái, nhu cầu của khách du lịch, và tất cả nhằm một mục đích là tạo ra một khu du lịch đem đến cho người khách một sự hài lòng, bổ ích và một mong mỏi được quay lại. Đó sẽ là tiền đề tạo lợi nhuận cao cho khu du lịch. b. Ñeà xuaát qui hoaïch khu DLST Eakao ƒ Mục tiêu tạo khu du lịch - Mục tiêu về giáo dục sinh thái môi trường. - Mục tiêu về tìm hiểu nền văn hóa các dân tộc ít người ở Tây Nguyên. - Mục tiêu về thư giãn giải trí. - Mục tiêu về tạo thu nhập cho cư dân quanh vùng . - Mục tiêu du lịch dã ngoại, phiêu lưu hoang dã. - Mục tiêu hội họp lễ hội văn hóa của các dân tộc ít người ở Tây Nguyên.

Đã có lần, nước rút xa khỏi vị trí vào nước của đập vào mùa khô. Do đó bên kia đập cũng chẳng có giọt nước nào. Như vậy, việc này cần được nghiên cứu và khảo sát kĩ trước khi thực hiện. Và cũng vì thế có lẽ khu du lịch cũng cần chuẩn bị cho sự thích ứng đối với sự biến đổi diện tích mặt hồ. Tuy nhiên yêu cầu đối với việc xây dựng đập cũng không cao, do chúng ta có thể phát triển du lịch rừng thay thế cho du 511

512

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Hình thái địa hình đa dạng: có hồ, có đồi, có rừng, có các thảm cỏ… - Hình thức du lịch phong phú: tham quan hồ, văn hóa các dân tộc ít người, tham quan đời sống thường nhật của người dân, canh tác nông nghiệp, du lịch bán hoang dã, có chỗ nghỉ ngơi hiện đại nhằm thư giãn giữa thiên nhiên. Löu yù, neáu chuùng ta xaây döïng ñöôïc moät tieåu vuøng du lịch thieân nhieân nuoâi thuù baùn hoang daõ trong khu DLST Eakao thì thaät tuyeät vôøi. Tuy nhieân phaûi chuù yù maáy ñieåm sau ñaây

ƒ Nguyên tắc - Có một nguyên tắc luôn phải tuân theo là ở vùng du lịch bán hoang dã và vùng tìm hiểu về văn hóa hoặc là có người thuyết minh hoặc là phải có tài liệu thuyết minh bằng các thứ tiếng Việt - Anh - Nhật và một thứ tiếng của người dân tộc ít người. - Nguyên tắc thứ hai là phải chống ô nhiễm do rác thải bừa bãi, ô nhiễm tiếng ồn. ƒ Đánh giá lợi thế của khu du lịch Eakao: - Gần thành phố Buôn Mê Thuột, đường đến khu du lịch dễ dàng. 513

Nhằm vào nhu cầu này chúng ta cần mở rộng diện tích rừng hiện có và gia tăng số lượng loài động thực vật trong khu vực. Chúng ta cần tham khảo hệ động thực vật của một số VQG, khu dự trữ thiên nhiên, khu bảo vệ cảnh quan ở chính Đắk Lắk nhằm biến khu V1 thành một vùng đặc trưng cho rừng ở khu vực Đắk Lắk và cả ở Tây Nguyên. Tất nhiên không phải tất cả mọi thứ đều có ở đây do sự khác nhau về điều kiện tự nhiên, tuy nhiên chúng ta cần cố hết sức sao cho ở Eakao thể hiện các nét đặc thù nhiều nhất, mục tiêu là biến Eakao thành một mô hình thu nhỏ. Điều này cho chúng ta một lợi thế so sánh đối với các khu du lịch khác ở nhiều điểm. Do địa hình của khu Eakao không hiểm trở, khó đi như các rừng núi tự nhiên, mà tương đối dễ tham quan khu bán hoang dã bằng cách thám hiểm. Đối với đối tượng thích tham quan du lịch dã ngoại về với thiên nhiên thì đây là một điểm lợi thế rất lớn vì không phải ai cũng có đủ sức khỏe và được đi vào các khu rừng tự nhiên, cũng như là có đủ thời gian để đi tham quan. 514

Du lòch sinh thaùi

Trong khi đó, chỉ cần 30 phút đi xe máy là đến, chúng ta sẽ tạo ra ở Eakao một khu rừng nhân tạo do đó việc tạo, bản đồ du lịch cho khu bán hoang dã là hoàn toàn dễ dàng. Và cũng hoàn toàn thuận lợi khi thuyết minh cho khu bán hoang dã về các loài động thực vật về đặc điểm sinh học, đời sống, sự tăng trưởng và phát triển của chúng. Thời gian tham quan của khách sẽ ngắn và tiết kiệm thời gian lần mò. Ở đây chúng ta cũng sẽ xây dựng các nhà sàn nhằm tạo nơi nghỉ cho khách ở trong rừng, tại đó thiết lập mạng điện thoại nội bộ nối với trung tâm quản lý khu du lịch để khách hoặc người tuần tra thông báo nhanh về trung tâm những vấn đề bất trắc xảy ra một cách nhanh nhất. Tại các ngã rẽ của các đường mòn (nhân tạo: do chúng ta tạo ra để dẫn khách đi theo hướng chúng ta muốn họ đi) có bảng chỉ dẫn rõ ràng về hướng đến của các ngã rẽ, đồng thời trong đó cũng phải để những bảng cảnh báo nếu là khu vực nguy hiểm, bản đồ chỉ rõ vị trí hiện tại và các con đường có thể đi để đi đến khu khác hoặc để quay về. Nhờ vậy sẽ tạo cho khách một cảm giác tự nhiên mà không quá mạo hiểm. Chúng ta sẽ xây dựng hai kiểu du lịch bán hoang dã: tự tham quan và có người hướng dẫn. Đối với kiểu tự tham quan thì chúng ta khuyến khích khách mua các bản đồ hướng dẫn đối với khu vực bán hoang dã, cũng như sách giới thiệu về các loài thực vật, động vật có trong khu du lịch nhằm tạo cho khách một chuyến tham quan an toàn và bổ ích, tuy nhiên cũng cần cảnh báo khách về khả năng nguy hiểm nếu đi vào mà không có kinh nghiệm tồn tại trong môi trường hoang dã. Cần nhắc nhở khách thận trọng và cũng nhắc nhở khách về các nguyên tắc an toàn cho bản thân cũng như đối với môi trường, và nhắc nhở về ý thức bảo tồn cảnh quan. Ví dụ như không đốt lửa ở nơi lá khô nhiều mà 515

Du lòch sinh thaùi

phải dọn dẹp khu vực cho sạch các thứ có thể cháy, sau khi đốt lửa phải dập tắt bằng nước và nhìn thấy lửa tắt rồi mới rời đi, không bẻ cây con, không chặt cây, không chọc thú. Khu cắm trại cần có những khoảng đất trống, và nghiên cấm việc hạ trại làm chết cây con. Do đó khi trồng cây chúng ta cũng phải cố tình tạo ra những khoảng trống có thể dùng để hạ trại. Chúng ta cần giáo dục ý thức quý trọng rừng cho người tham quan. Chúng ta có thể mở một lớp dạy về cách sống trong rừng (nhưng thực tế nó như là tham quan có người hướng dẫn). Đối với kiểu có người hướng dẫn thì khuyến khích người dân địa phương đăng kí tham gia làm người hướng dẫn, điều kiện ràng buộc là phải biết tất cả những điều đã giới thiệu trong sách giới thiệu để giới thiệu cho khách, biết cách sống hoang dã (điều này thì họ biết nhiều hơn chúng ta, tuy nhiên cũng cần khảo xét), và cũng phải giáo dục cho họ biết ý thức quý trọng rừng. Cần phải có người đi tuần tra trong khu vực bán hoang dã nhằm nhanh chóng phát hiện các vấn đề nếu có đối với khách du lịch và đối với khu du lịch bán hoang dã. Tuy nhiên do khu vực chăn thả bán hoang dã này cần phải có sự ngăn cách với các khu vực không thuộc dự án và cũng ngăn cách với khu không phải là khu bán hoang dã do đó chúng ta cần làm hàng rào. Một hàng rào đủ để các loài thú không thoát qua và cũng phải làm cho khách tham quan có ấn tượng tốt. Chúng ta không thể đào hào vì một hào nước thì có thể ngụy trang như là một dòng suối chứ một hào khô thì lại tạo một ấn tượng không tốt và nguy hiểm. Cách hay 516

Du lòch sinh thaùi

nhất là làm hàng rào bằng cây, chúng ta sẽ cần phải chọn những loại cây thường được trồng làm hàng rào sao cho nó vừa đủ cao, vừa đủ dày, và đủ mạnh để các loài thú không lèn qua được. Để phụ trợ thêm cho nó chúng ta có thể làm hàng rào dây kẽm bên trong các bụi cây. Chúng ta có thể làm hai hàng rào, một hàng rào cây gỗ và một hàng rào cây bụi. Một vấn đề nữa là nước trong khu bán hoang dã. Do khu nghỉ ngơi giải trí và bảo tồn văn hóa thì diện tích nhỏ và tập trung do đó xây dựng cơ sở hạ tầng cho nó rất dễ dàng. Còn với một diện tích rộng như khu vườn thực vật và khu bán hoang dã thì chúng ta phải đào giếng để có nước. Và trên bản đồ chỉ dẫn tham quan khu bán hoang dã cũng phải thể hiện vị trí nào có suối hoặc có giếng. Tốt nhất ngay gần khu cắm trại cũng nên có giếng để khách sử dụng. Ngoài ra, chúng ta phải tính toán dựa trên mức độ tập trung mà đặt số lượng thùng rác cho phù hợp. Riêng khu bán hoang dã thì cần yêu cầu khách tập trung tất cả rác mang ra ngoài bỏ vào thùng rác, chúng ta sẽ không đặt thùng rác rải rác trong khu vực này mà đặt một số thùng rác lớn tại các giao điểm của nhiều con đường nhất. Thực ra, không thể tránh khỏi việc khách sẽ là những người không có ý thức, do đó chúng ta cần phải làm các tài liệu tuyên truyền in trên vé hoặc tài liệu tham khảo nhằm tạo cho khách một tinh thần yêu môi trường. Và chúng ta cũng cho người đi thu gom rác theo khu vực bằng xe đạp hoặc xe động cơ điện. Thực hiện các điều này là chúng ta thực hiện được việc giáo dục môi trường đối với cư dân quanh vùng và cả khách du lịch, đồng thời tạo thu nhập cho người dân, tạo mối quan hệ tốt và ý thức bảo vệ của mọi người đối với tài nguyên thiên nhiên. 517

Du lòch sinh thaùi

Chúng ta cũng có thể phát triển loại hình câu cá, cưỡi voi tham quan và cưỡi voi qua hồ ở khu vực khách sạn. 3. Vöôøn quoác gia Chư Yang Sin Vị trí địa lý: Vườn quốc gia Chư Yang Sin nằm trên địa bàn các xã Yang Mao, Chư Drăm, Chư Vui, Hoà Phong, Hoà Lễ, Hoà Sơn, Khuê Ngọc Điền thuộc huyện Krông Bông và các xã Yang Cao, Bôn Krang, Krông Nô, Đăk Phơi thuộc huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk. Quyết định thành lập: Vườn quốc gia Chư Yang Sin được thành lập theo Quyết định số 92/2002/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc chuyển hạng khu BTTN Chư Yang Sin thành VQG. Toạ độ địa lý: Từ 12014' đến 13030' vĩ độ Bắc và từ 108017' đến 108034' kinh độ Đông. Quy mô diện tích: Vườn quốc gia Chư Yang Sin có tổng diện tích: 58.947 ha (Phân khu bảo vệ nghiêm ngặt: 19.401 ha, phục hồi sinh thái: 39.526 ha, dịch vụ hành chính: 20 ha) Vùng đệm: Vùng đệm Vườn quốc gia Chư Yang Sin là 183.479 ha, nằm trên địa bàn các huyện Lạc Dương, Lâm Hà (Lâm Đồng), huyện Krông Bông, Lắk (Đắk Lắk). Mục tiêu, nhiệm vụ: Bảo vệ mẫu chuẩn các hệ sinh thái rừng trên núi cao Tây Nguyên, bảo tồn các loài động, thực vật hoang dã, đặc biệt là các loài quý hiếm, đặc hữu. Nghiên cứu khoa học, giáo dục môi trường, phát triển du lịch sinh thái, góp phần phát triển kinh tế, xã hội địa phương. Bảo vệ rừng đầu nguồn sông Srêpôk, Mê Kông, điều hoà và cung cấp nước cho sản xuất nông nghiệp. 518

Du lòch sinh thaùi

Cấp quản lý: Uỷ ban Nhân dân tỉnh Đắk Lắk. Ban quản lý: Ban quản lý VQG đã được thành lập thuộc Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Đắk Lắk. Hoạt động du lịch: Vườn quốc gia Chư Yang Sin nằm ngay cạnh thành phố Buôn Ma Thuột (cách 40km) có vẻ đẹp nên thơ của rừng nguyên sinh, Vườn có tiềm năng lớn về du lịch, đặc biệt là du lịch sinh thái. Ngoài ra nơi đây còn có các địa danh văn hoá lịch sử gắn liền với chiến thắng năm 1975 với nhiều màu sắc văn hoá cá dân tộc Êđê, M’nông. Các giá trị đa dạng sinh học: Vườn quốc gia Chư Yang Sin có diện tích rộng lớn ở Tây Nguyên, rừng tự nhiên ở đây còn giữ được vẻ hoang sơ hiếm thấy ở Việt Nam. Sự đa dạng sinh học thể hiện bởi nhiều loại thảm thực vật khác nhau, sự phong phú của các loài động, thực vật (đã ghi nhận 876 loài thực vật bậc cao, đại diện cho các kiểu khí hậu từ á nhiệt đới đến nhiệt đới, trong đó có 143 loài đặc hữu của Việt Nam, đặc biệt một số loài rất quý thông đà lạt, thông lá dẹt, pơ mu, kim giao, đỗ quyên). Chư Yang Sin là điểm cuối cùng của dãy trường sơn thuộc Nam Tây Nguyên là điểm nóng về bảo tồn đa dạng sinh học. Theo như điều tra bước đầu đã có 46 loài thú, 212 loài chim (5 loài đặc hữu: khướu đầu đen, khướu đầu đen má xám, mi núi bà, sẻ họng vàng, khứu mỏ dài). Tại đây còn có mặt 7 loài chim, 17 loài thú đang bị đe doạ tuyệt chủng. Nơi đây sẽ là mẫu chuẩn hệ sinh thái Tây Nguyên. Các dự án có liên quan: Trước đây Birdlife International kết hợp với Sở Nông nghiệp và phát triển nông thôn Đắk Lắk xây dựng một dự án nhỏ kéo dài trong 5 năm với sự tài trợ của Quỹ môi trường toàn cầu (GEF) nhằm xây dựng khu BTTN Chư Yang Sin. 519

Du lòch sinh thaùi

Tình trạng săn bắt, khai thác lâm sản là áp lực lớn nhất của cộng đồng địa phương lên Vườn quốc gia. Mặc dù nền kinh tế của người dân Ê Đê và M'Nông đã chuyển dịch theo hướng nông nghiệp mở rộng nhưng đời sống vẫn còn nghèo và chưa ổn định. 4. Khu röøng baûo veä caûnh quan Hoà Laék Vị trí địa lý: Huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk Quyết định thành lập: Quyết định số 194/CT ngày 9/8/1986 Toạ độ địa lí: Vĩ độ 12021' đến 12028' vĩ độ Bắc; kinh độ 108008' đến 108018' kinh độ Đông Quy mô diện tích: 9.270 ha Vùng đệm: Diện tích là 3.474 ha Cấp quản lí: UBND tỉnh Đắk Lắk Ban quản lí: Chi cục Kiểm lâm tỉnh Đắk Lắk Hoạt động du lịch: Là địa điểm du lịch nổi tiếng của tỉnh Đắk Lắk, trước đây là nơi giải trí của vua Bảo Đại, hồ Lắk chỉ cách thành phố Buôn Mê Thuột 32 km, đường tới khu vực này cũng rất thuận tiện. Khách du lịch đến khu Văn hoá Lịch sử - Môi trường Hồ Lắk còn có thể tới thăm bản của người M'nông. Các giá trị đa dạng sinh học: Hồ Lắk có một hệ thực vật thủy sinh đa dạng, xung quanh bờ là các đám lau, sậy và cây cối ở các bãi lầy. Hồ và các bãi lầy xung quanh là sinh cảnh rất quan trọng đối với các loài chim nước. Có 19 loài chim trong đó có: le nâu Dendrocygna javanica, le khoang cổ 520

Du lòch sinh thaùi

Nettapus coromandelianus. Trước đây, cá sấu Crocodylus siamensis có mặt trong khu vực, nhưng những năm gần đây không thấy chúng xuất hiện. Có thể loài này đã bị tuyệt chủng trong khu vực. 5. Khu baûo toàn Nam Nung Vị trí địa lý: Địa bàn xã Quảng Sơn (huyện Đắk Nông), xã Đức Xuyên, Nam Nung (huyện Krông Nô) Quyết định thành lập: Quyết định số 194/CT ngày 9/8/1986 Toạ độ địa lý: vĩ độ 12012' đến 12020' vĩ độ Bắc; kinh độ 127044' đến 107053' kinh độ Đông.

Du lòch sinh thaùi

giao Decussocarpus Fleuryi. Các loài cây lá rộng ưu thế gồm: sụ Phoebe sp., cà ổi Ấn Độ Castanopsis indica và giổi Michelia mediocris. Kiểu rừng nhiệt đới thường xanh đất thấp phân bố ở độ cao từ 800 - 1.000m. Thực vật ưu thế trong kiểu rừng này thuộc về các loài: sao đen Hopea odorata, Dầu rái Dipterocarpus alams và một số loài thuộc họ Re Lauraceae và họ dẻ Fagaceae. Kiểu rừng nửa rụng lá phân bố ở độ cao dưới 800m, với các loài thực vật ưu thế thuộc họ dầu Dipterocarpaceae. Theo dự án đầu tư, có 408 loài thực vật bậc cao có mạch, 58 loài thú, 127 loà chim và 33 loài bò sát đã ghi nhận cho khu bảo tồn. Trong khu bảo tồn không có dân sinh sống. 6. Ña daïng sinh hoïc VQG Yok Ñoân - neàn taûng DLST beàn vöõng

Quy mô diện tích: 10.615 ha Vùng đệm: Diện tích 9.307 ha, thuộc ba xã Nam Nung, Đức Xuyên và Quảng Sơn. Dân số trong vùng đệm là 356 người thuộc dân tộc M'Nông Cấp quản lý: UBND tỉnh Đắk Lắk Ban quản lý: Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Đắk Lắk Các giá trị đa dạng sinh học: Có ba kiểu thảm thực vật chính là: rừng nhệt đới thường xanh núi thấp, rừng nhiệt đới thường xanh đất thấp và kiểu rừng nửa rụng lá đất thấp. Rừng nhiệt đới núi thấp phân bố ở độ cao trên 1.000 m với thực vật ưu thế thuộc các họ: re Lauraceae, dẻ Fagaceae, chè Theaceae và đỗ quyên Ericaceae. Kiểu rừng này còn có kiểu phụ rừng nhiệt đới hỗn giao cây lá rộng, lá kim trên núi thấp, phân bố ở độ cao 1.000 - 1.300m. Các loài cây lá kim xuất hiện trong kiểu phụ này gồm: thông nàng Podocarpus imbricatus và Kim 521

a. Ñaëc ñieåm ñòa chaát VQG Yok Don ñaëc tröng cho heä sinh thaùi röøng khoäp khoâ haïn (dry dipterocarp forest). Röøng khoäp Yok Don naèm ôû bình nguyeân Ea Suùp coù ñoä cao trung bình 100-150m so vôùi maët nöôùc bieån vôùi 3 ngoïn nuùi ñieån hình laø Yok Đôn (482 m), Yok Ña (472 m), Hôø Reng (454 m). Ñiaï hình ôû VQG Yok Đôn chuû yeáu laø ñòa hình ñoài vôùi thaønh phaàn vaät chaát neàn laø ñaù traàm tích caùc boät keát xen vôùi seùt kỷ Jura. Ñòa hình doác thoaûi 3o – 15o, coù neàn nhieät cao, toång nhieät naêm laø 9.200oC - 9.3000oC, nhieät ñoä trung bình laø 25-26oC, ñoä aåm laø 75-80%, löôïng möa thaáp 1500-1600 mm, muøa khoâ keùo daøi töø thaùng 11 ñeán thaùng 3 haøng naêm. b. Ña daïng vuøng cö truù (Habitat diversity) - Heä thöïc vaät röøng 522

Du lòch sinh thaùi

VQG Yok Đôn coù heä sinh thaùi röøng khoâ haïn ñaëc tröng ñieån hình cho ba nöôùc Ñoâng Döông, ñoàng thôøi laø moät baûo taøng soáng ñoäng cho vieäc nghieân cöùu nguoàn goác lòch söû tieán hoùa, dieãn theá vaø caùc moái quan heä giöõa röøng thöôøng xanh (evergreen forest) vôùi ruøng khoäp vaø röøng khoäp vôùi röøng nöûa ruïng laù (deciduous forest). Ñaëc ñieåm traùi ngöôïc naøy khieán Yok Ñoân trôû thaønh moät trong baûy trung taâm ña daïng sinh hoïc quoác teá quan troïng taïi Vieät Nam. - Röøng thöa laù roäng ruïng laù hôi khoâ nhieät ñôùi (Röøng khoäp) laø kieåu röøng chieám öu theá. Röøng naøy coù khaû naêng choáng choïi cao vôùi naïn chaùy röøng. Vaøo muøa khoâ, lôùp laù ruïng vaøo thaûm thöïc vaät beân döôùi laøm moài cho löûa röøng thieâu chaùy lôùp caây taùi sinh phía döôùi. Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû caùc caây taùi sinh ñeàu cheát, chuùng coù ñaëc tính Thaân caây saêng ñaøo hình thaùi chung laø voû daøy, (Hopea ferrea) chòu löûa raát toát neân coù theå soáng soùt sau naïn chaùy röøng thöôøng xuyeân xaûy ra vaøo muøa khoâ. Caây hoï daàu ôû röøng khoäp coù lôùp voû daøy vaø buùp bao choài giuùp caây choáng chaùy röøng, caây cao treân 2m laø coù theå thoaùt khoûi söï aûnh höôûng cuûa tieâu dieät cuûa löûa. Ñeå coù ñöôïc ñaëc tính ñoù, caây hoï daàu ôû röøng khoäp Yok Ñoân phaùt trieån raát nhanh 523

Du lòch sinh thaùi

vaøo giai ñoaïn ñaàu phaùt trieån taùi sinh töï nhieân vaøo muøa möa, khi cao ñeán khoaûng 10 – 15 m thì phaùt trieån chaäm laïi, luùc ñoù caây bao boïc bôûi moät lôùp voû daøy vaø cöùng. Phía döôùi taùn röøng laø traûng coû coù naêng suaát sinh thaùi cao, laø nguoàn thöùc aên cho ñoäng vaät moùng guoác röøng khoäp. Caùc loaøi caây thöôøng gaëp laø daàu traø beng, daàu long, daàu ñoàng, caåm lieân, caø chaéc, chieâu lieâu… taát caû ñeàu laø goã quyù. - Röøng kín laø roäng thöôøng xanh möa aåm nhieät ñôùi nuùi thaáp: caây goã ñaëc tröng cuûa vuøng naøy laø caây saêng ñaøo (Hopea ferrea) vaø sao ñen (Hopea odorata). Ven caùc soâng suoái laø röøng haønh lang vôùi öu theá cuûa hai loaïi tre: tre la ngaø (Bambusa blumeana), tre gai (Bambusa spinosa). Xen giöõa caùc buïi tre noåi leân caùc caây goã khoång loà cuûa hoï daàu raùi (Dipterocarrpus alatus) vaø thung (Tetrameles calyculata)

524

Du lòch sinh thaùi

Laù caây saêng ñaøo

Du lòch sinh thaùi

Caây sao ñen (Hopea odorata) Döôùi goác caây baèng laêng (Lagerstroemia callyculata)

Tre gai (Bambusa spinosa)

Hoa baèng laêng

Caây baèng laêng

- Röøng kín nöûa ruïng laù laø daïng röøng chuyeån tieáp giöõa hai daïng röøng treân. Öu theá roõ reät cuûa loaøi caây baèng laêng (Lagerstroemia nudiflara).

525

- Trong röøng coøn coù thaûm coû phaùt trieån vôùi hôn 60 loaøi hoï coû (Poacea), hoï ñaäu (50 loaøi), hoï phong lan (23 loaøi)… Ñaëc bieät trong soá 464 loaøi coù hai loaøi môùi ñöôïc ghi nhaän cho heä thöïc vaät Vieät Nam laø quao xeû tua (Stereospermum fimbriatum) thuoäc hoï nuùc naùc (Bignoniaceae) vaø gaïo loâng ñen (Bombax insigne wall) thuoäc hoï gaïo (Bombacacae). Ñaëc nieät 526

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

coù nhieàu loaøi lan ñeïp nhö lan tai traâu (Dendrobium), lan kieám (Cymbidium)… coù khaû naêng troå hoa ngay caû trong muaø khoâ. Caây hoï gaïo

Caây quao xeû tua (Stereospermum)

- Vaøi lôùp thöïc vaät ñaêïc tröng khaùc trong röøng - Lôùp ngoïc lan (Magnolio spida) 75 hoï - Lôùp haønh (Lilio psida)

15 hoï

129 loaøi

- Lôùp thoâng (Pinophyta)

2 hoï

4 loaøi

- Lôùp döông xæ (Polyodilophyta)

5 hoï

11 loaøi

Caây hoï gaïo (Bombacacae) Lôùp thoâng

527

528

320 loaøi

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

o Thuù:

Lôùp döông xæ

2 loaøi - 26 hoï - 11 boä

o Chim:

196 loaøi - 46 hoï - 18 boä

o Boø saùt:

40 loaøi - 12 hoï - 3 boä

o Löôõng cö:

13 loaøi - 4 boï -

1 boä

o Coân truøng: 100 Loaøi

6.3. Heä ñoäng vaät röøng ña daïng

o Caù:

Vôùi heä thöïc vaät ña daïng ñaëc tröng treân, Yok Ñoân laø nôi cö truù lí töôûng cho heä ñoäng vaät röøng, ñaëc bieät laø ñieåm baûo toàn caùc loaøi loaøi linh tröôûng lôùn. Quí hieám nhaát laø loaøi voi chaâu AÙ (Asian elephant), boø röøng (Bos gaurus) vaø hoå (Panthera tigris). Tuy nhieân, cö daân boán loaøi naøy ñang daàn tuït giaûm nghieâm troïng. Ngoaøi ra caùc loaøi thuù khaùc ñang ñöôïc quan taâm baûo toàn taïi ñaây coøn coù khæ laù baïc (Semnopithecus cristatus), Black - shanked Douc Langur, soùi ñoû (Cuon alpinus), mang lôùn hay coøn goïi laø sao la (Megamuntiacus vuquanggenis), nai caø tong (Cervus eldi), vooïc vaù (Pygathrix nemacus) vaø choù röøng vaøng (Canis aureus). Moät vaøi nguoàn tin ñaõ xaùc nhaän loaøi ñoäng vaät ñang coù nguy cô tuyeät chuûng treân toaøn caàu - boø xaùm (Kouprey - Bos sauveli) coù maët taïi Yok Ñoân. Döï aùn phaùt trieån Yok Ñoân sang khu vöïc Modulkiri cuûa Campuchia seõ laø cô hoäi môû roäng ngaønh loaøi ñoäng vaät coù vuù bôûi söï di cö cuûa voi cuøng caùc thuù lôùn khaùc trong muøa ñoäng khi nguoàn nöôùc bò caïn kieät * Boø Xaùm Beân caïnh ñoù, Yok Ñoân coøn laø nôi taäp trung raáBos t nhieà u sauvali loaøi thuù lôùn khaùc cuõng quí hieám khoâng keùm ñang coù nguy cô bò ñe doïa tuyeät chuûng, ñoù laø caùc loaøi nhö boø toùt, traâu röøng, baùo, coâng, gaø loâi hoâng tía, gaø loâi vaèn, cao caùt buïng traéng, hoàng hoaøng, cheo leo, soùc bay, caù saáu nöôùc ngoït, dieàu haâu…

Boø xaùm (Bos sauvali)

Heä ñoäng vaät röøng coù theå taïm toång keát: 529

15 Loaøi

530

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

(Boø röøng) Bos gaurus

Soùi ñoû (Cuon alpinus)

Voi chaâu AÙ (Elephas maximus)

Vooïc

531

532

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

du lòch sinh thaùi coù theå tham quan vaø nghæ laïi trong nhöõng neáp nhaø roâng daøi thoaùng maùt, saïch seõ, thöôûng thöùc röôïu caàn cay ngoït, chaùt maø thôm trong nhöõng ñeâm löûa coàng chieâng, ca haùt nhaûy muùa theo nhöõng vuõ ñieäu coå truyeàn cuûa caùc daân toäc Mnoâng, Laøo, EÂñeâ, Giarai, Bana…. vôùi nhöõng nhaïc cuï ñaày chaát saùng taïo, voâ cuøng ñoäc ñaùo (ñaøn ching K’ram, saùo voã, ñinh puoác, T’röng…) tham gia vaøo caùc leã hoäi ñaëc saéc cuûa ñoàng baøo Gia Rai nhö ñaâm traâu, ñua voi theo ñuùng nhöõng phong tuïc coå truyeàn.

Sao la (Megamuntiacus vuquanggenis)

Hoå (Panthera tigris)

6.4. Khai thaùc DLST taïi Yok Ñoân Ngoaøi nhöõng giaù trò veà ña daïng sinh hoïc cao, VQG Yok Ñoân coøn laø nôi coù theå khaùm phaù nhieàu giaù trò vaên hoaù ñaëc saéc cuûa caùc daân toäc Taây Nguyeân. Nhieàu neùt kieán truùc coå truyeàn töø ngaøn xöa cuõng nhö phong tuïc taäp quaùn ñaëc saéc cuûa caùc cö daân baûn ñiaï vaãn ñöôïc giöõ nguyeân. Du khaùch tham gia 533

Hieän nay coù raát nhieàu tour du lòch ñöa du khaùch ñeán vôùi VQG Yok Ñoân, tour daøi ngaøy hoaëc ngaén ngaøy. Vì Yok Ñoân naèm treân tuyeán du lòch Taây Nguyeân, töø Thaønh phoá Hoà Chí 534

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

Minh - Trò An - Caùt tieân - Buoân Ma Thuoät - Yok Ñoân - Plaây Ku… Hoaït ñoäng du lòch ñeán vôùi VQG Yok Ñoân ngaøy caøng taêng.

6.5. Nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán heä sinh thaùi khi phaùt trieån du lòch taïi Yok Ñoân Nhöõng hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi phaùt trieån nôi naøy, trong nhieàu tröôøng hôïp ñaõ taùc ñoäng khoâng toát ñeán moâi tröôøng sinh thaùi töï nhieân. - OÂ nhieãm moâi tröôøng töï nhieân, du khaùch beû caønh, phaù caây, choïc gheïo thuù röøng, saên baén chim thuù. Hoaït ñoäng veä sinh moâi tröôøng nôi DLST dieãn ra phaàn naøo xaáu ñi. - Ngöôøi daân ôû nhöõng vuøng coù du lòch phaùt trieån cuõng daàn ñaùnh maát nhöõng neáp vaên hoùa ñòa phöông. Khoâng coøn coù caûnh caùc coâ sôn nöõ theïn thuøng giaáu mình sau taám maïng che maët, vaéng daàn nhöõng caûnh nhaûy muùa, haùt hoø toû tình, tieáng cöôøi cuûa caùc coâ gaùi taém suoái. Theo ñoù hoaït ñoäng sinh hoaït thöôøng naøy cuûa ñoàng baøo daân toäc cuõng thay ñoåi.

Moät goùc röøng Yok Ñoân Khaùch du lòch ñöôïc chöùng kieán taän maét nhöõng caûnh quan thieân nhieân tuyeät ñeïp, nhöõng loaøi ñoäng vaät hoang daõ, laïi ñöôïc tieáp xuùc vôùi moät neàn vaên hoaù coå truyeàn raát ñaëc saéc cuøng vôùi nhöõng hoaït ñoäng ñaëc thuø cuûa noù. Du khaùch seõ ñöôïc say söa trong men röôïu caàn, trong nhöõng tieáng coàng chieâng, tieáng haùt vang trong nuùi trong röøng, nghe ñöôïc tieáng vöôïn huù, chim keâu, tieáng goïi baïn cuûa caùc loaøi thuù. Quaû thaät DLST laø moät loaïi hình du lòch voâ cuøng haáp daãn. 535

* Moät goùc röøng Yok Ñoân 536

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

- Giaùo duïc moâi tröôøng (environmental education) – nhieäm vuï quan troïng

Röøng khoäp Yok Ñoân

Duø thaät söï hieän nay taïi Yok Ñoân (cuõng nhö taïi Vieät Nam) chöa coù ñònh nghóa roõ raøng veà khaùi nieäm treân song nhöõng noã löïc cuûa döï aùn vaãn ñang ñöôïc tieán haønh. • Nhöõng cuoäc baùo caùo ñònh kì cuûa nhaân vieân kieåm laâm giöõ röøng veà tình hình phaùt trieån VQG, taäp huaán coâng taùc baûo veä. • Caùc noäi dung tuyeân truyeàn baûo veä VQG trong baøi hoïc, phong traøo hoïc sinh ôû tröôøng hoïc khu vöïc. • Caùc hình aûnh truyeàn thoâng giôùi thieäu ña daïng sinh hoïc vöôøn. Töø thaùng 2/2002 PARC Yok Ñoân ñaõ taäp trung vaøo caùc vaán ñeà treân vaø hôïp taùc vôùi cô quan giaùo duïc tænh thöïc hieän chöông trình giaùo duïc moâi tröôøng qui moâ lôùn (Environmental Education Programme).

Thaùc Baûy Daûi Thanh Haø - Yok Ñoân

Caøng ngaøy, DLST caøng ñöôïc xem laø coù nhöõng ñoùng goùp tích cöïc cho nhöõng noã löïc baûo toàn VQG thoâng qua du khaùch.

6.6. Quaûn lí baûo toàn VQG Yok Ñoân Hieän nay, döï aùn baûo toàn do UNDP taøi trôï thöïc hieän taïi Yok Ñoân ñang trieån khai heä thoáng quaûn lí toaøn cuïc. Theo ñoù, caàn phaûi coù söï nhaän thöùc roõ veà lôïi ích cuûa vieäc baûo toàn hieäu quaû cuûa nhöõng chöùc traùch nôi ñaây (Boä Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån Noâng thoân quaûn lyù, caùc phoøng ban chöùc naêng, Ban Giaùm ñoác, Ban Du lòch, Haït Kieåm laâm vaø naêm traïm quaân söï) cuõng nhö nhöõng ngöôøi daân trong vuøng vaø du khaùch tham quan. 537

• Phaùt trieån quan taâm coäng ñoàng veà du lòch sinh thaùi. • Cung caáp thoâng tin cho du khaùch töø ñoù truyeàn baù caùc tieâu chí caàn thieát (höôùng daãn, baûng quaûng caùo, brochure, böôùm..). 538

ông öøng ôû hoài

Du lòch sinh thaùi

•

Phaùt trieån cô sôû haï taàng trong vuøng. Baøi hoïc kinh nghieäm töø vieäc phaùt trieån PARC Ba Beå chæ ñònh ra

raèng, moät ñieàu quan troïng khoâng keùm khi thieát laäp baûo toàn trong toång theå du lòch VQG laø bieân giôùi caàn phaûi thaät roõ raøng. Vieäc chia roõ phaân khu nghieâm ngaët seõ goùp phaàn hieäu quaû ñeå quaûn lí toát khu baûo toàn vaø khu du lòch

Du lòch sinh thaùi

Ecosystem rehabilation zone - Phaân khu phuïc hoài sinh thaùi (30.426 ha): coù theå phuïc vuï nghieân cöùu khoa hoïc, tham quan hoïc taäp song phaûi tuan theo nhöõng ñieàu luaät nhaát ñònh. Service and admin zone - Phaân khu dòch vuï vaø haønh chính ( 4172 ha) tham quan du lòch, höôùng daãn du khaùch, caùc cô sôû haï taàng vuøng. Buffer Zone - Vuøng ñeäm xung quanh, bao goàm caû caùc xaõ quanh vuøng (133.890 ha): nhaán maïnh vaøo caùc hoaït ñoäng vaø saûn phaåm noâng nghieäp vaø hoaït ñoäng nhaân daân theo höôùng beàn vöõng vaø hôïp taùc baûo toàn, naâng cao giaù trò khu vöôøn. Beân caïnh ñoù, vieäc thieát laäp heä thoáng giaùm saùt sinh hoïc vaø xaõ hoäi quanh vuøng (biological and social monitoring) baèng chieán löôïc giaùm saùt vaø ñaùnh giaù (monitoring and evaluating strategy) cuõng heát söùc caàn thieát. Vieäc quaûn lí phaân vuøng ñaït hieäu quaû chöa, khi naøo vaø nôi naøo caàn thay ñoåi khi caàn thieát ñeå baûo toàn VQG lôùn nhaát Vieät Nam naøy?

Core zone - Phaân khu röøng caám nghieâm ngaët (strictly protected) (80.947 ha). 539

540

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi

9. Phaïm Trung Löông (chuû bieân), Hoaøng Hoa Quaân, Nguyeãn Ngoïc Khaùnh, Nguyeãn Vaên Lanh, Ñoã Quoác Thoâng, 2002, Du lòch Sinh thaùi nhöõng vaán ñeà veà lí luaän vaø thöïc tieãn phaùt trieån ôû Vieät Nam, NXB Giaùo duïc.

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Coâng ty Du lòch vaø Xuaát Nhaäp khaåu Ñoàng Thaùp, 1994, Ñoàng thaùp ñieåm heïn du lòch, NXB, Toång hôïp Ñoàng Thaùp.

10. Sôû Du lòch Thöøa Thieân Hueá, 2001, Quy hoaïch Du lòch thaønh phoá Hueá.

2. CUC, Planning for Local Level Sustainable Tourism Development, Funded by the Canadian Internationnal Development Agency ( CIDA).

11. Sôû Du lòch vaø Thöông maïi tænh Caø Mau, Quy hoaïch du lòch Caø Mau.

3. CUC-UEM Project, 2001, Community Tourism Destination Management: Principles and Practices, Edited by Walter Jamieson. 4. G. Cazes - R. Lanquar, Y. Raynouard, Ñaøo Ñình Baéc (dòch), 2001, Quy hoaïch du lòch, NXB, Ñaïi hoïc Quoác gia Haø Noäi.

12. Sôû Du lòch vaø Thöông maïi tænh Khaùnh Hoøa, 2000, Quy hoaïch du lòch Nha Trang - Khaùnh Hoøa, Baùo caùo toång theå 2000. 13. Sôû Du lòch vaø Thöông maïi tænh Laâm Ñoàng, 2001, Quy hoaïch Du lòch Ñaø laït - Laâm Ñoàng 2001.

5. Kerg Lindberg vaø Donalde Hawkins, Du lòch sinh thaùi höôùng daãn cho caùc nhaø laäp keá hoaïch vaø quaûn lyù, Cuïc Moâi tröôøng, xuaát baûn thaùng 1 – 1999 (saùch dòch). 6. Leâ Huy Baù, 2000, Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc cô baûn, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM. 7. Leâ Huy Baù, 2000, Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng, NXB Ñaïi hoïc Quoác gia TPHCM. 8. Phaïm Nhaät, Nguyeãn Xuaân Ñaëng & Gert Polet, 2001, Soå tay ngoaïi nghieäp nhaän dieän caùc loaøi thuù cuûa vöôøn quoác gia Caùt Tieân, NXB Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 541

542

Du lòch sinh thaùi

MUÏC LUÏC

Du lòch sinh thaùi

4.1 Toå chöùc - keát caáu - hoaït ñoäng cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng...............................................................57

PREFACE ......................................................................................3 GIÔÙI THIEÄU ................................................................................5 NHAÄP MOÂN DU LÒCH SINH THAÙI ...............................................9

PHAÀN 1: SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC CÔ BAÛN

4.2 Söï phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa heä moâi tröôøng ...............59 4.3 Noäi caân baèng cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng ...................60 Chöông 5: SINH THAÙI RÖØNG VAØ ÑA DAÏNG SINH HOÏC............ 71 5.1 Sinh thaùi röøng .................................................................71 5.2 Ña daïng sinh hoïc trong sinh thaùi hoïc .........................103

Chöông 1: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC ....15

PHAÀN 2: SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC PHUÏC VUÏ DU LÒCH SINH THAÙI

1.1 Ñònh nghóa sinh thaùi moâi tröôøng...................................15 1.2 Löôïc söû veà sinh thaùi moâi tröôøng....................................15 1.3 Phöông phaùp nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi ............19 Chöông 2: AÛNH HÖÔÛNG CUÛA ÑIEÀU KIEÄN MOÂI TRÖÔØNG LEÂN SINH VAÄT VAØ CON NGÖÔØI SÖÏ TÖÔNG TAÙC, TÍNH CHÒU ÑÖÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG THÍCH NGHI ...........................................22

2.1 Toùm löôïc moät soá ñònh luaät..............................................22 2.2 Söï töông taùc giöõa caùc yeáu toá moâi tröôøng leân caùc caù theå trong heä sinh thaùi ...............................................24 Chöông 3: SINH THAÙI HOÏC QUAÀN THEÅ - QUAÀN XAÕ ................47 3.1 Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn theå ...............................47 3.2 Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn xaõ .................................52 3.3 Dieãn theá sinh thaùi ...........................................................54

Chöông 6: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ DU LÒCH SINH THAÙI .................... 111 6.1 Du lòch sinh thaùi ...........................................................111 6.2 Khaùi nieäm veà phaùt trieån du lòch beàn vöõng .................115 6.3 Caùc nguyeân taéc DLST beàn vöõng ..................................120 6.4 Muïc tieâu nghieân cöùu veà DLST......................................122 6.5 Phöông phaùp nghieân cöuù DLST ...................................125 Chöông 7: OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG TRONG HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI ....................................................... 133

7.1 Ñònh nghóa vaø phaân loaïi moâi tröôøng............................... 133 7.2 OÂ nhieãm moâi tröôøng .......................................................... 143 7.3 Suy thoaùi vaø oâ nhieãm moâi tröôøng do hoaït ñoäng du lòch................................................................................. 146

Chöông 4: HEÄ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG – NGUYEÂN TAÉC VAØ CAÙC KHAÙI NIEÄM .......................57

543

544

Du lòch sinh thaùi

Chöông 8: SÖÛ DUÏNG HÔÏP LÍ VAØ BAÛO VEÄ TAØI NGUYEÂN THIEÂN NHIEÂN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI ..................................152

8.1

Ñònh nghóa veà taøi nguyeân ..........................................152

8.2

Taøi nguyeân DLST .......................................................159

Chöông 9: QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ DU LÒCH SINH THAÙI .............................................................180

Du lòch sinh thaùi

11.1. Ñònh nghóa caûnh quan vaø taøi nguyeân caûnh quan.............................................................................220 11.2. Thaønh phaàn caûnh quan..............................................224 11.3. Saéc thaùi caûnh quan ....................................................225 11.4. Caáu truùc caûnh quan ....................................................226 11.5. Phaân loaïi caûnh quan ..................................................226 11.6. Söû duïng taøi nguyeân caûnh quan trong phaùt trieån DLST .................................................................234

9.1

Ñònh nghóa quy hoaïch DLST .....................................182

9.2

Caùc yeâu caàu caàn thieát löïa choïn moät khu vöïc ñeå phaùt trieån DLST....................................................183

9.3

Nhöõng ñaëc tröng cô baûn cuûa laõnh thoå DLST ...........183

9.4

Caùc böôùc cô baûn cuûa quy hoaïch vaø thieát keá DLST ...........................................................................186

9.5

Caùc nguyeân taéc cuûa quy hoaïch vaø thieát keá DLST ...........................................................................194

12.1 Ñònh nghóa ..................................................................238

Quy hoaïch vaø xaây döïng khu du lòch sinh thaùi Caàn Giôø nhaèm ñaùp öùng söï phaùt trieån DLST beàn vöõng...........................................................200

12.3. Lôïi ích cuûa ÑTM DLST .............................................239

9.6

Chöông 10: HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN ..............................211 10.1 Nhöõng taùc ñoäng leân moâi tröôøng cuûa hoaït ñoäng DLST ..................................................................211 10.2 Söï coá vaø hieåm hoïa DLST...........................................216 Chöông 11: TAØI NGUYEÂN CAÛNH QUAN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI ........................220

545

11.7. Caùc taùc ñoäng DLST ñoái vôùi caûnh quan....................235 11.8 . Baûo veä taøi nguyeân caûnh quan...................................236 Chöông 12: ÑAÙNH GIAÙ TAÙC ÑOÄNG MOÂI TRÖÔØNG MOÄT KHU HAY MOÄT TOUR DU LÒCH SINH THAÙI ................................................................. 238

12.2. Muïc ñích cuûa ÑTM DLST ........................................239 12.4 Caùc böôùc tieán haønh ÑTM DLST...............................240 12.5 Nhöõng nguyeân taéc chính trong ÑTM DLST............244 12.6. Nhöõng ñieåm caàn cho ÑTM DLST thaønh coâng ............ 245 Chöông 13: AÙP DUÏNG HEÄ QUAÛN TRÒ MOÂI TRÖÔØNG ISO 14001, EMSs TRONG QUAÛN LÍ DU LÒCH SINH THAÙI ..................................................247

13.1 Giôùi thieäâu heä quaûn trò moâi tröôøng ISO 14001, LCA. aùp duïng cho DLST ...............................249 13.2. Ích lôïi cuûa boä tieâu chuaån ISO 14000.......................252 13.3. Quaù trình aùp duïng vaø xin chöùng nhaän ....................256 546

Du lòch sinh thaùi

Du lòch sinh thaùi GIÔÙI THIEÄU MOÄT SOÁ VUØNG ÑIEÅN HÌNH ÔÛ VIEÄT NAM COÙ TIEÀM NAÊNG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI

13.4. ÖÙng duïng quaûn lí moâi tröôøng trong khaùch saïn cuûa heä thoáng DLST ............................................262 13.5. Söû duïng taøi nguyeân nhaân löïc trong moâi tröôøng du lòch. ...........................................................271

I.

Khu BTTN Bình Chaâu – Phöôùc Böûu .......................313

13.6. Truyeàn thoâng vaø phaân phoái trong quaûn lí moâi tröôøng DLST. .....................................................273

II.

Phaùt trieån DLST ñaát muõi - Caø Mau .......................335

III. Ñònh höôùng phaùt trieån DLST Nha Trang ..............338 IV. Du lòch sinh thaùi hoà Tuyeàn Laâm – Ñaø Laït, Laâm Ñoàng...................................................348

13.7. Kieåm tra hoaït ñoäng...................................................277 13.8. AÙp duïng LCA vaøo DLST. .........................................278

V.

13.9. Keát luaän. ...................................................................280

VI. Phaùt trieån DLST khu BTTN ñaát ngaäp nöôùc traøm chim – Ñoàng Thaùp .................................364

Chöông 14: HÖÔÙNG DAÃN VIEÂN DU LÒCH SINH THAÙI ...........282

VII. Phaùt trieån DLST vöôøn quoác gia Coân Ñaûo ..............375

14.1 Yeâu caàu toái thieåu cuûa moät höôùng daãn vieân DLST ..........................................................................282

VIII. Ñònh höôùng phaùt trieån DLST Phuù Quoác ................385 IX. Phaùt trieån du lòch sinh thaùi VQG Cuùc Phöông......425

14.2 Moät soá nhieäm vuï chính cuûa HDV DLST..................284

X.

14.3 Noäi dung gôïi yù cuûa moät baûn thuyeát minh höôùng daãn DLST .......................................................286

XII. Tieàm naêng DLST tænh Ñaék Laék ...............................503 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ........................................................538

15.2 Sô löôïc veà moät soá ñieåm DLST ôû Vieät Nam .............293 15.3 Tình hình phaùt trieån DLST ôû Vieät Nam.................299 15.4 Ñònh höôùng phaùt trieån DLST ôû Vieät Nam..............301 15.5 Moät soá giaûi phaùp cô baûn cho vieäc phaùt trieån DLST ôû Vieät Nam............................................304 PHAÀN 3: PHUÏ LUÏC 547

Tieàm naêng du lòch sinh thaùi VQG Loø Goø – Xa Maùt, Taây Ninh....................................................446

XI. Tieàm naêng DLST baùn ñaûo Sôn Traø.......................454

Chöông 15: DU LÒCH SINH THAÙI ÔÛ VIEÄT NAM .................288 15.1 Caùc loaïi hình DLST ôû Vieät Nam .............................288

Du lòch sinh thaùi coá ñoâ Hueá ....................................349

548

MUÏC LUÏC

4.2 Phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa heä moâi tröôøng ........................ 4.3 Noäi caân baèng cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng .......................

PREFACE ..............................................................................................

Chöông 5: SINH THAÙI RÖØNG VAØ ÑA DAÏNG SINH HOÏC .................

GIÔÙI THIEÄU ..........................................................................................

5.1 Sinh thaùi röøng .....................................................................

NHAÄP MOÂN DU LÒCH SINH THAÙI ....................................................

5.2 Ña daïng sinh hoïc trong sinh thaùi hoïc ...............................

PHAÀN 1: SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC CÔ BAÛN Chöông 1: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC ......................................................................................

1.1 Ñònh nghóa sinh thaùi moâi tröôøng....................................... 1.2 Löôïc söû veà sinh thaùi moâi tröôøng........................................ 1.3 Phöông phaùp nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi ................ Chöông 2: AÛNH HÖÔÛNG CUÛA ÑIEÀU KIEÄN MOÂI TRÖÔØNG LEÂN SINH VAÄT VAØ CON NGÖÔØI SÖÏ TÖÔNG TAÙC, TÍNH CHÒU ÑÖÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG THÍCH NGHI .........................................................

2.1 Toùm löôïc moät soá ñònh luaät.................................................. 2.2 Söï töông taùc giöõa caùc yeáu toá moâi tröôøng leân caùc caù theå trong heä sinh thaùi ................................................... Chöông 3: SINH THAÙI HOÏC QUAÀN THEÅ- QUAÀN XAÕ

3.1 Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn theå ................................... 3.2 Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn xaõ ..................................... 3.3 Dieãn theá sinh thaùi ............................................................... Chöông 4: HEÄ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG – NGUYEÂN TAÉC VAØ CAÙC KHAÙI NIEÄM .................................................

4.1 Toå chöùc - keát caáu - hoaït ñoäng cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng ...................................................................

PHAÀN 2: SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC PHUÏC VUÏ DU LÒCH SINH THAÙI Chöông 6: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ DU LÒCH SINH THAÙI ............................

6.1 Du lòch sinh thaùi ................................................................. 6.2 Khaùi nieäm veà phaùt trieån du lòch beàn vöõng ....................... 6.3 Caùc nguyeân taéc dlst beàn vöõng ............................................ 6.4 Muïc tieâu nghieân cöùu veà DLST............................................ 6.5 Phöông phaùp Nghieân cöuù DLST......................................... Chöông 7: OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG TRONG HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI ..............................................................

7.1 Ñònh nghóa veà moâi tröôøng vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ....................................................................................... 7.2 Ñònh nghóa veà moâi tröôøng vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ....................................................................................... 7.3 Suy thoaùi vaø oâ nhieãm moâi tröôøng do hoaït ñoäng du lòch....................................................................................... Chöông 8: SÖÛ DUÏNG HÔÏP LYÙ VAØ BAÛO VEÄ TAØI NGUYEÂN THIEÂN NHIEÂN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI ..........................................

8.1 Ñònh nghóa veà taøi nguyeân ..................................................

8.2

Taøi nguyeân DLST .............................................................

Chöông 9: QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ DU LÒCH SINH THAÙI ........................................................................

11.6. Söû duïng taøi nguyeân caûnh quan trong phaùt trieån du lòch sinh thaùi...................................................... 11.7. Caùc taùc ñoäng dlst ñoái vôùi caûnh quan ............................. 11.8 . Baûo veä taøi nguyeân caûnh quan.........................................

9.1

Ñònh nghóa quy hoaïch du lòch sinh thaùi .........................

9.2

Caùc yeâu caàu caàn thieát löïa choïn moät khu vöïc ñeå phaùt trieån DLST..........................................................

9.3

Nhöõng ñaëc tröng cô baûn cuûa laõnh thoå DLST .................

9.4

Caùc böôùc cô baûn cuûa quy hoaïch vaø thieát keá DLST .................................................................................

9.5

Caùc nguyeân taéc cuûa quy hoaïch vaø thieát keá DLST .................................................................................

12.3. Lôïi ích cuûa ÑTM DLST ...................................................

9.6

Quy hoaïch vaø xaây döïng khu du lòch sinh thaùi caàn giôø nhaèm ñaùp öùng söï phaùt trieån du lòch sinh thaùi beàn vöõng..............................................

12.5 Nhöõng nguyeân taéc chính trong ÑTM DLST..................

Chöông 12: ÑAÙNH GIAÙ TAÙC ÑOÄNG MOÂI TRÖÔØNG MOÄT KHU HAY MOÄT TOUR DU LÒCH SINH THAÙI ......................................................................

12.1 Ñònh nghóa ........................................................................ 12.2. Muïc ñích cuûa ÑTM DLST .............................................. 12.4 Caùc böôùc tieán haønh ÑTM DLST..................................... 12.6. Nhöõng ñieåm caàn cho ñtm dlst thaønh coâng ....................

Chöông 10: HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN......................................

Chöông 13: AÙP DUÏNG HEÄ QUAÛN TRÒ MOÂI TRÖÔØNG ISO 14001, EMSs TRONG QUAÛN LYÙ DU LÒCH SINH THAÙI .............................................................

10.1 Nhöõng taùc ñoäng leân moâi tröôøng cuûa hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi ......................................................

13.1 Giôùi thieäâu heä quaûn trò moâi tröôøng ISO 14001, lca. aùp duïng cho DLST ........................................

10.2 Söï coá vaø hieåm hoïa du lòch sinh thaùi ...............................

13.2. Ích lôïi cuûa boä tieâu chuaån iso 14000 ..............................

Chöông 11: TAØI NGUYEÂN CAÛNH QUAN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI ...............................

11.1. Ñònh nghóa caûnh quan vaø taøi nguyeân caûnh quan ................................................................................... 11.2. Thaønh phaàn caûnh quan.................................................... 11.3. Saéc thaùi caûnh quan .......................................................... 11.4. Caáu truùc caûnh quan .......................................................... 12.5. Phaân loaïi caûnh quan ........................................................

13.3. Quaù trình aùp duïng vaø xin chöùng nhaän .......................... 13.4. ÖÙng duïng quaûn lyù moâi tröôøng trong khaùch saïn cuûa heä thoáng DLST.................................................. 13.5. Söû duïng taøi nguyeân nhaân löïc trong moâi tröôøng du lòch. ................................................................. 13.6. Truyeàn thoâng vaø phaân phoái trong quaûn lyù moâi tröôøng DLST. ........................................................... 13.7. Kieåm tra hoaït ñoäng.........................................................

13.8. AÙp duïng LCA vaøo DLST. ............................................... 13.9. Keát luaän. ......................................................................... Chöông 14: HÖÔÙNG DAÃN VIEÂN DU LÒCH SINH THAÙI ...................

14.1 Yeâu caàu toái thieåu cuûa moät höôùng daãn vieân DLST ................................................................................ 14.2 Nhieäm vuï chính cuûa höôùng daãn vieân DLST.................. 14.3 Vieát lôøi thuyeát minh DLST ............................................ Chöông 15: DU LÒCH SINH THAÙI ÔÛ VIEÄT NAM

15.1 Caùc loaïi hình du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam.................................................................................. 15.2 Sô löôïc veà moät soá ñieåm du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam .........................................................................

IV. Du lòch sinh thaùi hoà Tuyeàn Laâm – Ñaø Laït, Laâm Ñoàng............................................................... V.

Du lòch sinh thaùi coá ñoâ Hueá ..........................................

VI. Phaùt trieån du lòch sinh thaùi khu BTTN ñaát ngaäp nöôùc traøm chim – Ñoàng Thaùp ....................... VII. Phaùt trieån du lòch sinh thaùi vöôøn quoác gia Coân Ñaûo .......................................................................... VIII. Ñònh höôùng phaùt trieån du lòch sinh thaùi Phuù Quoác......................................................................... IX. Phaùt trieån du lòch sinh thaùi VQG Cuùc Phöông ............................................................................ X.

Tieàm naêng du lòch sinh thaùi VQG Loø Goø – Xa Maùt, Taây Ninh..........................................................

15.3 Tình hình phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam .........................................................................

XI. Tieàm naêng dlst baùn ñaûo Sôn Traø....................................

15.4 Ñònh höôùng phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam .........................................................................

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ..............................................................

15.5 Moät soá giaûi phaùp cô baûn cho vieäc phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam................................ PHAÀN 4: GIÔÙI THIEÄU MOÄT SOÁ VUØNG ÑIEÅN HÌNH ÔÛ VIEÄT NAM COÙ KHAÛ NAÊNG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI I.

Khu baûo toàn thieân nhieân Bình Chaâu – Phöôùc Böûu ........................................................................

II. Phaùt trieån du lòch sinh thaùi ñaát muõi Caø Mau ............................................................................. III. Ñònh höôùng phaùt trieån du lòch sinh thaùi Nha Trang........................................................................

XII. Tieàm naêng du lòch sinh thaùi tænh Ñaklak....................

MUÏC LUÏC PREFACE .......................................................................................................................... 1

GIÔÙI THIEÄU NHAÄP MOÂN DU LÒCH SINH THAÙI ......................................................................... 4

PHAÀN 1: SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC CÔ BAÛN Chöông 1: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC 1.1 Ñònh nghóa sinh thaùi moâi tröôøng .............................................................................. 6 1.2 Löôïc söû veà sinh thaùi moâi tröôøng .............................................................................. 5 1.3 Phöông phaùp nghieân cöùu moâi tröôøng sinh thaùi ...................................................... 8 Chöông 2: AÛNH HÖÔÛNG CUÛA ÑIEÀU KIEÄN MOÂI TRÖÔØNG LEÂN SINH VAÄT VAØ CON NGÖÔØI - SÖÏ TÖÔNG TAÙC, TÍNH CHÒU ÑÖÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG THÍCH NGHI 2.1 Toùm löôïc moät soá ñònh luaät ....................................................................................... 11 2.2 Söï töông taùc giöõa caùc yeáu toá moâi tröôøng leân caùc caù theå trong heä sinh thaùi ....... 12 Chöông 3: SINH THAÙI HOÏC QUAÀN THEÅ- QUAÀN XAÕ 3.1 Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn theå .......................................................................... 25 3.2 Sinh thaùi moâi tröôøng hoïc quaàn xaõ ........................................................................... 28 3.3 Dieãn theá sinh thaùi ...................................................................................................... 30 Chöông 4: HEÄ SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG – NGUYEÂN TAÉC VAØ CAÙC KHAÙI NIEÄM 4.1 Toå chöùc - keát caáu - hoaït ñoäng cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng ................................. 32 4.2 Phaùt trieån vaø tieán hoùa cuûa heä moâi tröôøng ............................................................... 33 4.3 Noäi caân baèng cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng ............................................................. 33 Chöông 5: SINH THAÙI RÖØNG VAØ ÑA DAÏNG SINH HOÏC 5.1 Sinh thaùi röøng ............................................................................................................. 40 5.2 Ña daïng sinh hoïc trong sinh thaùi hoïc ...................................................................... 60

i

PHAÀN 2: SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG HOÏC PHUÏC VUÏ DU LÒCH SINH THAÙI Chöông 6: ÑAÏI CÖÔNG VEÀ DU LÒCH SINH THAÙI 6.1 Du lòch sinh thaùi ......................................................................................................... 63 6.2 Khaùi nieäm veà phaùt trieån du lòch beàn vöõng ............................................................. 65 6.3 Caùc nguyeân taéc dlst beàn vöõng.................................................................................. 68 6.4 Muïc tieâu nghieân cöùu veà DLST ................................................................................ 70 6.5 Phöông phaùp Nghieân cöuù DLST .................................................................................. 72 Chöông 7: OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG VAØ OÂ NHIEÃM MOÂI TRÖÔØNG TRONG HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI 7.1 Ñònh nghóa veà moâi tröôøng vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ................................................ 76 7.2 Ñònh nghóa veà moâi tröôøng vaø oâ nhieãm moâi tröôøng ................................................ 82 7.3 Suy thoaùi vaø oâ nhieãm moâi tröôøng do hoaït ñoäng du lòch........................................ 84 Chöông 8: SÖÛ DUÏNG HÔÏP LYÙ VAØ BAÛO VEÄ TAØI NGUYEÂN THIEÂN NHIEÂN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI 8.1 Ñònh nghóa veà taøi nguyeân ......................................................................................... 88 8.2 Taøi nguyeân DLST...................................................................................................... 92 Chöông 9: QUY HOAÏCH VAØ THIEÁT KEÁ DU LÒCH SINH THAÙI 9.1 Ñònh nghóa quy hoaïch du lòch sinh thaùi ................................................................... 105 9.2 Caùc yeâu caàu caàn thieát löïa choïn moät khu vöïc ñeå phaùt trieån DLST ...................... 105 9.3 Nhöõng ñaëc tröng cô baûn cuûa laõnh thoå DLST.......................................................... 105 9.4 Caùc böôùc cô baûn cuûa quy hoaïch vaø thieát keá DLST ............................................... 107 9.5 Caùc nguyeân taéc cuûa quy hoaïch vaø thieát keá DLST ................................................ 111 9.6 Quy hoaïch vaø xaây döïng khu du lòch sinh thaùi caàn giôø nhaèm ñaùp öùng söï phaùt trieån du lòch sinh thaùi beàn vöõng ............................................................................................. 115 Chöông 10: HOAÏT ÑOÄNG DU LÒCH SINH THAÙI VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN 10.1 Nhöõng taùc ñoäng leân moâi tröôøng cuûa hoaït ñoäng du lòch sinh thaùi ....................... 124 10.2 Söï coá vaø hieåm hoïa du lòch sinh thaùi ..................................................................... 127

ii

Chöông 11: TAØI NGUYEÂN CAÛNH QUAN TRONG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI 11.1. ñònh nghóa caûnh quan vaø taøi nguyeân caûnh quan........................................................ 129 11.2. thaønh phaàn caûnh quan ............................................................................................... 131 11.3. Saéc thaùi caûnh quan.................................................................................................... 131 11.4. caáu truùc caûnh quan .................................................................................................... 131 12.5. phaân loaïi caûnh quan.................................................................................................. 132 11.6. söû duïng taøi nguyeân caûnh quan trong phaùt trieån du lòch sinh thaùi .............................. 136 11.7. caùc taùc ñoäng dlst ñoái vôùi caûnh quan.......................................................................... 136 11.8 . baûo veä taøi nguyeân caûnh quan................................................................................... 137 Chöông 12: ÑAÙNH GIAÙ TAÙC ÑOÄNG MOÂI TRÖÔØNG MOÄT KHU HAY MOÄT TOUR DU LÒCH SINH THAÙI 12.1 Ñònh nghóa.................................................................................................................. 129a 12.2. Muïc ñích cuûa ñtm dlst .............................................................................................. 129a 12.3. Lôïi ích cuûa ñtm dlst................................................................................................... 129a 12.4 Caùc böôùc tieán haønh ñtm dlst ..................................................................................... 130a 12.5 Nhöõng nguyeân taéc chính trong ñtm dlst .................................................................... 132a 12.6. Nhöõng ñieåm caàn cho ñtm dlst thaønh coâng................................................................. 132a Chöông 13: AÙP DUÏNG HEÄ QUAÛN TRÒ MOÂI TRÖÔØNG ISO 14001, EMSs TRONG QUAÛN LYÙ DU LÒCH SINH THAÙI

13.1 Giôùi thieäâu heä quaûn trò moâi tröôøng iso 14001, lca. aùp duïng cho DLST........... 136a 13.2. Ích lôïi cuûa boä tieâu chuaån iso 14000 ........................................................................ 137a 13.3. Quaù trình aùp duïng vaø xin chöùng nhaän ...................................................................... 139 13.4. Öùng duïng quaûn lyù moâi tröôøng trong khaùch saïn cuûa heä thoáng DLST ........................ 144 13.5. Söû duïng taøi nguyeân nhaân löïc trong moâi tröôøng du lòch............................................. 149 13.6. Truyeàn thoâng vaø phaân phoái trong quaûn lyù moâi tröôøng DLST. ................................. 150 13.7. Kieåm tra hoaït ñoäng. .................................................................................................. 152 13.8. Aùp duïng LCA vaøo DLST. ........................................................................................ 153 13.9. Keát luaän. .................................................................................................................. 145 Chöông 14: HÖÔÙNG DAÃN VIEÂN DU LÒCH SINH THAÙI 14.1 Yeâu caàu toái thieåu cuûa moät höôùng daãn vieân DLST..................................................... 155 14.2 Nhieäm vuï chính cuûa höôùng daãn vieân DLST .............................................................. 155 14.3 Vieát lôøi thuyeát minh DLST ........................................................................................ 156

iii

Chöông 15: DU LÒCH SINH THAÙI ÔÛ VIEÄT NAM

15.1 Caùc loaïi hình du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam .................................................... 158 15.2 Sô löôïc veà moät soá ñieåm du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam ........................................ 161 15.3 Tình hình phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam ............................................... 166 15.4 Ñònh höôùng phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam .......................................... 168 15.5 Moät soá giaûi phaùp cô baûn cho vieäc phaùt trieån du lòch sinh thaùi ôû Vieät Nam ...... 169

PHAÀN 4: GIÔÙI THIEÄU MOÄT SOÁ VUØNG ÑIEÅN HÌNH ÔÛ VIEÄT NAM COÙ KHAÛ NAÊNG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI I. KHU BAÛO TOÀN THIEÂN NHIEÂN BÌNH CHAÂU – PHÖÔÙC BÖÛU ........................... 174 1. Toång quan veà khu BTTN Bình Chaâu–Phöôùc Böûu (Baø Ròa–Vuõng Taøu)............... 174 1.1 Vò trí ñòa lyù ................................................................................................................. 174 1.2 Caùc nguoàn löïc töï nhieân vaø taøi nguyeân thieân nhieân ............................................... 174 2. Ñònh höôùng phaùt trieån vaø quy hoaïch moät soá loaïi hình du lòch trong khu Bình Chaâu – Phöôùc Böûu ........................................................................................................................ 182 II. PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI ÑAÁT MUÕI - CAØ MAU............................... 187 2.1. Giôùi thieäu 2.2. Caùc tuyeán du lòch ñieån hình III. ÑÒNH HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI NHA TRANG .................. 189 1.Toång quan veà ñieàu kieän töï nhieân - kinh teá - xaõ hoäi cuûa Nha Trang ...................... 189 1.1 Vò trí ñòa lyù .....................................................................................................................189 1.2 Taøi nguyeân töï nhieân ......................................................................................................190 1.3 Taøi nguyeân DLST ..........................................................................................................190 2. Hoaït ñoäng du lòch ôû Nha Trang ................................................................................. 191 2.1 Moät soá loaïi hình du lòch ñang ñöôïc khai thaùc ...........................................................191 2.2 Ñònh höôùng phaùt trieån moät soá loaïi hình du lòch.......................................................193 IV. DU LÒCH SINH THAÙI HOÀ TUYEÀN LAÂM – ÑAØ LAÏT, LAÂM ÑOÀNG ................... 194 4.1. Giôùi thieäu V. DU LÒCH SINH THAÙI COÁ ÑOÂ HUEÁ ......................................................................... 195 1. TAØI NGUYEÂN DU LÒCH .............................................................................................. 196 1.1 Taøi nguyeân du lòch töï nhieân ..................................................................................... 196

iv

1.2 Taøi nguyeân du lòch nhaân vaên ................................................................................... 196 1.3 Hieän traïng taøi nguyeân du lòch Hueá .......................................................................... 197 2. ÑÒNH HÖÔÙNG TUYEÁN, ÑIEÅM DU LÒCH SINH THAÙI HUEÁ ..................................... 198 2.1 Du lòch thieân nhieân xöù Hueá ...................................................................................... 198 2.2 Du lòch vaên hoùa truyeàn thoáng xöù Hueá..................................................................... 201 VI. PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI KHU BTTN ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC TRAØM CHIM – ÑOÀNG THAÙP ................................................................................................... 204 1. Söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa khu BTTN Traøm Chim ........................................ 204 1.1 Caùc muïc tieâu vaø chöùc naêng cô baûn cuûa khu baûo toàn ...............................................204 1.2 Ñaëc ñieåm töï nhieân khu vöïc Traøm Chim .....................................................................205 2. Ñònh höôùng phaùt trieån du lòch sinh thaùi Traøm Chim vuøng Ñoàng Thaùp Möôøi....... 209 VII. PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI VÖÔØN QUOÁC GIA COÂN ÑAÛO ................ 1. Khaùi quaùt veà Vöôøn Quoác gia (VQG) Coân Ñaûo ....................................................... 210 1.1 Vò trí vaø löôïc söû hình thaønh .........................................................................................210 1.2 Caùc thaønh phaàn taøi nguyeân cuûa VQG Coân Ñaûo .......................................................210 2. Ñònh höôùng phaùt trieån DLST ôû VQG Coân Ñaûo ....................................................... 214 VIII. ÑÒNH HÖÔÙNG PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI PHUÙ QUOÁC .................. 216 1. Löôïc söû hình thaønh ñaûo Phuù Quoác ............................................................................ 216 2. Toång quan veà ñaûo Phuù Quoác ..................................................................................... 217 IX. PHAÙT TRIEÅN DU LÒCH SINH THAÙI VQG CUÙC PHÖÔNG ................................ 238 1. Lòch söû hình thaønh VQG Cuùc Phöông ....................................................................... 238 2. Toång quan veà VQG Cuùc Phöông ............................................................................... 238 3. Caùc nguoàn taøi nguyeân cuûa Vöôøn Quoác Gia Cuùc Phöông ....................................... 240 X. TIEÀM NAÊNG DU LÒCH SINH THAÙI VQG LOØ GOØ – XA MAÙT, TAÂY NINH ........ 250 1.Vò trí ñòa lyù .................................................................................................................... 250 2. Ñòa hình ........................................................................................................................ 251 3. Khí haäu vaø thuûy vaên .................................................................................................... 251 4. Taøi nguyeân thöïc vaät .................................................................................................... 252 5. Taøi nguyeân ñoäng vaät ................................................................................................... 253 6. Taøi nguyeân nhaân vaên ..................................................................................................... 255

v

XI. TIEÀM NAÊNG DLST BAÙN ÑAÛO SÔN TRAØ ............................................................. 255

1. Ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa baùn ñaûo sôn traø ............................................................ 255 1.1. Vò trí ñòa lyù - ñòa hình ........................................................................................ 255 1.2. Ñòa chaát, thoå nhöôõng ...................................................................................... 256 1.3 ñaëc ñieåm khí haäu .............................................................................................. 261 1.4 Ñaëc ñieåm thuûy vaên............................................................................................. 263 2. Ñieàu kieän xaõ hoäi ................................................................................................. 264 3. Ña daïng thöïc vaät ............................................................................................... 264 3.1. Ña daïng veà caáu truùc vaø thaønh phaàn loaøi .......................................................... 264 3.2. Söï ña daïng veà caùc quaàn theå thöïc vaät töï nhieân ôû sôn traø ................................. 270 4. Ña daïng veà heä ñoäng vaät: ..................................................................................... 272 4.1 thaønh phaàn loaøi khu heä ñoäng vaät sôn traø ........................................................... 272 4.2. Tình traïng vaø phaân boá cuûa khu heä ñoäng vaät sôn traø....................................... 277 5. Nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán khu heä sinh vaät sôn traø....................................... 282 5.1 Hoaøn caûnh soáng cuûa daân cö ñòa phöông ........................................................... 282 5.2 Taùc ñoäng tieáp tuïc cuûa cö daân ñòa phöông ñeán khu heä sinh vaät sôn traø ............ 283 6. Phöông höôùng nhaèm quaûn lyù söû duïng laâu beàn taøi nguyeân sinh vaät trong khu baûo toàn thieân nhieân sôn traø................................................................................................... 284 6.1 ñoái vôùi heä thöïc vaät ............................................................................................ 284 6.2 ñoái vôùi khu heä ñoäng vaät..................................................................................... 284 6.3 baûo veä quaûn lyù taøi nguyeân sinh vaät cuûa khu bttn .............................................. 284 7. Baùn ñaûo sôn traø - moät ñieåm du lòch thô moäng..................................................... 285 XII. TIEÀM NAÊNG DU LÒCH SINH THAÙI TÆNH ÑAKLAK ........................................ 286 1. Giôùi thieäu ...................................................................................................................... 286 2. Xaõ EAKAO ................................................................................................................. 287 2.1 Toång Quan ................................................................................................................... 287 2.2 Ñeà xuaát quy hoaïch khu DLST EAKAO....................................................................... 290 3. Vöôøn Quoác Gia YANGSIN............................................................................................ 293 4. Khu röøng baûo veä Hoà Laéc ............................................................................................... 295 5. Khu Baûo Toàn NAMNUNG ............................................................................................ 295 6. Ña daïng sinh hoïc vöôøn Quoác Gia YOKÑOÂN-Neàn taûng DLST beàn vöõng ..................... 296 6.1 Ñaëc ñieåm ñòa chaát ........................................................................................................ 296 6.2 Ña daïng vuøng cö truù-heä thöïc vaät röøng ......................................................................... 296 6.3 Heä ñoäng vaät röøng ña daïng ........................................................................................... 301 6.4 Khai thaùc du lòch taïi YOKÑOÂN ................................................................................... 303 6.5 Nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán heä sinh thaùi khi phaùt trieån du lòch taïi YOKÑOÂN .......... 304 6.6 Quaûn lyù baûo toàn VQG YOKÑOÂN ................................................................................ 305 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO................................................................................................ 308

vi

Haønh ñoäng khaéc phuïc

Quy trình chöùng nhaän ISO 14000

Ñaùnh giaù laïi Xem xeùt soå tay

Ñaày ñuû

Tham quan

AÙp duïng

Ñaùnh giaù chöùng nhaän

Hoaøn toaøn phuø hôïp ?

Phuø hôïp

No 1 Khoâng phuø hôïp Khoâng phuø hôïp

2

No Haønh ñoäng khaéc phuïc

ÑAÙNH GIAÙ GIAÙM SAÙT TAÙI CHÖÙNG NHAÄN

3 Naêm

DUY TRÌ

Xem xeùt taøi lieäu

CERTIFICATION DNV

Yes

Laõnh ñaïo ñöa ra cam keát thöïc hieän

Laäp nhoùm chuyeân traùch veà ISO

Tìm hieåu yeâu caàu cuûa TC ISO 14001

Tieàn ñaùnh giaù noäi boä sô boâ

Xaùc ñònh caùc khía caïnh MT, muïc tieâu vaø chæ tieâu MT, chính saùch MT

Xaây döïng chöông trình QLMT

Xaùc ñònh cô caáu traùch nhieäm

Xaây döïng heä thoáng vaên baûn veà HTQLMT

Thöïc hieän chöông trình QLMT

Naâng cao nhaän thöùc veà MT cho coâng nhaân

Ñaùnh giaù noäi boä

Ñaùnh giaù cuûa beân thöù 3

Nhaän chöùng chæ