Din Va Dolat 2

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪71‬‬

‫را ﻃﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اوج آن ”ﭘﻮﻟﯿﺲ“‪ 284‬اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎد >ﭘﯿﻮﻧﺪ دﯾﻨﯽ< ﭘﺪﯾﺪ ﺷـﺪ‪ ،‬در آن‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎی ”ﭘﺎﺗﺮﯾﺴﯿﻦ“ ﻋﻀﻮﯾﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه‪ -‬ﮐﺎﻫﻦﻫﺎ )آرﺧـﻮنﻫـﺎ( اداره‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ‪ 285.‬اﯾﻦ ﻧﻬﺎد ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﺑﺴﺎﻃﺖ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺧﻮد را از دﺳﺖ داد و ”ﭘﻠﺐﻫـﺎ“‪ ،‬ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺧﺎرج از ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺑﻪ درون آن رﺳﻮخ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﺷـﻐﺎل ﭘـﻮﻟﯿﺲﻫـﺎی ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺗﻮﺳـﻂ روم‬ ‫ﺳﺮﺷﺖ آن ﺑﻪﮐﻠـﯽ دﮔﺮﮔـﻮن ﺷـﺪ و ﺳـﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺳـﻨﺘﯽ آن ﻓﺮوﭘﺎﺷـﯿﺪ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ واﭘﺴﯿﻦ ﺿﺮﺑﻪ را ﺑﺮ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ آن ﻓﺮود آورد‪.‬‬ ‫آرﻣﺎﻧﯽ ﮐﺮدن ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن را اﻧﺴﺎن ﻣﻌﺎﺻـﺮ از اوﻣﺎﻧﯿﺴـﺖﻫـﺎی اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎ‬ ‫آﻣﻮﺧﺖ و اﯾﻦ ﻣﯿﺮاث رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻋﻤﯿﻖﺗﺮﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮات را ﺑﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧـﻮﯾﻦ ﻏـﺮب ﺑـﺮ ﺟـﺎی‬ ‫ﻧﻬﺎد‪.‬‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎری رﺳﻤﯽ ﻏﺮب ﺑﻪﻋﻨـﻮان ﺳـﺮآﻏﺎز زاﯾـﺶ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻧـﻮﯾﻦ‬ ‫ﻏﺮب اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻨﺒﺸﯽ ﺑﻮد ﻋﻠﯿﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و اﺧﻼﻗﯿﺎت ﻣﺴﯿﺤﯽ ﮐـﻪ در ﺳـﺪهﻫـﺎی‬ ‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ و ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی در اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ رخ داد‪ .‬ﮐﺎﻧﻮن اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﻋﺼـﯿﺎن ﻓﻠـﻮراﻧﺲ ﺑـﻮد و‬ ‫ﻣــﺆﺛﺮﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬــﺮه آن ﻟﻮرﻧﺘﺴــﻮ ﻣــﺪﯾﭽﯽ‪ -‬ﺣﮑﻤــﺮان ﺛﺮوﺗﻤﻨــﺪ ﻓﻠــﻮراﻧﺲ‪ .‬ﺳــﺘﯿﺰ ﺧﺎﻧــﺪان‬ ‫ﻣﺪﯾﭽﯽ‪ 286‬و اﻟﯿﮕﺎرﺷﯽ زرﺳﺎﻻر ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﺎ ﭘﺎپ ﺟﻠﻮهای اﺳﺖ از ﺳﺘﯿﺰ ﻋـﺎم ﺣﮑﻤﺮاﻧـﺎن‬ ‫←‬ ‫ﯾﺎ روﺷﻦ ﮐﺮدن اﺟﺎق“ از ﻣﻌﻨﺎی ﻣﺘﻌﺎرف و ﻋﻤﻮﻣﯽ آن در ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺎط اﯾﺮان ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد‪) <...‬ﻋﺒـﺪاﷲ‬ ‫ﺷﻬﺒﺎزی‪ ،‬اﯾﻞ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﯽ در ﮐﻮهﻧﺸﯿﻨﺎن ﺳ‪‬ﺮﺧﯽ ﻓﺎرس‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮﻧﯽ‪ ،1366 ،‬ﺻﺺ ‪(74-73‬‬ ‫‪284. Polis‬‬

‫‪ .285‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.175‬‬ ‫‪ .286‬ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﯾﭽﯽ ﺗﺒﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﻧﻈﺎﻣﯿﺎن ﻋﻬﺪ ﺷﺎرﻟﻤﺎﻧﯽ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و ﺑﺮای اﺛﺒـﺎت اﯾـﻦ ﭘﯿﻮﻧـﺪ‬ ‫ﺗﺒﺎرﻧﺎﻣﻪای ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ آﻧﺘﻮﻧﯽ ﻣﻮﻟﻮ‪ ،‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﺑﺮاون آﻣﺮﯾﮑﺎ‪> ،‬ﺑﺎزﺳﺎزی ﺧﯿﺎﻟﺒﺎﻓﻪ< ﺷﺠﺮهﻧﺎﻣﻪ‬ ‫ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﯾﭽﯽ در ﺳﺪه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و در درﺑﺎر آﻧﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺖ و ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﻣﺒﻨﺎی ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫>در واﻗﻊ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺎء اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده ﻧﺎروﺷﻦ اﺳﺖ‪ <.‬ﻣﺪﯾﭽﯽﻫﺎ اﺣﺘﻤﺎﻻ در ﺳﺪه ﺳـﯿﺰدﻫﻢ در ﻓﻠـﻮراﻧﺲ ﺳـﺎﮐﻦ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ زﯾﺮا اوﻟﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪای ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از اﻋﻀﺎی اﯾﻦ ﺧﺎﻧﻮاده اﺷﺎره ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ 1216‬ﻣﯿﻼدی ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫دارد‪ .‬ﺑﻨﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ آﻧﺎن از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﺑﻪ ﺻـﺮاﻓﯽ و رﺑـﺎﺧﻮاری اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬در اواﯾـﻞ ﺳـﺪه‬ ‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ در زﻣﺮه ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺟﺎی ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻫﺮﭼﻨﺪ ﻫﻨﻮز ﻓﺎﺻﻠﻪﺷﺎن ﺑﺎ ﺧﺎﻧﺪانﻫﺎی اﺷﺮاﻓﯽ ﺷﻬﺮ‬ ‫زﯾﺎد ﺑﻮد‪ .‬در اواﺧﺮ اﯾﻦ ﺳﺪه‪ ،‬ﺻﺮاﻓﯽ ﺧﻮد را در ﺷﻬﺮ رم ﮔﺸﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺳﺪه ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺑﺎﻧﮑﺪار ﭘﺎپ ﺷﺪﻧﺪ و‬ ‫از اﯾﻦﻃﺮﯾﻖ ﺳﻮدﻫﺎی ﮐﻼن ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬ﺛﺮوت اﻧﺒﻮه ﺧﺎﻧﻮاده ﻣﺪﯾﭽﯽ در ﺳﺪه ﻓﻮق ﺑﻪدﺳﺖ آﻣـﺪ‪ .‬از‬ ‫اﻋﻀﺎی اﯾﻦ ﺧﺎﻧﺪان‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﺗﻦ‪ ،‬در ﺳﺪه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ و اواﯾﻞ ﺳﺪه ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﭘﺎﭘﯽ رﺳﯿﺪﻧﺪ‪ :‬ﻟﺌـﻮ دﻫـﻢ‪،‬‬ ‫ﮐﻠﻤﻨﺖ ﻫﻔﺘﻢ‪ ،‬ﭘﯿﻮس ﭼﻬﺎرم و ﻟﺌﻮ ﯾﺎزدﻫﻢ‪(Americana, 1985, vol. 18, p. 614) .‬‬

‫‪72‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺳﮑﻮﻻر ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﮐﻠﯿﺴﺎ ﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳﯽ اروﭘﺎی آن ﻋﺼﺮ را رﻗﻢ ﻣﯽزد‪ .‬اﯾـﻦ ﻋﺼـﯿﺎن‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ روﯾﮑﺮد ﺑﻪ ادﺑﯿﺎت ”آﻧﺘﯿﮏ“ ﯾﻮﻧـﺎن و روم ﺑﺎﺳـﺘﺎن آﻏـﺎز ﺷـﺪ ﮐـﻪ در‬ ‫ﮔﺬﺷﺘﻪ در اروﭘﺎ ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﻣﻬﺠﻮر ﺑـﻮد‪ .‬واژه اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ رﯾﻨﺎﺷـﯿﺘﺎ‪) 287‬ﻧـﻮزاﯾﯽ( ﻧﯿـﺰ‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﺳﺎل ‪ 1550‬ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺖ‪ ،‬در آﻏﺎز ﺻﺮﻓ ًﺎ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎی ﺗﺠﺪﯾـﺪ ﺣﯿـﺎت ﻫﻨـﺮ و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﯾﻮﻧﺎن و روم ﮐـﺎرﺑﺮد ﯾﺎﻓـﺖ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺑـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم ﻋـﺎم ﻧـﻮزاﯾﯽ ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫اروﭘﺎﯾﯽ وارد اﻧﺴﯿﮑﻠﻮﭘﺪی ﻓﺮاﻧﺴﻪ )‪ (1772-1751‬ﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎرﺑﺮد واژه رﻧﺴـﺎﻧﺲ‪ 288‬در زﺑـﺎن‬ ‫‪289‬‬ ‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﺎل ‪ 1840‬آﻏﺎز ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻟﻮرﻧﺘﺴﻮ ﻣﺪﯾﭽﯽ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن را در ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧـﻮد ﮔـﺮد آورد و ﺑـﻪ ﺧﺮﯾـﺪ‬ ‫ﻧﺴﺦ ﺧﻄﯽ ﮐﻬﻦ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ -‬روﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻃـﯽ ﺳـﺪهﻫـﺎ در ﺻـﻮﻣﻌﻪﻫـﺎ ﻧﮕﻬـﺪاری ﺷـﺪه ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﭘﺮداﺧﺖ و ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪای ﺗﺪارک دﯾﺪ ﺷﺎﻣﻞ ‪ 1039‬ﺟﻠﺪ ﮐﺘـﺎب ﮐـﻪ ‪ 260‬ﺟﻠـﺪ آن ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ 290.‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ ﻓﮑﺮی رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﺪل ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن درﺑﺎر ﻣﺪﯾﭽﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﺗﺪوﯾﻦ ﯾـﮏ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻧـﻮﯾﻦ‬ ‫ﺿﺪﮐﻠﯿﺴﺎﯾﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ”ﺗﺮﺟﻤﻪ“ ﻣﺘﻮان ﮐﻬﻦ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ -‬روﻣﯽ آﻏﺎز ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﺮﮐﺖ‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺘﻮن ”آﻧﺘﯿﮏ“ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﺑﺎر ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺲ ﻣﺘﻤـﺎﯾﺰی را درﺑﺮداﺷـﺖ و‬ ‫در واﻗﻊ ﺑﺮداﺷﺖ ”آزاد“ و ”روز“ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﺧﻮاﺳﺖﻫﺎ و اﯾـﺪهآلﻫـﺎی ”ﻣﺘـﺮﺟﻤﯿﻦ“ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫”ﻣﺘﺮﺟﻤﯿﻦ“ رﻧﺴﺎﻧﺲ آنﻗﺪر ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ راوﯾﺎن ﺻﺎﻟﺤﯽ ﺑـﺮای ﻣﻌﺮﻓـﯽ واﻗﻌـﯽ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﯾﻮﻧﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر آﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ اﯾﺸﺎن ﺑﻮﮐﺎﺗﭽﻮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﻐﻠـﻮط‬ ‫ﺧﻮد ﻏﯿﺮواﻗﻌﯽﺗﺮﯾﻦ و آرﻣﺎﻧﯽﺗﺮﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮﻫﺎ را از ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺷﺎﻋﻪ داد‪.‬‬ ‫ﭘﯿﻼﺗﻮس ]اﺳﺘﺎد زﺑﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ[ آنﻗﺪر ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺑـﻪ ﺑﻮﮐـﺎﺗﭽﻮ آﻣﻮﺧﺘـﻪ ﺑـﻮد ﮐـﻪ وی‬ ‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺷﮑﺴﺘﻪ ﻣﺘﻦﻫﺎی ﮐﻼﺳﯿﮏ ﯾﻮﻧـﺎن را ﺑﺨﻮاﻧـﺪ‪ .‬ﺑﻮﮐـﺎﺗﭽﻮ‬ ‫ﺧﻮد اﻋﺘﺮاف ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ از ﻣﺘﻦﻫﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ را درک ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ آنﭼﻪ را ﮐﻪ درک ﻣﯽﮐﻨﺪ در زﯾﺒﺎﯾﯽ و ﻟﻄﺎﻓﺖ ﺑﯽﻫﻤﺘﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻮﮐﺎﺗﭽﻮ‪ ،‬ﺑـﻪ اﻟﻬـﺎم‬ ‫از اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﺑﻪ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﭘﺘﺮارک‪ ،‬ﺑﺎﻗﯽ آﺛﺎر ادﺑـﯽ ﺧـﻮد را ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎً ﺑﺎﻟﮑـﻞ‬ ‫وﻗﻒ آﺷﻨﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦ اروﭘﺎی ﻻﺗﯿﻦ ﺑﺎ ادﺑﯿﺎت‪ ،‬اﺳـﺎﻃﯿﺮ و ﺗـﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻧـﺎن ﮐـﺮد‪ .‬در ﯾـﮏ‬

‫‪287. Rinascità‬‬ ‫‪288. Renaissance‬‬ ‫‪289. The Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles, 1984, vol. 2, p. 1794.‬‬

‫‪ .290‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﺟﻠﺪ ‪ :5‬رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺻﻔﺪر ﺗﻘﯽزاده و اﺑﻮﻃﺎﻟـﺐ ﺻـﺎرﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن اﻧﺘﺸﺎرات و آﻣﻮزش اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،1367 ،‬ص ‪.137‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪73‬‬

‫ﺳﻠﺴﻠﻪ زﻧﺪﮔﯿﻨﺎﻣﻪﻫﺎی ﮐﻮﺗﺎه ﺗﺤـﺖ ﻋﻨـﻮان در اﺣـﻮال ﻣـﺮدان ﻧـﺎﻣﯽ‪ ،‬از آدم ﺗـﺎ ژان‪،‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬را ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺮد و در زﻧﺎن ﻧﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺷﺮح زﻧﺪﮔﯽ زﻧﺎن ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬از ﺣـﻮا‬ ‫ﺗﺎ ﺟﻮواﻧﺎی او‪‬ل‪ ،‬ﻣﻠﮑﻪ ﻧﺎﭘﻞ‪ ،‬ﭘﺮداﺧـﺖ‪ .‬در رﺳـﺎﻟﻪ ﮐـﻮهﻫـﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮕـﻞﻫـﺎ و ﭼﺸـﻤﻪﻫـﺎ‬ ‫ﺑﻪﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﺮوف اﻟﻔﺒﺎ ﮐﻮهﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻨﮕﻞﻫﺎ و ﭼﺸـﻤﻪﻫـﺎﯾﯽ را ﮐـﻪ در ادﺑﯿـﺎت ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ از‬ ‫آنﻫﺎ ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه ﺑﻮد ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺮد‪ ،‬و در ﺷﺠﺮهﻧﺎﻣﻪ ﺧـﺪاﯾﺎن ﮐﺘـﺎب راﻫﻨﻤـﺎﯾﯽ از‬ ‫اﺳﺎﻃﯿﺮ ﮐﻼﺳﯿﮏ ﮔﺮد آورد‪ .‬او ﭼﻨﺎن ﻣﺠﺬوب ادﺑﯿﺎت ﯾﻮﻧﺎن ﺷﺪه ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺧـﺪای‬ ‫ﻣﺴﯿﺤﯿﺖ را ﯾﻮدن و ﺷﯿﻄﺎن را ﭘﻠﻮﺗﻮن ﻣـﯽﻧﺎﻣﯿـﺪ و از وﻧـﻮس و ﻣـﺎرس ﭼﻨـﺎن ﻧـﺎم‬ ‫ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﺮﯾﻢ و ﻣﺴﯿﺢ ﺣﻘﯿﻘﺖ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎبﻫـﺎ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﻻﺗﯿﻨﯽ ﺑﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧـﺪ و از ﻧﻈـﺮ ﺗﺤﻘﯿﻘـﯽ ارزش ﻧـﺎﭼﯿﺰی دارﻧـﺪ اﻣـﺮوزه ﺳـﺨﺖ‬ ‫ﻣﻼلآور ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑﺮای ﭘﮋوﻫﻨﺪﮔﺎن زﺑﺎن ادﺑﯿﺎت ﯾﻮﻧﺎن راﻫﻨﻤﺎی‬ ‫‪291‬‬ ‫ﮔﺮاﻧﺒﻬﺎﯾﯽ ﺑﻮدﻧﺪ و در اﺷﺎﻋﻪ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ اﯾﻔﺎ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫”ﻧﻮزاﯾﯽ“ ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ از اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ آن ﮐﻪ اﻗﺘـﺪار ﮐﻠﯿﺴـﺎ را‬ ‫ﻫﺪف ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧﻮﻋﯽ روﯾﮑﺮد ﻧﻮﺳﺘﺎﻟﮋﯾﮏ ﺑﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻧﻮﺳـﺘﺎﻟﮋی ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‬ ‫ﻣﻌﻄﻮف ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻘﻠﯽ ارﺳﻄﻮ ﻧﺒﻮد؛ اروﭘﺎ ﭘﯿﺶﺗﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺘﮑﻠﻤﯿﻦ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ارﺳـﻄﻮ را‬ ‫ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و در آن دوران ارﺳﻄﻮ ﻧﻤﺎد ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺧﺸﮏ ﻣﺪرﺳﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﯾﮏ‬ ‫روﯾﮑﺮد اﺧﻼﻗﯽ‪ -‬ارزﺷﯽ ﺑﻪ ﺷﺮک ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺴـﯿﺤﯽ ﺑـﻮد و ﻟـﺬا ﺑـﻪ‬ ‫ﺣﻤﺎﺳﻪﺳﺮاﯾﺎن و ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ ﺗﺼـﻮﯾﺮی اﻓﺴـﺎﻧﻪای از ﯾﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑـﻪدﺳـﺖ‬ ‫ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬و آن اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ ﺑﺎر ”اﺧﻼق ﺟﺪﯾﺪ“ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻪ ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮏ ارﺳﻄﻮ ﮐﻪ ﮐﺮﭘﻮس اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎرﺳﯿﻠﯿﻮ ﻓﯽﭼﯿﻨﻮ ﺑﻪ ”ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس“ اوﻣﺎﻧﯿﺴﺖﻫﺎی اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎ ﺑـﺪل ﺷـﺪ و‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن را ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ”ﻗﺪﯾﺲ“ و ”ﻧﯿﻤﻪ ﺧﺪا“ رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ 292.‬اوﻣﺎﻧﯿﺴـﺖﻫـﺎی اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎ‪ ،‬ﺑـﯽآنﮐـﻪ‬ ‫ﺳﻘﺮاط را ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﺑﺸﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ >آزادی ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن زﻣﺎن ﺳﻘﺮاط ﻏﺒﻄﻪ ﻣﯽﺧﻮردﻧـﺪ و آن را‬ ‫ﻣﯽﺳﺘﻮدﻧﺪ‪ <.‬آﻧﺎن ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ >در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﻓﻼﻃﻮن‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎی ﻓﻠﻮﻃﯿﻦ ﻧﯿﺰ ﺑـﺮ آن‬ ‫ﺳﺎﯾﻪ اﺑﻬﺎﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ رازوراﻧﻪ ﯾﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑـﺎ آن در ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ‬ ‫ﭘﺎﯾﺪار ﺑﻤﺎﻧﻨﺪ؛ ﻣﺴﯿﺤﯿﺘﯽ ﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ آن اﻋﺘﻘﺎد ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ آن را ﻫﯿﭽﮕـﺎه رﻫـﺎ‬ ‫‪293‬‬ ‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ‪<.‬‬

‫‪ .291‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.49-48‬‬ ‫‪ .292‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.138-137‬‬ ‫‪ .293‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.91‬‬

‫‪74‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺑــﺮای اوﻣﺎﻧﯿﺴــﺖﻫــﺎ ده ﻗــﺮن ﻓﺎﺻــﻠﻪ زﻣــﺎﻧﯽ ﻣﯿــﺎن ﻗﺴــﻄﻨﻄﯿﻦ و داﻧﺘــﻪ ﺧﻄــﺎی‬ ‫ﻓﺎﺟﻌﻪآﻣﯿﺰی ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟـﻪ اﻧﺤـﺮاف از راه درﺳـﺖ ﺑـﻮد‪ .‬اﻓﺴـﺎﻧﻪﻫـﺎی‬ ‫دلاﻧﮕﯿﺰ ﻣﺮﯾﻢ ﺑﺎﮐﺮه و ﻗﺪﯾﺴﺎن از ﺧﺎﻃﺮهﻫﺎی آنﻫﺎ ﻣﺤﻮ ﻣﯽﺷﺪ ﺗﺎ در ذﻫﻦﻫﺎ ﺟـﺎﯾﯽ‬ ‫ﺑﺮای ﻣﺴﺦ اووﯾﺪ و ﺳـﺮودﻫﺎی دوﺟﻨﺴـﯽ ﻫـﻮراس ﺑـﺎز ﺷـﻮد‪ .‬ﮐﻠﯿﺴـﺎﻫﺎی ﺑﺎﻋﻈﻤـﺖ‬ ‫اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ”ﺑﺮﺑﺮی“ ﻣﯽرﺳﯿﺪ و ﻣﺠﺴﻤﻪﻫﺎی ﺑﯽروح آنﻫﺎ ﺑﺮای ﭼﺸـﻢﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ‬ ‫آﭘﻮﻟﻮن ﺑﻠﻮدره را دﯾﺪه و ﺑﺮای اﻧﮕﺸﺘﺎﻧﯽ ﮐﻪ آن را ﻟﻤﺲ ﮐﺮده ﺑـﻮد دﯾﮕـﺮ ﮔﯿﺮاﯾـﯽ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫اوﻣﺎﻧﯿﺴﺖﻫﺎ ﺑﻪﻃﻮر ﮐﻠﯽ ﻃﻮری رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﮕـﺎر ﻣﺴـﯿﺤﯿﺖ اﺳـﻄﻮرهای‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑـﺎ ﻧﯿﺎزﻫـﺎی اﺧﻼﻗـﯽ و ﺧﯿـﺎﻟﯽ ﻣـﺮدم ﺳـﺎزشﭘـﺬﯾﺮ اﺳـﺖ اﻣـﺎ ﮐﺴـﺎﻧﯽﮐـﻪ‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪای آزاد دارﻧﺪ ﻧﺒﺎﯾﺪ آن را ﺟﺪ‪‬ی ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اوﻣﺎﻧﯿﺴﺖﻫـﺎ در ﺳـﺨﻨﺮاﻧﯽﻫـﺎی‬ ‫ﻋﻤــﻮﻣﯽ ﺧــﻮد از ﻣﺴــﯿﺤﯿﺖ دﻓــﺎع ﻣــﯽﮐﺮدﻧــﺪ‪ ،‬ﺧﻮﯾﺸــﺘﻦ را ﭘــﺎیﺑﻨــﺪ ﻣﺴــﯿﺤﯿﺖ‬ ‫ﻧﺠﺎتﺑﺨﺶ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷـﯿﺪﻧﺪ ﺗـﺎ ﺗﻌﻠﯿﻤـﺎت ﻣﺴـﯿﺢ و ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ را‬ ‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﮐﻨﻨﺪ‪ ...‬زﻧﺪﮔﯽ اوﻣﺎﻧﯿﺴﺖﻫﺎ ﻧﻤﻮدار ﻣﻌﺘﻘﺪات واﻗﻌﯽ آنﻫﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺴﯿﺎری از‬ ‫آنﻫﺎ در ﻋﻤﻞ از ﻣﻮازﯾﻦ اﺧﻼﻗﯽ دوران ﺷﺮک‪ ،‬آن ﻫﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ از ﺟﻨﺒـﻪ ﺷـﻬﻮاﻧﯽ و‬ ‫‪294‬‬ ‫ﻧﻪ رواﻗﯽ آن‪ ،‬ﭘﯿﺮوی ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﯿﻬﻮده ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻢ ﺳﻘﺮاط‪ ،‬اﯾﻦ ”ﺧﺪا“ی آرﻣﺎﻧﯽ ﺧـﺎﻟﻖ رﻧﺴـﺎﻧﺲ‪ ،‬و ﻫـﻢ ﻟﺌﻮﻧـﺎردو‬ ‫‪295‬‬ ‫داوﯾﻨﭽﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﺷﮕﺮفﺗﺮﯾﻦ ﻣﺨﻠﻮق رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻫﻤﺠﻨﺲﮔﺮا ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮﯾﺮ راﯾﺞ‪ ،‬ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﮐﺎﻧﻮن ”آزاداﻧﺪﯾﺸـﯽ“ و ”دﻣﮑﺮاﺳـﯽ“ ﻧﺒـﻮد‪ .‬در اﯾـﻦ‬ ‫ﺣﺎﮐﻢﻧﺸﯿﻦ ﮐﻮﭼﮏ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ‪ 296،‬اﺷﺮاﻓﯿﺘﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ داﺷﺖ ﮐﻪ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺠﺎرت ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ‬ ‫و ﺻﺮاﻓﯽ ﺛﺮوﺗﯽ اﻧﺒﻮه اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ و ﺷﻬﺮ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺖ ﻣـﺎﻟﯽ اروﭘـﺎ ﺑـﺪل ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫‪ .294‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.97-96‬‬ ‫‪ .295‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.240‬‬ ‫‪ .296‬ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ در ﺳﺎل ‪ 59‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺎﯾﮕﺎه ارﺗﺶ روم ﺗﺄﺳﯿﺲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﺗﺎ ﭘﯿﺶ از‬ ‫ﻧﯿﻤﻪ دوم ﺳﺪه ﯾﺎزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی اﻫﻤﯿﺘﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اوج ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﯾـﻦ ﺷـﻬﺮ در ﺳـﻪ دﻫـﻪ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺳـﺪه‬ ‫ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻣﯿﻼدی اﺳﺖ و ﺟﻤﻌﯿﺖ آن در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺣﺪود ‪ 95‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴـﺎن‪،‬‬ ‫ﻓﻠﻮراﻧﺲ آن زﻣﺎن در ﮐﻨﺎر ﭘﺎرﯾﺲ‪ ،‬وﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻣﯿﻼن و ﻧﺎﭘﻞ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﭘﻨﺞ ﺷﻬﺮ ﺑﺰرگ ﻗﺎره اروﭘﺎ ﺑﺪل ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻟﺒﺘﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻌﯿﺖ دواﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺳﺎل ‪ 1348‬ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺷﯿﻮع ﻃﺎﻋﻮن ﺑﻪ ﻧﺼﻒ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺳﮑﻨﻪ اﻧﺒﻮﻫﯽ را در ﺧﻮد ﺟﺎی ﻧﺪاده اﺳﺖ؛ ﺟﻤﻌﯿﺖ آن در ﺳﺎل ‪ 1872‬ﺣﺪود ‪ 167‬ﻫﺰار‬ ‫ﻧﻔﺮ‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 1881‬ﺣﺪود ‪ 169‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ و در ﺳﺎل ‪ 1891‬ﺣﺪود ‪ 198‬ﻫﺰار ﻧﻔـﺮ ﮔـﺰارش ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫اﻣﺮوزه‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﮐﻤﯽ ﺑﯿﺶ از ‪ 400‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪75‬‬

‫ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ اﺷﺮاﻓﯿﺖ زرﺳﺎﻻر )ﭘﻠﻮﺗﻮﮐﺮات( اداره ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺮای اﻧﺘﺨﺎب ﺷﻮرای‬ ‫اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﯾﮑﺼﺪ ﻫﺰار ﻧﻔـﺮی ﺗﻨﻬـﺎ ‪ 3200‬ﻣـﺮد ﺣـﻖ رأی داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﮑﻤﺮاﻧـﺎن ﺷـﻬﺮ‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫”ﻓﺮﺑﻬﺎن“‪) 297‬ﮔﺮدن ﮐﻠﻔﺖﻫﺎ( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬از ﻃﺮﯾﻖ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﮔﯿﻠﺪی‪ ،‬ﻧﻈﺎرﺗﯽ ﺳـﺨﺖ‬ ‫ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﺷﻬﺮوﻧﺪان اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ 298.‬ﺑﺮای ﺗﻮده ﺑﯽﺳﻮاد و ﻓﻘﯿﺮ ﻓﻠﻮراﻧﺴـﯽ آزادی ﺟـﺰ‬ ‫>آزادی ﻓﺮﻣﺎن ﺑﺮدن از ارﺑﺎﺑﺎن< ﻧﺒـﻮد و ﺑـﺮای ﭘﻠﻮﺗﻮﮐﺮاﺳـﯽ ﻓﻠـﻮراﻧﺲ آزادی ﺟـﺰ آزادی‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﺎن ﺑﺮ ﺷﻬﺮ و ﻣﺘﺼﺮﻓﺎت آن >ﺑﺪون دﺧﺎﻟﺖ اﻣﭙﺮاﺗﻮران ﯾﺎ ﭘﺎپﻫﺎ ﯾﺎ ﻓﺌـﻮدالﻫـﺎ<‬ ‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪﮔﻔﺘﻪ وﯾﻞ دوراﻧﺖ‪ ،‬اﯾﻦ >ﺳﺨﺎوﺗﻤﻨﺪی< ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﭼﻨﺎن درﺟﻪای از دﻣﮑﺮاﺳﯽ اﻋﻄﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ >ﺑﻬﺸﺖ ﺗﻮاﻧﮕﺮﺳـﺎﻻر ﺑـﻮﯾﯽ از‬ ‫آن ﻧﺒﺮده ﺑﻮد‪ 299<.‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺎهﻃﻠﺒﺎﻧﻪ از آزادی در ﻋﻬﺪ ﻟﻮرﻧﺘﺴﻮ ﻣﺪﯾﭽﯽ ﺑﻪ اوج رﺳـﯿﺪ؛‬ ‫ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ”ﺑﺎﺷﮑﻮه“ و ﺑﺲ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﮐﻪ >ﺑﺎ ﻣﻌﺸﻮﻗﻪﻫﺎ ﮐﻠﻨﺠﺎر ﻣﯽرﻓﺖ<‪> ،‬ﭘﺎپ ﻣﯽآﻓﺮﯾﺪ<‬ ‫و >ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ و اﺻﯿﻞﺗﺮﯾﻦ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد در ﺳﺮاﺳﺮ اروﭘـﺎ ﻣـﻮرد اﺣﺘـﺮام‬ ‫‪300‬‬ ‫ﺑﻮد‪<.‬‬ ‫اﯾﺘﺎﻟﯿﺎی ﻋﻬﺪ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﮐﺎﻧﻮن ﺧﺮاﻓﺎت‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻫﻮمﺗﺮﯾﻦ اﺷﮑﺎل آن‪ ،‬ﺑـﻮد‪ .‬اوﻣﺎﻧﯿﺴـﺖﻫـﺎ‬ ‫‪297. popolo grasso‬‬

‫‪ .298‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﻪ ﻫﻔﺖ ﮔﯿﻠﺪ )ﺻﻨﻒ( اﺻﻠﯽ و ﭘﻨﺞ ﮔﯿﻠﺪ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖﺗﺮ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ :‬ﻫﻔـﺖ‬ ‫ﮔﯿﻠﺪ اﺻﻠﯽ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪ :‬ﻗﻀﺎت و ﻣﺤﻀﺮداران‪ ،‬ﺑﺎﻧﮑﺪاران و ﺗﺠﺎر ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ ﭘﻮﺷـﺎک‪ ،‬ﺻـﺮاﻓﺎن و‬ ‫رﺑﺎﺧﻮاران‪ ،‬ﺗﺠﺎر و ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت اﺑﺮﯾﺸﻤﯽ‪ ،‬ﭘﺰﺷﮑﺎن و داروﻓﺮوﺷﺎن‪ ،‬ﺗﺠﺎر و ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨـﺪﮔﺎن‬ ‫ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت ﭘﺸﻤﯽ‪ ،‬و ﺗﺠﺎر ﺧﺰ‪ .‬ﭘﻨﺞ ﮔﯿﻠﺪ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖﺗﺮ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪ :‬ﻗﺼﺎﺑﺎن‪ ،‬ﮐﻔﺎﺷﺎن‪ ،‬ﻓﻠﺰﮐﺎران‪ ،‬ﺑﻨﺎﯾﺎن‬ ‫ﺳﻨﮓﮐﺎر و ﻓﺮوﺷﻨﺪﮔﺎن اﺟﻨﺎس دوﺳﺖ دوم‪ .‬اﻋﻀﺎی ﮔﯿﻠﺪﻫﺎ ﻧﯿﺰ در زﯾﺮ ﻧﻈﺎرت اﮐﯿﺪ رؤﺳﺎی ﺧﻮد ﻗﺮار‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬ﻋﻀﻮﯾﺖ در اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻣﺘﯿﺎز ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ از آن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫در ﺧﺎرج از ﮔﯿﻠﺪﻫﺎ ﺗﻮده ﮐﺜﯿﺮی از اﻓﺮاد ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ ﺟﺎی داﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ”ﻣـﺮدم ﺣﻘﯿـﺮ“‬ ‫)‪ (popolo minuto‬ﯾﺎ ”ﮐﺜﺎﻓﺖﻫﺎ“ )‪ (ciompi‬ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪ ،‬ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ ﺷـﺎﺧﻪ اﻗﺘﺼـﺎد‬ ‫ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺻﻨﻌﺖ و ﺗﺠﺎرت ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت ﭘﺸﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮔﺮداﻧﻨﺪﮔﺎن آن در ﮔﯿﻠﺪ ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﻨﺴﻮﺟﺎت‬ ‫ﭘﺸﻤﯽ ﻋﻀﻮﯾﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺧﺎرج از ﮔﯿﻠﺪ‪ ،‬ﺣﺪود ‪ 9000‬ﮐﺎرﮔﺮ در اﯾـﻦ ﺻـﻨﻌﺖ اﺷـﺘﻐﺎل داﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬ ‫ﺗﻮﻟﯿﺪﮐﻨﻨﺪﮔﺎن واﻗﻌﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ اﻓﺮاد ﻣﺮدان و زﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﯾﺸﺎن ﮐﺎر ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﺠـﺎر و‬ ‫ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداراﻧﯽ ﮐﻪ ”ﺻﺎﺣﺒﮑﺎر“ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﺑﺰار ﮐﺎر را در اﺧﺘﯿﺎر آﻧﺎن ﻗﺮار ﻣﯽدادﻧﺪ و ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬ ‫ﺗﻌﺪاد اﻟﺒﺴﻪ ﺗﻬﯿﻪﺷﺪه دﺳﺘﻤﺰدﺷﺎن ﭘﺮداﺧـﺖ ﻣـﯽﺷـﺪ‪(“Florence”, “Italy”, Britannica CD 1998; .‬‬ ‫)‪Britannica, 1977, vol. II, p. 943‬‬

‫‪ .299‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.83‬‬ ‫‪ .300‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.136‬‬

‫‪76‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺑﻪ ”ﻫﻤﺰاد“ ﯾﺎ ”ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن ﻏﯿﺒﯽ“ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺘﻨﺪ و >ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﺳﯿﺴﺮون ﺧـﻮد‬ ‫را ﺑﺎ روح ﺟﻨﻮنآﺳﺎی ﻣﺤﯿﻂ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽآﻣﯿﺨﺘﻨـﺪ‪ <.‬ﭘﻮدﺟـﻮ ﺑﺮاﺗﭽـﻮﻟﯿﻨﯽ‪ ،‬از ﭼﻬـﺮهﻫـﺎی‬ ‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ رﻧﺴﺎﻧﺲ‪ ،‬ﺷﺎدﻣﺎﻧﻪ از ﻋﻔﺮﯾﺖ ﻫﺎﯾﯽ ﺳﺨﻦ ﻣـﯽﮔﻔـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺳـﻮاران ﺑـﯽﺳـﺮ‬ ‫ﻫﺠﺮت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﯾﺎ از ﻫﯿﻮﻻﻫﺎی رﯾﺸﻮﯾﯽ ﮐﻪ از درﯾـﺎ ﺑﺮﻣـﯽﺧﺎﺳـﺘﻨﺪ ﺗـﺎ زﻧـﺎن زﯾﺒـﺎرو را‬ ‫ﺑﺮﺑﺎﯾﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎﮐﯿﺎوﻟﯽ ﺑﻪ >اﻣﮑﺎن ﭘﺮ ﺑﻮدن ﻫﻮا از ارواح< اﺷﺎره ﻣﯽﮐﺮد و اﻋﺘﻘﺎد ﺧﻮد را ﺑﻪ اﯾـﻦ‬ ‫اﻣﺮ ﮐﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﺑﺰرگ ﺑﺎ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از ﺻﻮر ﻋﺠﯿﺐ‪ ،‬ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ‪ ،‬اﻟﻬﺎم و ﻋﻼﺋﻢ آﺳﻤﺎﻧﯽ اﻋﻼم‬ ‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ اﺑﺮاز ﻣـﯽداﺷـﺖ‪ .‬ﻣﺎرﺳـﯿﻠﯿﻮ ﻓـﯽﭼﯿﻨـﻮ‪ ،‬ﻣﺘـﺮﺟﻢ اﻓﻼﻃـﻮن‪ ،‬ﺷـﺮﺣﯽ در دﻓـﺎع از‬ ‫ﻏﯿﺒﮕﻮﯾﯽ و ﻃﺎﻟﻊﺑﯿﻨﯽ و اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ اﺟﻨﻪ ﻧﮕﺎﺷﺖ‪ .‬او ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﮐﻪ ﺳـﺘﺎرﮔﺎن دارای اﻗﺘـﺮان‬ ‫ﻧﺤﺲ ﺑﻮدﻧﺪ ﺧﻮد را از دﯾـﺪار ﺑـﺎ ﭘﯿﮑﻮدﻻﻣﯿﺮاﻧـﺪوﻻ ﻣﻌـﺬور داﺷـﺖ‪ 301.‬و ﺑﻮﮐـﺎﺗﭽﻮ‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫>ﻫﯿﭽﮕﺎه ﻣﺘﻔﮑﺮ ﻋﻤﯿﻘﯽ ﻧﺒﻮد<‪> ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﻫﻮﻣﺎت زﻣﺎن ﺧﻮد از ﻗﺒﯿﻞ ﻃﺎﻟﻊﺑﯿﻨﯽ و ﭘﯿﺸﮕﻮﯾﯽ ﺑـﻪ‬ ‫‪302‬‬ ‫ﻣﺪد ﺧﻮاب ﭘﺎیﺑﻨﺪ ﺑﻮد و ﺑﻪ وﺟﻮد اﺟﻨﻪ و ﺷﯿﺎﻃﯿﻦ اﻋﺘﻘﺎد داﺷﺖ‪<.‬‬ ‫ﻋﺼﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ از ﻟﺤﺎظ اﻧﺪﯾﺸﻪ و اﺣﺴﺎس ﺳﺨﺖ ﺗﺤﺖ ﻓﺸﺎر ﺳـﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳـﯽ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﺟﺰ ﯾﮏ ﺗﻦ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﭘﯿﮑﻮدﻻﻣﯿﺮاﻧﺪوﻻ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از ﻣﺘﻔﮑﺮان اروﭘﺎﯾﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫از زﯾﺮ اﯾﻦ ﻓﺸﺎر ﺷﺎﻧﻪ ﺧﺎﻟﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺮ آن ﭼﯿﺮه ﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ زﻧﺪﮔﯽ ذﻫﻦ ﺑﺰرگ و‬ ‫واﻻﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﯽﭼﯿﻨﻮ ﭘﺮ از ﺧﺮاﻓﺎت و ﺗﺮس از ﮔﺮدش ﺳﺘﺎرﮔﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﮐﯿـﺎوﻟﯽ ﻫـﻢ‬ ‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮔﺮﯾﺒﺎن ﺧﻮد را از ﭼﻨﮓ ﺗﺼﻮرات ﻣﻮﻫﻮم ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﺳـﺘﺎرهﺑﯿﻨـﯽ آزاد‬ ‫‪303‬‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬او ﻫﻢ ﺑﻪ روش ﻣﻌﺎﺻﺮاﻧﺶ ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪ و ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫روﯾﮑﺮد ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ رﻧﺴـﺎﻧﺲ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﺟﺪﯾـﺪی در اﻧﺪﯾﺸـﻪ ﻋﻘﻠـﯽ ﻧﮕﺸـﻮد ﮐـﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻋﮑﺲ‪ ،‬دور ﺟﺪﯾﺪی از ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻋﻠﻮم ﺧﻔﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺟﺎدو و ﮐﯿﻤﯿﺎ و ﺳﺘﺎرهﺑﯿﻨﯽ از ﺣﺪ اﻋﻼی ﺣﯿﺜﯿﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑـﻮد‪ .‬ﺟﺌﻮرداﻧـﻮ‬ ‫ﺑﺮوﻧﻮ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺳﺨﻨﮕﻮی ﻓﻠﺴﻔﯽ ﺳـﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳـﯽ ﮐـﻮﭘﺮﻧﯿﮑﯽ اﺳـﺖ‪ .‬او را ﻣﻌﻤـﻮﻻً در‬ ‫ردﯾﻒ ﭘﯿﺸﺎﻫﻨﮕﺎن و ﺷﻬﯿﺪان ﻋﻠﻢ ﺟﺪﯾﺪ ﺑـﻪﺷـﻤﺎر ﻣـﯽآورﻧـﺪ‪ .‬وﻟـﯽ اﮔـﺮ آﺛـﺎر او را‬ ‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﻢ ﺗﺼﻮﯾﺮ دﯾﮕﺮی از او ﺧﻮاﻫﯿﻢ دﯾﺪ‪ .‬اﻋﺘﻘـﺎد او ﺑـﻪ ﺟـﺎدو ﺧﻠـﻞﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫‪304‬‬ ‫ﻣﻨﻄﻖ او ﺗﻘﻠﯿﺪی اﺳﺖ از رﺳﺎﻟﻪ ﻓﻦ اﻋﻈﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ رﯾﻤﻮﻧﺪوس ﻟﻮﻟﻮس‪.‬‬ ‫آنﭼﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﺷﻤﻪای از ﺑﯿﻨﺶ اوﻣﺎﻧﯿﺴﺖﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﮕﺎن و ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻓﮑﺮی رﻧﺴﺎﻧﺲ‪،‬‬ ‫‪.301‬‬ ‫‪.302‬‬ ‫‪.303‬‬ ‫‪.304‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.558‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.47‬‬ ‫ﮐﺎﺳﯿﺮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.203‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.208‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪77‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﯽﺳﻮاد و ﻓﻘﯿـﺮ اروﭘـﺎﯾﯽ در ﻣﻘﯿﺎﺳـﯽ ﻋﻈـﯿﻢ ﻣﻘﻬـﻮر‬ ‫‪305‬‬ ‫ﺟﻬﻞ و ﺧﺮاﻓﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ارﻣﻐﺎن ﻓﮑﺮی رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﺮای اروﭘﺎی ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﮐﻪ در ﭘﺮﺗـﻮ ﺟﻬـﺎﻧﮕﯿﺮی ﺗﻤـﺪن ﺟﺪﯾـﺪ‬ ‫ﻏﺮب ﭘﮋواک آن ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن را ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬ﻓﺮورﯾـﺰِی ﻗﯿـﻮد دﯾﻨـﯽ و ﺳﺴـﺖ ﺷـﺪن اﯾﻤـﺎن‬ ‫ﻣﺴﯿﺤﯽ و رﺟﻌﺖ ﺑﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ و ﺑﺪوﯾﺖ اﺧﻼﻗـﯽ ﯾﻮﻧـﺎن و روم ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﺘﺎﯾﺶ‬ ‫ﺟﺴﻢ و ﺑﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺮ ﻫﻨﺮ اروﭘﺎﯾﯽ ﺳﯿﻄﺮه ﯾﺎﻓـﺖ ﻫـﺮ ﭼﻨـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﻪ اﻣـﺮوز ﺗﻨـﺪﯾﺲ ”ﻣـﺮﯾﻢ‬ ‫ﻣﺤﺠﺒﻪ“ اﺳﺘﻮار و ﻣﻘﺎوم اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺪه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی ﭘﯿﺎﻣﯽ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ داﺷﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﺪه ﻧﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ دوران ”ﮐﺸﻒ“ ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺸﻒ ﻗﺎره آﻣﺮﯾﮑﺎ را ﻧﯿﺰ ﺷـﺎﻫﺪ ﺑـﻮد‪ .‬در‬ ‫ﭘﺮﺗﻮ اﯾﻦ ﺗﻘﺎرن ﻋﺠﯿﺐ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺪﯾﺪی ﮐﻪ ﻣﺨﻠﻮق اوﻣﺎﻧﯿﺴﺖﻫﺎی اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﺑـﻮد ﺑـﺎ ﺛـﺮوت‬ ‫اﻧﺒﻮﻫﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮﯾﺎن و ﮐﺎﻧﮑﻮﺋﯿﺴﺘﺎدورﻫﺎ‪ 306،‬و ﺳﭙﺲ ﻏﺎرﺗﮕﺮان آﺳﯿﺎ و ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ ﺳﺮازﯾﺮ ﺷﺪ آﻣﯿﺨﺖ و ﻃﯽ ﺳﺪهﻫﺎی ﭘﺴﯿﻦ آن ﭼﯿﺰی را ﭘﺪﯾﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ ﻣـﺎ‬ ‫اﻣﺮوزه ”ﺗﻤﺪن ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب“ ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻮرﮐﻬﺎرت و رﻧﺴﺎﻧﺲ‬ ‫ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﮐﺮدن ﯾﮏ دوره از ﺗﺎرﯾﺦ اروﭘـﺎ ﺑـﻪﻧـﺎم ”رﻧﺴـﺎﻧﺲ“ از ﻧﯿﻤـﻪ دوم ﺳـﺪه‬ ‫ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﻣﻨﻈﻮر دوران واﺳﻄﻪ و اﻧﺘﻘﺎﻟﯽ ﻣﯿﺎن ”ﻗﺮون وﺳﻄﯽ“ و ”ﻋﺼﺮ ﺟﺪﯾﺪ“‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ در ﻧﯿﻤﻪ دو‪‬م ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪی رخ ﻧﻤـﻮد‪ .‬در ﺳـﺎل ‪ 1855‬ژول‬ ‫ﻣﯿﺸﻠﻪ‪ 307‬در ﺟﻠﺪ ﻫﻔﺘﻢ ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ ﺧـﻮد ”رﻧﺴـﺎﻧﺲ“ را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺑﺮاﺑﺮﻧﻬـﺎد ”ﻗـﺮون‬ ‫وﺳﻄﯽ“ و ﺑﻪﻋﻨﻮان دوران آﮔﺎﻫﯽ و آزادی اﻧﺴـﺎن و ﺗـﻼش او ﺑـﺮای ﺷـﻨﺎﺧﺖ ﻋﻠﻤـﯽ و‬ ‫ﺳﻠﻄﻪ ﺑﺮ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪزﻋﻢ ﻣﯿﺸﻠﻪ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ رﻧﺴﺎﻧﺲ ”ﮐﺸﻒ ﺟﻬﺎن و ﮐﺸـﻒ‬ ‫اﻧﺴﺎن“ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺟﻮﻫﺮه ”روح ﻣﺪرن“ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻮرخ ﻧﺎﺳﯿﻮﻧﺎﻟﯿﺴﺖ ﻓﺮاﻧﺴـﻮی‪،‬‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﺳﺪه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻧﻪ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎی ﺳﺪه ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺧﺎﺳـﺘﮕﺎه و ﮐـﺎﻧﻮن اﺻـﻠﯽ‬ ‫رﻧﺴﺎﻧﺲ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﮐﺘﺎب ﺑﻮرﮐﻬﺎرت ﭘﻨﺞ ﺳﺎل ﭘﺲ از ﮐﺘﺎب ﻣﯿﺸﻠﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ‬ ‫اوﻟﯿﻦ اﺛﺮ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ درﺑﺎرۀ رﻧﺴﺎﻧﺲ اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺖ )‪ (1860‬و در اﯾﺠﺎد اﺷﺎﻋﻪ ﺗﺼـﻮﯾﺮ‬ ‫راﯾﺞ و اﻣﺮوزﯾﻦ از رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺑﻪﺷﺪت ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻮرﮐﻬﺎرت اﯾﺘﺎﻟﯿﺎی ﺳﺪه ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ را ”ﻧﺰدﯾﮑﺘﺮﯾﻦ اﻟﮕﻮ“ ﺑﻪ ﺗﻤﺪن ﺳـﺪه ﻧـﻮزدﻫﻢ اروﭘـﺎ‬ ‫‪ .305‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪ :‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.559‬‬ ‫‪306. Conquistadors‬‬ ‫‪307. Jules Michelet‬‬

‫‪78‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﯽدﯾﺪ‪ 308.‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬ﺑﻮرﮐﻬﺎرت در ﻣﯿﺎن ﺷﻬﺮ‪ -‬دوﻟﺖﻫﺎی اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ وﻧﯿﺰ و ﺟﻨـﻮا اﻋﺘﻨـﺎی‬ ‫ﭼﻨﺪان ﻧﺪاﺷﺖ و ﺳﺘﺎﯾﺸﮕﺮ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺧﺎﻧﺪان ﻣﺪﯾﭽﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﻪزﻋـﻢ او اوﻟـﯿﻦ ﻧﻤﻮﻧـﮥ‬ ‫”دوﻟﺖ ﻣﺪرن“ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪:‬‬ ‫ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﮐﺎﻧﻮن روح و ذوق ﻣﺪرن ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎ ﺑﻠﮑـﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ اروﭘـﺎ‬ ‫ﺑﻮد‪ 309.‬ﻓﻠﻮراﻧﺴﯿﺎن از ﺣﯿﺚ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺰاﯾﺎ و ﻣﻌﺎﯾﺐ ﺳﺮﻣﺸـﻖ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯿـﺎن و ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫‪310‬‬ ‫ﮐﻠﯽ اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﻣﺪرن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻮرﮐﻬﺎرت ﺑﺮای اﺛﺒﺎت ﻧﻈﺮ ﺧﻮد اﺑﺘﺪا از ﺣﮑﻤﺮاﻧـﺎن اروﭘـﺎی ﺳـﺪهﻫـﺎی ﭼﻬـﺎردﻫﻢ و‬ ‫ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ ﭼﻬﺮهای ﺑﺲ ﻫﻮﻟﻨﺎک ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ در ﮐﻨﺎر آن ﻓﻠﻮراﻧﺲ و ﺧﺎﻧـﺪان ﻣـﺪﯾﭽﯽ‬ ‫درﺧﺸﺶ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﺎﺑﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ‪” ،‬ﻗﺎﻧﻮن ﻣﺴﯿﺤﯽ“ و ﮐﻠﯿﺴﺎ ﻫـﯿﭻ ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ ﻧـﺪارد و‬ ‫‪311‬‬ ‫ﺳﻦﺗﻮﻣﺎس اﮐﻮﺋﯿﻨﺎس ﮐﺴﯽ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ >رﻋﯿﺖ ﻣﻄﯿﻊ ﻓﺮدرﯾﮏ< اﻣﭙﺮاﺗـﻮر روم ﻣﻘـﺪس‪.‬‬ ‫ﺑﻪزﻋﻢ ﺑﻮرﮐﻬﺎرت‪ ،‬اﺣﯿﺎء ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎﺳﺘﺎن اروﭘﺎ ﺑﺰرﮔﺘﺮﯾﻦ ﻣﺰﯾﺖ ﻓﻠﻮراﻧﺲ ﺑﻮد و اﯾﻦ ﻋﻨﺼﺮ‬ ‫ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ در ﺗﮑﻮﯾﻦ ﺗﻤﺪن ﺟﺪﯾﺪ اروﭘﺎﯾﯽ اﯾﻔﺎ ﮐﺮد‪:‬‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﺻﻮل ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ درﺑﺎرهاش اﺻـﺮار ورزﯾـﻢ‪،‬‬ ‫اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺗﻮﻟـﺪ دوﺑـﺎره ﻓﺮﻫﻨـﮓ دورۀ ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑﻠﮑـﻪ ﭘﯿﻮﻧـﺪ و اﺗﺤـﺎد آن‬ ‫‪312‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺎ روح ﻗﻮم اﯾﺘﺎﻟﯿﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ دﻧﯿﺎی ﺑﺎﺧﺘﺮ زﻣﯿﻦ را ﻣﺴﺨﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ”روحﻫﺎی ﻗﻮﻣﯽ“ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺑﻮرﮐﻬﺎرﺗﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪه دارﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻮرﮐﻬﺎرت از ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪوﯾﮋه اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻔﺮت دارد‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن‬ ‫ﻫﯿﭽﮕﻮﻧﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺟﺪی ﻣﺪﻧﯿﺖ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮای ﻣﯿﺮاث ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﺷـﺮﻗﯽ ﻧﯿـﺰ‪،‬‬ ‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﺮاث اروﭘﺎی ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺟﺎﯾﮕﺎه ﻣﺆﺛﺮی ﻗﺎﺋﻞ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻋﺠﯿـﺐ ﻧﯿﺴـﺖ‬ ‫ﮐﻪ وی ﺑﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ و ﺗﺴﻠﺴﻞ و ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺗﻤﺪنﻫﺎ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ و ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﻪﻫﺎی ﻋﯿﻨﯽ‬ ‫و ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪهای ﭼﻮن ﺟﻨﮓﻫﺎی ﺻﻠﯿﺒﯽ‪ ،‬ﺗﺠﺎرت ﺷﻬﺮ‪ -‬دوﻟـﺖﻫـﺎی اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ ﺑـﺎ‬ ‫ﺷﺮق و ﺗﻬﺎﺟﻢ و ﻏﺎرت ﻣﺎوراءﺑﺤﺎر‪ ،‬ﺗﮑـﻮﯾﻦ ﺗﻤـﺪن ﺟﺪﯾـﺪ اروﭘـﺎﯾﯽ را ﭘﺪﯾـﺪهای ﺻـﺮﻓ ًﺎ‬ ‫ﻼ آﺷـﮑﺎر‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻣﻮﻟﻮد اﯾﻦ ”روح ﻗﻮﻣﯽ“ ﺑﺪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﻔﺮت در ﮐﺘﺎب ﺑﻮرﮐﻬـﺎرت ﮐـﺎﻣ ً‬ ‫‪ .308‬ﯾﺎﮐﻮب ﺑﻮرﮐﻬﺎرت‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ رﻧﺴﺎﻧﺲ در اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﻦ ﻟﻄﻔﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺧﻮارزﻣﯽ‪،1376 ،‬‬ ‫ص ‪.17‬‬ ‫‪ .309‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.96‬‬ ‫‪ .310‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.93‬‬ ‫‪ .311‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.21‬‬ ‫‪ .312‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.171‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪79‬‬

‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬وی ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ -‬ﺗﺠﺎری ﺑﻨﺎدر اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان واﺳـﻄﻪ‬ ‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺪﻧﯿﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ از ﺷﺮق ﺑﻪ اروﭘﺎ ﮐﻤﺘﺮﯾﻦ ﺑﻬﺎﺋﯽ ﻧﻤـﯽدﻫـﺪ ﺑﻠﮑـﻪ ﺧـﺪا را ﺳـﭙﺎس‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ >ﺗﺴﻠﻂ اﺳﭙﺎﻧﯿﺎﯾﯿﺎن ﺑﺮ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ دﺳﺖ ﮐـﻢ ﻣـﺎﻧﻊ از آن ﺷـﺪ ﮐـﻪ آن ﺳـﺮزﻣﯿﻦ ﺑـﻪ‬ ‫‪313‬‬ ‫دﺳﺖ ﺗﺮکﻫﺎ ]ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ[ ﺑﻪ ورﻃﮥ ﺗﻮﺣﺶ ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد‪<.‬‬ ‫ﺑﻪﻃﻮر ﺧﻼﺻﻪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺑﻮرﮐﻬﺎرت را ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻼﺷﯽ داﻧﺴﺖ ﺑﺮای اﻧﻄﺒـﺎق ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﻣﻮﻟـﻮد‬ ‫ﺗﻤﺪن اروﭘﺎﯾﯽ ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺮ دﻧﯿﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ؛ اﯾﻦ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮه ﻧﮕﺮﺷﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻓﻮﺳـﺘﻞ‬ ‫دوﮐﻮﻻﻧﮋ در ﮐﺘﺎب ارﺟﻤﻨﺪ ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﻗﺪﯾﻢ )‪ ،(1864‬ﺑﯽﭘﺎﯾﮕﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ -‬روﻣﯽ آن‬ ‫را ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﺳﺪه ﺑﯿﺴـﺘﻢ‪ ،‬ﺗﺼـﻮﯾﺮ ﺑﻮرﮐﻬـﺎرﺗﯽ از رﻧﺴـﺎﻧﺲ را‪ -‬از‬ ‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﺑﻪ دوران ﻗﺮون وﺳﻄﺎی اروﭘﺎ و ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻘـﺶ ﻣﻬـﻢ آن در‬ ‫ﺗﮑﻮﯾﻦ اروﭘﺎی ﺟﺪﯾﺪ‪ -‬ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎد ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎﯾﺮون ﮔﯿﻠﻤﻮر‪ ،‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﻫـﺎروارد‪،‬‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ ﺟﺪﯾﺪ در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼـﺎدی دﻧﯿـﺎی‬ ‫ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯿﺶ از رﻧﺴﺎﻧﺴﯽ ﮐﻪ ﺑﻮرﮐﻬﺎرت ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺮده ﻣﺪﯾﻮن ﺗﺤﻮﻻت‬ ‫‪314‬‬ ‫ﺳﺪهﻫﺎی دوازدﻫﻢ و ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬ﻫﻨﻮز اﺻﻞ ﺗﻔﮑﯿﮏ ﯾﮏ دوره از ﺗﺎرﯾﺦ اروﭘﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ”رﻧﺴﺎﻧﺲ“ رواج دارد ﻫﺮ‬ ‫ﭼﻨﺪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺑﻮرﮐﻬﺎرﺗﯽ در اﯾﻦ ﺑﺎب ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻓﺎﻗﺪ اﻋﺘﺒﺎر ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﺮای ﻧﻤﻮﻧـﻪ‪،‬‬ ‫آرﻣﺎﻧﺪو ﺳﺎﭘﻮری‪ 315،‬ﻣﻮرخ اﻗﺘﺼﺎدی‪ ،‬ﺳﺮآﻏﺎز ”رﻧﺴﺎﻧﺲ واﻗﻌﺎً ﻣﺆﺛﺮ ﻏـﺮب“ را در اواﺧـﺮ‬ ‫ﺳﺪه ﯾﺎزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی و ﻇﻬﻮر ﺟﻨﮓﻫﺎی ﺻﻠﯿﺒﯽ ﻋﻠﯿﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬در ﺳـﺪه‬ ‫دوازدﻫﻢ در ﺳﻮاﺣﻞ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺟﺪﯾﺪی ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ آن ﺷﻬﺮﻧﺸـﯿﻨﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼـﺎد‬ ‫ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری ﺗﺠﺎری‪ ،‬ﻇﻬﻮر ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮدﻣﺨﺘـﺎر در دوﻟـﺖ‪ -‬ﺷـﻬﺮﻫﺎ و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺪﯾﺪ ﻏﯿﺮﮐﻠﯿﺴﺎﯾﯽ ﺑـﻮد‪ .‬ﺳـﺎﭘﻮری اوج ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ اﯾـﻦ رﻧﺴـﺎﻧﺲ را ﺳـﺪهﻫـﺎی‬ ‫دوازدﻫﻢ و ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻘﺎﯾﺎی آن ﺗﺎ ﺳﺪه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ ﺗﺪاوم ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ زﻣـﺎن‪،‬‬ ‫ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﺟﺪﯾﺪی ﻇﻬﻮر ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰ ﺛﻘﻞ اﯾﺸﺎن ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﺣﻮاﺷـﯽ‬ ‫اﻗﯿﺎﻧﻮس اﻃﻠﺲ و ﺷﻤﺎل اروﭘﺎ ﺑﻮد ﺗﺎ در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ و ﺷﺮق اروﭘﺎ‪ 316.‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﻨﮕﻮﻧﻪ‬

‫‪ .313‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.102‬‬ ‫‪314. Americana, 1985, vol. 23, p. 381.‬‬ ‫‪315. Armando Sapori‬‬ ‫‪316. Britannica, 1977, vol. 15, p. 662.‬‬

‫‪80‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫آﺛﺎر ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﮐﺘﺎب ﻫﺴﮑﯿﻨﺰ ﺑﻪﻧﺎم رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺳﺪه دوازدﻫﻢ اﺷﺎره ﮐـﺮد‪ 317.‬ﻫـﺎﯾﺲ ﺑـﻪ ﺗـﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده‪ 318‬و ﺳﯿﺴﯿﻞ روت ﻧﻘﺶ ﯾﻬﻮدﯾـﺎن را در رﻧﺴـﺎﻧﺲ‬ ‫‪319‬‬ ‫ﺳﺪه ﭘﺎﻧﺰدﻫﻢ اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﯾﻮﻧﺎن‪ :‬آﻧﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺑﻮد!‬ ‫ﭘﺪﯾﺪه ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎم ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ ،‬ﺗﻤﺪﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻫـﺮ ﺗﻤـﺪن ﮐﻬـﻦ‬ ‫ﺑﺸﺮی دورانﻫﺎی زاﯾﺶ‪ ،‬اوج‪ ،‬اﻧﺤﻄﺎط و ﺳﻘﻮط داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﺣﯿـﺎت‬ ‫اﻧﺴﺎن در ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﯾﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﻋﺼﺮ دﯾﺮﯾﻨﻪﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬در ﻫﺰاره ﻫﻔﺘﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‪ ،‬ﻣﯽرﺳـﺪ‪.‬‬ ‫ﻋﺼﺮ ﻧﻮﺳﻨﮕﯽ ﯾﻮﻧﺎن ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﻣﯿـﺎن ﺳـﺎلﻫـﺎی ‪ 6000‬ﺗـﺎ ‪ 2800‬ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوران در ﯾﻮﻧﺎن ﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺪن ﺟﺰﯾﺮه ﮐـﺮت ﺑـﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﺣﺪود ‪ 4000‬ﺳﺎل ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬در ‪ 2800‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺑﻪ ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺧـﻮد‬ ‫در ﻋﺼﺮ ﻣﻔﺮغ رﺳﯿﺪ و در واﭘﺴﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻫﺰاره دو‪‬م ﭘﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد‪ ،‬اﺣﺘﻤـﺎﻻً ﺑـﻪدﻟﯿـﻞ‬ ‫ﻫﺠﻮم اﻗﻮام ﺷﻤﺎﻟﯽ ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش ﺷﺪ‪ .‬در دوره ﻧﻮﺳﻨﮕﯽ‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ زراﻋﺖ ﮔﻨﺪم و ﺟﻮ‬ ‫و داﻣﺪاری ﺑﺪوی اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﭼﺴﺘﺮ اﺳﺘﺎر‪ ،‬اﺳـﺘﺎد داﻧﺸـﮕﺎه اﯾﻠﯿﻨـﻮی‪ ،‬ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‬ ‫اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﺷﮑﻮﻓﺎی ﺧﺎورﻧﺰدﯾﮏ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه ﻣﺼـﺮ و ﺑـﯿﻦاﻟﻨﻬـﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑـﻮد و‬ ‫‪320‬‬ ‫اﺣﺘﻤﺎ ًﻻ اﯾﻦ ﻣﻬﺎرتﻫﺎ را از آﻧﺎن آﻣﻮﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻋﺼﺮ ﻣﻔﺮغ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻤﺪن اژهای ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺣـﺪی ﻏﯿﺮﻗﺎﺑـﻞ ﻗﯿـﺎس‬ ‫ﻋﻘﺐﺗﺮ از ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﺧﺎورﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺘﺎر‪> ،‬دوﻟﺖﻫـﺎی ﻣﺘﻤـﺪن< را ﭘﺪﯾـﺪ‬ ‫ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮدﻧــﺪ‪ .‬ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ اﯾــﻦ ﻋﺼــﺮ ﺑﺎزرﮔـﺎﻧﯽ را ﻣــﯽﺷــﻨﺎﺧﺖ و ﺟﺰﯾـﺮهﻧﺸــﯿﻨﺎن ﮐــﺮت‪،‬‬ ‫ﭘﯿﺸﺮﻓﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﺳﮑﻨﻪ ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻗﻄﻌ ًﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺮ و ﺳﻮرﯾﻪ ﺳﻔﺮ ﻣﯽﮐﺮده و ﺑﺎ ﻓﻨﯿﻘﯽﻫﺎ )ﮐﻨﻌﺎﻧﯽﻫـﺎ(‬ ‫ﻣﺮاوده داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﺳـﺘﺎر اﻫﻤﯿـﺖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﮐـﺮت را اﻧﺘﻘـﺎل >ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﺗﻤـﺪن< از‬ ‫‪321‬‬ ‫ﺧﺎورﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﯾﻮﻧﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺮت ﺳﺎزﻣﺎن ﻗﺒﯿﻠـﻪای ﺑـﻮد‪ .‬در اﯾـﻦ ﺟﺰﯾـﺮه ﺟﻤﺎﻋـﺎت اﻧﺴـﺎﻧﯽ در‬ ‫‪317. C. H. Haskins, The Renaissance of the Twelfth Century, Cambridge, Mass.: 1971.‬‬ ‫‪318. J. R. Hayes, [ed.], The Genius of Arab Civilization: Source of Renaissance, Oxford:‬‬

‫‪1975.‬‬ ‫‪319. Cecil Roth, The Jews in the Renaissance, Harper, 1965.‬‬ ‫‪320. Chester G. Starr, “Prehistoic Greece”, Americana, 1985, vol. 13, p. 389.‬‬ ‫‪321. ibid, p. 390.‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪81‬‬

‫دﻫﮑﺪهﻫﺎی ﮐﻮﭼﮑﯽ )ﻇﺎﻫﺮ ًا ‪ 90‬دﻫﮑﺪه( ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻣﺮﮐـﺐ از ﻃﺎﯾﻔـﻪای ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ‪ ،‬از درون اﯾﻦ ﺗﺠﻤﻊ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﻃﻮاﯾﻒ ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮی ﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺳﺮاﺳـﺮ ﺟﺰﯾـﺮه‬ ‫را ﺗﺤﺖ ﻓﺮﻣﺎن ﮔﺮﻓﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮﮐﺰی ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﺎه‪ ،‬ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ ”ﻣﯿﻨـﻮس“‪،‬‬ ‫اداره ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮐﺮﺗﯽ >ﺳﺮﺷﺖ دﯾﻨـﯽ< داﺷـﺖ و دﯾـﻦ او آﻧﯿﻤﯿﺴـﺘﯽ‪ ،‬آﻧﺘﺮوﭘﻮﻣﻮرﻓﯿﺴـﺘﯽ و‬ ‫ﺳﺮﺷﺎر از ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﻮد‪ .‬اﻗﺘﺪار ”ﻣﯿﻨﻮس“‪ ،‬ﺷﺎه اژهای‪ ،‬ﺑـﺮ >زور و ﻗـﺎﻧﻮن و دﯾـﻦ< اﺳـﺘﻮار‬ ‫ﺑﻮد‪ 322.‬اﯾﻦ ”ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺗﺎرﯾﺦ“ ﯾﻮﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ”دوران ﮐﻼﺳﯿﮏ“ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻧـﺎن را ﺑـﻪ ﭼﻬـﺎر دوره ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ :‬دوره‬ ‫ﺗﮑﻮﯾﻦ )‪ 800 -1000‬ق‪ .‬م‪ ،(.‬دوره ﺗﻮﺳﻌﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫـﺎی ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ )‪ 500 -800‬ق‪ .‬م‪ ،(.‬اوج‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ ﯾﺎ ”ﻋﺼـﺮ ﻃﻼﯾـﯽ“ ﺗﻤـﺪن ﯾﻮﻧـﺎن )‪ 404 -500‬ق‪ .‬م‪ (.‬و دوره اﻧﺤﻄـﺎط ﺗﻤـﺪن‬ ‫ﮐﻼﺳﯿﮏ ﯾﻮﻧﺎن )‪ 338 -404‬ق‪ .‬م‪ .(.‬آن ﭘﺪﯾﺪهای ﮐﻪ از ﻋﻬﺪ رﻧﺴﺎﻧﺲ ﺗﺎ ﺑـﻪ اﻣـﺮوز ”اوج‬ ‫ﺗﻤﺪن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺸـﺮ“ ﻋﻨـﻮان ﻣـﯽﺷـﻮد ﺗﻨﻬـﺎ ”ﻋﺼـﺮ ﻃﻼﯾـﯽ“ ﺗﻤـﺪن ﮐﻼﺳـﯿﮏ ﯾﻮﻧـﺎن را‬ ‫درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﮐﻤﺘﺮ از ﯾﮏ ﺳﺪه )در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد( و ﺗﻨﻬـﺎ در ﯾـﮏ ﭘـﻮﻟﯿﺲ‬ ‫)آﺗﻦ( وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬ ‫وﺿﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﯾﻮﻧﺎن و وﺟﻮد ﺟﺰاﯾﺮ ﻣﺘﻌﺪد ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣـﺎﻧﻊ ﺗﺠﻤـﻊ و ﺗﻤﺮﮐـﺰ‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن در ﻗﻄﺐ ﻫﺎی ﺑﺰرگ ﺟﻤﻌﯿﺘﯽ ﺑﻮد‪ .‬در آﻏﺎز ﻫﺰاره ﻧﺨﺴﺖ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‬ ‫زارع و داﻣﺪار در دﻫﮑﺪهﻫﺎی ﮐﻮﭼﮏ و ﭘﺮاﮐﻨﺪه‪ ،‬ﮐـﻪ ﻫـﺮ ﯾـﮏ ﻗﻠﻤـﺮو ﻣﺴـﺘﻘﻠﯽ داﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﻣﯽ زﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ زﯾﺴﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺪم ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﭘﺮاﮐﻨﺪﮔﯽ اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﯿﺎﺳﺖ ﯾﻮﻧﺎن را‬ ‫ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺳﺖ؛ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎد ﺻـﺪﻫﺎ ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﮐﻮﭼـﮏ و‬ ‫ﺑﺰرگ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ اﺳـﭙﺎرت و آﺗـﻦ ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ در ﻧﯿﻤـﻪ ﻫـﺰاره‬ ‫ﻧﺨﺴﺖ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺑﻪ ﻣﺤﻮر ﺗﻤﺪن ﯾﻮﻧـﺎن ﺑـﺪل ﺷـﺪﻧﺪ و در دوران ﻣﻌﺎﺻـﺮ ﻫـﺮ ﯾـﮏ‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﻋﯽ ﺳﺘﺎﯾﺸﮕﺮان ﺧﻮد را ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬اﺳﭙﺎرت ﺑﺎ ﻗﻠﻤﺮوﺋﯽ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﺣﺖ ‪8700‬‬ ‫‪323‬‬ ‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ و آﺗﯿﮏ ﺑﺎ ‪ 2750‬ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎی ﺷﺒﻪﺟﺰﯾﺮه ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺎﺣﺖ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ ﻧﺎﭼﯿﺰ و ﺟﻤﻌﯿـﺖ آنﻫـﺎ ﻋﻤﻮﻣـ ًﺎ ﺑﺴـﯿﺎر اﻧـﺪک‪ ،‬ﮐﻤﺘـﺮ از ‪500‬‬ ‫”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“‪ ،‬ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺳﻪ ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﺟﻤﻌﯿﺘـﯽ ﺑـﯿﺶ از ‪ 20‬ﻫـﺰار ”ﺷـﻬﺮوﻧﺪ“‬ ‫ﺲ ﻣﻄﻠـﻮب‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ :‬ﺳﯿﺮاﮐﻮس‪ ،‬اﮐﺮاﮔﺎس )در ﺳﯿﺴﯿﻞ( و آﺗﻦ‪ .‬در اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻓﻼﻃـﻮن‪ ،‬ﭘـﻮﻟﯿ ِ‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺴﯽ ﺑﻮد ﺑﺎ ‪ 5000‬ﻧﻔﺮ ﺟﻤﻌﯿﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﻈﺮ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎ ﺑﺪان ﺣـﺪ ﺑﺎﺷـﺪ‬ ‫‪ .322‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪.17 ،14‬‬ ‫‪323. Norman Brown, “Greek City- State Civilization”, Americana, 1985, vol. 13, p. 392.‬‬

‫‪82‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﻪ ﻫﺮ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“ دﯾﮕﺮی را ﺑﻪ ﻗﯿﺎﻓﻪ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ‪ .‬اﯾـﻦ آرﻣـﺎنﮔﺮاﯾـﯽ و ﺧﯿـﺎلﭘـﺮدازی ﻧﺒـﻮد‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن و ارﺳﻄﻮ ﺑﺎ ﻣﻘﯿﺎسﻫﺎی ﻣﺘﻌﺎرف زﻣﺎن ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪ .‬در زﻣـﺎن ﺟﻨـﮓ ﺑـﺎ‬ ‫اﯾﺮان‪ ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﻮﮐﯿﻨﺎ ﺳﭙﺎه ‪ 80‬ﻧﻔﺮه ﺧﻮد را اﻋـﺰام ﮐـﺮد ﮐـﻪ ﺑﻬﯿﭽـﺮوی ﻏﯿﺮﻋـﺎدی و ﻣﺎﯾـﻪ‬ ‫‪324‬‬ ‫ﺗﻤﺴﺨﺮ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ در ﺻﻠﺢ و آراﻣﺶ ﻧﻤﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﯽ و دﺳﺖاﻧﺪازی ﺑﺮ اﻣـﻮال و‬ ‫ﻗﻠﻤﺮو ﻫﻤﺴﺎﯾﮕﺎن رواج داﺷﺖ و ﻣﯿﺎن آﻧﺎن ﻫﻤﺎره ﺟﻨﮓ و ﺳـﺘﯿﺰﻫﺎی ﺧـﻮﻧﯿﻦ در ﺟﺮﯾـﺎن‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن در ﺷﺮاﯾﻂ زﯾﺴﺘﯽ ﺳﺨﺘﯽ ﺑﻪﺳﺮ ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬آﻧﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﻮﻣﯽ ﻣﺎﺟﺮاﺟﻮ و ﻏﺎرﺗﮕﺮ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮای ﮐﺴﺐ ﺛﺮوت ﻣﻬﺎﺟﺮت و ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ ﺳﻮاﺣﻞ ﻏﺮﺑﯽ آﺳﯿﺎ‪ ،‬ﺷﻤﺎل آﻓﺮﯾﻘـﺎ‪ ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎ‬ ‫و ﺳﯿﺴﯿﻞ را آﻏـﺎز ﮐﺮدﻧـﺪ و در ﺳـﺪهﻫـﺎی ﻫﺸـﺘﻢ ﺗـﺎ ﺷﺸـﻢ ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد ﺑـﺎ اﺷـﻐﺎل‬ ‫ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﺣﺪث ”ﮐﻮﻟﻮﻧﯽ“ﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻏﺮﺑﯽ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ ﻗﺮﯾﻨﻪﺳﺎزی ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮب‪ ،‬از آن ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ”دوران اﺳﺘﻌﻤﺎری“ ﯾﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﯾـﺎد‬ ‫‪325‬‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻮن ﻫﺮ اﻗﺎﻣﺘﮕﺎه ]ﮐﻮﻟﻮﻧﯽ[ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺳﺎﮐﻨﺎن ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎﻧﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ آن‬ ‫را ﺑﻪ زور ﯾﺎ ﺣﯿﻠﻪ اﺷﻐﺎل ﮐﺮد‪ .‬در اﯾـﻦﮔﻮﻧـﻪ ﻣـﻮارد‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿـﺎن ﺑـﯿﺶ از ﻣـﺎ ﺑـﻪ اﺻـﻮل‬ ‫اﺧﻼﻗﯽ ﻣﻘﯿﺪ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪﻧﺪ‪ :‬ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ...‬ﻫﻤـﻪ ﺳـﺎﮐﻨﺎن ﻣﺤـﻞﻫـﺎی ﻣـﻮرد‬ ‫‪326‬‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺧﻮﯾﺶ را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهﮔﯿﺮی‪ ،‬ﮐﻪ ﺳـﻬﻢ اﺻـﻠﯽ را در ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ﻧﻈـﺎم ﺑـﺮدهداری ﯾﻮﻧـﺎن داﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﻮرﻣﻦ ﺑﺮاون‪ -‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎﻟﯿﻔﺮﻧﯿﺎ‪> -‬ﺗﺄﺛﯿﺮی اﻧﻘﻼﺑـﯽ< در ﺷـﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﺗﻤـﺪن‬ ‫ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺮ ﺟﺎی ﻧﻬﺎد‪:‬‬

‫‪ .324‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.111-109‬‬ ‫‪ .325‬ﺑﺎزﺳﺎزی ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻃﺒﻖ ﻣﺪل ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮب از ﻧﯿﻤﻪ او‪‬ل ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی آﻏـﺎز‬ ‫ﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮوت )‪ (G. Grote‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ در ﮐﺘﺎب ‪ 12‬ﺟﻠﺪی ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻧﺎن ﺧﻮد )‪ (1856-1846‬ﻧﻈـﺎم ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬ ‫آﺗﻦ را ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮﯾﯽ ﺑﺮای ﻫﺮ دﻣﮑﺮاﺳﯽ اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﻄﺮح ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬و دروﯾـﺰن )‪ (Droysen‬آﻟﻤـﺎﻧﯽ در‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻫﻠﻨﯿﺴﻢ ﻣﻘﺪوﻧﯿﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎن را اﻟﮕﻮﯾﯽ ﺑﺮای ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮی ﭘﺮوس دﯾﺪ‪ .‬ادوارد ﻣﻪﯾـﺮ )‪(Eduard Meyer‬‬ ‫ﯾﻬﻮدی‪ -‬آﻟﻤﺎﻧﯽ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن )‪ (1884‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن را ﻃﺒﻖ اﻟﮕﻮی زﻣﺎن ﺧﻮد ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮاﺣﻞ ﻓﺌﻮداﻟﯽ و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد؛ و رﺑﺮ ﭘﻞﻣﺎن )‪ ،(R. Pohl Mann‬ﻣﺆﻟﻒ ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﻢ و‬ ‫ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﻢ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﭘﯿﺶﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﻨﺒﺶﻫﺎی ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴﺘﯽ ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ اروﭘـﺎ را در ﯾﻮﻧـﺎن و روم ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ!‬ ‫‪ .326‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.150‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪83‬‬

‫ﺗﺄﺛﯿﺮات ﻣﺴﺘﻌﻤﺮهﮔﯿﺮی ﺑﺮ اﻗﺘﺼﺎد ﯾﻮﻧﺎن ﺷﮕﺮف ﺑﻮد‪ :‬ﻣﺴﺘﻌﻤﺮات ﺟﺪﯾـﺪ و ﻗﺒﺎﯾـﻞ‬ ‫ﺑﺮﺑﺮ آن‪ ،‬ﺑﺎزاری ﭘﺪﯾﺪ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻈﯿﻢ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ و ﺻـﻨﻌﺖ ﯾﻮﻧـﺎن را ﺳـﺒﺐ‬ ‫‪327‬‬ ‫ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اوﺿﺎع زﻣﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪﺳﻮد ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑـﻮد‪ :‬در آﺳـﯿﺎ اﻣﭙﺮاﺗـﻮری ﻫﺘـﯽ ﺳـﻘﻮط ﮐـﺮده ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻟﻮدﯾﻪ ﺗﺠﺎوزﮐﺎر ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ اﯾﺮان‪ ،‬ﮐﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻟﻮدﯾـﻪ را ﻣﻀـﻤﺤﻞ ﮐـﺮد‪،‬‬ ‫ﻫﻨﻮز ﺧﻄﺮی ﺑﺮای ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪوﻧﯿﻪ در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﯿﻤﻪ ﺗﻮﺣﺶ ﺑﻪﺳـﺮ ﻣـﯽﺑـﺮد‪ ،‬در روم‬ ‫ﻫﻨﻮز ﻗﺪرﺗﯽ ﭘﺪﯾﺪ ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻨﯿﻘﯽﻫﺎ و ﮐﺎرﺗـﺎژیﻫـﺎ ﻧﯿـﺰ ﻣﺮدﻣـﯽ ﺗﺎﺟﺮﭘﯿﺸـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ ﻧـﻪ‬ ‫ﺗﺠﺎوزﮐﺎر‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﻣﺪت ﭼﻨﺪ ﺳﺪه ﺑﺮای ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻓﺮﺻﺘﯽ ﭘـﯿﺶ آﻣـﺪ ﮐـﻪ در ﯾـﮏ‬ ‫ﻧﻈﺎم ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑـﺎ ﻧﯿﺎزﻫـﺎیﺷـﺎن زﻧـﺪﮔﯽ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺗﻤـﺪن ﺧـﺎص ﺧـﻮد را ﺷـﮑﻮﻓﺎ‬ ‫‪328‬‬ ‫ﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬ ‫اوج ﺗﻤﺪن ﮐﻼﺳﯿﮏ ﯾﻮﻧﺎن در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد و در ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ ﺑـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ‬ ‫اوج‪> ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ آﺗﻨﯽ دﻣﮑﺮاﺳﯽ داﺧﻠﯽ و اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺧﺎرﺟﯽ< اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻮرﻣﻦ ﺑـﺮاون آن را‬ ‫>ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ دﺳﺘﺎورد ﻣﻨﺤﺼﺮﺑﻪﻓﺮد ﺗﻤﺪن دوﻟﺖ‪ -‬ﺷﻬﺮی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ< ﻣﯽﺧﻮاﻧـﺪ‪ 329.‬در اﯾـﻦ‬ ‫زﻣﺎن‪ ،‬آﺗﻦ ﺑﻪ اوج ﻗﺪرت ﺧﻮد در ﻣﯿﺎن ﻣﺠﻤﻊاﻟﺠﺰاﯾـﺮ ﭘـﻮﻟﯿﺲﻫـﺎی ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ رﺳـﯿﺪ و آن‬ ‫ﭼﯿﺰی را ﭘﺪﯾﺪ ﺳﺎﺧﺖ ﮐـﻪ ﺑﺮﺧـﯽ ﻣـﻮرﺧﯿﻦ ﻏﺮﺑـﯽ از ﺳـﺮ ﺷـﯿﻔﺘﮕﯽ ”اﻣﭙﺮاﺗـﻮری آﺗـﻦ“‬ ‫ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﮔﺮ آﺗﻦ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﺧﻮی ﺗﺠﺎوزﮐﺎرش در ﺳﺘﯿﺰ ﺑﺎ اﺗﺤﺎد ﺳﺎﯾﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫـﺎ‬ ‫ﺑﻪرﻫﺒﺮی اﺳﭙﺎرت ﻗﺮار ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و در ﻫﻢ ﻧﺸﮑﺴﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪان ﺳـﻮ ﻣـﯽرﻓـﺖ ﮐـﻪ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ‬ ‫اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اروﭘﺎﯾﯽ را ﭘﺪﯾﺪ آورد‪:‬‬ ‫در ﺳﺎل ‪ 478‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‪ ،‬ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﺗﻬﺪﯾﺪ اﯾﺮان‪ ،‬ﯾﮏ اﺗﺤﺎدﯾﻪ درﯾﺎﯾﯽ از ﭘـﻮﻟﯿﺲﻫـﺎی‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ آﺗﻦ در رأس آن ﻗﺮار داﺷـﺖ‪ .‬آﺗﻨﯿـﺎن ﺑـﻪ ﺳﻮءاﺳـﺘﻔﺎده از ﻧﯿـﺮوی‬ ‫درﯾﺎﯾﯽ اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و از آن در ﺟﻬﺖ آﻣﺎل ﺳﻮدﺟﻮﯾﺎﻧﻪ و ﺗﻮﺳﻌﻪﻃﻠﺒﺎﻧـﻪ ﺧـﻮد ﺑﻬـﺮه‬ ‫ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻧﯿﺮوی درﯾﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨﺪه در اﻗﺘﺼﺎد آﺗﯿﮏ ﺑـﺪل ﺷـﺪ و ﺑﺴـﯿﺎری از‬ ‫آﺗﻨﯿﺎن از ﻗِﺒ‪‬ﻞِ آن ﺛﺮوت ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ اﻧﺪوﺧﺘﻨﺪ‪> .‬آﺗﻨﯿﺎن از وﺟﻮه اﺗﺤﺎدﯾﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﺮای ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﻧﺎوﮔﺎن ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮای ارﺗﻘﺎء زﻧﺪﮔﯽ آﺗﻦ ﻧﯿﺰ اﺳـﺘﻔﺎده ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ 330<.‬ﻋـﻼوه ﺑـﺮ اﯾـﻦ‪ ،‬آﺗـﻦ‬ ‫‪327. Brown, ibid, p. 393.‬‬

‫‪ .328‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.115‬‬ ‫‪329. ibid, p. 394.‬‬ ‫‪330. ibid.‬‬

‫‪84‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺗﺠﺎوزﮐﺎراﻧﻪ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻃﻠﺒﺎﻧﻪای را‪ ،‬ﺑﻪرﻏـﻢ ﻫﻤﺴـﺎﯾﮕﺎن ﺧـﻮد‪ ،‬در ﭘـﯿﺶ ﮔﺮﻓـﺖ؛‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺘﯽ ﮐﻪ در راﺳﺘﺎی ﺳﺮوری ﺑﺮ ﺳﺎﯾﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ و اﻗﺘﺼﺎد ﺳﺮاﺳﺮ ﯾﻮﻧﺎن ﺑـﻮد‪ .‬در ﭼﻨـﯿﻦ‬ ‫ﻓﻀﺎﯾﯽ‪ ،‬ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ‪ -‬ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ او ”ﻗﻠﻪ دﻣﮑﺮاﺳﯽ آﺗﻦ“ اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ -‬ﺑـﻪ ﻗـﺪرت‬ ‫رﺳﯿﺪ )‪ 429 -461‬ق‪ .‬م‪ .(.‬ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﻣﺠﺮی ﭘﺮﺷﻮر ”اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ آﺗﻨﯽ“ ﺑﻮد و ﺣﮑﻮﻣـﺖ او‪،‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﺗﻮﺳﯿﺪﯾﺪ ﻣﻮرخ آﺗﻨﯽ‪> ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ اﺳﻤ ًﺎ دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣـﯽﺷـﺪ وﻟـﯽ در واﻗـﻊ‬ ‫‪331‬‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﯾﮏ ﺗﻦ ﺑﻮد‪<.‬‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﺮﺗﺮیﻃﻠﺒﺎﻧﻪ آﺗﻦ ﺳﺒﺐ اﺗﺤﺎد ﺳﺎﯾﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ ﺑﻪرﻫﺒـﺮی اﺳـﭙﺎرت در اﺗﺤﺎدﯾـﻪ‬ ‫ﺟﺪﯾﺪی ﺷﺪ ﮐﻪ ”اﺗﺤﺎد ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰ“ ﻧﺎﻣﯿـﺪه ﻣـﯽﺷـﻮد؛ و اﯾـﻦ اﺗﺤﺎدﯾـﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم در ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰ )‪ 404 -431‬ق‪ .‬م‪ (.‬ﺑﻪ ﺣﯿﺎت ”اﻣﭙﺮاﺗﻮری آﺗﻦ“ ﭘﺎﯾﺎن داد‪ :‬در اﯾﻦ ﺟﻨﮓ ‪ 27‬ﺳـﺎﻟﻪ‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﻪ ﺧﻮن ﮐﺸﯿﺪه ﺷﺪ و در اﺛﺮ ﺟﻨﮓ و ﻃﺎﻋﻮن ﯾﮏ ﭼﻬﺎرم ﺟﻤﻌﯿـﺖ ﭘـﻮﻟﯿﺲ‬ ‫آﺗﯿﮏ‪ ،‬و از ﺟﻤﻠﻪ ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ‪ ،‬ﺟﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ دادﻧﺪ‪ .‬و ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬آﺗﯿﮏ‪ ،‬در ﺣـﺎﻟﯽﮐـﻪ‬ ‫ﺷﻬﺮ و ﺣﻮﻣﻪ و ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻗﻠﻤﺮو آن ﺑﺎ ﺧﺎک ﯾﮑﺴﺎن ﺷﺪه و آﺧﺮﯾﻦ ﻧﺎوﮔﺎن ﺧـﻮد را ﺑﻄـﺮزی‬ ‫ﺧﻔﺖﺑﺎر از دﺳﺖ داده ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺴﻠﯿﻢ ﺑﺨﺸﺎﯾﺶ اﺳﭙﺎرت ﺷﺪ‪ 332.‬ﻧـﻮرﻣﻦ ﺑـﺮاون‪ ،‬ﺑـﺎ ﺗﺄﺳـﻒ‪،‬‬ ‫ﻓﺮﺟﺎم اﯾﻦ ﺟﻨﮓ را >ﭘﯿﺮوزی ارﺗﺠﺎع ﺑﺮ ﻟﯿﺒﺮاﻟﯿﺴﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ و روﺷﻨﮕﺮی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﺑﺮ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫‪333‬‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ اﺗﺤﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﻮﻧﺎن را داﺷﺖ< ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ!‬ ‫ﭘﺲ از ﺳﻘﻮط آﺗﻦ‪ ،‬ﺳﺎﯾﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ ﺑﻨﻮﺑﻪ ﺧﻮد ﺷـﺎﻧﺲ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺑـﺮای ﺳـﺮوری ﺑـﺮ‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﯾﻮﻧﺎن آزﻣﻮدﻧﺪ و در اﯾﻦ ﺗﻼش ﺧﻮﻧﯿﻦ ﺗﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻗﺘﺼﺎدی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧـﺎﺑﻮدی‬ ‫ﮐﺸﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬اﯾﻦ ﻓﯿﻠﯿﭗ‪ -‬ﺷـﺎه ﻣﻘـﺪوﻧﯽ‪ -‬ﺑـﻮد ﮐـﻪ در ﺳـﺎل ‪ 338‬ق‪ .‬م‪ .‬ﺑـﺎ اﺷـﻐﺎل‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﯾﻮﻧﺎن دوﻟﺖ واﺣﺪ ﯾﻮﻧﺎن را ﺑﻨﺎ ﻧﻬﺎد و ﭘﺴﺮش اﺳﮑﻨﺪر‪ ،‬اﯾـﻦ ﺗﻌﻠـﯿﻢﯾﺎﻓﺘـﻪ ارﺳـﻄﻮ‪،‬‬ ‫آرﻣﺎن ”اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ“ را ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﯿﺪ‪.‬‬ ‫”ﭘﻮﻟﯿﺲ“‪ ،‬اﯾﻦ واژه ﻓﺮﯾﺒﻨﺪه و زﯾﺒﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻣﻌـﺎدل ”دوﻟـﺖ‪ -‬ﺷـﻬﺮ“ را ﺑـﺮای آن‬ ‫ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﯾﻢ‪ ،‬ﭼﯿﺴﺖ؟ ﺑﺮای ﯾﺎﻓﺘﻦ ﭘﺎﺳﺦ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﯿﺎﺳـﺖ ارﺳـﻄﻮ ﻣﺮاﺟﻌـﻪ‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ‪:‬‬ ‫ﺟﺎﻣﻌــﻪای ﮐــﻪ ﺳــﺮاﻧﺠﺎم از ﻓــﺮاﻫﻢ آﻣــﺪن ﭼﻨــﺪﯾﻦ دﻫﮑــﺪه ﭘﺪﯾــﺪ ﻣــﯽآﯾــﺪ ﺷــﻬﺮ‬

‫‪331. ibid, p. 395.‬‬

‫‪ .332‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.221-220‬‬ ‫‪333. ibid.‬‬

‫‪85‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫]ﭘﻮﻟﯿﺲ[‪ 334‬ﻧﺎم دارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ از ﻟﺤﺎظ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﺑـﺮآورد ﻧﯿﺎزﻫـﺎی ﺧـﻮﯾﺶ‬ ‫ﺑﻪﻏﺎﯾﺖ ﮐﻤﺎل رﺳـﯿﺪه اﺳـﺖ‪ ...‬ﺷـﻬﺮ ]ﭘـﻮﻟﯿﺲ[ ﻏﺎﯾـﺖ ﺟﻮاﻣـﻊ دﯾﮕـﺮ اﺳـﺖ‪ ...‬ﺷـﻬﺮ‬ ‫]ﭘﻮﻟﯿﺲ[ ﭘﺪﯾﺪهای ﻃﺒﯿﻌﯽ اﺳﺖ و اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻃﺒﯿﻌﺖ ﺣﯿـﻮاﻧﯽ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ اﺳـﺖ و‬ ‫آن ﮐـﺲ ﮐــﻪ از روی ﻃﺒـﻊ‪ ،‬و ﻧــﻪ ﺑـﺮ اﺛــﺮ ﺗﺼــﺎدف‪ ،‬ﺑـﯽوﻃــﻦ ]ﺑـﯽﭘــﻮﻟﯿﺲ[ اﺳــﺖ‪،‬‬ ‫‪335‬‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدی ﯾﺎ ﻓﺮوﺗﺮ از آدﻣﯽ اﺳﺖ ﯾﺎ ﺑﺮﺗﺮ از او‪.‬‬ ‫از اﯾﻦ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﮔﻔﺘﺎر و ﺧﺮد واﻻی ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻗﺮﯾـﺐ ﺑـﻪ ‪ 2300‬ﺳـﺎل ﭘـﯿﺶ ﭼﻨـﯿﻦ‬ ‫ﺗﻌﺮﯾﻔﯽ از ”ﺷﻬﺮ“ و ”ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ“ ﺑﻪدﺳﺖ داده و ﭼﻨﺎن ﺗﻌﺒﯿﺮی از ”ﺑﯽوﻃﻨﯽ“ ﮐﺮده اﺳﺖ‪،‬‬ ‫آﯾﺎ ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺷﮕﻔﺖزده ﺷﺪ؟ و ﺑﻪراﺳﺘﯽ ﻧﯿﺰ ﮐﻼم ارﺳﻄﻮ ﺳﺎﻟﯿﺎن ﺳﺎل اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را ﻣﺴـﺤﻮر‬ ‫ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﻣﺎ ﺑﺎرﻫﺎ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ ارﺳﻄﻮ را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدهاﯾـﻢ ﮐـﻪ >اﻧﺴـﺎن ﺣﯿـﻮاﻧﯽ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‬ ‫اﺳﺖ< و در ﺑﺮاﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ ژرف اﯾﻦ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺳﺮ ﺗﻌﻈﯿﻢ ﻓﺮود آوردهاﯾﻢ‪ .‬اﮐﻨﻮن اﮔﺮ‬ ‫ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ارﺳﻄﻮ از ”ﺷﻬﺮ“ و ”ﺷﻬﺮﻧﺸﯿﻨﯽ“ ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻌﻄـﻮف ﺑـﻪ ”ﭘـﻮﻟﯿﺲ“ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ‬ ‫اﺳﺖ )آن ﭼﯿﺰی ﮐﻪ او ﻧﯿﺰ ﭼﻮن اﻓﻼﻃﻮن در دوره اﻧﺤﻄﺎط آن ﺑﻪﺳـﺮ ﻣـﯽﺑـﺮد و ﺳـﺘﺎﯾﻨﺪه‬ ‫ﻧﻮﺳﺘﺎﻟﮋﯾﮏ ﮔﺬﺷﺘﻪ رؤﯾﺎﯾﯽاش ﺑﻮد(‪ ،‬و اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر ارﺳﻄﻮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬـﺎ آن‬ ‫ﻣﻮﺟﻮدی ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺎم اﻧﺴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﯽزﯾﺪ و دﯾﮕﺮ آدﻣﯿﺎن‪ ،‬ﮐـﻪ از روی ﻃﺒـﻊ‬ ‫ﺟﺰ اﯾﻦ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ )ﯾﻌﻨﯽ ”ﺑﺮﺑﺮان“(‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ در زﻣﺮه ﺧﺪاﯾﺎن ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﭘﺲ ﻓﺮوﺗـﺮ‬ ‫از ﻣﺮﺗﺒﻪ آدﻣﯽاﻧﺪ‪ 336،‬ﭼﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﮔﻔﺖ؟‬ ‫”ﭘـﻮﻟﯿﺲ“‬

‫زﻧﺪﮔﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن در واﺣﺪﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ و ﺧﻮدﺑﺴـﻨﺪهای ﮐـﻪ‬ ‫ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﻮد )واژه ﭘﻮﻟﯿﺲ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﯽ دژ و ﻗﻠﻌﻪ اﺳﺖ( ﻧﺎﺷﯽ از وﺿﻊ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‬ ‫ﯾﻮﻧﺎن و ﻧﯿﺰ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﻌﺎدل ﻗﻮا در ﻣﯿﺎن ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ و ﻓﻘﺪان ﯾﮏ ﻗﺪرت ﺑﺮﺗﺮ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻮان و‬ ‫اﺳﺘﻌﺪاد اﯾﺠﺎد ﯾﮏ دوﻟﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ دﯾﺪﯾﻢ‪ ،‬در دوراﻧﯽ آﺗﻦ ﺑﻪﻣـﺪت‬ ‫ﭘﻨﺠﺎه ﺳﺎل ”ﺗﻮان“ اﯾﺠﺎد ﯾﮏ دوﻟـﺖ واﺣـﺪ و ﺳﺮاﺳـﺮی را ﯾﺎﻓـﺖ وﻟـﯽ ﺑـﻪدﻟﯿـﻞ ﻓﻘـﺪان‬ ‫”اﺳﺘﻌﺪاد“ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻏﻠﺒﻪ ﺧﻮدﻣﺤﻮری ﻗﺒﯿﻠﻪای ﺑﺮ آن ﻧﺎﮐﺎم ﻣﺎﻧﺪ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم اﯾـﻦ دوﻟـﺖ‬ ‫واﺣﺪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻘﺪوﻧﯿﺎن ﻣﺤﻘﻖ ﺷﺪ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺎﻃﯿﺮی ﯾﻮﻧﺎن )دوران ﻫـﻮﻣﺮی( ﻧﯿـﺰ اﯾـﻦ‬

‫‪ .334‬در ﺗﺮﺟﻤﻪﻫﺎی اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺎدل ﭘﻮﻟﯿﺲ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ‪ city‬ﯾﺎ ‪ state‬ﻗﺮار ﻣـﯽدﻫﻨـﺪ‪ .‬ﺑﻨﮕﺮﯾـﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺟﻤﻠﻪ ﻓﻮق در ﻣﺄﺧﺬ زﯾﺮ‪:‬‬ ‫‪Aristotle, Politics, translated by Banjamin Jowett, Kitchener: Batoche Books, 1999. p. 5.‬‬

‫‪ .335‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺳﯿﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﻤﯿﺪ ﻋﻨﺎﯾﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺟﯿﺒﯽ‪ ،1358 ،‬ﺻﺺ ‪.5-4‬‬ ‫‪ .336‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.16‬‬

‫‪86‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻗﺪرت ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ واﺣﺪ‪ ،‬ﺑﻪرﻫﺒﺮی اﯾﺪوﻣﯿﻨﻮس )ﺷﺎه ﯾﮕﺎﻧﻪ(‪ ،‬وﺟﻮد داﺷﺖ‪:‬‬ ‫در اﯾﻠﯿﺎد ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻣـﯽﺑﯿﻨـﯿﻢ ﮐـﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪ ﺑـﻪﻧﻈـﺮ ﻧﻤـﯽآﯾـﺪ‪ :‬ﺳـﺎﺧﺘﺎری ﮐـﻪ‬ ‫ﻣﯽﺗﻮان‪ ،‬ﺑﻨﺎ ﺑﻪ ذوق ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﻧﻮع ﭘﯿﺸـﺮﻓﺘﻪ ﯾـﺎ ﻣـﻨﺤﻂ ﻧﻈـﺎم ﻗﺒﯿﻠـﻪای ﻧﺎﻣﯿـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫﻢ ﺷﺎﻫﺎن ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن آﺧﯿﻠﺌﻮس‪ -‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﺶ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪ -‬و‬ ‫ﻫﻢ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎه‪ -‬ﻫﻤﭽﻮن آﮔﺎﻣﻤﻨﻮن ”ﺷﺎه ﻣﺮدم“ ﮐﻪ ﭼﯿﺰی اﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎن اﻋﻈـﻢ‪ .‬او‬ ‫اﺧﻼﻗ ًﺎ ﯾﺎ ﻋﺮﻓﺎً ﻣﮑﻠﻒ ﺑﻮد درﺑﺎرۀ اﻣﻮری ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ ﺑـﺎ دﯾﮕـﺮ‬ ‫ﺷﺎﻫﺎن ﯾﺎ رؤﺳﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺷﻮر ﮐﻨﺪ‪ .‬آﻧﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺮﺗﺐ ﺷﻮراﯾﯽ ﺑﺮﮔـﺰار ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ و‬ ‫ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺑﺤﺚ ﻧﺎﻃﻖ ﻋﺼﺎی ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺸﺎﻧﻪ ﺻﺤﺒﺖ در دﺳﺖ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﯿﺘﻮ ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﻨﺖ اروﭘﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺷﺮﻗﯽ‪ .‬آﮔـﺎﻣﻤﻨﻮن ﻣﺴـﺘﺒﺪی ﻧﯿﺴـﺖ‬ ‫‪337‬‬ ‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﻗﺘﺪار ﺑﯽﭼﻮن و ﭼﺮا ﺧﺪایﮔﻮﻧﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﯾﻮﻧﺎنﺷﻨﺎس ﺧﺒﺮهای اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﺮق را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪای و‬ ‫ﻧﻪ ﭘﮋوﻫﺶﻫﺎی ﻏﻨﯽ داﻧﺶ ﻣﺮدمﺷﻨﺎﺳﯽ را‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨـﯿﻦ ﻧﺒـﻮد‪ ،‬او ﺑـﻪ داوری ﻓـﻮق دﺳـﺖ‬ ‫ﻧﻤﯽزد‪” .‬ﻧﻈﺎم ﺷﻮراﯾﯽ“ ﻧﻪ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﮐﻬﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪای اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧـﻪ‬ ‫ﻓﻘﻂ در ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﻠﮑﻪ در ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺷﺮﻗﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳـﺎﺧﺘﺎر را‬ ‫در ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﻐﻮل ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪:‬‬ ‫ﺷﻮراﻫﺎی رؤﺳﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ واﺳﺎل ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن دوراﻓﺘﺎده ﮐـﻢاﻫﻤﯿـﺖ ﻣﺘﻮاﻟﯿـ ًﺎ‬ ‫ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ اﯾﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﻣﺎﻧﻊ از ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺷـﻮراﻫﺎی ﺑـﺰرگﺗـﺮ و ﻣﻬـﻢﺗـﺮ‬ ‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪﻃﻮریﮐﻪ در ﺑﻌﻀﯽ از ﺷـﻮراﻫﺎی ﺑـﺰرگ ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪﮔﺎن ﺧﺎﻧـﺎت و ﻧـﻮاﺣﯽ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ دﻧﯿﺎی ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺌﻮدالﻫﺎی ﺧﻠﺦ و اﯾﺮوات‪ ،‬ﺷﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻨﮓ و ﺻـﻠﺢ و ﮐﺎرﻫـﺎی ﻣﻬﻤـﯽ ﮐـﻪ ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ ﻋﻤـﻮم ﺑـﻮد‬ ‫رﺳــﯿﺪﮔﯽ ﻣــﯽﺷــﺪ‪ ...‬ﺗﺼــﻤﯿﻤﺎت اﯾــﻦ ﺷــﻮراﻫﺎ اﻏﻠــﺐ ﺑــﻪ ﺷــﮑﻞ ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ ﻗــﻮاﻧﯿﻦ‬ ‫درﻣﯽآﻣﺪ و ﻫﻤﻪ ارﺑﺎﺑﺎن و رؤﺳﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺷﻮرا ﺷﺮﮐﺖ ﺟﺴﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﻣﺠﺒﻮر ﺑـﻪ‬ ‫‪338‬‬ ‫ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫”ﭘﻮﻟﯿﺲ“ ﺷﻬﺮ ﻧﺒﻮد‪ ،‬دﻫﮑﺪه ﻧﯿﺰ ﻧﺒﻮد؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾـﮏ ﺳـﮑﻮﻧﺖﮔـﺎه ﺑـﺰرگ ﯾـﺎ‬ ‫‪ .337‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.108‬‬ ‫‪ .338‬ب‪ .‬وﻻدﯾﻤﯿﺮﺗﺴﻒ‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﯿﺮﯾﻦ ﺑﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‪،‬‬ ‫‪ ،1365‬ﺻﺺ ‪.284-283‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪87‬‬

‫ﮐﻮﭼﮏ ﭼﻬﺮه ﺷﻬﺮ ﯾﺎ دﻫﮑﺪه را داﺷﺖ‪ .‬ﭘـﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﻓﺮاﺗـﺮ از اﯾـﻦ‪ ،‬ﻧـﻮﻋﯽ ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﺧـﺎص‬ ‫ﻗﺒﯿﻠﻪای‪ -‬دﯾﻨﯽ ﺑـﻮد‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‪ ،‬ﻋﻀـﻮ ﭘـﻮﻟﯿﺲ‪ -‬ﮐـﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽﻫـﺎ و اﯾﺮاﻧﯿـﺎن ﻣﻌـﺎدل‬ ‫ﮔﻤﺮاهﮐﻨﻨﺪه ‪ Citizen‬و ”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“ را ﺑﺮای آن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪهاﻧﺪ‪ -‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ رازآﻣﯿﺰ ﻣـﯽﯾﺎﻓـﺖ ﺗـﺎ‬ ‫ﺑﺪان ﺣﺪ ﮐﻪ ارﺳﻄﻮ آن را ﻣﻼک و ﻏﺎﯾﺖ آدﻣﯿﺖ ﻣﯽدﯾﺪ‪ 339.‬روح ﻣﺸﺘﺮک و ﺟﻤﻌﯽ‪ 340‬در‬ ‫ﻫﻤﻪ اﺟﺰای ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺣﻀﻮری ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ داﺷﺖ و‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ‬ ‫درﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺳﺮﺷﺘﯽ دﯾﻨـﯽ ﻣـﯽداد‪ .‬ﭘـﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدﯾـﺖ‪ ،‬ﺑﻘـﺎ و دوام ﺧـﻮد را از‬ ‫”ﺧﺪا“ی ﺣﺎﻣﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ؛ ﻣﺜﻼً اﻟﻬﻪ آﺗﻨﻪ‪ 341‬ﺣﺎﻣﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿـﮏ ﺑـﻮد‪ .‬ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﻫـﻢ‬ ‫اﻋﻀﺎی آﺳﻤﺎﻧﯽ داﺷﺖ و ﻫﻢ اﻋﻀﺎی زﻣﯿﻨﯽ؛ و در آن ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ‪ ،‬و ﻫﻤﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‬ ‫و ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﻌﻨﯽ ﻣﯽداد‪ .‬ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﺑـﺎ ﺧـﺪاﯾﺎن ﭘﯿﻮﻧـﺪ داﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮز ﻣﻘﺪس ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﺪ و ﺧﺎﻧﻪﻫﺎی آن ﺑﺮ ﮔﺮد ﭘﺮﺳﺘﺸـﮕﺎه ﺑﻨـﺎ‬ ‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪> .‬ﭼﻨﯿﻦ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻣﺄوای ﻣﻘﺪس ﺧﺪاﯾﺎن و ﻣﺮدﻣﺎن ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑـﻮد‪ 342<.‬ﻧﻈـﻢ ﭘـﻮﻟﯿﺲ‪،‬‬ ‫آنﭼﻪ ﮐﻪ ﻣﺎ ”ﻗﺎﻧﻮن“ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﻢ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻠﻬﻢ از ﺗﻤﯿﺲ‪ 343،‬اﻟﻬﻪ ﻧﻈـﻢ و ﻣـﺎدر ﻣـﻮﺋﯿﺮا‪ -‬ﺧـﺪاﯾﺎن‬ ‫ﺗﻘﺪﯾﺮ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ‪ -‬ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﯾﻦ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺳﺮﺷﺘﻪ ﺑﻮد‪ ...‬ﺧﺪاﯾﺎن اﻟﻤﭗ را ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن در ﻫـﺮ ﮐﺠـﺎ ﮐـﻪ ﺑﻮدﻧـﺪ‬ ‫ﻣﯽﭘﺮﺳﺘﯿﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﻫﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲ اﮔﺮ ﺑﺮای ﺧﻮد ﺧﺪاﯾﺎﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ دﺳﺖ ﮐـﻢ آﺋـﯿﻦﻫـﺎی‬ ‫ﺧﺎص اﯾﻦ ﺧﺪاﯾﺎن را داﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬آﺗﻨﻪ‪ ...‬در اﺳﭙﺎرت ]ﻧﯿﺰ[ ﻣـﻮرد ﭘﺮﺳـﺘﺶ ﺑـﻮد‬ ‫اﻣﺎ در ﻧﺰد اﺳﭙﺎرﺗﯽﻫﺎ ﻫﻤﺎن ﻧﺒﻮد ﮐﻪ در ﻧﺰد آﺗﻨﯽﻫﺎ ﺑـﻪﺷـﻤﺎر ﻣـﯽآﻣـﺪ؛ ﯾﻌﻨـﯽ ”آﺗﻨـﺎ‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ“‪ :‬ﺣﺎﻓﻆ ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ...‬ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻫـﻢ واﺣـﺪ ﻣﺴـﺘﻘﻞ دﯾﻨـﯽ و ﻫـﻢ ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﺳـﺖ‪...‬‬ ‫ﻣﯿﺰان ﻧﺰدﯾﮑـﯽ راﺑﻄـﻪ ﺗﻔﮑـﺮ دﯾﻨـﯽ و ”ﺳﯿﺎﺳـﯽ“ را ﺑـﻪ ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ وﺟـﻪ در اورﺳـﺘﯿﺎی‬ ‫آﯾﺴﺨﻮﻟﻮس‪] 344‬آﺷﯿﻞ[ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﺒﯿﻨﯿﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﺗﺮﯾﻮﻟﻮژی ﺑﺮ ﺣـﻮل ﻣﻔﻬـﻮم ”ﻋـﺪاﻟﺖ“‬ ‫‪ .339‬ﮐﺎﺳﯿﺮر ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪> :‬اﮔﺮ ﻣﺎ آﺛﺎر ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن را درﺑﺎرۀ اﺧﻼق ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻣﺜﻼً اﺧﻼق‬ ‫ﻧﯿﮑﻮﻣﺎﺧﻮس ارﺳﻄﻮ را‪ ،‬در آنﻫﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ روﺷﻦ و ﻣﺮﺗﺒﯽ از اﻧﻮاع ﻓﻀﺎﯾﻞ‪ -‬ﺑﺰرﮔﻮاری‪ ،‬اﻋﺘـﺪال‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ‪،‬‬ ‫ﺷﺠﺎﻋﺖ و آزادﻣﻨﺸﯽ‪ -‬ﻣﯽ ﯾﺎﺑﯿﻢ‪ ،‬وﻟﯽ از ﻓﻀﯿﻠﺖ ﮐﻠﯽ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻧﺴﺎﻧﯿﺖ در آنﻫﺎ اﺛـﺮی ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ‬ ‫اﺻﻄﻼح ﻇﺎﻫﺮاً در زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪) <.‬ﮐﺎﺳﯿﺮر‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﻪ دوﻟﺖ‪ ،‬ص ‪(133‬‬ ‫‪340. to koinon‬‬ ‫‪341. Athene‬‬

‫‪ .342‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.141‬‬ ‫‪343. Themis‬‬ ‫‪344. Aeschylus, The Orestia.‬‬

‫ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪ :‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪.438-432‬‬

‫‪88‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬از آﺷﻔﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و از اﺧﺘﻼف ﺑﻪ آﺷﺘﯽ ﺳﯿﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﺰﻣـﺎن‬ ‫‪345‬‬ ‫در دو ﺳﻄﺢ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود‪ :‬ﺳﻄﺢ اﻧﺴﺎن و ﺳﻄﺢ ﺧﺪاﯾﺎن‪.‬‬ ‫”ﭘﻮﻟﯿﺘﺲ“‪) 346‬ﻋﻀﻮ ﭘﻮﻟﯿﺲ( ﮐﻪ ﺑﻮد؟ در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﻮﻟﯿﺘﺲ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﺪ‬ ‫ﮐﻪ ﭘﯿـﺮو آﺋـﯿﻦ ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﺧـﺪاﯾﺎن ﭘـﻮﻟﯿﺲ را ﺑﭙﺮﺳـﺘﺪ‪ ،‬از ﺣـﻖ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺷـﺪن ﺑـﻪ‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺸﮕﺎهﻫﺎی ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ورود ﺑﻪ ”ﺣﺪود ﻣﻘﺪﺳﯽ“ ﮐﻪ ﻣﺤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت ﺑـﻮد‪ ،‬و ﺷـﺮﮐﺖ در‬ ‫اﻋﯿﺎد و ﻣﺠﺎﻟﺲ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ”آرﺧﻮن“ در ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻫﺎی روزاﻧـﻪ ﺧـﻮﯾﺶ او را ﺳـﻬﯿﻢ‬ ‫ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪﺟﺎی اﯾﻦﮐﻪ ﺑﮕﻮﯾﻨﺪ ﻓﻼن ﮐﺲ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“ اﺳـﺖ ﻣـﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ او در‬ ‫اﺷﯿﺎء ﻣﻘﺪس ﺑﺎ اﻋﻀﺎی ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺷﺮﯾﮏ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﻓﻮﺳـﺘﻞ دوﮐـﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻣﻔﻬـﻮم واﻗﻌـﯽ‬ ‫‪347‬‬ ‫”ﺷﻬﺮوﻧﺪی“ در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن را ﺑﺎﯾﺪ از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻓﻬﻤﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﺒﯿﻠﻪای اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎر‪ ،‬ﺧـﺎﻧﻮاده )ﯾـﺎ‬ ‫اﺟﺎق( ﭘﺎﯾﻪ ای ﺗﺮﯾﻦ واﺣﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬از ﺗﺠﻤـﻊ ﺧـﺎﻧﻮادهﻫـﺎ ”ﮔﻨـﻮس“‬ ‫‪350‬‬ ‫‪349‬‬ ‫)ﻋﺸﯿﺮه‪ ،‬ﮐﻪ روﻣﯽﻫﺎ ﺑـﻪ آن ”ژﻧـﺲ“ ﻣـﯽﮔﻔﺘﻨـﺪ(‪ ،‬از ﺗﺠﻤـﻊ ﻋﺸـﯿﺮهﻫـﺎ ”ﻓﺮاﺗـﺮی“‬ ‫)ﻃﺎﯾﻔﻪ(‪ ،‬از اﺗﺤﺎد ﻃﺎﯾﻔﻪﻫﺎ ”ﻓﯿﻠﻮن“‪) 351‬ﻗﺒﯿﻠﻪ(‪ ،‬و از ﺗﺠﻤﻊ ﻗﺒﺎﯾﻞ ”ﭘﻮﻟﯿﺲ“ ﭘﺪﯾﺪ ﻣـﯽﺷـﺪ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪” ،‬ﭘﻮﻟﯿﺲ“ اﺋﺘﻼف ﻗﺒﺎﯾﻞ در ﯾﮏ واﺣﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ از ﺳﺮزﻣﯿﻦ و ﺧﺪاﯾﺎن‬ ‫ﻣﺸﺘﺮک ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ ﺑﻪ ﭼﻬﺎر ﻗﺒﯿﻠﻪ )ﻓﯿﻠﻮن( ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣـﯽﺷـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ ﻗﺒﯿﻠـﻪ‬ ‫ﻣﺮﮐﺐ از ﺳﻪ ﻃﺎﯾﻔﻪ )ﻓﺮاﺗﺮی(‪ ،‬و ﻫﺮ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ‪ 30‬ﻋﺸﯿﺮه )ﮔﻨـﻮس( ﺑـﻮد‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪،‬‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ ﺟﻤﻌﺎً از ‪ 360‬ﻋﺸﯿﺮه ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در ﺳـﺎزﻣﺎن ﻗﺒﯿﻠـﻪای اﺳـﭙﺎرت‪ ،‬واﺣـﺪ‬ ‫ﺧﺮدﺗﺮ از ﻗﺒﯿﻠﻪ ”اوﺑﻪ“‪ 352‬ﻧﺎم داﺷﺖ و ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻣﺮﮐﺐ از ‪ 10‬اوﺑﻪ ﺑﻮد‪ 353.‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‬ ‫‪348‬‬

‫‪ .345‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.124-123‬‬ ‫‪346. Polites‬‬

‫‪ .347‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.199-198‬‬ ‫‪348. Genos‬‬ ‫‪349. Gens‬‬ ‫‪350. Phratria‬‬ ‫‪351. Phylon‬‬ ‫‪352. Obe‬‬

‫ﺗﺸﺎﺑﻪ اﯾﻦ واژه ﺑﻪ ”اوﺑﻪ“ ﯾﺎ ”اوﺑﺎی“ ﺗﺮﮐﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .353‬ﻟﻮﺋﯿﺲ ﻫﻨﺮی ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﺴﻦ ﺛﻼﺛﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،1371 ،‬ﺻﺺ ‪.356-354‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪89‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﻣﻌﺎدل ”ﻣﻠﺖ“ ﺷﮑﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ‪ 354،‬ﮐﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ”ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬار دﻣﮑﺮاﺳﯽ آﺗﻦ“ ﺷـﻬﺮت ﯾﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ‬ ‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺳﺎﺧﺘﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻣﺨﺎﻃﺮاﺗﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﺎزﻋﺎت ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺑـﺮای ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﭘﺪﯾـﺪ آورده‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬در ﺳﺎل ‪ 508‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ آﺗﯿﮏ ﭘﺪﯾﺪ آورد ﮐـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ”اﺻﻼﺣﺎت ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ“ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ ﭼﻬﺎر ﻗﺒﯿﻠﻪ )ﻓﯿﻠﻮن( را ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻌﯿﺎر‬ ‫ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ده ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺳﮑﻮﻧﺖﮔﺎه ﺑﻪ واﺣﺪﻫﺎی ﺧُﺮدﺗـﺮی‬ ‫ﺑﻪﻧﺎم ”دِم“‪ 355‬ﺗﻘﺴﯿﻢ و در رأس ﻫﺮ دِم ﯾﮏ دﻣـﺎرک‪ 356‬ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴـﺎن‪ ،‬ﭘـﻮﻟﯿﺲ‬ ‫آﺗﯿﮏ ﺑﻪ ﺑﯿﺶ از ‪ 150‬دِم ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪ‪ 357.‬ﭘﺲ از اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮات‪ ،‬ﻓﯿﻠﻮن ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺑﺎر ﻗﺒﯿﻠـﻪای‬ ‫آن ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬واژه دِم ﻧﯿﺰ ﺑﺎر دﯾﻨﯽ داﺷﺖ و دﻣﺘﺮ‪ 358،‬اﻟﻬﻪ دِم‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫اﻟﻬﻪ ﺧﺎک )زﻣﯿﻦ و ﮔﻨﺪم( ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﮔﻨﻮس‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﻨﯿﺎد ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ -‬دودﻣﺎﻧﯽ ﺳﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﺗﻦ‪ ،‬ﺑﯽﺗﻐﯿﯿـﺮ‬ ‫ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﮐﻼن‪ 359‬ﯾﺎ ﻋﺸﯿﺮه ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ )ﮔﻨﻮس( ﺑﻪﻋﻨﻮان واﺣـﺪ ﺗﻌﯿـﯿﻦﮐﻨﻨـﺪه ﺳـﺎزﻣﺎن اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‬ ‫ﻗﺒﯿﻠﻪای دارای ﻣﺨﺘﺼﺎت زﯾﺮ ﺑﻮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﺴﺐ ﻣﺸﺘﺮک ﭘﺪرﺗﺒﺎری؛‬ ‫‪ -٢‬آﺋﯿﻦﻫﺎ و ﻣﺮاﺳﻢ دﯾﻨﯽ ﻣﺸﺘﺮک ﺑﻪوﯾﮋه ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﮐﻪ ﻧﯿـﺎی ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ اﻋﻀـﺎ‬ ‫ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ؛‬ ‫‪ -3‬ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﻣﺸﺘﺮک؛‬ ‫‪ -4‬ﺣﻘﻮق ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ در ﺗﻤﻠﮏ داراﯾﯽ اﻋﻀﺎ؛‬ ‫‪ -5‬ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎی ﺣﻤﺎﯾﺘﯽ و دﻓﺎﻋﯽ ﻣﺸﺘﺮک و ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻋﻀﺎ؛‬ ‫‪360‬‬ ‫‪ -6‬ازدواج درون ﮔﺮوﻫﯽ )اﻧﺪوﮔﺎﻣﯽ(‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻧﻈﺎم ﻋﺸﯿﺮهای ﺗﺎ واﭘﺴﯿﻦ دوران ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎ دوام داﺷﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﮐﻪ در‬ ‫زﻣﺎن اﻧﺤﻄﺎط و ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ در ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﭘﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد ﻣـﯽزﯾﺴـﺖ‪-‬‬ ‫دوراﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ ﻧﯿﺰ ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ واﻗﻌﯽ ﺧﻮد را از دﺳـﺖ داده و ﺑـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫‪354. Cleisthenes‬‬ ‫‪355. Demes‬‬ ‫‪356. Demarch‬‬ ‫‪357. Donald W. Bradeen, “Cleisthenes”, Americana, 1985, vol. 7, p. 43.‬‬ ‫‪358. Demeter‬‬ ‫‪359. Clan‬‬ ‫‪360. Endogamy‬‬

‫‪90‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫”ﺷﻬﺮ“ ﻧﺰدﯾﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ -‬ﺑﻪ ﻋﺸﯿﺮه آﺳﮑﻠﻪﭘﯿﺎد ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ ﮐﻪ دارای ﻧﯿﺎی ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﺑﻪﻧـﺎم‬ ‫‪361‬‬ ‫اﺳﮑﻠﻮﭘﯿﻮس ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻣﺮدمﺷﻨﺎس آﻣﺮﯾﮑﺎﯾﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻫﻠﻦﻫﺎ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻗﺒﺎﯾﻠﯽ ﺟﺪا از ﻫﻢ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺖﺷـﺎن ﻫﻤـﺎن ﺧﺼـﻠﺖﻫـﺎی ﻋـﺎم‬ ‫ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﺮﺑﺮ ]آﺳﯿﺎﯾﯽ[ ﺳﺎزﻣﺎنﯾﺎﻓﺘﻪ در ﻋﺸﯿﺮهﻫﺎ‪ ...362‬را ﺑـﺎز ﻣـﯽﻧﻤﺎﯾـﺪ‪ ...‬وﺿـﻊ آنﻫـﺎ‬ ‫دﻗﯿﻘ ًﺎ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺻﻮرﺗﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻣـﯽﺗـﻮان از ﻣﺮدﻣـﯽ ﺑـﺎ ﻧﻬﺎدﻫـﺎی ﻋﺸـﯿﺮهای اﻧﺘﻈـﺎر‬ ‫‪363‬‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻮرﮔﺎن ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ اﯾﻦ ﺗﺸﺎﺑﻪ را در دو ﻣﻮرد ﺑﯿﺎن دارﯾﻢ‪:‬‬ ‫‪ -1‬در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﮐﻮﻫﺴﺘﺎﻧﯽ ﻃﺎﯾﻔﻪﻧﺸﯿﻦ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑـﻪوﯾـﮋه در ﺳﻠﺴـﻠﻪ ﺟﺒـﺎل زاﮔـﺮس‪ ،‬ﻫـﻢ‬ ‫ﺑﻪدﻟﯿﻞ وﺿﻊ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ و ﻫﻢ ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﺗﻌﺪد ﺟﻤﺎﻋﺎت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﻃﺎﯾﻔﻪای‪ ،‬ﮔـﺎه‬ ‫ﺑﻪ ﺗﻨﻮع ﻋﺠﯿﺒﯽ از ﮔﻮﯾﺶﻫﺎی ﺧﻮدوﯾﮋه ﺑﺮﻣـﯽﺧـﻮرﯾﻢ‪ .‬ﺑـﺮای ﻣﺜـﺎل‪ ،‬در ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﮐـﻮﻫﻤﺮه‬ ‫ﺳ‪‬ﺮﺧﯽ )ﺟﻨﻮب ﺷﯿﺮاز( در ﻣﺤﺪودهای ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﺣﺖ ‪ 3000‬ﮐﯿﻠـﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑـﻊ ﺣـﺪاﻗﻞ ﭘـﻨﺞ‬ ‫ﮔﻮﯾﺶ وﺟﻮد دارد و ﺗﻤﺎﯾﺰ اﯾﻦ ﮔﻮﯾﺶﻫﺎ ﺑﻪ ﺣﺪی اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﮔـﺎه اﻋﻀـﺎی ﯾـﮏ ﻃﺎﯾﻔـﻪ‬ ‫واژﮔﺎن ﺧﺎص ﻃﺎﯾﻔﻪ دﯾﮕﺮ را ﻧﻤﯽﻓﻬﻤﻨﺪ‪ 364.‬اﯾﻦ ﭘﺪﯾﺪه ﺗﻨﻮع ﮔﻮﯾﺸﯽ را در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬ ‫ﻧﯿﺰ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪:‬‬ ‫ﺗﻔﺎوت ﮔﻮﯾﺶ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻧﺴﺒﺘ ًﺎ ﮐﻮﭼﮏ ﻣﺘﺮاﮐﻢ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ‬ ‫از آﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮕﻞﻫﺎی وﺳﯿﻊ آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧـﻮرد‪ .‬ﻣﻌﻬـﺬا‪،‬‬ ‫ﺣﺘــﯽ در اﯾﻨﺠــﺎ ﻧﯿــﺰ ﻓﻘــﻂ ﻗﺒــﺎﯾﻠﯽ را ﮐــﻪ ﮔــﻮﯾﺶ واﺣــﺪ دارﻧــﺪ در ﯾــﮏ ﻣﺠﻤﻮﻋــﻪ‬ ‫ﺑﺰرگﺗﺮ ﻣﺘﺤﺪ ﻣﯽﯾﺎﺑﯿﻢ‪ .‬ﺣﺘﯽ آﺗﯿﮑﺎی ﮐﻮﭼﮏ ﻧﯿﺰ ﮔﻮﯾﺶ ﺧـﺎص ﺧـﻮد را داﺷـﺖ‬

‫‪ .361‬ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.360-359‬‬ ‫‪ .362‬در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﮐﺘﺎب ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬واژه ”ﺗﯿـﺮه“ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﻣﻌـﺎدل ”ﮐـﻼن“ )‪ (Clan‬و ”ژﻧـﺲ“ و‬ ‫”ﮔﻨﻮس“ ﺑﻪﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ اﺻﻄﻼح دﻗﯿﻖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻟﺬا ﻣﺎ دﻗﯿﻖﺗﺮﯾﻦ ﻣﻌﺎدل ﯾﻌﻨﯽ ”ﻋﺸﯿﺮه“ را ﺑﻪﮐﺎر‬ ‫ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ ﮐﻪ در ﻃﻮاﯾﻒ اﯾﺮان رواج دارد و ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎری ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎ ﻧﻤﻮﻧﻪ اروﭘﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ‬ ‫از ﺗﻤﺎﯾﺰات ﺧﺎص دﯾﻨﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻨﯿﺎدی در ﻧﻈﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪای ﺑﻨﮕﺮﯾـﺪ ﺑـﻪ‪:‬‬ ‫ﻋﺒﺪاﷲ ﺷﻬﺒﺎزی‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪای ﺑﺮ ﺷﻨﺎﺧﺖ اﯾﻼت و ﻋﺸﺎﯾﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪.1366 ،‬‬ ‫‪ .363‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.351‬‬ ‫‪ .364‬ﺷﻬﺒﺎزی‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.181‬‬

‫‪91‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪﻫﺎ زﺑﺎن ﻏﺎﻟﺐ در ﻧﺜﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫‪365‬‬

‫‪ -2‬در ﺑﺮﺧﯽ اﯾﻼت و ﻃﻮاﯾﻒ اﯾﺮان‪” ،‬ﻗﺼﺎص“ ﯾـﮏ ﮐـﺎرﮐﺮد ﻃﺎﯾﻔـﻪای اﺳـﺖ‪ .‬اﮔـﺮ‬ ‫ﻓﺮدی از ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﮐﺸﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﮐﻞ ﻃﺎﯾﻔﻪ ﻣﻘﺘﻮل‪ ،‬و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪان ﺑﻼواﺳﻄﻪ او‪ ،‬ﺑـﺎ‬ ‫ﻗﺎﺗﻞ ”ﺧﻮﻧﺪار“ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ ”ﺧﻮﻧـﺪاری“ ﯾـﺎ ﺑـﺎ ﻗﺼـﺎص و ﯾـﺎ ﺑـﺎ ﻣﺮاﺳـﻢ ﺧﺎﺻـﯽ ﮐـﻪ‬ ‫”ﺧﻮنﺑﺲ“ ﻧﺎم دارد ﭘﺎﯾﺎن ﻣـﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ 366.‬در ﯾﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﻧﯿـﺰ اﯾـﻦ ﺳﯿﺴـﺘﻢ ﺣﻤـﺎﯾﺘﮕﺮی‬ ‫ﺗﻨﻈﯿﻢﮐﻨﻨﺪه رواﺑﻂ ﻣﯿﺎن ﻃﻮاﯾﻒ )ﻓﺮاﺗﺮیﻫﺎ( در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻗﺘﻞ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ در روزﮔﺎر اﺧﯿﺮ وﻇﯿﻔﻪ ﺗﻌﻘﯿﺐ ﻗﺎﺗﻞ ﺑﻪ دادﮔﺎهﻫﺎی ﻗﻀـﺎﯾﯽ ﺳـﭙﺮده‬ ‫ﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮﻧﺨﻮاﻫﯽ اﺻﻼً ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻋﺸﯿﺮه ﺷﺨﺺ ﻣﻘﺘﻮل واﮔﺬار ﺷﺪه ﺑـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﻃﺎﯾﻔـﻪ‬ ‫ﻧﯿﺰ در اﯾﻦ ﮐﺎر ﺳﻬﯿﻢ ﺑﻮد و اﯾﻦ اﻟﺰام ﺻﻮرت ﺗﻌﻬﺪ ﻃﺎﯾﻔﻪای داﺷﺖ‪ .‬در اﯾﻮﻣﻨﯿﺪﻫـﺎی‬ ‫آﺷﯿﻞ‪ ،‬اریﻧﯿﺲ ﭘﯿﺶ از ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ از ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﻣﺎدرش ﺑﻪدﺳﺖ اورﺳﺘﺲ‪ ،‬اﯾـﻦ‬ ‫ﭘﺮﺳﺶ را ﺑﻪ ﭘﯿﺶ ﻣﯽﮐﺸﺪ‪” :‬ﭼﻪ آب ﺗﻄﻬﯿﺮی از ﻫﻢﻃﺎﯾﻔـﻪایﻫـﺎﯾﺶ ﺑـﺮ او ﭘﺎﺷـﯿﺪه‬ ‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ؟“ ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ دال ﺑﺮ اﯾـﻦ ﺑﺎﺷـﺪ ﮐـﻪ در آن زﻣـﺎن ﮐـﻪ‬ ‫ﻗﺎﺗﻞ از ﮐﯿﻔﺮ ﮔﺮﯾﺨﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻄﻬﯿﺮ ﻧﻬﺎﯾﯽ او از ﺳﻮی ﻃﺎﯾﻔـﻪاش اﻧﺠـﺎم ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد ﻧـﻪ‬ ‫ﻋﺸﯿﺮه او‪ .‬از اﯾﻦ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش اﯾﻦ اﻟﺰام از ﻋﺸـﯿﺮه ﺑـﻪ ﻃﺎﯾﻔـﻪ ﺑـﺮ ﺗﺒـﺎر ﻣﺸـﺘﺮک‬ ‫‪367‬‬ ‫ﻋﺸﯿﺮهﻫﺎی ﯾﮏ ﻃﺎﯾﻔﻪ دﻻﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﯾﻞ دوراﻧﺖ در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻧﻈﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪای آﺗﯿﮏ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﺗﯿﮏ ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﺧـﻮﻧﯽ ﺑـﻮد‪ .‬ﻫـﺮ ﺧـﺎﻧﻮاده ﺑـﻪ ﻗﺒﯿﻠـﻪای‬ ‫ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺖ و ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد را از ﻧﺴﻞ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﯽ ﻣﻘﺪس ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ ،‬ﺧﺪای ﻣﻌﯿﻨـﯽ را‬ ‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﺗﺸﺮﯾﻔﺎت دﯾﻨـﯽ ﺧﺎﺻـﯽ را ﺑـﻪﺟـﺎی ﻣـﯽآورد‪ ،‬و دارای ﺣـﺎﮐﻢ و‬ ‫ﺧﺰاﻧﻪدار و زﻣﯿﻦ ﻣﺸﺘﺮک و ﮔﻮرﺳﺘﺎن اﺧﺘﺼﺎﺻـﯽ ﺑـﻮد‪ .‬اﻋﻀـﺎی ﻗﺒﯿﻠـﻪ ﺑـﺎ ﻏﯿﺮﻗﺒﯿﻠـﻪ‬ ‫ازدواج ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﯿﺮاث آﻧﺎن ﺑﻪ ﻏﯿﺮ ﻧﻤﯽرﺳﯿﺪ؛ ﻫﻤﻪ در ﻫﻤﮑﺎری ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫دﻓﺎع از ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﯾﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﻋﻀﺎی آن‪ ،‬ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻫﻤﻪ اﻋﻀﺎی ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ اﺻـﻞ‬ ‫‪368‬‬ ‫در ﻣﻮرد اﻧﺘﻘﺎمﮔﯿﺮی از ﻗﺒﺎﯾﻞ دﯾﮕﺮ ﯾﺎ ﺑﺮﺧﯽ از اﻓﺮاد آنﻫﺎ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬

‫‪ .365‬ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺎء ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ و دوﻟﺖ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺴـﻌﻮد اﺣﻤـﺪزاده‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬ ‫ﺷﺒﺎﻫﻨﮓ‪ ،1357 ،‬ص ‪.146‬‬ ‫‪ .366‬ﺷﻬﺒﺎزی‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.160-158‬‬ ‫‪ .367‬ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.379‬‬ ‫‪ .368‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ج ‪ ، 2‬ص ‪.128‬‬

‫‪92‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از اﯾﻦ ﺳﺎﺧﺖ ﻗﺒﯿﻠـﻪای ﺑـﻮد‪ .‬ﺗﻄـﻮر ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ آﺗﯿﮏ را ﺑﺎﯾﺪ در دو ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد‪:‬‬ ‫در ﻣﺮاﺣﻞ آﻏﺎزﯾﻦ ﺗﮑﻮﯾﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳـﻪ ﺳـﺪه ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﻫـﺰاره او‪‬ل ﭘـﯿﺶ از‬ ‫ﻣﯿﻼد را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪ ،‬در رأس ﻫﺮ ﯾﮏ از ﭼﻬﺎر ﻗﺒﯿﻠﻪ )ﻓﯿﻠﻮن( ﯾﮏ ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس‪ 369‬ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬ ‫ﻓﯿﻠﻮﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس )رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠﻪ( ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬رﺋﯿﺲ ﻗﺒﯿﻠـﻪ در رأس ﺷـﻮراﯾﯽ از ”ﺑﺰرﮔـﺎن“‬ ‫)رﯾﺶﺳﻔﯿﺪان( ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻌﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﮔﻨﻮسﻫﺎ )ﻋﺸﯿﺮهﻫﺎ( ﺑﻮد‪ 370.‬اﯾـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از رﯾﺎﺳﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ و ﻧﻈﻢ ﺷﻮراﯾﯽ ﻗﺒﯿﻠﻪ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮد ﺣـﻞوﻓﺼـﻞ اﻣـﻮر‬ ‫ﻗﺒﯿﻠﻪ را ﺑﻪﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬رﯾﺎﺳﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪ در ﯾﮏ دودﻣﺎن ﻣﻌﯿﻦ از ﻋﺸﯿﺮه ﻣﻌﯿﻦ ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﻮد و‬ ‫ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮﺳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺳﻤﺖ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣـﺎداماﻟﻌﻤـﺮ رﯾﺎﺳـﺖ ﻗﺒﯿﻠـﻪ ﺧـﻮد را‬ ‫ﺑﻪدﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻓﯿﻠﻮﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس ﻋﻼوه ﺑﺮ ﮐﺎرﮐﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ دارای ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎی دﯾﻨـﯽ‬ ‫و ﻗﻀﺎﯾﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد و ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ ﺧﻮد را‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ ”ﺧﻮن“‪ ،‬از ﺧﺪاﯾﺎن ﻣـﯽﮔﺮﻓـﺖ‪ :‬او ﻫـﻢ‬ ‫رﺋﯿﺲ‪ ،‬ﻫﻢ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻫﻢ ﮐﺎﻫﻦ و ﻫﻢ ﻗﺎﺿﯽ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪371‬‬ ‫در رأس ﻗﺒﺎﯾﻞ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ آﺗﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮﺳﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﺌﻮس ﺧﻮاﻧﺪه ﻣـﯽﺷـﺪ ﻗـﺮار‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬او اﻣﻮر ﻋﻤﻮﻣﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ را اداره ﻣﯽﮐﺮد و ﮐﺎﻫﻦ اﻋﻈﻢ‪ ،‬رﯾﺶﺳـﻔﯿﺪ ﮐـﻞ و ”ﺧـﺎن“‬ ‫آﺗﯿﮏ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ 372.‬ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﺌﻮس اﻣﻮر ﭘﻮﻟﯿﺲ را از ﻃﺮﯾﻖ ﺷﻮراﯾﯽ از ﺑﺰرﮔﺎن ﻗﺒﺎﯾـﻞ‬ ‫‪373‬‬ ‫ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺣﻞوﻓﺼﻞ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﺳﻨﻦ ﮐﻬﻦ ﺟﻠﺴﺎت ﺧﻮد را ﺑﺮ روی آرﺋﻮﭘـﺎﮔﻮس‬

‫‪369. Basileus‬‬

‫‪ .370‬ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.386‬‬ ‫‪371. Pambasileus‬‬

‫‪ .372‬ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.396-389‬‬ ‫در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻫﺎی ﺟﺪﯾﺪ اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﻌﻤﻮ ًﻻ ”ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ“ را ﻣﻌﺎدل ”ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎ“ی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻗﺮار ﻣﯽدﻫﻨﺪ و ﺣﻤﯿـﺪ‬ ‫ﻋﻨﺎﯾﺖ ﻫﻤﯿﻦ ﻣﻌﺎدل را در ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﺖ ارﺳﻄﻮ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬او ”ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﺌﻮس“ را ”ﺷـﻬﺮﯾﺎر‬ ‫ﺧﻮدﮐﺎم“ ﻧﺎﻣﯿﺪه‪ ،‬ﺣﺎل آنﮐﻪ ارﺳﻄﻮ ﺻﺮاﺣﺖ دارد ﮐﻪ ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﯿﺎ را >ﻣﯽﺗـﻮان ﻫﻤﺎﻧﻨـﺪ وﻻﯾـﺖ ﺳـﺮور‬ ‫ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮ اﻋﻀﺎی آن داﻧﺴﺖ زﯾﺮا ﻫﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ وﻻﯾﺖ ﺧﺪاﯾﮕﺎن ﻧﻮﻋﯽ ”ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ“ ]ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎی[ ﺧـﺎﻧﮕﯽ‬ ‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﯿﺎ ﻧﯿﺰ ﻧﻮﻋﯽ ﭘﺪری ﺑﺮ ﯾﮏ ﺷﻬﺮ ]ﭘﻮﻟﯿﺲ[ و ﯾﺎ ﯾﮏ ﯾﺎ ﭼﻨﺪ ﻗﻮم اﺳـﺖ‪) <.‬ارﺳـﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن‬ ‫ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪ (144‬ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻧﯿﺴﺖ و ﻧـﻮﻋﯽ ﺳـﺎﺧﺖ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻗﺒﯿﻠـﻪای اﺳـﺖ ﮐـﻪ‪ ،‬ﺻـﺮﻓﻨﻈﺮ از‬ ‫ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎی دﯾﻨﯽ آن‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﻼﺳﯿﮏ رؤﺳﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻣﻐﻮل ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺷـﺒﯿﻪ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻣﻌـﺎدل‬ ‫”ﺧﺎن“ ﺑﺮای ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ اﺳﺖ ﺗﺎ ”ﭘﺎدﺷﺎه“‪ .‬ﻣﻮرﮔﺎن ﺗﻔﺎوت ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس ﺑـﺎ ﭘﺎدﺷـﺎه اروﭘـﺎﯾﯽ را‬ ‫ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﺗﻮﺿﯿﺢ داده اﺳﺖ‪) .‬ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪(397‬‬ ‫‪373. Areopagus‬‬

‫‪93‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫)ﺗﭙﻪ آرس‪ 374‬ﺧﺪای ﺟﻨﮓ( ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﮐﺮدﻧـﺪ و ازاﯾﻨـﺮو ”ﺷـﻮرای آرﺋﻮﭘـﺎﮔﻮس“ ﻧﺎﻣﯿـﺪه‬ ‫‪375‬‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﺌﻮس آﺗﻦ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻣﺘﺤﺪﮐﻨﻨـﺪه ﻗﺒﺎﯾـﻞ آﺗﯿـﮏ و ﺑﻨﯿﺎﻧﮕـﺬار ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫آﺗﯿﮑﺎ ِﺗﺰُس ﻧﺎﻣﯿﺪه ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬از ﻫﻤﺎن زﻣـﺎن‪ ،‬ﻣﯿـﺎن او و اﻋﻀـﺎی ﺷـﻮرای آرﺋﻮﭘـﺎﮔﻮس‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫رؤﺳﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﻃﻮاﯾﻒ )اوﭘﺎﺗﺮﯾﺪﻫﺎ( ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﺗِـﺰُس ﻣﻐﻠـﻮب‬ ‫ﺷﺪ و در ﺗﺒﻌﯿﺪ ﺟﺎن ﺳﭙﺮد‪ .‬ﭘﺲ از او‪ ،‬اوﭘﺎﺗﺮﯾﺪﻫﺎ ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪﻧﺎم ﻣِﻨِﺴﺘِﺲ را ﺑﻪ ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮﺳـﯽ‬ ‫آﺗﯿﮏ ﺑﺮﮔﺰﯾﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻄﯿﻊ و ﻣﻘﻬﻮر آﻧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﺳـﭙﺲ‪ ،‬دودﻣـﺎن ﺗِـﺰُس ﻣﺠـﺪد ًا ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﯿـﺎﯾﯽ‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ را ﺑﻪدﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ و ﺗﺎ ﺳﻪ ﻧﺴﻞ ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﮐـﺮد و آﻧﮕـﺎه دودﻣـﺎن ﻣﻼﻧﺘﯿـﺪس ﺑـﻪ‬ ‫‪376‬‬ ‫ﻗﺪرت رﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫‪377‬‬ ‫در اﺳﭙﺎرت‪ ،‬ﻋﺎﻟﯽﺗﺮﯾﻦ ارﮔﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺷﻮرای رﯾﺶﺳﻔﯿﺪی ﺑﻪﻧـﺎم ژروزﯾـﺎ‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻊ ‪ 30‬ﻣﺮد ﺑﺎﻻی ‪ 60‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ ﻋﻀﻮﯾﺖ داﺷﺘﻨﺪ و دو ﺗـﻦ از‬ ‫‪380‬‬ ‫آﻧﺎن ﺑـﺎزﯾﻠﺌﻮس ﺑﻮدﻧـﺪ‪ 378.‬ﺑﺎزﯾﻠﯿـﺎی اﺳـﭙﺎرت در دودﻣـﺎن ﻫﺮاﮐـﻞ‪ 379‬ﻣـﻮروﺛﯽ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫اﺳﭙﺎرﺗﯽﻫﺎ ﯾﮏ ﻣﺠﻤﻊ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺮﮐﺐ از ﻣﺮدان ﺑﺎﻻی ‪ 30‬ﺳﺎﻟﻪ‪ ،‬ﻧﯿﺰ داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﭘﻼ‪ 381‬ﻧـﺎم‬ ‫داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ در ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎ را ﺷﺮح داده و ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل آن را از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﻤﺎﺳﯽ‬ ‫‪382‬‬ ‫ﺗﺎ دورانﻫﺎی ﻣﺘﺄﺧﺮ‪ ،‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪﺷﮑﻞ آرﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻬﻦ آﺗﻦ از ﻧﯿﻤﻪ ﺳﺪه ﻫﺸـﺘﻢ ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد ﺑـﻪﺗـﺪرﯾﺞ دﺳـﺘﺨﻮش‬ ‫دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺷﺪ‪ .‬آﺧﺮﯾﻦ ﭘﺎﻣﺒﺎزﯾﻠﺌﻮس آﺗﯿﮏ ﮐﺪروس ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺮگ او اوﭘﺎﺗﺮﯾـﺪﻫﺎ ﺗﺴـﻠﻂ‬ ‫ﮐﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و از آن ﭘﺲ ﻗﺪرت اﺻﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻊ آرﺋﻮﭘﺎﮔﻮس ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ‪ .‬از ﺳﺪه ﻧـﻮزدﻫﻢ‬ ‫ﻣﯿﻼدی اﯾﻦ ﻧﻈﺮ رواج ﯾﺎﻓﺖ و اﻣﺮوزه ﮐﻢ و ﺑﯿﺶ رﺳﻤﯿﺖ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ اﯾـﻦ ﺗﺤـﻮل ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﻌﻨﯽ ﺣﺬف ﻧﻬﺎد ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎ ﺑﻮد و از آن ﭘﺲ ”آرﺧﻮن“ ﺟﺎی ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس را‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻌـﺎدل ”ﺷـﺎه“‬ ‫‪374. Ares‬‬ ‫‪375. Chester G. Starr, “Boule”, Americana, 1985, vol. 4, p. 340.‬‬

‫‪ .376‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.253-252‬‬ ‫‪377. Gerousia‬‬ ‫‪378. ibid, pp. 340-341.‬‬ ‫‪379. Heraclide‬‬

‫‪ .380‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.85‬‬ ‫‪381. Apella‬‬

‫‪ .382‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.144-140‬‬

‫‪94‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺖ‪ 383.‬ﻧﻬﺎد ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎ و ﺷﻮرای رﯾﺶﺳﻔﯿﺪی ژروزﯾﺎ در اﺳﭙﺎرت ﺗﺎ ﺑﻪ آﺧـﺮ‬ ‫ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﺑﻮد و ﺑﻪ اﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮب ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﭙﺎرت را ”اﻟﯿﮕﺎرﺷـﯽ“ و‬ ‫ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ آﺗﻦ را ”دﻣﮑﺮاﺳﯽ“ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ اﯾﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﺗﺎرﯾﺦ آﺗﻦ را دوره آرﺧﻮﻧﯽ آن ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‬ ‫و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ از ﺳﻠﻄﻨﺖ ]ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎ[ در اﯾﻦ دوره اﺛﺮی ﺑﺮ ﺟﺎ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻟﮑـﻦ‪ ،‬اﯾـﻦ‬ ‫ﻼ ﻣﻘﺮون ﺑﻪ ﺻﻮاب ﻧﯿﺴﺖ؛ ﭼﻪ اوﻻد ﮐﺪروس ﺗﺎ ‪ 13‬ﭘﺸﺖ ﺟﺎﻧﺸـﯿﻦ ﭘـﺪر‬ ‫ﻋﻘﯿﺪه ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﮔﺸﺘﻨﺪ و ﺑﺎ آنﮐﻪ از آن ﭘﺲ اﯾﺸﺎن را ”آرﺧﻮن“ ﻣـﯽﺧﻮاﻧـﺪهاﻧـﺪ‪ ،‬از ﺑﺮﺧـﯽ ﮐﺘـﺐ‬ ‫ﻗﺪﯾﻢ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ”ﺷﺎه“ ]ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس[ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ آﻧﺎن اﻃﻼق ﻣﯽﺷﺪه‬ ‫‪384‬‬ ‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬آﺗﻦ در اﯾﻦ ﻣﺪت ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﻮروﺛﯽ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻪ ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس و ﻧﻪ آرﺧﻮن ﻫﯿﭻ ﯾﮏ ﺷﺎه ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺮوزﯾﻦ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد ﮐﻬـﻦ‬ ‫ﻗﺒﯿﻠﻪای‪ -‬دﯾﻨﯽ ﺑﻮد و ”ﺷﺎه“ ﺧﻮاﻧﺪن آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻣﺸﺮوط و ﻧﺴﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺘﺴﺎب اﯾﻦ‬ ‫ﻋﻨﻮان ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ رؤﺳﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ آﻓﺮﯾﻘﺎﯾﯽ؛ ﻣﺜﻼً ”ﺷﺎه“ ﻗﺒﯿﻠﻪ آﺷﺎﻧﺘﯽ‪ 385‬ﻏﻨﺎ‪ .‬ﺑﻬـﺮروی‪ ،‬وﺟـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎﯾﺰ ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮسﻫﺎی ﭘﯿﺶ از ﺳﺪه ﻫﺸﺘﻢ و آرﺧﻮنﻫﺎی ﭘﺴﯿﻦ ﻫﻨﻮز ﻣـﺒﻬﻢ اﺳـﺖ و ﺷـﺎﯾﺪ‬ ‫اﯾﻦ ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻓﻘﻂ ﻧﺎﺷﯽ از ﺗﺤﻮل واژﮔﺎن ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬آنﭼﻪ ﻣﺴﻠﻢ اﺳﺖ اﯾـﻦ ﻧﻬـﺎد در ﺳـﺪهﻫـﺎی‬ ‫ﻫﺸﺘﻢ ﺗﺎ ﭘﻨﺠﻢ ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮﻟﯽ ﻣﻌﯿﻨﯽ را ﻃﯽ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻤـﺎﻧﻄﻮر ﮐـﻪ ﻓﻮﺳـﺘﻞ دوﮐـﻮﻻﻧﮋ‬ ‫ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﺷﺎره ﮐﺮده‪ ،‬ﺳﻤﺖ آرﺧﻮن ﻧﯿﺰ در ﻗﺒﺎﯾﻞ ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ آﺗﯿﮏ در دودﻣﺎنﻫـﺎی ﻣﻌـﯿﻦ‬ ‫از ﻋﺸﯿﺮهﻫﺎی ﻣﻌﯿﻦ ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﻮد و ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آرﺧـﻮنﻫـﺎ ﭘﺴـﺮان ﺑـﺎزﯾﻠﺌﻮسﻫـﺎی ﭘﯿﺸـﯿﻦ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ 386.‬ﯾﮑﯽ از آرﺧﻮنﻫﺎ رﯾﺎﺳﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ را ﺑﻪدﺳﺖ داﺷـﺖ‪ .‬آرﺧـﻮنﻫـﺎ‪ ،‬ﭼـﻮن‬ ‫ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮسﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻘﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﻮد را ﻋﻼوه ﺑﺮ ﭘﯿﻮﻧﺪﻫﺎی ﻋﺸـﯿﺮهای از اﻋﺘﻘـﺎدات دﯾﻨـﯽ ﻧﯿـﺰ‬ ‫ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬آرﺧﻮن ﮐﺎﻫﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد ﺑﻮد و آرﺧﻮن ﺑﺰرگ ﮐﺎﻫﻦ ﺑﺰرگ ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ‪.‬‬ ‫آرﺧﻮنﻫﺎی آﺗﻦ روزی ﮐﻪ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﻧﺎﺋﻞ ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ ﺗـﺎﺟﯽ از ﻣـﻮرد‪ 387‬ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬ ‫ﻧﻬﺎده ﺑﻪ آﮐﺮوﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﯽرﻓﺘﻨـﺪ و ﺧـﺪاﯾﺎن را ﻗﺮﺑـﺎﻧﯽ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ .‬در ﺿـﻤﻦ‬ ‫اﻧﺠﺎم وﻇﺎﯾﻒ ﺧﻮﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻋﻠﯽاﻟﺮﺳﻢ ﺗﺎﺟﯽ از ﺑﺮگ درﺧﺖ ﺑـﺮ ﺳـﺮ ﻣـﯽزدﻧـﺪ‪ .‬و از‬ ‫‪383. Thomas Kelly, “Archon”, Americana, 1985, vol. 2, p. 239.‬‬

‫‪ .384‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.254‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻧﯿﺰ از ﺗﺒﺎر ﮐﺪروس‪ ،‬آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس آﺗﻦ‪ ،‬ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪385. Ashanti‬‬

‫‪ .386‬ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.407‬‬ ‫‪ .387‬درﺧﺘﯽ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ در ﮐﻨﺎر ﭼﺸﻤﻪﻫﺎ و ﺟﻮﯾﺒﺎرﻫﺎ ﻣﯽروﯾﺪ‪.‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪95‬‬

‫اﯾﻨﺠﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺗﺎج در آﻏـﺎز اﻣـﺮ ﻧﺸـﺎن ﻣـﺬﻫﺒﯽ و از ﻟـﻮازم دﻋـﺎ و‬ ‫ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻮده و ﺑﻪ ﻣﺮور اﯾﺎم ﻧﺸﺎن ﺳﻠﻄﻨﺖ ﮔﺸﺘﻪ اﺳﺖ‪ ...‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺣﮑـﺎم را ﺑـﺎ‬ ‫ﻋﺒﺎرت ﺧﺎﺻﯽ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﯽ ﺗﺤﺖاﻟﻠﻔﻆ آن ”ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑـﺮای اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪهاﻧﺪ“ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و از اﯾﻦ ﻋﺒﺎرت ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﻠﻤﻪ ﺣـﺎﮐﻢ‬ ‫را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﻣﯽﺗﻮان ﮐﺮد‪ .‬ﭘﯿﻨﺪاروس درﺑﺎرۀ ﺣﮑﺎم ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ”ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻫـﺎی اﯾﺸـﺎن‬ ‫‪388‬‬ ‫در راه آﺗﺸﮕﺎه ﻣﻮﺟﺐ ﺣﻔﻆ ﺳﻌﺎدت ﻣﺪﯾﻨﻪ ]ﭘﻮﻟﯿﺲ[ اﺳﺖ‪“.‬‬ ‫ﺳﻤﺖ آرﺧﻮن در آﻏﺎز ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ از ﺳﺎل ‪ 752‬ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد ﺑـﻪﻣـﺪت ده‬ ‫ﺳـﺎل ﻣﺤـﺪود ﺷــﺪ‪ .‬ﺳـﻮﻟﻮن در دوره ‪ 22‬ﺳـﺎﻟﻪ آرﺧــﻮﻧﯽ آﺗﯿـﮏ )‪ 572 -594‬ق‪ .‬م‪ (.‬ﺑــﻪ‬ ‫‪389‬‬ ‫اﺻﻼﺣﺎﺗﯽ در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ دﺳﺖ زد‪ .‬او ﺷﻮرای ‪ 400‬ﻧﻔـﺮهای ﺑـﻪﻧـﺎم ﺑﻮﻟـﻪ‬ ‫ﺗﺸﮑﯿﻞ داد ﮐﻪ از ﻫﺮ ﭼﻬﺎر ﻗﺒﯿﻠﻪ آﺗﯿﮏ ﯾﮑﺼﺪ ﻣﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾـﮏ ﺳـﺎل‪ ،‬در آن ﻋﻀـﻮﯾﺖ‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺷﻮرای ﺑﻮﻟﻪ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﺷﻮرای ﮐﻬـﻦ آرﺋﻮﭘـﺎﮔﻮس و ﻗﻄﻌـ ًﺎ ﻓﺮوﺗـﺮ از آن‪ ،‬وﻇـﺎﯾﻒ‬ ‫اداره ﭘﻮﻟﯿﺲ را ﺑﻪدﺳﺖ داﺷﺖ‪ .‬ﻣـﻮرﺧﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‪ ،‬ﺑﻮﻟـﻪ را ”ﭘﺎرﻟﻤـﺎن“ و آرﺋﻮﭘـﺎﮔﻮس را‬ ‫”ﺳﻨﺎ“ی ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ در ﺳﺎل ‪ 508‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﻐﯿﯿـﺮ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪای ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﭘﻨﺞ ﺳﺪه ﺟﺎﻣﻌﻪ آﺗﯿﮏ در ﻗﺎﻟﺐ آن ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪،‬‬ ‫و ﺗﺠﺪﯾﺪﺳﺎزﻣﺎن آن ﺑﻪﺻﻮرت دِمﻫﺎ و ﻗﺒﺎﯾﻞ دهﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎی ﺑﻮﻟﻪ را ‪ 500‬ﻧﻔﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ‬ ‫از ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ‪ 50‬ﻣﺮد ﺑﺎﻻی ‪ 30‬ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ آن ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫از ﻣﯿﺎن اﻋﻀﺎی ﺑﻮﻟﻪ ‪ 50‬ﻧﻔﺮ )از ﻫﺮ ﻗﺒﯿﻠﻪ ‪ 5‬ﻧﻔﺮ( ﺑﻪ ﻗﯿﺪ ﻗﺮﻋﻪ اﻧﺘﺨﺎب ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ و ﺟﻤـﻊ‬ ‫ﭘﺮﺗﺤﺮﮐﯽ ﺑﻪﻧﺎم ﭘﺮوﺗﺎﻧﯽ‪ 390‬ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﺮد ﺣﻞوﻓﺼﻞ اﻣﻮر ﺟﺎری ﭘـﻮﻟﯿﺲ را‬ ‫داﺷﺖ‪ .‬ﻣﺪت ﻋﻀﻮﯾﺖ ﭘﺮوﺗﺎﻧﯽ ﯾﮏ دﻫﻢ ﺳﺎل ﺑﻮد و ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻃـﻮل ﺳـﺎل ﺗﻤـﺎﻣﯽ‬ ‫‪391‬‬ ‫‪ 500‬ﻋﻀﻮ ﺑﻮﻟﻪ اﻣﮑﺎن اﯾﻔﺎی ﻧﻘﺶ در اداره ﭘﻮﻟﯿﺲ را داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﻧﯽ ﻧﻪ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد ”ﻣﺪﻧﯽ“ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی اﻣـﺮوزﯾﻦ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﻧﻬـﺎد دﯾﻨـﯽ ﺑـﻮد‪ :‬اﻋﻀـﺎی‬ ‫ﭘﺮوﺗﺎﻧﯽ وﻇﯿﻔﻪ ﺣﻔﻆ آﺗﺶ در آﺗﺸﮕﺎهﻫﺎی ﭘﻮﻟﯿﺲ و ﺗﻨﻈﯿﻢ ﻣﺮاﺳﻢ ”ﻃﻌـﺎم ﻣﻘـﺪس“ را ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﻬﺪه داﺷﺘﻨﺪ‪ 392.‬ﻧﺎم اﯾﻦ ﻧﻬﺎد ﻧﯿﺰ ﻣﺄﺧﻮذ از ﻣﺤﻮﻃﻪ ﻣﻘﺪس ”ﭘﺮوﺗـﺎﻧﯿﻮن“ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ”ﻃﻌﺎم ﻣﻘﺪس“ در آن ﺑﺮﮔﺰار ﻣﯽﺷﺪ‪ 393.‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﮐﻠﯿﻪ اﯾﻦ ﻣﺠﺎﻣﻊ ﭼﻨـﯿﻦ‬ ‫‪ .388‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.183‬‬ ‫‪389. Boule‬‬ ‫‪390. Prytaneum‬‬ ‫‪391. Starr, ibid, p. 341.‬‬

‫‪ .392‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪.347 ،‬‬ ‫‪ .393‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.157‬‬

‫‪96‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫اﻓﺘﺘﺎح ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺎﻫﻨﺎن ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﮕﺎه ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﭙﺲ‪،‬‬ ‫ﺑﺎ آب ﻣﺘﺒﺮک داﯾﺮهای ﺑﺰرگ ﺑﺮ روی زﻣﯿﻦ رﺳﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻣﺠﻤﻊ در آن داﯾـﺮه ﺗﺸـﮑﯿﻞ‬ ‫ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در آﻏﺎز ﺟﻠﺴﻪ‪ ،‬ﭘﯿﺶ از آنﮐﻪ ﺧﻄﯿﺒﯽ زﺑﺎن ﺑﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﺸـﺎﯾﺪ‪ ،‬دﻋـﺎی ﻣﺨﺼﻮﺻـﯽ‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷﺪ و ﺣﻀﺎر ﻫﻤﮕﯽ ﺳﺎﮐﺖ ﻣﯽﻧﺸﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻏﯿﺒﮕﻮﯾﺎن اﺳﺘﺸﺎره ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و‬ ‫ﻫﺮﮔﺎه در آﺳﻤﺎن ﻋﻼﻣﺖ ﺷﻮﻣﯽ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﺑـﯽدرﻧـﮓ ﻣﺠﻤـﻊ را ﺗﻌﻄﯿـﻞ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺮﺳﯽ ﺧﻄﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻘﺪس ﺑﻮد و ﻧﺎﻃﻖ ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﻧﻄﻖ ﺗﺎﺟﯽ از ﺑﺮگ درﺧﺘﺎن ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﯽﻧﻬـﺎد‬ ‫‪394‬‬ ‫و ﺗﺎ ﻣﺪﺗﯽ در ﻣﺪح و ﺛﻨﺎی ﺧﺪاﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‪ ،‬ﺳﻤﺖ آرﺧﻮﻧﯽ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ و در دودﻣﺎنﻫـﺎی ﻣﻌـﯿﻦ‬ ‫ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﻮد‪ ،‬وﻟﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دوره آن ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﺎل ﻣﺤﺪود ﺷﺪ‪ 395.‬اﯾﻦ ادﻋـﺎ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺗﺮدﯾﺪ اﺳﺖ‪ :‬دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ و ﺣﮑﺎم ﺑﻌﺪی ﺑﺴﯿﺎر ﺑﯿﺶ از اﯾﻦ ﺑﻮد و ﭘـﺮﯾﮑﻠﺲ‬ ‫ﺑﻪﻣﺪت ‪ 30‬ﺳﺎل ﭘﯿﺎﭘﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮐﻮﺗـﺎه‪ ،‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان آرﺧـﻮن ﺑﺮﮔﺰﯾـﺪه ﺷـﺪ‪ .‬از ﻣﯿـﺎن‬ ‫آرﺧﻮنﻫﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ‪ ،‬ﺳـﻪ آرﺧـﻮن ﻣﺸـﺎﻏﻞ اﺻـﻠﯽ ﭘـﻮﻟﯿﺲ را ﺑـﻪدﺳـﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ :‬آرﺧـﻮن‬ ‫اﭘﻮﻧﯿﻤﻮس‪ 396‬رﺋﯿﺲ ﻗﻮه ﻣﺠﺮﯾﻪ و دﺳﺘﮕﺎه اداری آﺗﯿﮏ ﺑﻮد‪ ،‬آرﺧﻮن ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس‪ 397‬رﯾﺎﺳﺖ‬ ‫ﺷﻮرای رﯾﺶﺳﻔﯿﺪان )آرﺋﻮﭘﺎﮔﻮس( را ﺑﻪدﺳﺖ داﺷﺖ و ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻘـﺪﯾﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﯿـﺎن را اﻧﺠـﺎم‬ ‫ﻣﯽداد‪ ،‬و آرﺧﻮن ﭘﻮﻟﻤﺎرک‪ 398‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﻮد‪ .‬ﺷﺶ آرﺧـﻮن دﯾﮕـﺮ‬ ‫ﺑﻪ ﻣﺸﺎﻏﻞ ﮐﻢاﻫﻤﯿﺖﺗﺮ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ 399.‬ﻧﻬﺎد ﻣﺘﻨﻔﺬ و ﮐﻬﻦ آرﺋﻮﭘﺎﮔﻮس ﻧﯿﺰ در ﺳﺪهﻫـﺎی‬ ‫ﺷﺸﻢ و ﭘـﻨﺠﻢ ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد‪ ،‬و ﺣﺘـﯽ در دوران اﺷـﻐﺎل آﺗـﻦ ﺗﻮﺳـﻂ ﻣﻘﺪوﻧﯿـﻪ و روم‪،‬‬ ‫ﻫﻤﭽﻨﺎن ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟﺎ ﺑﻮد و در آن آرﺧﻮنﻫﺎی ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ ﻋﻀﻮﯾﺖ داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻦ ﺳـﺪهﻫـﺎی ﺷﺸـﻢ و‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮ آرﻣﺎﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎری ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب از ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ آﺗـ ِ‬ ‫ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ﺣﺎوی ﺗﻨﺎﻗﻀـﺎﺗﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ آن در زﻣﯿﻨـﻪ ﺟﺎﯾﮕـﺎه ﻧﻬـﺎد‬ ‫آرﺋﻮﭘﺎﮔﻮس اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﻘﺶ اﯾﻦ ﻧﻬﺎد در ﺣﯿﺎت ﺳﯿﺎﺳﯽ آﺗﻦ ﻧﺎﭼﯿﺰ اﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‬ ‫ﺗﺎ ﻧﻬﺎد ”دﻣﮑﺮاﺗﯿﮏ“ ﺑﻮﻟﻪ ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ ﺑـﯽرﻗﯿـﺐ ﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬وﯾـﻞ دوراﻧـﺖ اﺻـﻮ ًﻻ ﻣﻮﺟﻮدﯾـﺖ‬

‫‪ .394‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.165-164‬‬ ‫ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص‬

‫‪395. Kelly, ibid; 203‬‬

‫‪396. Archon Eponymous‬‬ ‫‪397. Archon Basileus‬‬ ‫‪398. Archon Polemarch‬‬ ‫‪399. Kelly, ibid, p. 239.‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪97‬‬

‫آرﺋﻮﭘﺎﮔﻮس را‪ ،‬ﭼﻪ در زﻣﺎن ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ و ﭼﻪ در زﻣﺎن ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ‪ ،‬ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ 400،‬و ﮐﯿﺘـﻮ‬ ‫ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ >آرﺋﻮﭘﺎﮔﻮس ﻗﺪﯾﻢ‪ ،‬ﻣﺘﺸﮑﻞ از آرﺧﻮنﻫـﺎی ﺳـﺎﺑﻖ‪ ،‬ﮐـﺎری ﻧﺪاﺷـﺖ ﺟـﺰ‬ ‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﭘﺮوﻧﺪهﻫﺎی ﻗﺘﻞ‪ 401<.‬ﻣﺴﻠﻢ اﺳـﺖ ﮐـﻪ آرﺋﻮﭘـﺎﮔﻮس در اﯾـﻦ دوران ﻣﺠﻤﻌـﯽ‬ ‫ﻣﺘﻨﻔﺬ و ﻣﻘﺘﺪر ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺳﺎل ‪ ،487‬ﯾﺎ ‪ ،462‬ﺑـﺎ ﺗﻔـﻮﯾﺾ ﺑﺨﺸـﯽ از اﺧﺘﯿـﺎرات آن ﺑـﻪ‬ ‫‪402‬‬ ‫ﺷﻮرای ﺑﻮﻟﻪ از ﻗﺪرﺗﺶ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ اﻫﻤﯿﺖ ﭘﯿﺸﯿﻦ را ﺑﻪدﺳﺖ آورد‪.‬‬ ‫زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ از ﺳﺎزﻣﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪای ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔـﻮﺋﯿﻢ ﺷـﺎﯾﺪ در ذﻫـﻦ ﺟﺎﻣﻌـﻪای‬ ‫ﺑﺴﯿﻂ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﺴﺎوات ﻋﺸﯿﺮهای ﺟﻠﻮهﮔﺮ ﺷـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﺗﺼـﻮﯾﺮ در ﻣـﻮرد ﺟﺎﻣﻌـﻪ آﺗـﻦ‬ ‫ﺻﺎدق ﻧﯿﺴﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺎم ﻗﺒﯿﻠﻪای آﺗﯿﮏ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺑـﻮد و در ﺳـﺎزﻣﺎن ﮐﻬـﻦ آن اﻋﻀـﺎی ‪ 360‬ﻋﺸـﯿﺮه‬ ‫)ﮔﻨﻮس( آﺗﻨﯽ از ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ 403‬ﺑﻪ ﺳﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ :‬ﻃﺒﻘﻪ ﺳـﻮاران ﮐـﻪ‬ ‫ﻣﺎﻟﮏ اﺳﺐ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ در ﺟﻨﮓﻫﺎ ﺳﻮارهﻧﻈﺎم ﺗﺪارک ﺑﺒﯿﻨﻨﺪ؛ ﻃﺒﻘﻪ ﮔﺎوداران ﮐـﻪ‬ ‫ﻫﺮ ﯾﮏ دارای دو ﮔﺎو ﺑﻮدﻧﺪ و ﺑﺮای ﺗﺸﮑﯿﻞ ﭘﯿﺎدهﻧﻈﺎم ﺳـﻨﮕﯿﻦ آﻣـﺎدﮔﯽ داﺷـﺘﻨﺪ؛ و ﻃﺒﻘـﻪ‬ ‫‪404‬‬ ‫ﮐﺎرﮔﺮان ﻣﺰدور ﮐﻪ دﺳﺘﻪﻫﺎی ﺳﺒﮏ ﭘﯿﺎده را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﻗﺘﺼﺎد آﺗﯿﮏ اﯾﻦ ﻗﺸﺮﺑﻨﺪی ﺑﺪوی ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ واﻗﻌـﯽ ﻓﺮاروﺋﯿـﺪ‪.‬‬ ‫‪405‬‬ ‫ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ ﭘﻠﻮﺗﺎرک‪ ،‬اﻋﻀﺎی ﻗﺒﺎﯾﻞ آﺗﻦ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻃﺒﻘـﻪ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ :‬اوﭘﺎﺗﺮﯾـﺪﻫﺎ‬ ‫)اﺷﺮاف ﻗﺒﯿﻠﻪ(‪ ،‬دﻣﯿﻮرژﻫﺎ‪) 406‬ﺻﻨﻌﺖ ﮔﺮان و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن(‪ ،‬ژﺋﻮﻣﻮرﻫﺎ‪) 407‬ﮐﺸﺎورزان ﺧﺮدهﭘﺎ‬ ‫و ﭘﯿﺸﻪوران و ﮐﺎرﮔﺮان(‪ .‬واژه ”دﻣﻮس“ )ﻣﺮدم‪ ،‬ﺧﻠﻖ( درﺑﺮﮔﯿﺮﻧﺪه ﻃﺒﻘﺎت دو و ﺳﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫اﺷﺮاف ﻗﺒﯿﻠﻪای آﺗﯿـﮏ )اوﭘﺎﺗﺮﯾـﺪﻫﺎ( در ﻃـﻮل ﭼﻨـﺪ ﺳـﺪه ﺑـﺎ ﺑﻬـﺮهﮔﯿـﺮی از ﻣﻨﺰﻟـﺖ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد ﻣﺮﻏﻮبﺗـﺮﯾﻦ اراﺿـﯽ ﭘـﻮﻟﯿﺲ را ﺗﺼـﺎﺣﺐ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺑـﻪ ﯾـﮏ اﺷـﺮاﻓﯿﺖ‬ ‫زﻣﯿﻦ دار و رﺑﺎﺧﻮار ﺑﺪل ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬زارﻋﯿﻦ ﯾﺎ اراﺿﯽﺷﺎن را ﺑﻪ آﻧﺎن ﻓﺮوﺧﺘﻨﺪ و ﺑﺮای ﺗﺠﺎرت‬ ‫و ﺻﻨﻌﺖﮔﺮی و ﮐﺎرﮔﺮی ﺑﻪ ﺷﻬﺮ آﺗﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺑﺪﻫﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اراﺿﯽ آنﻫـﺎ ﺑـﻪ‬ ‫‪ .400‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.284 ،146-145‬‬ ‫‪ .401‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.203‬‬ ‫‪402. Thomas Kelly, “Areopagus”, Americana, 1985, vol. 2, p. 250; Starr, ibid, vol. 4, p. 341.‬‬ ‫‪403. social status‬‬

‫‪ .404‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.130‬‬ ‫‪405. Eupatrides‬‬ ‫‪406. Demiurges‬‬ ‫‪407. Geomores‬‬

‫‪98‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺗﻤﻠﮏ اﺷﺮاف زﻣﯿﻦدار درآﻣﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد و ﺧﺎﻧﻮادهﺷﺎن ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻫﻤﺎن‬ ‫ﺗﺤﻮﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺳﻄﻮ در ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ آﺗﻦ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫در اﯾﻦ زﻣﺎن ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎﻧﻮن اﺳﺎﺳﯽ ]آﺗﻦ[ در ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺟﻨﺒﻪﻫﺎ اﻟﯿﮕﺎرﺷﯿﮏ ﺑـﻮد ﺑﻠﮑـﻪ‬ ‫ﻃﺒﻘﺎت ﻓﻘﯿﺮﺗﺮ‪ ،‬اﻋﻢ از ﻣﺮد و زن و ﮐﻮدک‪ ،‬ﺑﺮده ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺷﺪﻧﺪ‪ ...‬ﺗﻤﺎﻣﯽ اراﺿﯽ‬ ‫در دﺳﺖ ﭼﻨﺪ ﻧﻔﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ و اﮔـﺮ ﮐﺸـﺎورزان ﻗـﺎدر ﺑـﻪ ﭘﺮداﺧـﺖ اﺟـﺎره زﻣـﯿﻦ‬ ‫‪408‬‬ ‫ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﺧﻮد و ﻓﺮزﻧﺪانﺷﺎن ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫آن ﺑﺨﺶ از زارﻋﯿﻦ ﮐﻪ در ﻣﺰارع ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ ﺑﻪﺻﻮرت دﻫﻘﺎﻧﺎن ﻣﺰدور ﯾﺎ اﺟﺎرهدار )ﺷـﺶ‬ ‫ﯾﮏ ﮐﺎر( ﺑﻪ ﮐﺸﺎورزی اداﻣﻪ دادﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺷﻬﺮ آﺗﻦ ﻣﺄوای اﺷﺮاف ﻗﺒﯿﻠﻪای )اوﭘﺎﺗﺮﯾﺪﻫﺎ(‪ -‬ﮐﻪ در ﺗﺠﻤﻞ ﻣﯽزﯾﺴـﺘﻨﺪ و ﺑﺮدﮔـﺎن و‬ ‫ﮐــﺎرﮔﺮان ﻣــﺰدور اراﺿــﯽﺷــﺎن را ﻣــﯽﮐﺎﺷــﺘﻨﺪ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧــﺎن ﻧﻘــﺪﯾﻨﮕﯽﺷــﺎن را ﺑــﻪ ﮐــﺎر‬ ‫ﻣﯽاﻧﺪاﺧﺘﻨﺪ‪ -‬و ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎزرﮔﺎن و ﺻـﺎﺣﺐ ﺣﺮﻓـﻪ )دﻣﯿﻮرژﻫـﺎ( ﺑـﻮد ﮐـﻪ از ﻟﺤـﺎظ‬ ‫ﺛﺮوت در ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﭘـﺲ از اوﭘﺎﺗﺮﯾـﺪﻫﺎ ﻗـﺮار داﺷـﺘﻨﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻃﺒﻘـﻪ ﻣﺘﻮﺳـﻂ ﻧﯿـﺰ در ﺟﺮﯾـﺎن‬ ‫ﺳﻮدﺟﻮﯾﯽ ﭘﺎﯾﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺧﻮد زﻧﺪﮔﯽ را ﺑﺮ ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﺗﻨﮓ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪﺗـﺪرﯾﺞ ﻓﺮودﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺑﺪﻫﮑﺎر را ﺑﻪ ﺑﺮدﮔﺎن ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻣـﯽﮐـﺮد‪ .‬در اواﺧـﺮ ﺳـﺪه ﻫﻔـﺘﻢ ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد‪ ،‬ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ‬ ‫ﻓﺸﺎرﻫﺎی ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ و ﻓﺴﺎد اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ آﺗـﻦ را ﺑـﻪ آﺳـﺘﺎﻧﻪ ﯾـﮏ اﻧﻔﺠـﺎر ﮐﺸـﺎﻧﯿﺪ‪ .‬ﭘﻠﻮﺗـﺎرک‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫در آن زﻣﺎن‪ ،‬اﺧﺘﻼف ﺛﺮوت ﻣﯿﺎن ﻏﻨﯽ و ﻓﻘﯿﺮ ﺑﻪ اوج ﺧـﻮد رﺳـﯿﺪه ﺑـﻮد ﺗـﺎ ﺑـﺪان‬ ‫ﺣﺪ ﮐﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﯿﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ در وﺿﻊ واﻗﻌـﺎً ﺧﻄﺮﻧـﺎﮐﯽ ﺑـﻪﺳـﺮ ﻣـﯽﺑـﺮد و ﺑـﻪﺟـﺰ‬ ‫ﻗﺪرت اﺳﺘﺒﺪادی ﻫﯿﭻ وﺳﯿﻠﻪ دﯾﮕﺮی ﺑﺮای ﻧﺠﺎت آن از آﺷﻮب وﺟﻮد ﻧـﺪارد‪ .‬ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﻣﺮدم ﺑﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪان ﺑﺪﻫﮑﺎر ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮔﺮوﻫـﯽ اراﺿـﯽﺷـﺎن را ﺑﺎﺑـﺖ ﺑـﺪﻫﯽ‪ ...‬از‬ ‫دﺳﺖ داده ﺑﻮدﻧﺪ و دﯾﮕﺮان ﺟﺴﻢﺷـﺎن را‪ .‬اﯾـﻦ ﮔـﺮوه ﺑـﻪ اﺳـﺎرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﯾـﺎ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﺮده در داﺧـﻞ آﺗـﻦ ﺑـﻪﮐـﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕـﺎن ﻓﺮوﺧﺘـﻪ‬ ‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﻣﻨـﻊ ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﺠﺒـﻮر ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ‬ ‫ﮐﻮدﮐﺎنﺷﺎن را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ و ﯾﺎ ﺑﺮای ﻧﺠـﺎت از ﻗﺴـﺎوت ﻃﻠﺒﮑـﺎران از آﺗـﻦ ﺑﮕﺮﯾﺰﻧـﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ ﺟﺴﻮرﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﺮدم ﻣﺘﺤـﺪ ﺷـﺪﻧﺪ و ﺑـﺮای ﺗﻐﯿﯿـﺮ ﺣﮑﻮﻣـﺖ‪ ...‬ﯾﮑـﺪﯾﮕﺮ را ﺑـﻪ‬ ‫‪409‬‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﺗﺸﻮﯾﻖ ﮐﺮدﻧﺪ‪...‬‬ ‫‪408. Aristotle, The Athenian Constitution, translated by Sir Frederic G. Kenyon:‬‬

‫‪http://www.fordham.edu/halsall/ancient/aristotle-athcon.txt‬‬ ‫‪409. Plutarch's Lives, Edited by A.H. Clough, The Project Gutenberg Etext, October 1996.‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪99‬‬

‫وﻟﯽ اﻧﻘﻼب ﻧﺸﺪ و ﺳﻮﻟﻮن ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺧﻮد اوﺿﺎع را ﺗﻌﺪﯾﻞ ﮐﺮد‪:‬‬ ‫ﺳﯿﺰده ﺳﺎل ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻮال ﮔﺬﺷﺖ و در اﯾﻦ ﻣﺪت اوﭘﺎﺗﺮﯾﺪﻫﺎ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ دﭼﺎر ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ‬ ‫ﺷﺪﯾﺪ ﻓﻘﺮای ﮐﻮﻫﺴﺘﺎن و ﺗﻌﺮﺿﺎت ﻣﻼﯾـﻢ ﺳـﺎﺣﻞﻧﺸـﯿﻨﺎن ﺗـﻮاﻧﮕﺮ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‬ ‫ﻋﻘﻼی ﻫﺮ ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻫﻢداﺳﺘﺎن ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺘﻔﻘـ ًﺎ ﺳـﻮﻟﻮن را ﺑـﻪ رﻓـﻊ اﺧـﺘﻼف ﻃﺒﻘـﺎت‬ ‫ﺳﻪﮔﺎﻧﻪ و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از اﻧﻘﻼب ﻣﺄﻣﻮر ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺳﻮﻟﻮن از ﻟﺤﺎظ ﻧﺴﺐ ﺑﺎ اوﭘﺎﺗﺮﯾﺪﻫﺎ و‬ ‫از ﺟﻬﺖ ﻣﺸﺎﻏﻞ اﯾﺎم ﺟﻮاﻧﯽ ﺑـﺎ ﺗﺠـﺎر ﻣﻨﺴـﻮب ﺑـﻮد و از اﺷـﻌﺎر وی ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺘﻨﺒﺎط‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ آﺳﺎﯾﺶ و ﻣﺎل و ﺧﻮﺷﮕﺬراﻧﯽ ﻣﯿﻞ ﻓﺮاوان داﺷﺘﻪ و ﺑـﺪﯾﻦ ﺳـﺒﺐ‪ ...‬ﺑـﺎ‬ ‫‪410‬‬ ‫زﻧﺪﮔﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪ آﺗﻦ ﻣﺄﻧﻮس ﺑﻮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻀﻤﻮن اﺻﻠﯽ اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻮﻟﻮن ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎزرﮔﺎن و ﺷﻬﺮﻧﺸـﯿﻦ در ﺣﺎﮐﻤﯿـﺖ‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻃﺒﻘـﻪ‪ ،‬ﮐـﻪ از ﻃﺮﯾـﻖ ﮐﻮﻟـﻮﻧﯽﻫـﺎی ﻣﺎوراءﺑﺤـﺎر و ﺗﺠـﺎرت درﯾـﺎﯾﯽ و‬ ‫ﺑﺮدهﮔﯿﺮی ﺑﻪ ﺛﺮوت رﺳﯿﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﮐﻨﻮن‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﺷﺮاﻓﯿﺖ ﮐﻬﻦ ﻗﺒﯿﻠـﻪای‪ ،‬ﺳـﻬﻢ ﺧـﻮد را در‬ ‫اداره ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﯽﺧﻮاﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻋﻬﺪ ﺳﻮﻟﻮن و ﭘﯿﺴﯿﺴـﺘﺮاﺗﻮس‪ 411‬ﺟﺒـﺎر در‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ رﺧﻨﻪ ﮐﺮد و در ﻋﺼﺮ ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ و ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﺑﻪ اوج اﻗﺘﺪار ﺧﻮد رﺳﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺎﻓﺖ‬ ‫ﺑﻐﺮﻧﺞ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﯾﺦ آﺗﻦ را در ﺳﺪهﻫﺎی ﺷﺸﻢ و ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد ﺑـﻪ ﺻـﺤﻨﻪ‬ ‫ﺗﻮﻃﺌﻪ و دﺳﯿﺴﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺪرت ﺑﺪل ﻣﯽﺳﺎزد‪.‬‬ ‫ﭘﯿﺮوزی ”دﻣﮑﺮاﺳﯽ“ در آﺗﻦ و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺟﺪﯾـﺪ‪ ،‬ﮐـﻪ ﺑـﻪﻃـﻮر ﺟـﺪ‪‬ی‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ ﺗﺤﻘﻖ ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺳﻮد ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺎﺋﯿﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ آﺗﯿﮏ )ژﺋﻮﻣﻮرﻫﺎ( ﻧﺒـﻮد و ﺑـﻪ ﭘـﺮ‬ ‫ﺷﺪن ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﻧﯿﻨﺠﺎﻣﯿﺪ‪ .‬در ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﻧﯿﺰ ﺳﺘﯿﺰ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ در آﺗﯿﮏ ﺑـﻪﺷـﺪت ﺟﺮﯾـﺎن‬ ‫داﺷﺖ‪ 412.‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ آرﯾﺴﺘﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ ﺗﻌﻠـﻖ ﻓـﺮاوان ﻧﺸـﺎن‬ ‫ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬در ﺗﻮﺟﯿﻪ اﯾﻦ ﻧﻘﻄﻪﺿﻌﻒ ”ﻋﺼﺮ ﻃﻼﯾﯽ“ آﺗﻦ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﯿﻦ ﻓﻘﯿﺮ و ﻏﻨﯽ ﻣﺮز ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺴﯿﺎر ﺻﺮﯾﺢ ﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﻣﺮز اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻫـﻢ‬ ‫‪413‬‬ ‫وﺟﻮد داﺷﺖ؟ ﺑﻪﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ!‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺟﺎﻣﻌﻪای ﻗﺒﯿﻠﻪای‪ -‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺸﺮﺑﻨﺪی ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ دروﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻮد و ﻫﻤﯿﻦ اﺟﺘﻤـﺎع از‬ ‫دﯾﺪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﻼک ﺗﻤﺎﯾﺰ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ”ﺣﯿـﻮان دارای ﭘـﻮﻟﯿﺲ“‪ ،‬ﺑـﺎ ﻓﺮوﺗـﺮ از اﻧﺴـﺎن‪،‬‬ ‫‪ .410‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.294‬‬ ‫‪411. Pisistratus‬‬

‫‪ .412‬ﺑﻨﮕﺮﯾﺪ ﺑﻪ‪ :‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.317-310‬‬ ‫‪ .413‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.382‬‬

‫‪100‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫”ﺣﯿﻮان ﻓﺎﻗﺪ ﭘﻮﻟﯿﺲ“‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬در ﻣﺤﺪوده ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ دو ﮔـﺮوه از‬ ‫اﯾﻦ ”ﻣﻮﺟﻮدات“ ﻣﯽزﯾﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻧﻘﺸﯽ اﺳﺎﺳـﯽ در ﺣﯿـﺎت ﭘـﻮﻟﯿﺲ داﺷـﺘﻨﺪ وﻟـﯽ‬ ‫”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻋﻀﻮ ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻧﻤﯽرﻓﺘﻨـﺪ و از ﮐﻠﯿـﻪ ﺣﻘـﻮق اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﻣﺤـﺮوم‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪” :‬ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن“ )ﻣﺘﮏﻫﺎ(‪ 414‬و ﺑﺮدﮔﺎن‪.‬‬ ‫ﻣﺘﮏﻫﺎ ﻓﻘﻂ ﻏﯿﺮﻫﻠﻨﯽﻫﺎ )ﺑﺮﺑﺮان( و ﺑﺮدﮔﺎن آزادﺷﺪه ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ آن ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫دﻻﯾﻠﯽ از ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺧﻮد ﮔﺴﺴﺘﻪ و ﺑﻪ زﯾﺴﺖ در ﻣﺤﺪوده ﭘـﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿـﮏ ﻣﺠﺒـﻮر ﺑﻮدﻧـﺪ و‬ ‫آﺗﻨﯽﻫﺎی ﻣﺤﺮوم ﺷﺪه از ﺣﻘﻮق ”ﺷﻬﺮوﻧﺪی“‪ ،‬ﮐﻪ آﺗﯽﻣﯿﺎ‪ 415‬ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻧﯿـﺰ ﻣﺘـﮏ‬ ‫)ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ( ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﻮﻟﯿﺲ >واﺣﺪی ﺑﻬﻢ ﺑﺎﻓﺘﻪ و ﺧﺼﻮﺻﯽ<‪ 416‬ﺑﻮد و ﺑﯿﮕﺎﻧـﻪ‪ ،‬ﻫـﺮ‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﺮﯾﻢ آن راه ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬آﺗﻨﯽ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﯾﮑﯽ از ﮔﻨﻮسﻫـﺎی آﺗﯿـﮏ ﺗﻌﻠـﻖ‬ ‫داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﺒﺎرﻧﺎﻣﻪاش او را ﺑﻪ ﻧﯿﺎﮐﺎن آﺗﯿﮏ رﺑﻂ ﻣﯽداد‪ ،‬و از ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﻌﻨﻮی ﺑﺎ ﺧـﺪاﯾﺎن آﺗﯿـﮏ‬ ‫ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ .‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ در ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ راه ﻧﺪاﺷﺖ و از ﺣﻤﺎﯾـﺖ‬ ‫ﺧﺪاﯾﺎن ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد و آﻧﺎن را ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﮐﺮد زﯾﺮا ﺧﺪاﯾﺎن ﻓﻘﻂ ادﻋﯿـﻪ‬ ‫و ﻗﺮﺑﺎﻧﯽﻫﺎی اﻓﺮاد ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺧﻮﯾﺶ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ...‬آﺗﻨﯿﺎن ﮐﺴﯽ را ﮐـﻪ در ﭘـﻮﻟﯿﺲ‬ ‫دﯾﮕﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه و ﺷﺎﻣﻞ ﺣﻘﻮق ﻣﺪﻧﯽ آﻧﺠﺎ ﮔﺸﺘﻪ ﺑﻮد ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ زﯾﺮا ﭼﻨﺎنﮐﻪ‬ ‫ﻋﻀﻮ دو ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻮدن در ﯾﮏ ﺣﺎل اﻣﮑﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺑﻮد‪ ،‬ﻋﻀﻮ دو ﭘﻮﻟﯿﺲ ﮔﺸـﺘﻦ ﻧﯿـﺰ‬ ‫ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻣﺬﻫﺐ ﻣﺤﺎل ﻣﯽﻧﻤﻮد و ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ در آن واﺣـﺪ دو ﻣـﺬﻫﺐ‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻒ را ﭘﯿﺮوی ﮐﻨﺪ‪ ...‬ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ ﭼﻮن ﭘﯿﺮو ﻣﺬﻫﺐ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻧﺒﻮد از ﺣﻘـﻮق ﻣـﺪﻧﯽ ﻧﯿـﺰ‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﺑﻪ ﺣـﺪود ﻣﻘﺪﺳـﯽ ﮐـﻪ ﮐـﺎﻫﻦ ﺑـﺮای اﺟﺘﻤـﺎع‬ ‫ﻣﺪﻧﯿﻮن ]اﻋﻀﺎی ﭘﻮﻟﯿﺲ[ رﺳﻢ ﮐﺮده ﺑﻮد ﻗﺪم ﻣﯽﮔﺬاﺷﺖ ﻣﺤﮑﻮم ﺑﻪ ﻣﺮگ ﻣﯽﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲ درﺑﺎرۀ او ﺑﯽاﺛﺮ ﺑﻮد و ﻫﺮﮔﺎه ﺟﺮﻣﯽ ﻣﺮﺗﮑـﺐ ﻣـﯽﮔﺸـﺖ او را ﭼـﻮن‬ ‫ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﯽﻣﺤﺎﮐﻤﻪ ﻣﺠﺎزات ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ...‬در روم و آﺗﻦ ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ را ﺣﻖ ﺧﺮﯾـﺪ ﻣﻠـﮏ‬ ‫و ﺗﺄﻫﻞ ﻧﺒﻮد و ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺗﺄﻫﻞ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن را رﺳﻤﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﻤﯽداﻧﺴﺖ و ﻃﻔﻠﯽ را ﮐـﻪ‬ ‫از اﯾﺸﺎن ﺑﻪوﺟﻮد ﻣﯽآﻣﺪ ﺣﺮامزاده ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽداﺷﺖ‪ ...‬ﻣﺬﻫﺐ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ دﯾﻨـﯽ در‬ ‫ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن ﺑﺮ ﻋﻮاﻃﻒ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﺎدی ﺗﺮﺟﯿﺢ داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﻣـﺬﻫﺐ ﺧﺮﯾـﺪ‬ ‫ﻣﻠﮏ ﺑﺮ ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد زﯾﺮا ﺟﺰ اﻓﺮاد ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ در زﻣﯿﻦ‬

‫‪414. Meteques‬‬ ‫‪415. Atimia‬‬

‫‪ .416‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.122‬‬

‫‪101‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﻘﺪس ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺳﻬﯿﻢ ﮔﺮدد‪.‬‬

‫‪417‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا ﻏﺮب ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻧﻈﺎم ”ﮐﺎﺳﺖ“ را ﻧﻪ در ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن ﮐﻪ در‬ ‫ﻫﻨﺪ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ!‬ ‫در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﺮدهداری ﭘﺮدرآﻣﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺮﻓﻪ ﺑﻮد و ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﻃﺒﻘـﻪ ﻣﺘﻮﺳـﻂ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺮاف ﻗﺒﯿﻠﻪای ﻧﯿﺰ ﺑﺪان اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در اﯾــﻦ دوران‪ ،‬ﺑﺎزرﮔــﺎن ﺑــﺎ ﯾــﮏ دزد درﯾــﺎﯾﯽ ﺗﻔــﺎوﺗﯽ ﻧﺪاﺷــﺖ‪ .‬دادوﺳــﺘﺪﻫﺎی‬ ‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺑﻪ ﻏﺎرت و اﺳﺎرت ﺧﺮﯾﺪاران ﺳـﺎدهﻟـﻮح‪ ،‬ﮐـﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﺑـﻪ ﺑﺮدﮔـﯽ‬ ‫‪418‬‬ ‫ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ارﻧﺴﺖ ﺑﺎرﮐﺮ‪ ،‬ﺷﺎرح ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن ارﺳﻄﻮ و ﻣﺪﺗﯽ ﺑﻌﺪ در ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺷـﺮﻗﯽ‬ ‫>راﻫﺰﻧﯽ< از ﭘﯿﺸﻪﻫﺎی ﻫﻤﭙﺎﯾﻪ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ‪ .‬ورﮐـﻢ‪ ،‬ﺷـﺎرح دﯾﮕـﺮ ارﺳـﻄﻮ‪،‬‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در ﺷـﻤﺎل ﯾﻮﻧـﺎن راﻫﺰﻧـﯽ از >ﭘﯿﺸـﻪﻫـﺎی ﺷـﺮﯾﻒ< ﺑـﻮد‪ 419.‬ﺧﺎﻧـﺪانﻫـﺎی‬ ‫اﻟﮑﻤﺎﺋﻮﻧﯿــﺪای‪ 420‬و ﺳــﻮﻟﻮن‪ ،‬دو ﺧﺎﻧــﺪان ﺳﺮﺷــﻨﺎس و ﻣﻘﺘــﺪر آرﺧــﻮن آﺗــﻦ‪ ،‬از ﭼﻨــﯿﻦ‬ ‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎﻧﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺒﻊ ﻋﻤﺪه ﺑﺮدﮔﯽ وارد ﮐـﺮدن اﺳـﯿﺮان ﺧـﺎرﺟﯽ‪ ،‬دزدی درﯾـﺎﯾﯽ و ﺟﻨـﮓ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫ﺳﺎﮐﻨﺎن ﺳﻮرﯾﻪ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺠﯽ ]آﺳﯿﺎی ﺻﻐﯿﺮ[‪ ،‬ﻟﯿﺪی و ﺳﺎﯾﺮ ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎی آﺳﯿﺎ و ﻧﯿﺰ ﻣـﺮدم‬ ‫ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﯽ آﺳﯿﺎی ﺻﻐﯿﺮ )ﺳﯿﺖ(‪ ،‬ﺗﺮاﮐﯿﻪ و ﻣﺼﺮ ﻗﺴﻤﺖ ﻋﻤﺪه ﺑﺮدﮔﺎن‬ ‫ﯾﻮﻧــﺎﻧﯽ را ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻣــﯽدادﻧــﺪ‪ .‬ﺗﺠــﺎرت ﺳــﺎﺣﻠﯽ اﯾــﺮان ﯾﮑــﯽ از ﻣﻬــﻢﺗــﺮﯾﻦ و‬ ‫ﺳﻮدﺑﺨﺶﺗﺮﯾﻦ رﺷﺘﻪﻫﺎی ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪ .‬در ﺧﯿﻮ‪ ،‬ﺳﺎﻣﻮس و اﻓـﺲ ﺑﺎزارﻫـﺎی وﺳـﯿﻊ‬ ‫ﺑﺮدﮔــﺎن وﺟــﻮد داﺷــﺖ ﮐــﻪ در آن اﺳــﯿﺮان را ﮔــﺮوه ﮔــﺮوه از دزدان درﯾــﺎﯾﯽ‬ ‫ﻣﯽﺧﺮﯾﺪﻧﺪ ﺗﺎ آﻧﺎن را ﺑﻪ دوﻟﺖﻫﺎی ]ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎی[ ﯾﻮﻧﺎن ﻗﺎرهای ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ .‬در ﺗﺮاﮐﯿـﻪ‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن را ﺑﺎ ﻧﻤﮏ ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺮاﮐﯿـﻪ ﻣـﺪام ﻣﯿـﺎن ﺧـﻮد در ﺟﻨـﮓ‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﺮﮔﺰ ﺑﺮای ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪای ﮐﻤﺒﻮد اﺳﯿﺮ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ...‬ﻫﺮودوت درﺑـﺎرۀ ﻣـﺮدم‬ ‫اﯾـﻦ ﺳــﺮزﻣﯿﻦ ﻣـﯽﮔﻮﯾــﺪ ﮐـﻪ آنﻫــﺎ >ﻋـﺎدت داﺷــﺘﻨﺪ ﮐﻮدﮐـﺎن ﺧــﻮد را ﺑـﻪ ﺑﯿﮕﺎﻧــﻪ‬ ‫‪ .417‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.202-199‬‬ ‫‪ .418‬و‪ .‬دﯾﺎﮐﻮف‪ ،‬س‪ .‬ﮐﻮواﻟﻒ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺻﺎدق اﻧﺼﺎری‪ ،‬ﻋﻠﯽاﷲ ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎﻗﺮ ﻣﺆﻣﻨﯽ‪،‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ‪ ،1353 ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.57‬‬ ‫‪ .419‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.19‬‬ ‫‪420. Alcmaeonidae‬‬

‫‪102‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ <.‬ﭘﻮﻟﯿﺒﯿﻮس در ﻣﻮرد ﮐﺸﻮرﻫﺎی ﭘﻮﻧﺖ ﺧﺎﻃﺮﻧﺸﺎن ﻣﯽﺳﺎزد ﮐـﻪ >از ﺟﻤﻠـﻪ‬ ‫اﺷﯿﺎء ﺿﺮوری ﮐﻪ آنﻫﺎ ﺗﻬﯿﻪ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ دام و ﺗﻌﺪاد زﯾـﺎدی ﺑـﺮده ﺑـﺎ ﮐﯿﻔﯿـﺖ ﺑﺴـﯿﺎر‬ ‫ﻋﺎﻟﯽ ﺑﻮد‪ <.‬ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺮدﮔﺎن و ﮐﻮدﮐـﺎن ﺳـﺮراﻫﯽ ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﺑـﺮده ﻣﺒـﺪل ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻼوه‪ ،‬در ﺳﺮاﺳﺮ ﯾﻮﻧﺎن رﺳﻤﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﺪر و ﻣﺎدر اﺟﺎزه ﻣﯽداد ﮐﻮدﮐﺎن ﺧﻮد‬ ‫را ﺑﻔﺮوﺷﻨﺪ‪ .‬در آﺗﻦ ﺗﻨﻬﺎ در ﯾﮏ ﻣﻮرد ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر دﺳﺖ ﻣﯽزدﻧﺪ‪ :‬ﭘﺪر ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ‬ ‫دﺧﺘﺮ ﻓﺎﺳﺪ ﺧﻮد را ﺑﻔﺮوﺷﺪ‪ .‬در آﺗﻦ ﺑﺪﻫﮑﺎران ﻧﺎﺗﻮان از ﭘﺮداﺧـﺖ وام ﻧﯿـﺰ ﮔﺮﻓﺘـﺎر‬ ‫ﺑﺮدﮔﯽ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺪﮔﯽ در ﻗﺒﺎل وام در زﻣﺎن ﺳـﻮﻟﻮن در آﺗـﻦ ﻣﻨﺴـﻮخ ﺷـﺪه ﺑـﻮد‬ ‫وﻟﯽ اﯾﻦ رﺳﻢ ﻫﻨﻮز در ﻣﻨﺎﻃﻖ دﯾﮕﺮ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎﻻﺧﺮه‪ ،‬ﺑﺮدﮔﯽ را دادﮔﺎهﻫـﺎ‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮐﯿﻔﺮ ﻧﯿﺰ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ :‬از ﺟﻤﻠـﻪ در ﻟﯿﺴـﯽ )آﺳـﯿﺎی ﺻـﻐﯿﺮ( در ﻗﺒـﺎل‬ ‫دزدی و در آﺗﻦ در ﻗﺒﺎل ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎده از ﺣﻖ ﺗﺎﺑﻌﯿﺖ ﭼﻨﯿﻦ ﮐﯿﻔﺮی ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻬـﺎی‬ ‫ﺑﺮده ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ :‬آنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﮐﺎرﻫﺎی ﺳﺎده آﺷﻨﺎﯾﯽ داﺷـﺘﻨﺪ ‪ 2‬ﺗـﺎ ﯾـﮏ دو‪‬م‬ ‫ﻣﯿﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺮﻓﻪای ﻣﯽداﻧﺴﺘﻨﺪ ‪ 3‬ﺗﺎ ‪ 4‬ﻣﯿﻦ ارزش داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮدﮔﺎن ﺗﺠﻤﻠـﯽ ﯾـﺎ‬ ‫ﺧﺪﻣﺘﮑﺎر )ﺗﻔﺮﯾﺤﯽ( ‪ 15-10‬ﺗﺎ ‪ 30‬ﻣﯿﻦ ﻣﯽارزﯾﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ اﺳﻨﺎد‪ ،‬ﯾﮏ ﺑﺮده ﻣـﺪﯾﺮ ﺗـﺎ‬ ‫‪421‬‬ ‫‪ 40‬ﻣﯿﻦ ﺧﺮﯾﺪوﻓﺮوش ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻓﺮاﻧﮑﻠﯿﻦ ﻧﺎﯾﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎه دوﻟﺘﯽ ﻧﯿﻮﯾﻮرک‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫در واﭘﺴﯿﻦ ﺳﺎلﻫﺎی دوران ﮐﻼﺳﯿﮏ ﯾﻮﻧﺎن ﺗﺠﺎرت ﺑﺮده در درﯾـﺎی ﺳـﯿﺎه ﭼﻨـﺎن‬ ‫اﻫﻤﯿﺖ اﻗﺘﺼﺎدی ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻮﻟﯿﺒﯿﻮس‪ ،‬ﻣـﻮرخ ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﺳـﺪه دو‪‬م ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد‪،‬‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ :‬ﺑـﺮده در ﮐﻨـﺎر رﻣـﻪ از >ﻧﯿﺎزﻫـﺎی زﻧـﺪﮔﯽ< اﺳـﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﯾﻮﻧـﺎن ﺗﻤـﺎﻣﯽ‬ ‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎی ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮدهدار واﻗﻌﯽ را دارا ﺑﻮد‪ .‬ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎی ﺛﺮوﺗﻤﻨـﺪ ﺑﺎزرﮔـﺎن‬ ‫در ﺑﺮدهداری ﺳﺮﻣﺎﯾﻪﮔﺬاری ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ...‬ﺑﺮدﮔﺎن ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه ﻧﯿﺮوی ﮐﺎر در‬ ‫ﮐﺸــﺎورزی‪ ،‬ﻣﻌــﺪن و ﺻــﻨﺎﯾﻊ را ﺗﺸــﮑﯿﻞ ﻣــﯽدادﻧــﺪ‪ .‬ﺑﺮدﮔــﺎن‪ ،‬ﺧــﺪﻣﺘﮑﺎر ﺧــﺎﻧﮕﯽ‪،‬‬ ‫ﻓﺮوﺷﻨﺪه و ﻧﮕﻬﺒﺎن زﻧﺪان ﺑﻮدﻧﺪ و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ وﻇﺎﯾﻒ اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ را ﺑﻪ ﻋﻬـﺪه داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪422‬‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن ﯾﻮﻧﺎن ﻫﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن و ﻫﻢ ﻏﯿﺮﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن )ﺑﺮﺑﺮان( ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﭼﻨﯿﻦ ﻓﻀﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮداز ﺑﺮدﮔﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﻇـﺎﻫﺮ ﻣـﯽﺷـﻮد‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﺑﺮده را از >اﻗﻼم داراﯾﯽ< و >اﻓﺰاری ﻣﻘﺪم ﺑﺮ اﻓﺰار دﯾﮕﺮ< ﻣﯽداﻧﺴـﺖ‪ .‬او ﺑﺮدﮔـﯽ‬ ‫را ﺑﻪ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻃﺒﯿﻌﯽ و ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﺮد‪ :‬ﺑﺮدﮔﯽ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮدﮔـﯽ آدﻣﯿـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬ ‫>ﻃﺒﻌﺎً ﺑﺮدهاﻧﺪ< و ﺑﻪ >ﺣﮑﻢ ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ< ﺑﻨﺪﮔﯽ >ﺑﺮایﺷﺎن ﻫﻢ ﺳﻮدﻣﻨﺪ اﺳـﺖ و ﻫـﻢ‬ ‫روا‪ <.‬ﺑﺮدﮔﯽ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آن ﺑﺮدﮔﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻃﺒـﻖ اﯾـﻦ ﻗـﺎﻧﻮن ﻫﻤﮕـﺎﻧﯽ ﺑﺮﻗـﺮار ﻣـﯽﺷـﻮد‪:‬‬ ‫‪ .421‬دﯾﺎﮐﻮف‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.105‬‬ ‫‪422. Franklin W. Knight, “Slavery”, Americana, 1985, vol. 25, p. 19.‬‬

‫‪103‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫>ﻏﻨﺎﯾﻤﯽ ﮐﻪ در ﺟﻨﮓ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﯽآﯾﺪ از آن ﭘﯿﺮوز اﺳﺖ‪<.‬‬

‫‪423‬‬

‫ﻫﻢ در وﯾﻞ دوراﻧﺖ و ﻫﻢ در ﮐﯿﺘﻮ ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ آﺷﮑﺎر ﺑﻪ ﮐـﻢ اﻫﻤﯿـﺖ ﺟﻠـﻮه دادن ﻧﻘـﺶ‬ ‫ﺑﺮدهداری در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬دوراﻧﺖ ﻣﺪﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺮان آﺗﻦ اﮐﺜﺮ ًا‬ ‫ﻣﺮدم آزاد ﺑﻮدﻧﺪ و >ﺑﺮدﮔﺎن اﻗﻠﯿﺘﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ 424<.‬او ﺑﺮای اﺛﺒـﺎت ﻣـﺪﻋﺎی ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻬـﺪ ﺑﺎﺳـﺘﺎن اﺛـﺮ ادوارد ﻣـﺎﯾﺮ )‪ (1884‬ارﺟـﺎع داده اﺳـﺖ‪ .‬ﮐﯿﺘـﻮ ﺗﻮﺟﯿـﻪﮔﺮاﻧـﻪ‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪> :‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻫﻤﭽﻮن ﻫﻤﻪ ﻣﻠﻞ ﻣﺘﻤﺪن ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﻠﻞ دﯾﮕﺮ ﺑﻌﺪ از ﺧﻮد‬ ‫ﺑﺮدهدار ﺑﻮدﻧﺪ‪ <.‬او ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪:‬‬ ‫اوﻻ‪ ،‬در ﮐﺸﺎورزی ﺑﺮدهداری وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ :‬اﯾﻦ ﺳﻨﺖ ﻫﻨﻮز ﭘـﺎ ﺑـﺮ ﺟـﺎ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬ ‫ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﺑـﺮای ﺧـﻮد زﻣـﯿﻦ داﺷـﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ و ﺑـﺮدهداری در ﮐﺸـﺎورزی ﺧُـﺮد ﺳـﻮدی‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ زﯾﺮا ﺑﺮده ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ ﻫﻤﺎﻧﻘﺪر ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻮﻟﯿـﺪ ﻣـﯽﮐـﺮد‪ .‬ﮐﺸـﺎورزاﻧﯽ‬ ‫ﮐﻪ وﺿﻊﺷﺎن ﺧﻮب ﺑﻮد‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ﻫﻤﺘﺎﻫﺎی ﺧﻮد در ﺷﻬﺮ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺑﺮدهای داﺷـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ‬ ‫اﻏﻠﺐ ﺑﺮای ﮐﺎرﻫﺎی ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﺎﻧﻪ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬آﺗﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ ﻣـﯽرﻓـﺖ‬ ‫ﺑﺮدهای‪ ،‬در ﺣﺪ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ‪ ،‬ﺑﺮای ﺣﻤﻞ اﺟﻨﺎس ﺑﺎ ﺧﻮد ﻣﯽﺑﺮد و ﯾﮏ ﯾﺎ دو ﺑﺮده‪ ،‬زن‬ ‫و ﻣﺮد‪ ،‬در ﺧﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﺧﺎﻧﻪﺷﺎﮔﺮدی و ﭘﺮﺳﺘﺎری ﺑﭽﻪ ﺑﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﺑﺮدﮔـﺎن‬ ‫ﺑﻪ ﺳﻬﻮﻟﺖ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ و ﺗﺎ ﺣﺪی ﻣﻮﺟﺐ ارﺗﻘﺎء ﺗﻤـﺪن ﻣـﯽﺷـﺪﻧﺪ؛ درﺳـﺖ‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﺧﺪﻣﻪای ﮐﻪ ﻣﺎ در اﺧﺘﯿﺎر دارﯾﻢ زﻧﺎن ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ را ﻗـﺎدر ﻣـﯽﺳـﺎزﻧﺪ‬ ‫‪425‬‬ ‫ﮐﻪ ﺑﻌﺪازﻇﻬﺮﻫﺎ ورقﺑﺎزی ﮐﻨﻨﺪ و اﺳﺎﺗﯿﺪ ﮐﺘﺎب ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣـﺮوز از ﺟﻤﻌﯿـﺖ و ﺗﻌـﺪاد ﺑﺮدﮔـﺎن در ﯾﻮﻧـﺎن آﻣـﺎر ﻣﺘﻌـﺪد و‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه و در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻣﻨﺎﻗﺸﺎت ﺟﺪ‪‬ی ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﮔﺮ ﻗﻮل ﯾﻮﻧﺎﻧﯿـﺎن‬ ‫و روﻣﯿﺎن ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آﻣﺎر آﻧﺎن از وﺳﻌﺖ ﺣﯿﺮتاﻧﮕﯿﺰ داﻣﻨﻪ ﺑﺮدهداری در ﯾﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ :‬ارﺳﻄﻮ ﺗﻌﺪاد ﺑﺮدﮔـﺎن ﭘـﻮﻟﯿﺲ آﯾﮕﯿﻨـﺎ را ‪ 470‬ﻫـﺰار ﻧﻔـﺮ ذﮐـﺮ ﮐـﺮده؛ و‬ ‫ﺗﯿﻤﺎﯾﻮس‪ 426،‬ﻣﻮرخ ﺳﯿﺴﯿﻠﯽ ﺳﺪه ﭼﻬﺎرم ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺮدﮔﺎن ﭘﻮﻟﯿﺲ ﮐﻮرﻧـﺖ را‬ ‫‪ 300‬ﻫﺰار ﻧﻔﺮ ﮔﺰارش ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬آﺗﻨﺎﯾﻮس‪ 427،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺳﺪه دو‪‬م ﻣﯿﻼدی‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽ‬ ‫‪ .423‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.17-7‬‬ ‫‪ .424‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.131‬‬ ‫‪ .425‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.212-211‬‬ ‫‪426. Timaeus‬‬ ‫‪427. Athenaeus‬‬

‫‪104‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺒﻖ ﺳﺮﺷﻤﺎری ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 317‬ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد در آﺗﻦ اﻧﺠﺎم ﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اﯾـﻦ‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﺮﮐﺐ از ‪ 21‬ﻫﺰار ”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“‪ 10 ،‬ﻫﺰار ﺑﯿﮕﺎﻧﻪ و ﺑﺮده آزاد ﺷﺪه‪ ،‬و ‪ 400‬ﻫﺰار ﺑﺮده‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬و ﺳﻮﯾﺪاس‪ 428،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﻨﺎﻣﻪﻧﻮﯾﺲ ﺳﺪه دﻫﻢ ﻣﯿﻼدی‪ ،‬ﺗﻌـﺪاد ﺑﺮدﮔـﺎن ﻣـﺮد آﺗـﻦ را ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ‪ 150‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺪهﻫﺎی ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻧﯿﺰ از ﺗﻌﺪاد ﺑﺮدﮔﺎن آﺗﻦ ارﻗﺎم درﺷﺘﯽ اراﺋﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪.‬‬ ‫ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ اﻧﮕﻠﺲ ﺟﻤﻌﯿﺖ آﺗﻦ را >در اوج ﺧﺠﺴﺘﮕﯽ آن< ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪:‬‬ ‫‪” -1‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ آﺗﻨﯽ و زﻧﺎن و ﻓﺮزﻧﺪان آنﻫﺎ‪ 90،000 :‬ﻧﻔﺮ؛‬ ‫‪ -2‬واﺑﺴﺘﮕﺎن )ﻣﻬﺎﺟﺮان و ﺑﺮدﮔﺎن آزاد ﺷﺪه(‪ 45،000 :‬ﻧﻔﺮ؛‬ ‫‪429‬‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮدﮔﺎن )از ﻫﺮ دو ﺟﻨﺲ(‪ 365،000 :‬ﻧﻔﺮ‪.‬‬ ‫ﮔﺮوﻫﯽ از ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮﺑﯽ ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ارﻗﺎﻣﯽ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ و ﺗﻌـﺪاد ﺑﺮدﮔـﺎن را‬ ‫اﻏﺮاق آﻣﯿﺰ ﻣﯽ داﻧﻨـﺪ‪ .‬ﭘﺮوﻓﺴـﻮر ﮔـﻮم اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در ﮐﺘـﺎب ﺟﻤﻌﯿـﺖ آﺗـﻦ‪ 430‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬ ‫ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺟﻤﻌﯿﺖ آﺗﻦ ﭘﯿﺶ از ﺟﻨﮓ ﭘﻠﻮﭘﻮﻧﺰ را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮآورد ﮐﺮده اﺳﺖ‪ :‬ﺗﻌـﺪاد‬ ‫ﻣﺮدان آﺗﻨﯽ ﺑﺎﻻی ‪ 18‬ﺳـﺎل ‪ 45،000‬ﺗـﻦ و ﺑـﺮ اﯾـﻦ اﺳـﺎس ﮐـﻞ ﺟﻤﻌﯿـﺖ آﺗﻨـﯽ ﺣـﺪود‬ ‫‪ 100،000‬ﺗﻦ؛ ﺗﻌﺪاد ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن ‪ 28،500‬ﺗﻦ؛ ﺗﻌﺪاد ﺑﺮدﮔﺎن ‪ 125،000‬ﺗﻦ‪ .‬ﺑﻪﮔﻤﺎن ﮔـﻮم‪ ،‬از‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن آﺗﻦ ‪ 65،000‬ﻧﻔﺮ ﺑﺮده ﺧﺎﻧﮕﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ 50،000 ،‬ﻧﻔـﺮ در ﺻـﻨﺎﯾﻊ و ‪ 10،000‬ﻧﻔـﺮ در‬ ‫ﻣﻌﺎدن اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﮐﯿﺘﻮ ﭘﺲ از ذﮐﺮ و ﺗﺄﯾﯿﺪ اﯾﻦ ارﻗـﺎم ﻣـﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪> :‬رﻓﺘـﺎر آﺗﻨﯿـﺎن ﺑـﺎ‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﻌﺎدن ﺑﯽﻧﻬﺎﯾﺖ ﺷﻘﺎوتآﻣﯿﺰ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻟﮑﻪ ﻣﻬﻢ ﺳﯿﺎه ﺑﺮ داﻣﻦ ﺑﺸﺮدوﺳﺘﯽ آﺗﻨﯿﺎن‬ ‫اﺳﺖ‪ 431<.‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﻟﮑﻪ ﻧﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮐﯿﺘﻮ ﺣﺎﺿـﺮ اﺳـﺖ ﺑـﺮ داﻣـﺎن‬ ‫>ﺑﺸﺮدوﺳﺘﯽ< آﺗﻨﯿﺎن ﺑﺒﯿﻨﺪ!‬ ‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺑﻌﺎد ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﮐﻮﭼﮑﯽ ﭼﻮن آﺗﯿﮏ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺣﺖ ﮐﻤﺘـﺮ از ‪3000‬‬ ‫ﮐﯿﻠﻮﻣﺘﺮ ﻣﺮﺑﻊ‪ ،‬ﺟﻤﻌﯿﺖ اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ ﮔﻮم واﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﻪ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳـﺪ‪ .‬ﺑﻬـﺮروی‪ ،‬ﭼـﻪ‬ ‫ﺗﻌﺪاد ﺑﺮدﮔﺎن ﺳﺎﮐﻦ آﺗﯿﮏ را ‪ 125‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﺑﺪاﻧﯿﻢ و ﭼﻪ ﺑﯿﺶﺗـﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﻪ ﻧﮑﺘـﻪ ﻇﺮﯾﻔـﯽ‬ ‫ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ وﯾﻞ دوراﻧﺖ ﺑﻪ آن اﺷﺎره ﮐﺮده اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ اﯾﻦ ارﻗﺎم ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺪان ﺳﺒﺐ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑﺮدﮔـﺎﻧﯽ ﮐـﻪ ﻣﻮﻗﺘـ ًﺎ در ﺑﺎزارﻫـﺎی‬

‫‪428. Suidas‬‬

‫‪ .429‬اﻧﮕﻠﺲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.166‬‬ ‫‪430. A. W. Gomme, Population of Athens, Oxford University Press, 1933.‬‬

‫‪ .431‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.212‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪105‬‬

‫ﮐﻮرﻧﺖ و آﯾﮕﯿﻨﺎ و آﺗﻦ ﺑﺮای ﻓﺮوش ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺟﺰء آن آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪432‬‬

‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﺗﻌﺪاد ﺑﺮدﮔﺎن ﻣﻘﯿﻢ ﺷﺎﺧﺺ اﺑﻌﺎد ﺑﺮده داری آﺗﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬ﺑﺴـﯿﺎری از‬ ‫اﺷﺮاف و ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن آﺗﻨﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺗﺎﺟﺮ ﺑﺮده ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺮدهدار؛ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﺎره اﻧﺒﻮﻫﯽ از‬ ‫ﺑﺮدﮔﺎن در ﺑﺎزارﻫﺎی آﺗﻦ و ﺳﺎﯾﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎی ﯾﻮﻧﺎن در ﺣﺎل ﻣﺒﺎدﻟـﻪ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪﻧﻮﺷـﺘﻪ وﯾـﻞ‬ ‫دوراﻧﺖ‪ ،‬در دﻟﻮس ﻣﻌﻤﻮﻻً روزاﻧﻪ ﯾﮏ ﻫﺰار ﺑﺮده ﻓﺮوﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ و ﮐﯿﻤﻮن ﭘﺲ از ﺟﻨـﮓ‬ ‫‪433‬‬ ‫اﺋﻮروﻣﺪن ‪ 20‬ﻫﺰار اﺳﯿﺮ ﺟﻨﮕﯽ را ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺑﺮدهﻓﺮوﺷﺎن ﺑﺮد‪.‬‬ ‫آرﻧﻮﻟﺪ ﺗﻮﯾﻦﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻮرخ ﻧﺎﻣﺪار اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴـﺪ‪> :‬زﻧـﺎن ﻣﺼـﺮی ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـﻪ زﻧـﺎن‬ ‫ﻼ ﺻﺤﯿﺢ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ وﺿﻊ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﻬﺘﺮی داﺷﺘﻨﺪ‪ 434<.‬اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ارﺳﻄﻮ در ﺳﯿﺎﺳﺖ از زﻧﺎن در ﮐﻨﺎر ﺑﺮدﮔﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ 435‬و ﮐﺰﻧﻔـﻮن در اﮐﻮﻧﻮﻣﯿﺴـﺖ‬ ‫وﻇﯿﻔﻪ زن را ﺳﺎﻣﺎن دادن ﺑﻪ ﭼﯿﺰﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﺮد ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﻣﯽآورد داﻧﺴﺘﻪ‪> :‬ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑـﻪدﻗـﺖ‬ ‫‪436‬‬ ‫ﻃﺒﯿﻌﺖ ﻣﺮد و زن را ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺎس ﻣﺘﻔﺎوت ﮐﺮده اﺳﺖ‪<.‬‬ ‫ادﺑﯿﺎت ]ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن[ ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺼـﻮﯾﺮی از ﺟﺎﻣﻌـﻪای ﻣﺮدﺳـﺎﻻر ﻣـﯽدﻫـﺪ‪ :‬زﻧـﺪﮔﯽ‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ در آن ﺑﺎزﺗﺎﺑﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﮐﻤﺪی ﻗﺪﯾﻢ ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ ﺗﻤﺎﻣﺎً ﺑﺎ ﻣﺮدان ﺳﺮوﮐﺎر دارد‪...‬‬ ‫در آﺛﺎر اﻓﻼﻃﻮن ﻃﺮفﻫﺎی ﺻﺤﺒﺖ ﻫﻤـﻮاره ﻣﺮدﻧـﺪ‪ ...‬ﻣـﻮﻗﻌﯽ ﮐـﻪ آﻗـﺎﯾﯽ ﻣﯿﻬﻤـﺎن‬ ‫دﻋﻮت ﻣﯽﮐﺮد ﺟﺰ زﻧﺎن ﺑﺪﻧﺎم در ﻣﺠﻠﺲ ﻣﯿﻬﻤﺎﻧﯽ ﺣﻀﻮر ﭘﯿﺪا ﻧﻤـﯽﮐﺮدﻧـﺪ‪ ...‬ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫آﺗﻨﯽ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ”اﺗﺎقﻫﺎی ﻣﺮدان“ و ”اﺗﺎقﻫﺎی زﻧﺎن“ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﺷـﺪ و اﺗـﺎقﻫـﺎی‬ ‫زﻧﺎن ﻗﻔﻞ داﺷﺖ‪ ...‬زﻧﺎن ﺗﻨﻬﺎ از ﺧﺎﻧﻪ ﺑﯿﺮون ﻧﻤﯽرﻓﺘﻨﺪ‪ ...‬ﻣﺮد ﺑﻮد ﮐـﻪ ﺧﺮﯾـﺪ ﺧﺎﻧـﻪ را‬ ‫اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد و آنﭼﻪ ﻣﯽﺧﺮﯾﺪ ﺑﻪدﺳﺖ ﺑـﺮده ﺳـﭙﺮده ﻣـﯽﺷـﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ ﺧـﻮد ﺑـﻪ ﺧﺎﻧـﻪ‬ ‫‪437‬‬ ‫آورد‪.‬‬ ‫ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪> :‬ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﻬﺮت زن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﯿﮑﯽ و ﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺪی در ﻣﯿﺎن‬

‫‪.432‬‬ ‫‪.433‬‬ ‫‪.434‬‬ ‫‪.435‬‬

‫دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.308‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.309-308‬‬ ‫ﺗﻮﯾﻦﺑﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.250‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.37-35‬‬

‫‪436. Xenophon, The Economist: A Treatise on the Science of the Household in the form of a‬‬

‫‪Dialogue, Translation by H. G. Dakyns, The Project Gutenberg Etext.‬‬

‫‪ .437‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.356‬‬

‫‪106‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫‪438‬‬

‫ﻣﺮدان از او ذﮐﺮی ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎﯾﺪ‪<.‬‬ ‫زن آﺗﻨﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﮐﻠﯿﻪ ﺣﻘﻮق ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد و ”ﺷـﻬﺮوﻧﺪ“ ﻣﺤﺴـﻮب ﻧﻤـﯽﺷـﺪ‬ ‫ﺑﻠﮑﻪ از اﺑﺘﺪاﯾﯽﺗﺮﯾﻦ ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد‪ .‬زن ﺣﻖ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻫـﺮ زﻧـﯽ‬ ‫از ﺑﺪو ﺗﻮﻟﺪ ﺗﺎ ﻣﺮگ در زﯾﺮ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﺷﻮﻫﺮ ﯾﺎ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺧﻮﯾﺸﺎوﻧﺪ ﻣﺮد ﺧﻮد ﺑـﻪﺳـﺮ‬ ‫ﻣﯽﺑﺮد و ﺗﻨﻬﺎ از اﯾﻦ ﻃﺮﯾﻖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ از ﺣﻤﺎﯾﺖ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺷﻮد‪ .‬ﺳﺮﭘﺮﺳـﺖ زن او‬ ‫را ﺷﻮﻫﺮ ﻣﯽداد و ﺑﻪﻫﻤﺮاه او ﺟﻬﯿﺰﯾﻪ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و اﮔﺮ زن‪ ،‬ﺑﻪدﻟﯿﻞ ﻧﺎزاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﻄﻠﻘﻪ ﻣـﯽﺷـﺪ‬ ‫‪439‬‬ ‫ﺟﻬﯿﺰﯾﻪ او ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺸﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ازدواج ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ ﯾـﮏ ﻓﺮﯾﻀـﻪ دﯾﻨـﯽ و اﺟﺒـﺎری ﺑـﻮد و ﻧـﻪ‬ ‫ﻗﺮاردادی ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻮاﻓﻖ ﻃﺮﻓﯿﻦ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ازدواج اﯾﺠﺎد ﺷـﺨﺺ ﺛـﺎﻟﺜﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﺑـﺮای‬ ‫اداﻣﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ ﺧﺎﻧﻮاده ﻻﯾﻖ ﺑﺎﺷﺪ و ﻟﺬا ﻃﻼق زن ﻧـﺎزا واﺟـﺐ ﺑـﻮد‪ 440.‬اﯾـﻦ ﺷـﺨﺺ‬ ‫ﺛﺎﻟﺚ ﺑﺎﯾﺪ ﻧﺮﯾﻨﻪ ﻣﯽﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﻘﺎی ﻧﯿﺎﮐـﺎن را ﺗـﺪاوم ﺑﺨﺸـﺪ‪> .‬ﻣـﻨﮑﻠﺲ از ﺑـﯽ ﻓﺮزﻧـﺪ ﻣـﺮدن‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪ داﺷﺖ و ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻮد ﭘﺴﺮی داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺑﻪ ﺧﺎﮐﺶ ﺳـﭙﺮده‪ ،‬ﻣﺮاﺳـﻢ‬ ‫ﻣﺨﺼﻮص ﻣﺮدﮔﺎن را درﺑﺎرۀ او ﺑﻪ ﺟﺎی آورد<؛‪ 441‬زﯾـﺮا ﺑـﺎ ﻗﻄـﻊ ﻧﺴـﻞ دﯾـﻦ او از ﻣﯿـﺎن‬ ‫ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬آﺗﺸﮕﺎه ﺧﺎﻧﻪاش ﺧﺎﻣﻮش ﻣﯽﺷﺪ و ﻣﺮدﮔﺎﻧﺶ ﺑﻪﮐﻠﯽ ﺗﯿـﺮهﺑﺨـﺖ و آﺷـﻔﺘﻪﺧﯿـﺎل‬ ‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ 442.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻻزم ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘـﺲ از ﺧـﻮد ﭘﺴـﺮی ﺑـﺎﻗﯽ ﮔـﺬارد ﺗـﺎ در‬ ‫ﺣﯿﺎت ﺟﺎودان از ﺳﻌﺎدت ﻣﺤﺮوم ﻧﺸﻮد‪ 443.‬از ﺗﻮﻟﺪ دﺧﺘﺮ ﻣﻨﻈﻮر ازدواج ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷـﺪ‬ ‫زﯾﺮا دﺧﺘﺮ ﻫﻨﮕﺎم ازدواج ﻣﺬﻫﺐ ﭘﺪری را ﺗﺮک ﮐﺮده‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ ﺷﻮی را اﺧﺘﯿﺎر ﻣﯽﮐﺮد و از‬ ‫اﯾﻨﺮو اداﻣﻪ ﺷﻌﺎﯾﺮ دﯾﻨﯽ ﺧﺎﻧﻮاده ﭘﺪر از او ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻧﺒﻮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﺧﺎﻧﻮاده و دﯾـﻦ و آﺗﺸـﮕﺎه از‬ ‫‪444‬‬ ‫وﺟﻮد اوﻻد ذﮐﻮر ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ و ﺳﻌﺎدت ﻧﯿﺎﮐﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﭘﺴﺮ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫دﺧﺘﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ از ارث ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺮد ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮزﻧﺪ دﺧﺘـﺮ داﺷـﺖ در زﻣـﺎن ﺣﯿـﺎت‬ ‫ﭘﺴﺮی از ﻋﺸﯿﺮه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪﺧﻮاﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﻣﯿﺮاث ﺑـﻪ دﺧﺘـﺮ ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻧﺸـﻮد‪،‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهاش ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬و ﺑﻘـﺎی دﯾـﻦ و ”اﺟـﺎق“ او ﺗـﺄﻣﯿﻦ ﺷـﻮد‪ 445.‬و اﮔـﺮ‬ ‫‪.438‬‬ ‫‪.439‬‬ ‫‪.440‬‬ ‫‪.441‬‬ ‫‪.442‬‬ ‫‪.443‬‬ ‫‪.444‬‬ ‫‪.445‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.358‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪.‬‬ ‫ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.41-40‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.43‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.39‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.39-38‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.42‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.45-43‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪107‬‬

‫دﺧﺘﺮی‪ ،‬از ﺳﺮ ﺗﺼﺎدف‪ ،‬وارث ﭘﺪر ﻣﺘﻮﻓﯽ ﻣﯽﺷﺪ ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮﯾﻦ ﺧﻮﯾﺸـﺎوﻧﺪ ﻣـﺮد او را ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺴﺮی ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗـﺎ ارﺛﯿـﻪ را ﺗﻤﻠـﮏ ﮐﻨـﺪ‪) .‬در ﻗـﻮاﻧﯿﻦ آﺗـﻦ ازدواج داﯾـﯽ و ﻋﻤـﻮ ﺑـﺎ‬ ‫ﺧﻮاﻫﺮزاده و ﺑﺮادرزاده و ﻧﯿﺰ ازدواج ﺑﺎ ﺧﻮاﻫﺮ ﻧﺎﺗﻨﯽ ﻣﺠﺎز ﺑﻮد‪ 446(.‬ﻣﻮرﮔﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫اﯾﻦ اﺻﻞ ﮐﻪ داراﯾﯽ ﺑﺎﯾﺪ در ﻋﺸﯿﺮه ﻣﺎﻟﮏ ﻣﺘﻮﻓﯽ آن ﺑﻪ ﺟﺎ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ زﻣﺎن ﺳﻮﻟﻮن‬ ‫ﺳﻔﺖ و ﺳﺨﺖ ﭘﺎ ﺑﺮ ﺟـﺎ ﺑـﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﺳﺮﺳـﺨﺘﯽ ]ﺳـﻨﺖ ﻓـﻮق[ ﺣﯿـﺎﺗﯽ ﺑـﻮدن ﺳـﺎزﻣﺎن‬ ‫ﻋﺸﯿﺮهای را در ﺳﺮاﺳﺮ اﯾﻦ دوران ﻧﺸﺎن ﻣﯽدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﯿﻦ ﻗﺎﻋﺪه ﺑﻮد ﮐـﻪ دﺧﺘـﺮ وارث‬ ‫‪447‬‬ ‫را واﻣﯽداﺷﺖ ﺗﺎ در درون ﻋﺸﯿﺮه ﺧﻮد ازدواج ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ در ﺣﺎﻟﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن دﺧﺘﺮ ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ارث ﻣـﯽﺑـﺮد )ﻧـﯿﻢ ﭘﺴـﺮ و در‬ ‫ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻣﻌﺎدل ﭘﺴﺮ(‪ 448‬ﺑﻠﮑﻪ از ﺣﻘﻮق اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺷﺎﯾﺴﺘﻪای ﻧﯿﺰ ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫]در اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن[ دﺧﺘﺮ ﻣﻮﻇﻒ ﺑﻮد از ﭘﺪر ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ در ﺻﻮرﺗﯽ ﺑﻮد ﮐـﻪ‬ ‫ﭘﺪر ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬وﻟﯽ دﺧﺘﺮ در ﻣﻮرد دﯾﮕﺮان ﭼﻨـﯿﻦ وﻇﯿﻔـﻪای ﻧﺪاﺷـﺖ و ﮐﺴـﯽ‪،‬‬ ‫ﺣﺘﯽ ﭘﺪر‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ او را ﺑﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﮐـﺎری ﻣﻮﻇـﻒ ﺑـﺪارد‪ .‬در ﺿـﻤﻦ‪ ،‬ﭘـﺪر ﺣـﻖ‬ ‫‪449‬‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ دﺧﺘﺮش را ﺑﺮﺧﻼف ﻣﯿﻞ و اراده او ﺑﻪ ازدواج ﮐﺴﯽ درآورد‪.‬‬ ‫و ﻣﯽ داﻧﯿﻢ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن زﻧﺎن ﺑﻪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﻣـﯽرﺳـﯿﺪﻧﺪ و در دوران اﺳـﻼﻣﯽ‬ ‫زﻧﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﯿﺪه اماﻟﻤﻠﻮک در آلﺑﻮﯾﻪ‪(.‬‬ ‫زن آﺗﻨﯽ ﺑﯽﺳﻮاد و ﺗﺤﺼﯿﻞﻧﮑﺮده ﺑﻮد‪ .‬ﭼﻮن ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ اﻣﺮی دﯾﻨـﯽ و از ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﭘﺴﺮان ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ راه داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﺻﻮ ًﻻ >در ﻧﺰد آﺗﻨﯽ ﻋﺎدی ﺧﻮاﻧﺪن ﭼﻨـﺪان‬ ‫اﻣﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﻧﺒﻮد‪ <.‬آﺗﻨﯽ ﭘﺴﺮش را ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮای اﯾﻦ ﺑﻪ ﻣﺪرﺳﻪ ﻣـﯽﻓﺮﺳـﺘﺎد >ﺗـﺎ در ﻣﺮداﻧﮕـﯽ‪،‬‬ ‫‪450‬‬ ‫اﺧﻼق و رﻓﺘﺎر و ﺟﺴﻢ‪ ،‬ﺗﻌﻠﯿﻢ ﯾﺎﺑﺪ‪<.‬‬ ‫در آﺗﻦ رﺳﻢ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ زن را ﺑﻪﻧﺎم ﺷﻮﻫﺮش ﺑﺨﻮاﻧﻨـﺪ ﻧـﻪ ﺑـﻪﻧـﺎم ﺧـﻮدش‪ .‬ﮐﯿﺘـﻮ‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻼ درﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﻧﺰد ﺧﻮد ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﯿﭽﺎره زن آﺗﻨﯽ ﺣﺘﯽ اﺳﻢ ﻫﻢ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎﻣ ً‬

‫‪ .446‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.359-358‬‬ ‫‪ .447‬ﻣﻮرﮔﺎن‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.370‬‬ ‫‪ .448‬ن‪ .‬ﭘﯿﮕﻮﻟﻮﺳﮑﺎﯾﺎ‪ ،‬ﺷﻬﺮﻫﺎی اﯾﺮان در روزﮔﺎر ﭘﺎرﺗﯿﺎن و ﺳﺎﺳﺎﻧﯿﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻨﺎﯾـﺖاﷲ رﺿـﺎ‪ ،‬ﺗﻬـﺮان‪:‬‬ ‫اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،1367 ،‬ص ‪.262‬‬ ‫‪ .449‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪.‬‬ ‫‪ .450‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.375‬‬

‫‪108‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫]اﻧﮕﻠﯿﺴﯽﻫﺎ[ ﻣﮕﺮ ﻏﯿﺮ از اﯾﻦ اﺳﺖ؟‬

‫‪451‬‬

‫در ﻣﻘﺎﺑــﻞ‪ ،‬ﻣــﺮد آﺗﻨــﯽ در ﻓﺴــﺎد ﺟﻨﺴــﯽ ﻏﻮﻃــﻪ ﻣــﯽﺧــﻮرد‪ .‬ﻫﻤﺠــﻨﺲﮔﺮاﯾــﯽ‬ ‫)ﻫﻤﻮﺳﮑﺴﻮاﻟﯿﺘﻪ( ﺑﻨﯿﺎﻧﯽ ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﺮ ﺟﺎی ﻧﮕـﺬارده و ﻣﻘـﺎم زن را ﺗﺤﻘﯿـﺮ ﻣـﯽﮐـﺮد‪.‬‬ ‫>ﻋﺸﻖ ﻣﯿﺎن دو ﻫﻤﺠﻨﺲ ]ﻣﺮد[ ﻋﺎدی ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺻﺪاﻗﺖ ﻋﺸـﻖ ﻣﯿـﺎن زن و‬ ‫‪452‬‬ ‫ﻣﺮد ﺑﻪ آن ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﯽﺷﺪ‪<.‬‬ ‫رﻗﯿﺐ ﻋﻤﺪه روﺳﭙﯿﺎن ﻣﻤﺘﺎز‪ ،‬ﭘﺴﺮﺑﭽﮕﺎن آﺗﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬روﺳﭙﯿﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﯾـﻦ وﺿـﻊ‬ ‫ﺗﺎ اﻋﻤﺎق وﺟﻮد ﺧﻮد رﻧﺠﯿﺪه ﺷـﺪهاﻧـﺪ ﭘـﯽ در ﭘـﯽ اﺧﻄـﺎر ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻋﺸـﻖ ﺑـﻪ‬ ‫ﻫﻤﺠﻨﺲ ﮐﺎری اﺳﺖ ﺷﻨﯿﻊ و ﺿﺪاﺧﻼق‪ .‬ﺑﺎزرﮔﺎﻧﺎن ﭘﺴﺮان ﺧﻮﺑﺮوی وارد ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‬ ‫و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﯿﺶ از دﯾﮕﺮان ﭘﻮل ﺑﺪﻫﻨﺪ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎر اﯾـﻦ ﮐﻮدﮐـﺎن‪،‬‬ ‫ﺗﺎ ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﻃﺮاوﺗﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬ارﺿﺎء ﺷﻬﻮت ﺧﺮﯾﺪاران اﺳﺖ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﻏﻼﻣـﯽ آﻧـﺎن‬ ‫در ﻣﯽآﯾﻨﺪ‪ .‬اﺷﺮافزادﮔﺎن ﻣﺨﻨﺚ ﺷﻬﺮ ﺷﻬﻮت ﻣـﺮدان ﺳـﺎلدار را ﺑﺮﻣـﯽاﻧﮕﯿﺰﻧـﺪ و‬ ‫ارﺿﺎء ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﻋﺪه ﻗﻠﯿﻠﯽ از ﻣﺮدان آﺗﻦ اﯾﻦ ﻋﻤﻞ را زﺷﺖ ﻣﯽﺷـﻤﺎرﻧﺪ‪ .‬ﺑـﺮای‬ ‫اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﻣـﻮر ﺟﻨﺴـﯽ در اﺳـﭙﺎرت ﻧﯿـﺰ‪ ،‬ﭼـﻮن آﺗـﻦ‪ ،‬ﻗﯿﺪوﺑﻨـﺪی در ﮐـﺎر ﻧﯿﺴـﺖ‪...‬‬ ‫اﻟﮑﯿﺒﯿﺎدس‪ ،‬ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﻣﺤﺒﻮبﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮدان آﺗﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﺮداﻧـﯽ ﮐـﻪ‬ ‫او را دوﺳﺖ ﻣﯽدارﻧﺪ ﻓﺨﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ در زﻣﺎن ارﺳﻄﻮ‪” ،‬ﻋﺸﺎق ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ“ ﺑـﺮ ﺳـﺮ‬ ‫ﻣﺰار ﯾﻮﻻﺋـﻮس‪ ،‬دوﺳـﺖ ﻫـﺮاﮐﻠﺲ‪ ،‬ﺳـﻮﮔﻨﺪ ﻋﺸـﻖ ﻣـﯽﺧﻮرﻧـﺪ‪ .‬ﮐﺰﻧﻔـﻮن‪ ،‬ﺳـﺮدار‬ ‫ﻟﺸﮑﺮﻫﺎ و ﻣﺮد ﺳﺮﺳﺨﺖ ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺑﻨـﺎ ﺑـﻪﮔﻔﺘـﻪ آرﯾﺴـﺘﯿﭙﻮس‪ ،‬ﻓﺮﯾﻔﺘـﻪ ﮐﻠﯿﻨﯿـﺎس ﺟـﻮان‬ ‫اﺳﺖ‪ ...‬وﻗﺘﯽ اﻓﻼﻃﻮن در رﺳﺎﻟﻪ ﻓﺪروس از ﻋﺸـﻖ ﺳـﺨﻦ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻈـﻮرش‬ ‫ﻋﺸﻖ ﻫﻤﺠﻨﺲ ﺑﻪ ﻫﻤﺠﻨﺲ اﺳﺖ؛ و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ در رﺳﺎﻟﻪ ﻣﯿﻬﻤـﺎﻧﯽ ]اﻓﻼﻃـﻮن[ ﺑـﻪ‬ ‫ﺑﺤﺚ و ﺟﺪل ﻣﺸﻐﻮلاﻧﺪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺑﺮ ﺳﺮ ﯾﮏ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮاﻓﻖ ﺣﺎﺻﻞ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ :‬ﻋﺸـﻖ‬ ‫‪453‬‬ ‫ﻣﯿﺎن دو ﻣﺮد ﺷﺮﯾﻒﺗﺮ از ﻋﺸﻖ ﻣﯿﺎن زن و ﻣﺮد اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﺷﺘﺮاک زﻧﺎن و ﮐﻮدﮐﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔـﺖ‪ ،‬ﺑـﺮﺧﻼف ﺗﺼـﻮ‪‬ر ﻣـﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮرش ﻧﻪ اﺷﺘﺮاک در ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ ﺑﻠﮑﻪ اﺷﺘﺮاک ﺟﻨﺴﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻪ دﯾﺪ اﻓﻼﻃـﻮن‪ ،‬ﺣﺘـﯽ‬ ‫‪454‬‬ ‫>دﻟﺪادﮔﯽ< ﭘﺪر و ﭘﺴﺮ و ﺑﺮادر و ﺑﺮادر ﻧﯿﺰ ﻣﺠﺎز ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻣﺮد آﺗﻨﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﻌﺸﻮﻗﻪ‪ 455‬ﻧﯿﺰ داﺷﺖ و ﻫﻤﺴﺮش ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ از ﺗﺤﻤﻞ اﯾﻦ وﺿـﻊ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫‪.451‬‬ ‫‪.452‬‬ ‫‪.453‬‬ ‫‪.454‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.363‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.357‬‬ ‫دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.335-334‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.47‬‬ ‫‪455. Hetaerae‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪109‬‬

‫ﺣﺘﯽ ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ‪ ،‬ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوای ”ﻋﺼﺮ ﻃﻼﯾﯽ“ آﺗﻦ‪ ،‬ﻣﻌﺸـﻮﻗﻪای داﺷـﺖ ﺑـﻪﻧـﺎم آﺳﭙﺎﺳـﯿﺎ ﮐـﻪ‪،‬‬ ‫ﺑﻪﮔﻔﺘﻪ آرﯾﺴﺘﻮﻓﺎن‪ ،‬از روﺳﭙﯿﺎن ﺷﻬﺮ ﻣﯿﻠﺘﻮس ﺑﻮد‪ 456.‬ﻋﻘﺎﯾﺪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن درﺑـﺎرۀ زن در‬ ‫اﯾﻦ ﺟﻤﻠﻪ دﻣﻮﺳﺘﻦ ﺧﻼﺻﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪:‬‬ ‫از ﻓﻮاﺣﺶ ﺗﻤﺘﻊ ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ‪ ،‬ﺑـﺎ ﮐﻨﯿﺰﮐـﺎن و زﻧـﺎن ﻧﺎﻣﺸـﺮوع ﺧـﻮد‪ ،‬در اوﻗـﺎت روز‪،‬‬ ‫ﺳﻼﻣﺖ ﺟﺴﻢ ﺧـﻮﯾﺶ را ﺗـﺄﻣﯿﻦ ﻣـﯽﮐﻨـﯿﻢ و زﻧـﺎنﻣـﺎن ﻓﺮزﻧـﺪان ﻣﺸـﺮوع ﺑـﺮای ﻣـﺎ‬ ‫‪457‬‬ ‫ﻣﯽآورﻧﺪ و وﻓﺎداراﻧﻪ ﺧﺎﻧﻪﻫﺎﻣﺎن را ﺣﻔﻆ و ﺣﺮاﺳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫”دﻣﮑﺮاﺳﯽ“ واژهای اﺳﺖ ﮐﻪ در زﺑﺎنﻫﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻻﺗﯿﻦ و ﻓﺮاﻧﺴﻪ ﮐﻬﻦ وﺟﻮد داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در ﯾﻮﻧﺎن ﺳﺪه ﭘﻨﺠﻢ ﭘﯿﺶ از ﻣﯿﻼد ”دﻣﮑﺮاﺗﯿﺎ“‪ 458‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎی ”ﻗـﺪرت دﻣـﻮس“ )دﻣـﻮس‬ ‫ﮐﺮاﺗﻮس( و ﻣﻨﻈﻮر از آن ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻧﻮﯾﻨﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻮﻟﻮن آﻏـﺎز ﺷـﺪ و‬ ‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ دﻣﻮس را از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﺠﻤﻊ ﺑﻮﻟﻪ در ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ و دﯾﻨﯽ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺗﺄﻣﯿﻦ ﮐـﺮد‪.‬‬ ‫در ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻬﻦ ﻗﺒﺎﯾﻞ آﺗﯿﮏ ﺗﻨﻬـﺎ دو ﻃﺒﻘـﻪ ﺳـﻮاران و ﮔـﺎوداران ﻋﻀـﻮ ﭘـﻮﻟﯿﺲ‬ ‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ و ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮ‪‬م از اﯾﻦ ﺣﻖ ﻣﺤﺮوم ﺑﻮد؛ و آرﺧﻮنﻫـﺎ )ﺣﮑـﺎم‪ ،‬ﻗﻀـﺎت و‬ ‫‪459‬‬ ‫اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻮﻟﻮن‪ -‬ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ داﻣﻨﻪ ”ﺷـﻬﺮوﻧﺪی“‬ ‫ﮐﺎﻫﻨﺎن( ﺗﻨﻬﺎ از ﻃﺒﻘﻪ ﺳﻮاران ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫را ﮔﺴﺘﺮش داد‪ ،‬رﺳﻢ ﺑﺮدهﮔﯿﺮی ژﺋﻮﻣﻮرﻫﺎ )ﮐﺸﺎورزان ﺧﺮدهﭘﺎ و ﭘﯿﺸـﻪوران و ﮐـﺎرﮔﺮان(‬ ‫در ازای ﺑﺪﻫﯽ ﻟﻐﻮ ﺷﺪ و آﻧﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮ ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻋﻀﻮی دونﭘﺎﯾـﻪ‪ ،‬ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺳﻨﻦ ﮐﻬﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪای ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ را اﯾﺠﺎب ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ ﻓﺮدی ﻋﻀﻮ ﯾﮑـﯽ‬ ‫از ﻋﺸﯿﺮهﻫﺎی آﺗﯿﮏ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺎرﻧﺎﻣﻪاش ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺧﻮﻧﯽ او را ﺑﺎ ﺳﺎﯾﺮ اﻋﻀﺎ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت رﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬از‬ ‫ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺧﺪاﯾﺎن آﺗﯿﮏ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻟﯿﮑﻦ ﻋﻀﻮ و ﺳﻬﯿﻢ در زﻧـﺪﮔﯽ ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ‬ ‫ﻧﺸﻮد‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬دﻣﮑﺮاﺳﯽ آﺗﻦ ﺣﻘﻮق ﮐﺎﻣﻞ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪی“ را ﻫﯿﭽﮕﺎه ﺑﻪ ژﺋﻮﻣﻮرﻫﺎ اﻋﻄﺎ ﻧﮑﺮد‬ ‫و در واﻗﻊ ﮐﺜﯿﺮﺗﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ ”دﻣﻮس“ ﺑﺮای ﻫﻤﯿﺸﻪ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺣـﻖ ”ﺷـﻬﺮوﻧﺪی“‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ‬ ‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺤﺮوم ﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺗﺼﻮﯾﺮ راﯾﺞ از دﻣﮑﺮاﺳﯽ آﺗﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً اﯾﻦ اﻣﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد ﮐـﻪ اﯾـﻦ‬ ‫دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻋﻀﺎی ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﺤﺪود ﺑﺎﺷـﺪ و ”ﺑﯿﮕﺎﻧﮕـﺎن“ ﺳـﺎﮐﻦ در ﻗﻠﻤـﺮو ﭘـﻮﻟﯿﺲ‬ ‫)ﻣﺘﮏﻫﺎ( و ﺑﺮدﮔﺎن از آن ﻣﺤﺮوم ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬راﺑﺮت ﻣﮏﮐﻼﺳﮑﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫‪ .456‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.281-279‬‬ ‫‪ .457‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.338‬‬ ‫‪458. Democratia‬‬

‫‪ .459‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.130‬‬

‫‪110‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫در ﭘﻮﻟﯿﺲﻫﺎی ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺣﻘﻮق ﻓﺮد ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻣﻨﺰﻟﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ او ﺑـﻮد و ﻧـﻪ ﻣﻘـﺎم او‬ ‫‪460‬‬ ‫ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻧﺴﺎن ]زﯾﺮا[ آزادی ﺷﻬﺮوﻧﺪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺷﺎﻣﻞ ﻏﯿﺮﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻧﻤﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ‪ ،‬ﮔﻮﯾﺎ اﯾﻦ دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﻣﺤﺪود ﺑﻮد وﻟﯽ در ﻣﺤﺪوده ”ﺷـﻬﺮوﻧﺪان“ ﻫﻤﮕـﺎن‬ ‫ﺑﺎﻟﺴﻮﯾﻪ و ﺑﻪﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ از ﺣﻘﻮق ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬وﯾﻞ دوراﻧﺖ ﻣﺪﻋﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬ ‫در زﻣﺎن ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﺑﺮای >ﺷﻬﺮوﻧﺪان< آﺗﯿﮏ >رﺳﻤ ًﺎ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﮑﺴﺎن< ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻮد و‬ ‫>اﯾﻦ اﻓﺮاد در ﺑﺮاﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺠﻠﺲ ﺣﻘﻮق ﻣﺘﺴﺎوی< داﺷﺘﻨﺪ و >ﺷﻬﺮوﻧﺪ< ﮐﺴﯽ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬ ‫>ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻖ رأی< داﺷﺖ ﺑﻠﮑﻪ >ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺳﻮاﺑﻖ و ﯾﺎ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﺮﻋﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﮐﻼﻧﺘـﺮی و‬ ‫‪461‬‬ ‫داوری< ﻣﯽرﺳﯿﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﯾﮏ واﻗﻌﯿﺖ ﺟﺪ‪‬ی را ﻣﺴﮑﻮت ﮔﺬارده و آن اﯾﻦ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻓـﺮودﯾﻦ اﯾـﻦ‬ ‫”ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪاﺿـﺎﻓﻪ زﻧـﺎن‪ ،‬از ”دﻣﮑﺮاﺳـﯽ“ ﻣﺤـﺮوم ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ‪ ،‬اﺻـﻼﺣﺎت‬ ‫ﺳﻮﻟﻮن‪ -‬ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ ﺗﻨﻬﺎ راه را ﺑﺮای ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺨﺶ ﻣﺮﻓﻪ و ﻣﺘﻨﻔﺬ ”دﻣﻮس“‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ‬ ‫ﻃﺒﻘﻪ ﺑﺎزرﮔﺎن و ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺷﻬﺮی )دﻣﯿﻮرژﻫﺎ(‪ ،‬ﮔﺸﻮد و در ﺳـﺎزﻣﺎن ﺟﺪﯾـﺪ ﺗﻨﻬـﺎ دو ﻃﺒﻘـﻪ‬ ‫ﻓﺮازﯾﻦ ﭘﻮﻟﯿﺲ )اوﭘﺎﺗﺮﯾﺪﻫﺎ و دﻣﯿﻮرژﻫﺎ( ﺣـﻖ دﺳـﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑـﻪ ﻣﻘﺎﻣـﺎت ﺳﯿﺎﺳـﯽ و دﯾﻨـﯽ را‬ ‫داﺷﺘﻨﺪ‪ 462.‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ دوران >اﺣﺮاز ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﻣﺴﺘﻠﺰم‬ ‫ﺗﻮاﻧﮕﺮی ﺑﻮد< و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ >ﻋﻀﻮ ﺳﻨﺎ و ﻣﺤﺎﮐﻢ< ﺷﻮﻧﺪ ﮐـﻪ از ﻃﺒﻘـﺎت دوﮔﺎﻧـﻪ‬ ‫‪463‬‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬و >ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻧﺎﺋﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺷﺪ ﮐﻪ از ﺧﻮﯾﺸﺘﻦ ﻣِﻠﮑﯽ داﺷـﺖ‪<.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺳﻮﻟﻮن و ﺑﺮﺧﯽ از ﻗﺎﻧﻮﻧﮕﺬاران دﯾﮕﺮ ﺑﻪ ﻣﺮدم ]دﻣﻮس[ ﺣﻖ دادﻧﺪ ﮐﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن‬ ‫]آرﺧﻮنﻫﺎ[ را ﺑﺮﮔﺰﯾﻨﻨﺪ و از آﻧﺎن در ﭘﺎﯾﺎن ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺰارش ﺑﺨﻮاﻫﻨﺪ ﺑﯽآنﮐﻪ ﺧﻮد‬ ‫‪464‬‬ ‫ﺑﺮای اﺷﻐﺎل ﻣﻨﺎﺻﺐ ﻣﺠﺎز ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺷﺮط ﺧِﺮَد ﻧﯿﺰ ﻫﻤﯿﻦ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬دﻣﮑﺮاﺳﯽ آﺗﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﻣﻔﻬﻮم آﺗﻨﯽ آن ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻫﻤﻪ ”دﻣﻮس“ ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫اﮐﻨﻮن‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس آﻣﺎر ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﮔﻮم‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﻢ ﺗﺼﻮﯾﺮی روﺷـﻦ از دﻣﮑﺮاﺳـﯽ آﺗـﻦ‬ ‫ﺑﻪ دﺳﺖ دﻫﯿﻢ‪ :‬اﮔﺮ از ‪ 45،000‬ﻣﺮد ﺑﺎﻻی ‪ 18‬ﺳﺎل ﻋﻀﻮ ﭘﻮﻟﯿﺲ آﺗﯿﮏ ‪ 25،000‬ﺗﻦ از آﻧﺎن‬ ‫‪460. Robert G. McCloskey, “Civil Liberties”, International Encyclopedia of the Social‬‬

‫‪Sciences, vol. 3, p. 308.‬‬

‫‪.461‬‬ ‫‪.462‬‬ ‫‪.463‬‬ ‫‪.464‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.281‬‬ ‫ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.341‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.349‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.129‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪111‬‬

‫را ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ”ﻃﺒﻘﻪ ﭘﺴﺖ“ )ژﺋﻮﻣﻮر( ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬و اﮔﺮ ﻓﺮض ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻧﯿﻤﯽ از اﯾﻦ ﺟﻤﻌﯿﺖ در‬ ‫ﻧﺼﺎب ﺳﻨﯽ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﺑﻮﻟﻪ )‪ 30‬ﺳﺎل ﺑﻪ ﺑﺎﻻ( ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ از اﻧﺴـﺎنﻫـﺎ ﻣﺠﺴـﻢ‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در آن اﻗﻠﯿﺘﯽ ده ﻫﺰار ﻧﻔﺮه ﺑﺮ اﮐﺜﺮﯾﺘﯽ ﺑﯿﺶ از ‪ 240‬ﻫﺰار ﺗﻦ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽراﻧﻨﺪ‪.‬‬ ‫از ﻃﺮﯾﻖ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﻪ اﯾﻦ رﻗﻢ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪ :‬در ﻣﻔﻬﻮم آﺗﻨﯽ‪ ،‬دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎی‬ ‫ﺣﻖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدن ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺗﻤﺎﻣﯽ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ واﺟﺪ ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻮد‪ .‬اﯾـﻦ ﻗﺎﻋـﺪه ﻣﻔﻬـﻮﻣﯽ‬ ‫ﻋﯿﻨﯽ و ﺗﺤﻘﻖﭘﺬﯾﺮ‪ ،‬ﻧﻪ آرﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬داﺷﺖ و ﻫﺮ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“ ﻗﻄﻌ ًﺎ ﺑﯿﺶ از ﯾـﮏ ﺑـﺎر ﺑـﻪ ﻣﺠﻤـﻊ‬ ‫ﺑﻮﻟﻪ راه ﻣﯽﯾﺎﻓﺖ‪ 465.‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪ“ در ﻃﻮل زﻧﺪﮔﯽ ﺧـﻮد‬ ‫ﺣﺪاﻗﻞ دو ﺑﺎر ﻋﻀﻮ ﺑﻮﻟﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ 466.‬ﻣﯽداﻧﯿﻢ ﮐﻪ اﻋﻀﺎی ﺑﻮﻟﻪ ‪ 500‬ﺗـﻦ و دوره ﻋﻀـﻮﯾﺖ‬ ‫در آن ﯾﮏ ﺳﺎل ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬در ﯾـﮏ دوره ‪ 20‬ﺳـﺎﻟﻪ ده ﻫـﺰار ﺗـﻦ ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﻣﺠﻤـﻊ راه‬ ‫ﻣﯽ ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺗﺨﻤﯿﻦ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ و ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ ﻧﯿﺰ ﻧﺰدﯾﮏ ﺑﻪ اﯾـﻦ رﻗـﻢ اﺳـﺖ‪ :‬ﻣﻨﺘﺴـﮑﯿﻮ‬ ‫ﺗﻌﺪاد ”ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ آﺗﻦ را ‪ 31‬ﻫﺰار ﺗﻦ و ﺗﻌﺪاد ”ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ دارای ﺣﻖ ﻓﺮﻣـﺎﻧﺮواﯾﯽ را ‪9‬‬ ‫ﻫﺰار ﺗﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪ 467.‬و ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ ﺗﻌﺪاد ”ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ را ‪ 18‬ﻫﺰار ﺗﻦ و ﺗﻌـﺪاد اﻓـﺮاد‬ ‫دارای ﺣﻖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ را ‪ 6‬ﻫﺰار ﺗﻦ ذﮐﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ 468.‬ﻗﻄﻌ ًﺎ ﻓﻮﺳـﺘﻞ دوﮐـﻮﻻﻧﮋ ﺧﺒـﺮهﺗـﺮﯾﻦ‬ ‫ﮐﺎرﺷﻨﺎس ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺮای ارزﯾﺎﺑﯽ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﮐﯿﺘﻮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ اﻟﺒﺘﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪﮐﻠﯽ دﻣﮑﺮاﺳﯽ آﺗﻦ را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬از آﻧﺠﺎ ﮐـﻪ زﻧـﺎن و‬ ‫ﺧﺎرﺟﯿــﺎن ﻣﻘــﯿﻢ و ﺑﺮدﮔــﺎن در اداره اﻣــﻮر دﺧــﺎﻟﺘﯽ ﻧﺪاﺷــﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔــﺮ ﺗﻌﺮﯾــﻒﻣــﺎن از‬ ‫دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﺷﺮﮐﺖ ﺟﻤﯿﻊ ﺟﻤﻌﯿﺖ ﺑﺎﻟﻎ ﮐﺸﻮر در ﺣﮑﻮﻣـﺖ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬آﺗـﻦ دﻣﮑﺮاﺳـﯽ‬ ‫ﻧﺒﻮد و ﻧﻪ ﻫﯿﭻ ﯾﮏ از دوﻟﺖﻫﺎی اﻣﺮوزی دﻣﮑﺮاﺳـﯽ اﺳـﺖ؛ ﭼـﻪ ﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ وﺳـﻌﺖ‬ ‫دوﻟﺖﻫﺎی ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻫﺮ دوﻟﺖ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﺳﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ را ﺑﻪدﺳﺖ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺣﺮﻓـﻪای‬ ‫‪469‬‬ ‫ﺑﺴﭙﺎرد و اﯾﻦ ﻧﻮﻋﯽ اﻟﯿﮕﺎرﺷﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ .465‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.43-42‬‬ ‫‪ .466‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.355‬‬ ‫‪ .467‬ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ‪ ،‬روحاﻟﻘﻮاﻧﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ ﻣﻬﺘﺪی‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪ ،1362 ،‬ص ‪.1036‬‬ ‫‪ .468‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.355‬‬ ‫از ﻣﯿﺎن اﻋﻀﺎی ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬ﺳﺎﻟﺨﻮردﮔﺎن از ﮐﺎر اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﺑﯿﻤﺎران و ﻣﺴﺎﻓﺮان از ﻋﻀﻮﯾﺖ ﺑﻮﻟﻪ ﻣﻌﺎف ﺑﻮدﻧﺪ‬ ‫و ﮐﺴﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻪدﻻﯾﻞ ﻗﻀﺎﯾﯽ ”ﺷﻬﺮوﻧﺪی“ ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﯽدادﻧﺪ ﻧﯿـﺰ از اﯾـﻦ ﺣـﻖ ﻣﺤـﺮوم ﺑﻮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫)ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪(101‬‬ ‫‪ .469‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.201‬‬

‫‪112‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ دﯾﺪ ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬اﯾﻦ >ﮐﺎرﮔﺰاران ﺣﺮﻓﻪای< ﮐﺴﯽ ﺟﺰ اﺷﺮاﻓﯿﺖ ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﺣﺎﻣـﻞ اﺻـﻠﯽ‬ ‫ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﮏ ﮐﺸﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪزﻋﻢ او‪ ،‬اﮔـﺮ اروﭘـﺎی ﺳـﺪه ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ >ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﻨﯿﺎﻧـ ًﺎ‬ ‫ﻣﺘﻤﺪن< اﺳﺖ ﺑﺪان دﻟﯿﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ >ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎﻻﺗﺮ< و >اﺷﺮاﻓﯿﺖ< ﻫﯿﭽﮕـﺎه ﺑـﻪﻃـﻮر‬ ‫ﻗﻄﻊ از ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﺟﺪا ﻧﺸﺪﻧﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻃﺒﻘـﻪ اﺷـﺮاف ﺑـﻪوﺳـﯿﻠﻪ ﻃﺒﻘـﻪ ﻣﺘﻮﺳـﻂ‬ ‫ﺟﺬب ﺷﺪ و ﺳﺎﻟﻢ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬او دردﻣﻨﺪاﻧﻪ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در ﺳﺪه ﻧـﻮزدﻫﻢ ﻫﻤـﺎن روﻧـﺪ اداﻣـﻪ‬ ‫ﻧﯿﺎﻓﺖ و >ﻓﺎﺟﻌﻪ اﻧﻘﻼب ﺻﻨﻌﺘﯽ< ﺑﻪ ﺑﻬﻢرﯾﺰی ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﮕﻠﯿﺲ اﻧﺠﺎﻣﯿـﺪ و‬ ‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬و ﺗﻤﺎﻣﯽ اروﭘﺎ‪ ،‬از زﯾﺒﺎﯾﯽﻫﺎی >ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻮﻣﯽ ﺧﻮد< ﻣﺤﺮوم ﺷـﺪ‪ 470.‬در‬ ‫آﺗﻦ اﯾﻦ >ﻓﺎﺟﻌﻪ< رخ ﻧﺪاد و ﭼﻮن اروﭘﺎی ﺳﺪه ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ >ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﻮﺳﻂ ﺑﺎﻻ< در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ‬ ‫اﺷﺮاﻓﯿﺖ ﮐﻬﻦ در ﻗﺪرت ﺳﻬﯿﻢ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺳﺪه ﺗﻤﺮﮐﺰ ﻗﺪرت و ﺛﺮوت در دﺳﺖ‬ ‫اﺷﺮاﻓﯿﺖ ﻗﺒﯿﻠﻪای آﺗﯿﮏ اﻣﮑﺎن ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﻠﻨﯽ را ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫در ﺗﺎرﯾﺦ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻋﺎﻟﯽ ﺑﺎ ﻃﺒﻘﻪای اﺷﺮاﻓﯽ زاده ﻣﯽﺷـﻮد زﯾـﺮا ﻓﻘـﻂ ﻫﻤـﯿﻦ ﻃﺒﻘـﻪ‬ ‫ﻓﺮﺻــﺖ و ﻧﯿــﺮوی ﺳــﺎﺧﺘﻦ آن را دارد‪ ...‬ﻋﻘــﻞ ﺳــﻠﯿﻢ آﺗــﻦ‪ ،‬ﮐــﻪ در ﺳــﻮﻟﻮن و‬ ‫ﭘﯿﺴﯿﺴﺘﺮاﺗﻮس و ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻧﺒﻮغ رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﺷـﺪ ﮐـﻪ اﺷـﺮاف آﺗﻨـﯽ‪ ،‬در‬ ‫ﮐﻞ‪ ،‬ﯾﮏدل ﺑﻪ ﻧﻈﺎم دﻣﮑﺮاﺗﯿﮏ وارد ﺷﻮﻧﺪ در ﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﻓﻀﯿﻠﺖﻫﺎیﺷﺎن ﺑـﻪ ﻗـﻮت‬ ‫ﺧﻮد ﺑـﺎﻗﯽ ﺑـﻮد‪ .‬اﮐﺜـﺮ دوﻟﺘﻤـﺮدان ﺑـﺰرگ آﺗﻨـﯽ دو ﻧﺴـﻞ ﺑﻌـﺪ ﯾـﺎز ﻣﯿـﺎن ﺑـﺎﻻﺗﺮﯾﻦ‬ ‫‪471‬‬ ‫ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎرز آن اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺟﯿﻮواﻧﯽ ﺳﺎرﺗﻮری‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ اﯾﺘﺎﻟﯿـﺎﯾﯽ‪ ،‬در ﻣﻘﺎﯾﺴـﻪ ”دﻣﮑﺮاﺳـﯽ“ آﺗـﻦ ﺑـﺎ‬ ‫”دﻣﮑﺮاﺳﯽ“ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮب ﺗﻤﺎﯾﺰات زﯾﺮﯾﻦ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد‪:‬‬ ‫‪ -1‬دﻣﮑﺮاﺳﯽ آﺗﻦ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﺷﻬﺮوﻧﺪان در ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑـﻮد‪ .‬ﺑـﻪﻋﺒـﺎرت‬ ‫دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﺗﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﺎً در اداره ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺷﺮﮐﺖ ﮐﻨـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻧـﻮع ﺧـﻮدﮔﺮداﻧﯽ ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺗﻔﺎوت ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ دارد‪ .‬در دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﻣﺒﻨـﺎ ﻧـﻪ >ﻣﺸـﺎرﮐﺖ<‬ ‫ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ ﮐﻪ >اﻧﺘﺨﺎب ﮐﺮدن< اﺳﺖ‪ .‬دﻣﮑﺮاﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﯾـﮏ ﺳﯿﺴـﺘﻢ ﺧﻮدﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫آﺗﻦ‪ ،‬ﻧﯿﺴﺖ و ﺣﮑﻮﻣﺖﮐﻨﻨﺪﮔﺎن ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﻮﻧﺪﮔﺎن ﯾﮑﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ ﺳﯿﺴـﺘﻢ ﮐﻨﺘـﺮل و‬ ‫ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖدﻫﯽ ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻧﺪﯾﻮﯾﺪواﻟﯿﺴﻢ و آزادی ﻓﺮدی در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺮوزﯾﻦ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪.‬‬

‫‪ .470‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.176‬‬ ‫‪ .471‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.175‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪113‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر از ”ﻓﺮد“ در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﯾﮑﺎﯾﮏ‪ 472‬ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻫﻤﮕﺎن‪ 473،‬ﮐﻪ ﺗﺒﻠﻮر آن‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﺘﺤﯿﻞ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺷﻬﺮوﻧﺪ )ﭘﻮﻟﯿﺘﺲ( ﺑﻪﺧﺎﻃﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻣﯽزﯾﺴـﺖ‪ .‬در ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫اﻣﺮوزﯾﻦ‪ ،‬اﯾﻦ دوﻟﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻓﺮد در ﺧﺪﻣﺖ ﯾﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺤﺪود و ﺟﺰﯾـﯽ از ﺳﯿﺴـﺘﻤﯽ‬ ‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ دﺷﻮاری ﻣﯽﺗﻮان آن را ”ﺣﮑﻮﻣﺖ“ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﺎی اﻣـﺮوزﯾﻦ ﺧﻮاﻧـﺪ و ﺑﻬﺘـﺮ اﺳـﺖ‬ ‫‪474‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ”ﭘﻮﻟﯿﺲ“ ﻧﺎﻣﯿﺪه ﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﭼﻨﯿﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻣﻨﺸـﺎء اﯾـﻦ ”ﺧـﻮدﻓﺮﯾﺒﯽ“‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﻌﺒﯿـﺮ ﻓﻮﺳـﺘﻞ دوﮐـﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬در‬ ‫ﮐﺠﺎﺳﺖ؟ اﯾﻦ ﻣﻨﺸﺎء را ﺑﺎﯾﺪ در اﻣﺮوزﯾﻦ ﮐﺮدن ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻬﻦ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﻫﻤﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن در زﻣﺎن ﺧﻮد دارای ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ‬ ‫آن ﺑﯿﮕﺎﻧﻪاﯾﻢ وﻟﯽ ﺑﻪ آن ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ و زﯾﺒﺎی اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻣـﺮوزﯾﻦ را دادهاﯾـﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧـﯽ از اﯾـﻦ‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را ﻣﯽﮐﺎوﯾﻢ‪:‬‬ ‫در ﺑﻨﯿﺎد اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﻔﻬﻮم ”ﻓﺮدﯾﺖ“ )اﻧﺪﯾﻮﯾﺪواﻟﯿﺘﻪ( ﺟﺎی دارد‪ .‬در ﯾﻮﻧـﺎن‬ ‫ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻏﻠﺒﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺻﻠﺐ ﻗﺒﯿﻠﻪای‪ -‬دﯾﻨﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺮوزﯾﻦ از ”ﻓـﺮد“ وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﺑﻪدرﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﺮ >ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻤﺮاﻫﺎن< ﺧﺮده ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐـﻪ ﺗﺼـﻮ‪‬ر ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ ﮔﻮﯾـﺎ‬ ‫ﻫﻮﻣﺮ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎی اﻣﺮوزﯾﻦ ﻫﻨﺮ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻪ و ﺑﺎ وﻗﻮف ﺑﺮ ﺷـﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﭘﯿﺸـﮕﺎم‬ ‫>ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ< در ﻫﻨﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻮﻣﺮ در اﯾﻠﯿـﺎد و اودﯾﺴـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ از‬ ‫ﺷﺎﻫﺎن و ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن و ﺧﺪاﯾﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و ﺳﺮﺑﺎز ﻋـﺎدی در اﻧﺪﯾﺸـﻪ او ﺟﺎﯾﮕـﺎﻫﯽ‬ ‫ﻧﺪارد‪ 475.‬ﺣﺪاﻗﻞ ﺗـﺎ آﻏـﺎز ﺳـﺪه ﭼﻬـﺎرم ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد‪ ،‬ﯾﻌﻨـﯽ در دوران ﻣﻮﺟﻮدﯾـﺖ و‬ ‫ﺷﮑﻮﻓﺎﯾﯽ ﻧﻈﺎم ﭘﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬در ﭘﯿﮑﺮﺗﺮاﺷﯽ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻫﯿﭻ ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮای ﺑﻪ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﮐﺸﯿﺪن ﻓﺮد ﺑـﻪ‬ ‫‪476‬‬ ‫ﭼﺸﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮرد و ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻫﻤﺎره ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺗﺎ ﺗﺼـﻮﯾﺮ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧـﺎن و ﺧـﺪاﯾﺎن را ﺑﺴـﺎزد‪.‬‬ ‫ﮐﯿﺘﻮ ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻤﯽ ﭼﻮن ”رﺋﺎﻟﯿﺴﻢ“ را ﺑﺮ درامﻧﻮﯾﺴـﯽ ﯾﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن‬ ‫ﺣﻤﻞ ﮐﻨﻨﺪ ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﺎزد و ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ در ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ اﯾﺮاﻧﯿﺎن آﯾﺴـﺨﻮﻟﻮس ﺣﺘـﯽ ﺑـﻪ ﯾـﮏ‬

‫‪472. each body‬‬ ‫‪473. all body‬‬ ‫‪474. Giovanni Sartori, “Democracy”, International Encyclopedia of the Social Sciences, vol.‬‬

‫‪4, p. 115.‬‬

‫‪ .475‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.278‬‬ ‫‪ .476‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.295‬‬

‫‪114‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ اﺳﻢ اﺷﺎره ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯿـﺎم ﻧﻤﺎﯾﺸـﻨﺎﻣﻪ ﻓـﻮق اﯾـﻦ اﺳـﺖ‪ :‬ﻫـﻮﺑﺮﯾﺲ )ﺗﻤـﺮد از‬ ‫ﺧﺪاﯾﺎن( ﺿﺮورﺗ ًﺎ ﻣﺠﺎزات دارد و ﻧﻤﺎد اﯾﻦ ﻫﻮﺑﺮﯾﺲ ﺧﺸﺎﯾﺎرﺷﺎ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﺮ ﺟﺰء اﯾﻦ ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪ ﻧﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﻃﺒﯿﻌـﯽ ﺑﻠﮑـﻪ ﺿـﺮوری ﻧﯿـﺰ ﻫﺴـﺖ‪ .‬در ﻧﻤﺎﯾﺸـﻨﺎﻣﻪ‪،‬‬ ‫ﺧﺸﺎﯾﺎرﺷﺎ را زﺋﻮس ﺳﺮﻧﮕﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﯾﻮﻧﺎﻧﯿﺎن ﻓﻘﻂ وﺳﯿﻠﻪ او‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﺎﯾﺸـﮕﺮ روح‬ ‫‪477‬‬ ‫ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻔﻬﻮم ”آزادی“ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﮐـﻪ ﺳـﺎرﺗﻮری اﺷـﺎره ﮐـﺮده‪ ،‬در ﭘﯿﻮﻧـﺪ ﺑـﺎ‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و دﻗﯿﻘ ًﺎ ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰی ﺑﻮد )ﻓﺮد در ﺧـﺪﻣﺖ دوﻟـﺖ( ﮐـﻪ در‬ ‫اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﺎﺧﺺ ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺮ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ ﮐﻪ روزیﺑﺨﺶ و ﻣﺮﺑﯽ ﻣﺎ وﻃﻦ ]ﭘـﻮﻟﯿﺲ[ اﺳـﺖ و ﻫﺴـﺘﯽ ﻣـﺎ‬ ‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد اوﺳﺖ‪ .‬و ﺳﻮﻓﻮﮐﻞ ﻣـﯽﮔﻮﯾـﺪ ﮐـﻪ ”وﻃـﻦ ]ﭘـﻮﻟﯿﺲ[ ﻧﮕﻬـﺪار وﺟـﻮد‬ ‫ﻣﺎﺳﺖ‪ “.‬ﺑﺪﯾﻬﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ وﻃﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﻣﺴـﮑﻦ و ﻣـﺄوای آدﻣـﯽ ﻧﺒـﻮده اﺳـﺖ‪...‬‬ ‫وﻃﻦ ]ﭘﻮﻟﯿﺲ[ ﺑﺎ رﺷﺘﻪای ﻣﻘﺪس آدﻣﯽ را ﭘﺎیﺑﻨﺪ ﺧﻮﯾﺶ ﻣﯽﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﭘـﺲ ﻧـﺎﮔﺰﯾﺰ‬ ‫ﺑﻮد ﮐﻪ او را ﭼﻮن ﻣﺬﻫﺐ دوﺳﺖ ﺑﺪارد و ﭼﻮن ﺧـﺪا ﻣﻄﯿـﻊ ﺑﺎﺷـﺪ و ”ﺳـﺮاﭘﺎ ﺗﺴـﻠﯿﻢ‬ ‫وﻃﻦ ]ﭘﻮﻟﯿﺲ[ ﮔﺸﺘﻪ ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ را ﺑﺮای او ﺑﺨﻮاﻫـﺪ‪ ...“.‬ﭘـﺲ ﺣﻔـﻆ وﻃـﻦ ]ﭘـﻮﻟﯿﺲ[‬ ‫ﺣﻔــﻆ ﻣــﺬﻫﺐ ﺑــﻮد و روﻣــﯽ و ﯾﻮﻧــﺎﻧﯽ ﺑــﺮای ﻣﻌﺎﺑــﺪ و آﺗﺸــﮕﺎهﻫــﺎی ﺧــﻮﯾﺶ‬ ‫‪478‬‬ ‫ﻣﯽﺟﻨﮕﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﮔﻮﺑﯿﻨﻮ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫در ﺗﻤﺪن اروﭘـﺎﯾﯽ‪ ،‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯿـﺎن ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﻋﺸـﻖ ﮐﻮرﮐﻮراﻧـﻪای ﮐـﻪ ﺑـﻪ دوﻟـﺖ‪ -‬ﺷـﻬﺮ‬ ‫]ﭘﻮﻟﯿﺲ[ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬آرﻣﺎن ﮐﺎذب ﻣﯿﻬﻦﭘﺮﺳﺘﯽ را ﺑﻪوﺟـﻮد آوردﻧـﺪ‪ .‬در ﯾﻮﻧـﺎن ”ﻓـﺮد“‬ ‫ﺗﺎﺑﻊ ”ﻗﺎﻧﻮن“ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﯿﺸﺪاوری و اﻋﺘﻘﺎد ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻫﻤﻪ را ﻣﺠﺒﻮر ﻣـﯽﺳـﺎﺧﺖ ﮐـﻪ ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﺗﻤﺎﯾﻼت و اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎ و ﻋﺎدات ﺧﻮد را‪ ،‬ﺣﺘﯽ داراﯾﯽ و ﺷﺨﺼﯽﺗﺮﯾﻦ رواﺑـﻂ اﻧﺴـﺎﻧﯽ‬ ‫‪479‬‬ ‫ﺧﻮد را‪ ،‬ﻓﺪای اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺘﺰاﻋﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬ ‫و ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﭼﺮا ﮔﻮﺑﯿﻨﻮ اﯾﻦ اﻣﺮ را ﻧﺎﺷﯽ از >ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺳـﺎﻣﯽ< ﺑـﺮ ﯾﻮﻧﺎﻧﯿـﺎن‬ ‫ﻣﯽداﻧﺪ!‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﻔﻬﻮم ”ﻗﺎﻧﻮن“‪ :‬در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ”ﻗﺎﻧﻮن“ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻋﺪی ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻧﻈـﻢ‬ ‫ﭘﻮﻟﯿﺲ را ﺳﺎﻣﺎن ﻣﯽﺑﺨﺸﯿﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﻗﻮاﻋﺪ در ﺳﻨﻦ ﮐﻬﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪای رﯾﺸﻪ داﺷﺖ و در اﯾﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‬ ‫‪ .477‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.297‬‬ ‫‪ .478‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.204‬‬ ‫‪ .479‬ﮐﺎﺳﯿﺮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.303‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪115‬‬

‫ﻼ دﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮ و ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻗﻮاﻧﯿﻦ در ﺟﻤﻼت ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﺗﺒﻠﻮر ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐـﻪ‬ ‫ﮐﺎﻣ ً‬ ‫‪480‬‬ ‫ﻇﺎﻫﺮ ًا ﻣﻮزون ﺑـﻮد زﯾـﺮا ﯾﻮﻧﺎﻧﯿـﺎن ”ﻗـﺎﻧﻮن“ را ﺑـﺎ واژه ”ﻧـﻮﻣﯽ“‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ ﺳـﺮودﻫﺎ‪،‬‬ ‫ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ‪ 481.‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ”ﻗﺎﻧﻮن“ را ﭼﯿﺰی ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ و ﻣﻘـﺪس ﻣـﯽداﻧﺴـﺖ زﯾـﺮا‬ ‫ﺧﺪاﯾﺎن آن و آﺗﺸﮕﺎه ﭘﻮﻟﯿﺲ را در ﯾﮏ زﻣﺎن و در ﯾﮏ ﺟﺎ ﺑﻨﺎ ﻧﻬـﺎده ﺑﻮدﻧـﺪ‪ 482.‬اﻓﻼﻃـﻮن‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪> :‬اﻃﺎﻋﺖ از ﻗﺎﻧﻮن اﻃﺎﻋﺖ از اﻣﺮ ﺧﺪاﯾﺎن اﺳﺖ‪ <.‬اﯾﻦ ﺗﻘﺪس در ﺣـﺪی ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬ ‫ﺣﺘﯽ دﺳﺖ زدن ﺑﻪ ﺳﻨﮕﯽ ﮐﻪ ”ﻧﻮﻣﯽ“ ﺑﺮ آن ﺣﮏ ﺷﺪه ﺑﻮد ﺣﺮام ﺑﻮد و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎﻫﻨﺎن ﻣﺠﺎز‬ ‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺗﻘﺪس و ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮی ”ﻧﻮﻣﯽ“ ﺣﺘـﯽ در دوران ﺳـﻮﻟﻮن و ﭘـﺲ از آن‪،‬‬ ‫ﮐﻪ ﻗﻮاﻋﺪ ﺟﺪﯾﺪی ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ وﺿﻊ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﺎ ﺑـﺮ ﺟـﺎ ﺑـﻮد و اﯾـﻦ‬ ‫‪483‬‬ ‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﻪ اﻟﺰاﻣ ًﺎ ﺑﺎ ”ﻧﻮﻣﯽ“ ﺗﻄﺎﺑﻖ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ”ﻗﺎﻧﻮن“ را ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎی ﻗﻮاﻋـﺪ ﻣﻘـﺪس ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﺧـﻮد ﻣـﯽﻓﻬﻤﯿـﺪ و ﻟـﺬا آن را‬ ‫”اوﻧﻮﻣﯽ“‪ 484‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ زﯾﺮا ﭼﻮن دﯾﻦ ﻫﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﭘـﻮﻟﯿﺲ اﺧﺘﺼـﺎص داﺷـﺖ‪،‬‬ ‫ﻼ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺲ‪ ،‬ﻣﯿﺎن دو ﻓﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ دو ﭘـﻮﻟﯿﺲ ﺗﻌﻠـﻖ داﺷـﺘﻨﺪ از‬ ‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ آن ﻧﯿﺰ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﻧﺪ دﯾﻨﯽ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﺒﻮد ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻧﯿﺰ وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دﻟﯿﻞ ”ﻣﺘﮏﻫﺎ“‬ ‫‪485‬‬ ‫)ﺑﯿﮕﺎﻧﮕﺎن( و ﺑﺮدﮔﺎن از ﻗﺎﻧﻮن ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﻬﺮه ﻧﻤﯽﺑﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺼﻮﺻـﯽ ”ﻗـﺎﻧﻮن“‬ ‫در ﻧﻤﻮﻧﻪ زﯾﺮ آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪:‬‬ ‫روزی ﮐﻪ آﺗﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻫﺎﻟﯽ ﻣﯿﺘﯿﻠﻦ را‪ ،‬از زن و ﻣﺮد و ﺧُﺮد و ﺑﺰرگ‪ ،‬ﻣﺤﮑـﻮم ﺑـﻪ‬ ‫ﻣﺮگ ﺳﺎﺧﺖ اﺑﺪاً ﺗﺼﻮ‪‬ر ﻧﻤﯽﮐﺮد ﮐﻪ از ﺣﻖ ﺧﻮﯾﺶ ﺗﺠﺎوز ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬و ﻓـﺮدای‬ ‫آن روز ﻫﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﮑﻢ ﺧﻮد ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﻗﺘﻞ ﻫﺰار ﻧﻔﺮ از آن ﻣﺮدم و ﺗﺼـﺮف‬ ‫اراﺿﯽ اﯾﺸﺎن اﮐﺘﻔـﺎ ﻧﻤـﻮد ﺑـﺎز در ﺧـﻮﯾﺶ ﮔﻤـﺎن ﻣﺮدﻣـﯽ و ﺷـﻔﻘﺖ ﻧﺒـﺮد‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫ﺗﺼﺮف ﭘﻼﻧﻪ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ آنﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺮدم آن ﺷـﻬﺮ را ﺳـﺮ ﺑﺮﯾﺪﻧـﺪ و زﻧـﺎن را ﻓﺮوﺧﺘﻨـﺪ‪،‬‬ ‫‪486‬‬ ‫ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻓﺎﺗﺤﯿﻦ را ﺑﻪ ﺗﺠﺎوز از ﺣﺪود ﺣﻖ و اﻧﺼﺎف ﻣﺘﻬﻢ ﻧﺴﺎﺧﺖ‪.‬‬ ‫”ﻗﺎﻧﻮن“ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای ﺑﺮای ﺗﺄﻣﯿﻦ ”ﻋﺪاﻟﺖ“ در ﻣﯿﺎن ”ﺷﻬﺮوﻧﺪان“ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑـﻪ آن‬

‫‪480. Nomoi‬‬

‫‪ .481‬ﻓﻮﺳﺘﻞ دوﮐﻮﻻﻧﮋ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.195‬‬ ‫‪ .482‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.192‬‬ ‫‪ .483‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.194-193‬‬ ‫‪484. Eunomia‬‬

‫‪ .485‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.197‬‬ ‫‪ .486‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.212‬‬

‫‪116‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﮐُﺪﻫﺎی رﻓﺘﺎری ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮد ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺒﻖ آن ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﻈﻢ آﺳﻤﺎﻧﯽ و زﻣﯿﻨﯽ ﭘـﻮﻟﯿﺲ اﻧﻄﺒـﺎق‬ ‫ﻣﯽداد‪” .‬ﻧﻮﻣﯽ“ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺘﻌﻼﯾﯽ داﺷﺖ و ﺗﺤﺮک ﺷﺨﺺ ﺑﻪﺳﻮی آرﺗﻪ‪) 487‬ﻓﻀـﯿﻠﺖ( را‬ ‫ﻣﯽﻃﻠﺒﯿﺪ و اﯾﻦ ”ﻓﻀﯿﻠﺖ“ ﭼﯿﺰی ﻧﺒﻮد ﺟـﺰ ﻓﻀـﺎﯾﻞ ﻗﺒﯿﻠـﻪای‪ -‬دﯾﻨـﯽ ﻫـﺮ ﭘـﻮﻟﯿﺲ‪ .‬آرﺗـﻪ‬ ‫ﭘﯿﺸﮑﺸﯽ ارﺟﻤﻨﺪ ﺑﻮد ﺑﺮای ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﺪاﯾﺎن‪ 488.‬ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﮔﻔﺘـﯿﻢ‪” ،‬ﻧـﻮﻣﯽ“ ﻣﻠﻬـﻢ از اﻟﻬـﻪ‬ ‫ﺣﺎﻣﯽ آن‪ ،‬ﺗﻤﯿﺲ‪ ،‬ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪489‬‬ ‫و ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﻣﻔﻬﻮم ”ﺑﺮاﺑﺮی در ﻗﺒﺎل ﻗﺎﻧﻮن“ )اﯾﺰوﻧﻮﻣﯽ(‪ .‬اﯾﺰوﻧﻮﻣﯽ ﻫﯿﭻ ﺑـﺎری از‬ ‫ﻣﻔﻬﻮم اﻣﺮوزﯾﻦ آن را در ﺑﺮ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﻪﻋﮑﺲ ﻃﺒﻖ آن آﺣﺎد ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻣـﯽﺑﺎﯾﺴـﺖ ﺑـﺮ‬ ‫اﺳﺎس ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺧﻮد ﻧﻈﻢ ﭘﻮﻟﯿﺲ را ﻣﺤﺘﺮم ﺷﻤﺮﻧﺪ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫آنﭼﻪ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﭘﺎﯾﺪار ﻣﯽدارد ﺑﺮاﺑﺮی اﺳﺖ‪ ...‬و اﯾﻦ اﺻﻠﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ ﺣﺘﯽ ﻣﯿﺎن اﻓﺮاد آزاد و ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ زﯾﺮا ﻫﻤﻪ آﻧﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨـﺪ در ﯾـﮏ‬ ‫ﻼ ﯾـﮏ ﺳـﺎل و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﻫـﺮ‬ ‫زﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﮐﻨﻨﺪ؛ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﻨﺎوب‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣـﺪت ﻣـﺜ ً‬ ‫ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﻣﺪت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺎم ﺑﺮﺳﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬ﻫﻤـﻪ ﻣـﺮدم ﺑـﻪ ﺗﻨـﺎوب در ﮐـﺎر‬ ‫‪490‬‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺮﮐﺖ ﺧﻮاﻫﻨﺪ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬در اﯾﻦ ﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻓﺎﺿﻠﻪای را ﻣﻄﺮح ﻧﻤﯽﮐﻨـﺪ‪ .‬اﮔـﺮ در ﺑﺮاﺑـﺮ ”ﺟﺎﻣﻌـﻪ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ“ و ”ﺑﺮاﺑﺮی“ واژهﻫﺎی اﺻﻠﯽ آن‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ”ﭘـﻮﻟﯿﺲ“ و ”اﯾﺰوﻧـﻮﻣﯽ“ را ﻗـﺮار دﻫـﯿﻢ‪،‬‬ ‫ﻼ روﺷﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪ :‬ﭘﺎﯾﺪاری ﭘﻮﻟﯿﺲ ﺑﺮ اﯾﺰوﻧﻮﻣﯽ اﺳﺘﻮار‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ارﺳﻄﻮ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫اﺳﺖ و ﻫﻤﮕﺎن‪ ،‬ﺣﺘﯽ آن اﻋﻀﺎی ﭘﻮﻟﯿﺲ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺠﻤﻊ ﺑﻮﻟـﻪ واﺟـﺪ ﺷـﺮاﯾﻂ‬ ‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ آن را رﻋﺎﯾﺖ ﮐﻨﻨﺪ و از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻫﻤﻪ ﺑﺎ ﻫﻢ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﻨﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺗﻨﺎوب‪ ،‬ﻣﺜﻼً ﭼﻮن آﺗﻦ ﺑﻪ ﻣﺪت ﯾﮏ ﺳﺎل‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻀﻮﯾﺖ ﺑﻮﻟﻪ درآﯾﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬اﮔﺮ‬ ‫در ﺳﺪهﻫﺎی ﺳﻮ‪‬م ﺗﺎ ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ ﻫﻤﻪ آﺛﺎر ﻣﻬﻢ ارﺳـﻄﻮ‪ 491،‬ﺑـﻪﺟـﺰ ﺳﯿﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬ ‫ﻋﺮﺑﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪ ﻧﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﯽاﻋﺘﻨﺎﯾﯽ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺪان دﻟﯿـﻞ ﺑـﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن آن ﻋﺼﺮ ﺳﯿﺎﺳـﺖ ارﺳـﻄﻮ را ﻣـﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧـﺪ و در آن ﻣﻄﻠـﺐ ﻣﻔﯿـﺪ و ﻗﺎﺑـﻞ‬

‫‪487. Arete‬‬

‫‪ .488‬ﮐﯿﺘﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.279-278‬‬ ‫‪489. isonomia‬‬

‫‪ .490‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.43-42‬‬ ‫‪ .491‬ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ارﺳﻄﻮ ﺟﺰ ﻓﻘﺮاﺗﯽ ﭘﺮاﮐﻨﺪه ﺑﺮ ﺟﺎی ﻧﻤﺎﻧﺪه و آﺛﺎر او ﻋﻤﻮﻣﺎً ﻣﻨﻘـﻮﻻﺗﯽ‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ارﺳﻄﻮ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ ﺷﺎﮔﺮداﻧﺶ ﺗﺪوﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪117‬‬

‫‪492‬‬

‫آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻧﻤﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم اﯾﺰوﻧﻮﻣﯽ را در اﻧﺪﯾﺸﻪ اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪروﺷﻨﯽ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪:‬‬ ‫اﻓﻼﻃﻮن ﻋﺪاﻟﺖ را ”ﺗﺴﺎوی ﻫﻨﺪﺳﯽ“ ﺗﻌﺮﯾﻒ ﮐـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫـﺮ ﻓـﺮد در زﻧـﺪﮔﯽ‬ ‫دوﻟﺖ ]ﭘﻮﻟﯿﺲ[ ﺳﻬﻤﯽ دارد اﻣﺎ اﯾﻦ ﺳﻬﻢﻫﺎ ﺑﻬﯿﭽﺮوی ﺑﻪ ﯾﮏ اﻧﺪازه ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬دوﻟـﺖ‬ ‫اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺑﻪ ﻓﺮد و ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺎر ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ او را واﮔﺬار ﻣﯽﮐﻨﺪ اﻣﺎ ﺣﻘـﻮق و‬ ‫وﻇﺎﯾﻒ آنﻫﺎ ﺗﻔﺎوت ﻓﺮاوان دارد‪ ...‬ﮐﺸﻮر اﻓﻼﻃﻮن ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻃﺒﻘﻪ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﺷﺪه اﺳـﺖ‬ ‫و ﻫﺮ ﻃﺒﻘﻪ دارای ﻧﻔﺲ ﺧﺎص ﺧﻮﯾﺶ اﺳﺖ ]و[ ﻫﺮ ﮐـﺪام ﻧﻤﺎﯾﻨـﺪه ﺳـﻨﺦ ﺧﺎﺻـﯽ از‬ ‫ﻃﺒﺎﯾﻊ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﻨﺦﻫﺎ ﺛﺎﺑﺖ و ﺗﻐﯿﯿﺮﻧﺎﭘﺬﯾﺮﻧـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ ﺗﻼﺷـﯽ ﺑـﺮای ﺗﻐﯿﯿـﺮدادن‬ ‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ زاﯾـﻞ ﮐـﺮدن ﯾـﺎ ﮐﺎﺳـﺘﻦ ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎی ﻣﯿـﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾـﺎن و ﻧﮕﻬﺒﺎﻧـﺎن و‬ ‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻋﺎدی‪ ،‬ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻪ ﺑـﺎر ﺧﻮاﻫـﺪ آورد‪ .‬ﻧﺘﯿﺠـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﺗﻼﺷـﯽ ﺷـﻮرش ﺑـﺮ ﺿـﺪ‬ ‫‪493‬‬ ‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﻃﺒﯿﻌﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺎ آن ﺳﺎزﮔﺎر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫”اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ“ و ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎری ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب‬ ‫ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎری ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب‪ ،‬از ﺑﺪو ﺗﮑـﻮﯾﻦ آن‪ ،‬ﺑـﺎ روح اروﺳﻨﺘﺮﯾﺴـﺘﯽ )اروﭘـﺎﻣﺤﻮری( و‬ ‫ﺿﺪﺷﺮﻗﯽ‪ -‬ﺿﺪاﺳﻼﻣﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯿﺮاث ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ -‬روﻣﯽ‪ -‬ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺳﺒﺐ ﺷﺪ ﮐـﻪ‬ ‫ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻏﺮﺑﯽ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺮزﻣﯿﻦ اروﭘﺎ را ﻣﺮﮐﺰ و ﻣﺤﻮر ﻋﺎﻟﻢ ﺑﭙﻨﺪارﻧﺪ و ﯾﮑﺴـﺮه ﺑـﺮ ﺗﻄـﻮر‬ ‫ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﮐﻬﻦ ﻏﯿﺮاروﭘﺎﯾﯽ و ﺳﻬﻢ آﻧﺎن در ﭼﺮﺧﺶ ﮔﺮدوﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﺸﻢ ﺑﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﺎ‬ ‫ﻧﮕﺮش ﻏﯿﺮواﻗﻊﺑﯿﻨﺎﻧﻪ و ﺑﺪون ﻫﯿﭻ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺪ‪‬ی از ﺳﺎﺧﺖﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺷـﺮق آن را در‬ ‫ﻗﺎﻟﺐ ﭘﯿﺸﺪاوریﻫﺎی ﺑﻮﻣﯽ ﺧﻮد ﺑﺮﯾﺰﻧﺪ‪ 494.‬در ﺳﺪه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺎﮐﯿﺎوﻟﯽ ﺳـﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬ ‫‪ .492‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه‪ ،‬ﻣﺘﺄﺳﻔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﯾﮑﯽ از ﻧﻈﺮات آراﻣﺶ دوﺳﺘﺪار ﻣﻮاﻓﻖ اﺳـﺖ و آن ﻓﻘـﺪان اﻧﺪﯾﺸـﻪ ﺟـﺪ‪‬ی و‬ ‫اﻧﺘﻘﺎدی و رواج اﻗﺘﺒﺎسﮔﺮی ﻓﮑﺮی در ﻣﯿﺎن روﺷﻨﻔﮑﺮان اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮای ﻣﺜﺎل‪ ،‬در ﻣﯿﺰﮔﺮدی ﮐـﻪ در‬ ‫آن ﺳﻪ ﺗﻦ از اﺳﺎﺗﯿﺪ ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎهﻫﺎ ﺷﺮﮐﺖ داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬اﯾـﻦ ﺑﺤـﺚ ﺑـﻪ درازا ﮐﺸـﯿﺪ ﮐـﻪ آﯾـﺎ‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯿﺎن ﻣﻔﻬﻮم ”اﯾﺰوﻧﻮﻣﯽ“‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ”ﻗﺎﻧﻮن“‪ ،‬را ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧﺪ ﯾﺎ ﻧﻪ! ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬آﯾـﺎ ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﯾـﺮان‬ ‫ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ ﺑﻮد ﯾﺎ ﻧﻪ! )ﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ‪ ،‬ﺷﻤﺎره ‪ ،7‬ﺑﻬﺎر ‪(1371‬‬ ‫‪ .493‬ﮐﺎﺳﯿﺮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.130-129‬‬ ‫‪ .494‬اﯾﻤﺎﻧﻮﺋﻞ واﻟﺮﺷﺘﯿﻦ در ﻣﻘﺎﻟﻪ ”اروﺳﻨﺘﺮﯾﺴﻢ و ﺗﺠﺴﻢﻫﺎی آن‪ :‬دﺷﻮاریﻫﺎی اﻧﺘﺨﺎب در داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ“‬ ‫)‪ (1997‬ﻣﯽ ﻧﻮﯾﺴﺪ‪> :‬داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ آن اروﭘﺎﻣﺤﻮر اﺳﺖ‪ <.‬ﻣﻨﻈﻮر واﻟﺮﺷﺘﯿﻦ از‬ ‫”ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻬﺎدﯾﻨﻪ“ آن دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻧﻈﺎمﻫﺎی داﻧﺸﮕﺎﻫﯽ ﺗﺪرﯾﺲ ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﻨﻈـﻮر‬ ‫وی از اروﭘﺎ‪ ،‬اروﭘﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﻧﻪ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﮐﻪ اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ و آﻣﺮﯾﮑﺎی ﺷﻤﺎﻟﯽ را درﺑﺮﻣﯽﮔﯿﺮد‪.‬‬ ‫او ﻣﯽاﻓﺰاﯾﺪ‪> :‬در واﻗﻊ‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺣﺪاﻗﻞ ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 1945‬ﺑﻪﻃﻮر ﻋﻤﺪه ﻓﻘﻂ در ﭘﻨﺞ ﮐﺸﻮر‬ ‫←‬

‫‪118‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ را ﭼﻨﯿﻦ ﻣﯽدﯾﺪ‪:‬‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺗﺮک ]ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ[ را ﯾﮏ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا اداره ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ ﻧـﻮﮐﺮان‬ ‫او ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و او ﻣﻤﻠﮑﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﻨﺠﺎقﻫﺎ ]وﻻﯾﺎت[ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﮐـﺮده و ﮐـﺎرﮔﺰاران‬ ‫ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ را ﺑﻪ آﻧﺠﺎ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺪ و ﻫﺮ ﮔﺎه ﮐﻪ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﺎﺷﺪ آﻧﺎن را ﻋﺰل و ﻧﺼﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫وﻟﯽ ﭘﺎدﺷﺎه ﻓﺮاﻧﺴﻪ را ﺟﻤﻌﯽ از اﺷﺮاف ﮐﻬـﻦ اﺣﺎﻃـﻪ ﮐـﺮدهاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﻮرد ﻗﺒـﻮل و‬ ‫ﻣﺤﺒﻮب اﺗﺒﺎع ﺧﻮﯾﺶاﻧﺪ و دارای ﻗﻠﻤﺮو و اﻣﺘﯿﺎزات ﻣﻮروﺛﯽ ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣـﯽﺑﺎﺷـﻨﺪ‬ ‫و ﭘﺎدﺷﺎه ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﻣﺨﺎﻃﺮات ﺟﺪ‪‬ی اﯾﻦ اﻣﺘﯿﺎزات را ﺳـﻠﺐ ﮐﻨـﺪ‪ ...‬ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬ ‫دارﯾﻮش ]ﺳﻮ‪‬م[ در اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﺮک ]ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ[ ﺑـﻮد و ﻟـﺬا ﮐـﺎﻓﯽ ﺑـﻮد‬ ‫ﮐﻪ اﺳﮑﻨﺪر ﻧﺨﺴﺖ او را ﺑﺮاﻧﺪازد و ﺳﭙﺲ ﻣﻤﻠﮑـﺖ وی را ﺗﺼـﺎﺣﺐ ﮐﻨـﺪ‪ .‬ﭘـﺲ از‬ ‫اﯾﻦﮐﻪ دارﯾﻮش ﮐﺸـﺘﻪ ﺷـﺪ‪ ،‬ﺑـﻪدﻻﯾـﻞ ﻓـﻮق‪ ،‬ﺳﺮاﺳـﺮ ﻣﻤﻠﮑـﺖ ]ﻫﺨﺎﻣﻨﺸـﯽ[ ﺑـﺮای‬ ‫‪495‬‬ ‫اﺳﮑﻨﺪر اﻣﻦ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺎﮐﯿﺎوﻟﯽ ﺳﺎﺧﺖﻫـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺑـﻮﻣﯽ‪ -‬اﺷـﺮاﻓﯽ ﻓﺮاﻧﺴـﻪ را‬ ‫ﺗﺤﺪﯾﺪﮐﻨﻨﺪه ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺷﺎه ﻣﯽﺷﻤﺮد و ﺑﺪﯾﻦ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﻋـﺪم وﺟـﻮد ﺳـﻠﻄﻨﺖ ﻣﻄﻠﻘـﻪ در‬ ‫ﻓﺮاﻧﺴﻪ رأی ﻣﯽدﻫﺪ‪ ،‬وﻟﯽ در ﻣﻮرد ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻬﺎدﻫﺎ و ﺳـﺎﺧﺖﻫـﺎﯾﯽ‬ ‫وﺟﻮد ﻧﺪارد و اﯾﻦ را دﻟﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ و ﻓﺮدی ﺳﻠﻄﺎن ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬ ‫در ﺳﺪه ﻫﻔﺪﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻮﺳﻮﺋﻪ‪ ،‬ﮐﺸﯿﺶ ﻓﺮاﻧﺴﻮی و ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﯿﺎﻧﮕﺬاران ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎری ﺟﺪﯾـﺪ‬ ‫←‬ ‫ﺳﺎﮐﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ :‬ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪ ،‬ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ ،‬آﻟﻤﺎن‪ ،‬اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ و اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه‪ .‬ﺣﺘﯽ اﻣﺮوزه‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﮔﺴﺘﺮش ﺟﻬﺎﻧﯽ داﻧﺶ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﮐﺜﺮﯾﺖ ﻋﻈﯿﻢ ﻋﺎﻟﻤﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﻬﺎن ﻫﻨﻮز اروﭘﺎﯾﯽاﻧﺪ‪ .‬داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﭘﺎﺳﺦ ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬ ‫اروﭘﺎ ﭘﺪﯾﺪ ﺷﺪ و در دوراﻧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻪ اروﭘﺎ ﺑﺮ ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻨﺮو‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت‪،‬‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازی‪ ،‬روشﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬و ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺳﯽ آن ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﺤﺪودﯾﺖﻫﺎی ﻓﻀﺎﯾﯽ ﺑﻮد ﮐـﻪ در آن‬ ‫زاده ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬در دوراﻧﯽ ﮐﻪ از ﺳﺎل ‪ 1945‬آﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬اﺳـﺘﻌﻤﺎرزداﯾﯽ در آﺳـﯿﺎ و آﻓﺮﯾﻘـﺎ و آﮔـﺎﻫﯽ‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﺰاﯾﻨﺪه ﺟﻬﺎن ﻏﯿﺮاروﭘﺎﯾﯽ ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖ ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎﻧﯽ را ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺳﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﺮ دﻧﯿﺎی اﻧﺪﯾﺸـﻪ‬ ‫ﻧﯿﺰ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد‪ .‬از اﯾﻨﺮو‪ ،‬ﺣﺪاﻗﻞ در ﺳﯽ ﺳﺎل ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬اروﭘﺎﻣﺤﻮری داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آﻣﺎج ﺣﻤﻠﻪ‪ ،‬ﺣﻤﻠـﻪ‬ ‫ﺳﺨﺖ‪ ،‬ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺣﻤﻠﻪ ﺑﺎﻟﻄﺒﻊ ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ و ﺗﺮدﯾﺪی ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ داﻧﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺨﻮاﻫﺪ‬ ‫در ﺳﺪه ﺑﯿﺴﺖ و ﯾﮑﻢ ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﮐﻨﺪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮ اروﭘـﺎﻣﺤﻮری ﺧـﻮد‪ ،‬ﮐـﻪ ﺗﺤﻠﯿـﻞﻫـﺎی آن را ﻣﻐﺸـﻮش و‬ ‫ﺗﻮاﻧﻤﻨﺪی آن را در ﻣﻮاﺟﻬﻪ ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﻬﺎن ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺤﺪود ﮐﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺎﺋﻖ آﯾﺪ‪<.‬‬ ‫‪Immanuel Wallerstein, “Eurocentrism and its Avatars: The Dilemmas of Social Science”,‬‬ ‫‪1997; in: http://fbc.binghamton.edu/iweuroc.htm‬‬ ‫‪495. Nicolo Machiavelli, The Prince, Translated by W. K. Marriott, 1998, The Project‬‬

‫‪Gutenberg Etext: http://www.mega.nu:8080/ampp/prince.txt‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪119‬‬

‫ﻏﺮب‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﮔﻔﺘﺎری در ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ )‪ (1681‬ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ‪ ...‬ﺑﻪ ﻣﺮدم آﺳﯿﺎ و ﻇﺮاﻓﺖ و ﺧـﻮدآراﯾﯽ و زﯾﺒـﺎﯾﯽ زﻧﺎﻧـﻪ آﻧـﺎن‬ ‫ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺖ‪ ،‬ﺟﺰ اﯾﻦﮐﻪ آﻧﺎن را ﺗﺤﻘﯿﺮ ﮐﻨﺪ ﮐﺎری ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ‪ .‬از ﺷﮑﻞ ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬ ‫آﻧﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﺰ اراده اﻣﯿﺮ اﯾﺸﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺎﻟﮏ ﻫﻤﻪ ﻗـﻮاﻧﯿﻦ ﺣﺘـﯽ ﻣﻘـﺪسﺗـﺮﯾﻦ آن ﺑـﻮد‪،‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﺑﻪ وﺣﺸﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺎد‪ .‬ﻧﻔﺮتاﻧﮕﯿﺰﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰی ﮐﻪ ﯾﻮﻧﺎن در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺧـﻮد‬ ‫‪496‬‬ ‫داﺷﺖ ﺑﺮﺑﺮﻫﺎ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫”ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ“‬

‫در اﯾﻦ ﮔﻔﺘﺎر‪ ،‬ﺑﻮﺳﻮﺋﻪ ﺣﺘﯽ از ارﺳﻄﻮ ﺿﺪآﺳﯿﺎﯾﯽﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ارﺳﻄﻮ ﻫﺮ ﭼﻨـﺪ‬ ‫ﻣﯽاﻧﺪﯾﺸﯿﺪ و ﻋﻤﯿﻘﺎً ﺿﺪ ”ﺑﺮﺑﺮ“ )ﻏﯿﺮﯾﻮﻧﺎﻧﯽ( ﺑﻮد وﻟﯽ ﺑﻪ دو ﺑ‪‬ﻌﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺷـﺮق‪-‬‬ ‫اﺑﺘﻨﺎی آن ﺑﺮ ﻗﺎﻧﻮن و ﻣﺮدم‪ -‬ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺖ‪ .‬او در ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯿـﺎن ﺷـﺎﻫﺎن اﯾـﺮان ﺑـﺎ ﺟﺒـﺎران‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫ﺷﺎﻫﺎن ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻣـﯽراﻧﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻫﻤـﻪ ﻧﯿـﮏﺧـﻮاه اوﯾﻨـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ‬ ‫ﺳﺘﻤﮕﺮان ﺑﺮ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﯿﻨﻪﺟﻮ و ﻧﺎﺧﺮﺳﻨﺪ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣـﯽﮐﻨﻨـﺪ‪ .‬آﻧـﺎن ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻣـﺮدم‬ ‫‪497‬‬ ‫ﺣﻔﻆ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﯾﻨﺎن از دﺳﺖ ﻣﺮدم‪.‬‬ ‫ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬در ﺳﺪه ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ و ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ ﺑﻮد ﮐـﻪ ﻧﻈﺮﯾـﻪ ”اﺳـﺘﺒﺪاد ﺷـﺮﻗﯽ“ ﺷـﮑﻞ‬ ‫ﻣﺪو‪‬ن اﻣﺮوزﯾﻦ ﺧﻮد را ﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬ ‫ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ آﺳﯿﺎ را ﯾﮑﺴﺮه ”اﺳﺘﺒﺪادی“ ﻣﯽدﯾﺪ و ﺑـﻪ اﯾـﻦ ﺗﻘﺴـﯿﻢﺑﻨـﺪی‬ ‫ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﺮان را در زﻣﺮه ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎی ”ﻧﻮﻣﻮﺗﺘﯿـﮏ“ )ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨـﺪ( داﻧﺴـﺘﻪ‪،‬‬ ‫ﻣﻌﺘﺮض ﺑﻮد و آن را ”اﻣﭙﺮاﺗﻮری اﺳﺘﺒﺪادی“ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ 498.‬او رﯾﺸـﻪ ”اﺳـﺘﺒﺪاد ﺷـﺮﻗﯽ“ را‬ ‫در دو ﻋﺎﻣﻞ ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ -‬وﺟﻮد دﺷﺖﻫﺎی وﺳﯿﻊ و ﻋﺪم اﻋﺘﺪال آب و ﻫﻮا‪ -‬ﻣﯽدﯾـﺪ‪ .‬ﻗﻠﻤـﺮو‬ ‫وﺳﯿﻊ ﺳﺒﺐ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎی ﺷـﺮﻗﯽ اﺳـﺘﺒﺪادی ﺑﺎﺷـﻨﺪ و ﻋـﺪم اﻋﺘـﺪال اﻗﻠﯿﻤـﯽ‬ ‫ﻣﻮﺟﺪ روح ﺑﻨﺪﮔﯽ در آﺳﯿﺎﯾﯿﺎن و ﺧﻮﮔﯿﺮی ﺑﻪ اﺳﺘﺒﺪاد ﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬اﯾـﻦ دو ﻋﺎﻣـﻞ در اروﭘـﺎ‬ ‫ﻼ ﺑﻪﻋﮑﺲ اﺳﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺒﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و دوام ”آزادی“ در اﯾﻦ ﻗﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﮐﺎﻣ ً‬ ‫در آﺳﯿﺎ دﺷﺖﻫﺎی ﺑﺰرگ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ ﮐﻮهﻫﺎ و درﯾﺎﻫـﺎی ﺑـﺰرگ ﺑـﻪ‬ ‫ﻗﻄﻌﺎت ﺑﺰرگ و ﻋﻈﯿﻢ ﻣﻨﻘﺴﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ و ﭼﻮن اﯾﻦ دﺷﺖﻫـﺎ در آﻓـﺎق ﺟﻨـﻮﺑﯽ ﻗـﺮار‬ ‫ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬رودﻫﺎﯾﺶ زودﺗﺮ ﺧﺸﮏ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ زﯾـﺮا ﺑـﺮف ﮐـﻮهﻫـﺎی آن زودﺗـﺮ ذوب‬ ‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و اﺻﻮﻻً ﮐﻮهﻫﺎی آن ﻗﺎره ﻧﻈﯿﺮ ﮐﻮهﻫﺎی اروﭘﺎ ﺑﺮف ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺟﻬـﺖ‬ ‫‪ .496‬ﺑﺪﯾﻊ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.30‬‬ ‫‪ .497‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.142‬‬ ‫‪ .498‬ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.312‬‬

‫‪120‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎی آﺳﯿﺎ ﺑﺎﯾﺪ اﺳﺘﺒﺪادی ﺑﺎﺷﺪ ﭼﻪ اﮔﺮ اﺳﺘﺒﺪاد در آﻧﺠﺎﻫﺎ ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‬ ‫‪499‬‬ ‫ﮐﺸﻮرﻫﺎی آن ﺧﯿﻠﯽ زود ﺑﻪ ﻗﻄﻌﺎت ﻣﺠﺰا ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫اﻣﺎ در ﻗﺎره اروﭘﺎ دﺷﺖﻫﺎ و ﺟﻠﮕﻪﻫـﺎ ﮐﻮﭼـﮏ اﺳـﺖ و ﮐﺸـﻮرﻫﺎی ﮐـﻮﭼﮑﯽ ﺑـﺎ‬ ‫ﺣﺪود ﻃﺒﯿﻌﯽ از ﻫﻢ ﺟﺪا ﺷﺪهاﻧﺪ و ﺑـﺮای ﺣﻔـﻆ ﺗﻤﺎﻣﯿـﺖ ارﺿـﯽ اﯾـﻦ ﮐﺸـﻮرﻫﺎ ﺑـﻪ‬ ‫اﺳﺘﺒﺪاد اﺣﺘﯿﺎﺟﯽ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻗﺎﻧﻮن و اﺻﻮل ﻗـﺎﻧﻮﻧﯽ ﮐﻔﺎﯾـﺖ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ‪...‬‬ ‫اﯾﻦ وﺿﻊ ﻃﺒﯿﻌﯽ روح آزادی را در اروﭘﺎ ﻗﻮت داده‪ ...‬وﻟﯽ ﺑﻪﻋﮑﺲ‪ ،‬وﺿـﻊ ﻃﺒﯿﻌـﯽ‬ ‫آﺳﯿﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﻘﻮﯾﺖ روح رﻗﯿﺖ و ﺑﺮدﮔﯽ ﮔﺮدﯾﺪه ﺑـﻪﻃـﻮریﮐـﻪ در ﻫـﯿﭻ از ﯾـﮏ‬ ‫ﻓﺼﻮل ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﻦ ﻗﺎره ﻋﻈﯿﻢ ﻣﺒﺤﺜﯽ ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﯽ از ﺑﺮوز و ﻇﻬﻮر روح‬ ‫‪500‬‬ ‫آزادی ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫در آﺳﯿﺎ ﺑـﻪواﺳـﻄﻪ ﻋـﺪم وﺟـﻮد ﯾـﮏ ﻣﻨﻄﻘـﻪ ﻣﻌﺘﺪﻟـﻪ وﺳـﯿﻊ و وﺟـﻮد دو ﻣﻨﻄﻘـﻪ‬ ‫ﺳﺮدﺳﯿﺮ و ﮔﺮﻣﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻣﻠﻞ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻓﺎﺗﺢ و ﻣﻐﻠﻮب ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ ﮐﻪ ﯾﮏ دﺳﺘﻪ ﻫﻤﻮاره ﻓﺘﺢ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﻠﻞ دﯾﮕﺮ را ﺗﺤﺖ رﻗﯿﺖ ﻣـﯽآورﻧـﺪ و‬ ‫دﺳﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺤـﺖ رﻗﯿـﺖ دﺳـﺘﻪ او‪‬ل ﺑﺎﺷـﻨﺪ‪ .‬وﻟـﯽ در اروﭘـﺎ ﺗﻤـﺎم ﻣﻠـﻞ‬ ‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﺳﺘﻪای ﻣﻄﻠﻘ ًﺎ ﻗﻮی و دﺳـﺘﻪ دﯾﮕـﺮ ﻣﻄﻠﻘـﺎً ﻧـﺎﺗﻮان ﻧﻤـﯽﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ‬ ‫ﻣﻮﺿﻮع ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ﻗﻮت اروﭘﺎ و ﺿﻌﻒ آﺳﯿﺎﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺟﻬﺖ اﺳـﺖ ﮐـﻪ در‬ ‫آﺳﯿﺎ ﻫﺮﮔﺰ آزادی ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﯽﺷﻮد وﻟﯽ در اروﭘﺎ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮔـﺮدد ﻣﻨﺘﻬـﯽ ﺷـﺪت و‬ ‫‪501‬‬ ‫ﺿﻌﻒ ﭘﯿﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﻋﺪم اﻋﺘﺪال آب و ﻫﻮاﯾﯽ در آﺳﯿﺎ‪> ،‬ﺿﻌﻒ اﻋﻀﺎ<‪ -‬ﮐﻪ >ﻗـﻮیﺗـﺮﯾﻦ اﺣﺴﺎﺳـﺎت‬ ‫ﻧﺼﯿﺐ ﻣﻠﻞ ﻣﺸﺮقزﻣﯿﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ<‪> ،‬ﺗﻨﺒﻠﯽ روﺣﯽ< و >ﺗﻨﺒﻠﯽ ﺟﺴـﻤﯽ< را ﭘﺪﯾـﺪ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﺛﺒﺎت ﻗﻮاﻧﯿﻦ و آداب و رﺳـﻮم ﺷـﺮﻗﯽ را در ﻃـﻮل ﻫـﺰاران ﺳـﺎل‬ ‫‪502‬‬ ‫ﺳﺒﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ دﯾﻦ را ﯾﮑﯽ از ﻋﻠﻞ ”اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ“ ﻣﯽداﻧﺪ و ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧﻈﺮﯾـﻪ ”ﮐـﺎﻧﻮن‬ ‫دﯾﻨﯽ“ را‪ ،‬ﮐﻪ در آﻏﺎز ﺧﻮد ﺳﺨﺖ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﮐﯿﻨﻪ ﺻﻠﯿﺒﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪:‬‬ ‫ﭼﻮن در دﯾﺎﻧﺖ ﻣﺴﯿﺢ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻼﻃﻔﺖ و ﻣﻼﯾﻤﺖ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮔﺮدﯾﺪه اﺳﺖ از ﻇﻠﻢ و‬ ‫ﺗﻌﺪی دور ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪] ،‬ﻟﺬا‪ [،‬ﺳﻼﻃﯿﻦ و زﻣﺎﻣﺪاراﻧﯽ ﮐﻪ دارای ﻣـﺬﻫﺐ ﻣﺴـﯿﺢ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬ ‫ﻧﻤﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﮔﺮد ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪی ﺑﮕﺮدﻧﺪ و ﺑـﺎ ﺧﺸـﻢ زﻣﺎﻣـﺪاری ﮐﻨﻨـﺪ‪] ...‬ﺑـﻪﻋﮑـﺲ‪[،‬‬ ‫‪.499‬‬ ‫‪.500‬‬ ‫‪.501‬‬ ‫‪.502‬‬

‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.454‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.455-454‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.451-450‬‬ ‫ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.396‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪121‬‬

‫زﻣﺎﻣﺪاران و ﺳﻼﻃﯿﻦ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدی ﻣـﺮدم را ﺑـﻪ ﻗﺘـﻞ ﻣـﯽرﺳـﺎﻧﻨﺪ و از ﻣﻠـﺖ‬ ‫‪503‬‬ ‫ﺧﻮد دور ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦ ﺧﻮدﺷﯿﻔﺘﮕﯽ ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮐـﻪ از ﻗﻠﻤـﺮو ﻧﻈﺮﯾـﻪﭘـﺮدازی ﺧـﺎرج‬ ‫ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ ،‬ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ ﻣﺪو‪‬ن ﺷﺮق را ﻣﯽﺳﺘﺎﯾﺪ و ﺷـﺮﻗﯽ‬ ‫ﺳﺪه ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺑﺮﺧﻮرداری از آن >ﺧﻮﺷﺒﺨﺖﺗﺮ< از ﻣﺮدم اروﭘﺎﯾﯽ ﻣﯽداﻧـﺪ ﮐـﻪ‬ ‫‪504‬‬ ‫>ﺗﺎرﯾﺦ آن ﭘﺮ از ﻣﺼﺎﺋﺒﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ ﻣﺒﺎﺷﺮﯾﻦ ﻣﺎﻟﯿﺎت< ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی‪ ،‬ﻧﻈﺮﯾﻪ ”اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ“ ﭘﯿﺸﺪاوری ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻏﺮﺑﯽ‪،‬‬ ‫از ﻫﮕﻞ ﺗﺎ ﺟﺎن اﺳﺘﻮارت ﻣﯿﻞ‪ ،‬در ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﺟﻮاﻣﻊ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﻮد‪ .‬راﺟﯿﻮ ﻣـﺎﻟﻬﻮﺗﺮا‪ ،‬ﻣﺘﻔﮑـﺮ‬ ‫ﻫﻨﺪی‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫در دوران اﺳﺘﻌﻤﺎری ﻓﺮﺿﯿﻪ ﺧـﺎم ﺗﻔـﻮق ﻏـﺮب ﺑـﻪوﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺘﻔﮑﺮاﻧـﯽ ﭼـﻮن ﻫﮕـﻞ‬ ‫اﻋﺘﺒﺎر ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﺗﺌﻮری ”ﻋﺎم“ ﺗﺎرﯾﺨﯽ او در اﺳﺎس ﯾﮏ ﺗﺌـﻮری ﺗـﺎرﯾﺦ اروﭘـﺎ ﺑـﻮد‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﺗﺌﻮری ﺑﻘﯿﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻣﻔﻌﻮلاﻧـﺪ ﺗـﺎ ﻓﺎﻋـﻞ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﮐـﻪ ادوارد ﺳـﻌﯿﺪ‬ ‫اﺷﺎره ﮐﺮده‪ ،‬در ﺗﺌﻮری ﻫﮕﻞ آﺳﯿﺎ و آﻓﺮﯾﻘﺎ ”ﺛﺎﺑﺖ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪادی‪ ،‬و ﻧﺎﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ‬ ‫ﺟﻬــﺎن“ اﻧﮕﺎﺷــﺘﻪ ﻣــﯽﺷــﻮد‪ .‬ﻧﮕــﺮش ﻫﮕــﻞ ﺑــﻪ ﺗــﺎرﯾﺦ ﺑــﻪﺷــﺪت ﺑــﺮ ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕــﺎری‬ ‫ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺘﯽ و اوﻣﺎﻧﯿﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻫﺮ دو‪ ،‬ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارد‪.‬‬ ‫ﻫﮕﻞ ﻧﻮﺷﺖ‪> :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن از ﺷﺮق ﺑﻪ ﻏﺮب ﺣﺮﮐﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اروﭘﺎ در ﻣﻌﻨـﺎی ﻣﻄﻠـﻖ‬ ‫ﮐﻠﻤﻪ ﭘﺎﯾﺎن ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و آﺳﯿﺎ آﻏﺎز آن‪ <.‬او ﺗﻄﻮر ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﺸﺮی را ﯾﮏ ﮐﻠﯿﺖ واﺣﺪ‬ ‫ﻼ‬ ‫ﻣﯽدﯾﺪ ﮐﻪ زاﺋﯿﺪه ﺗﮑﺎﻣﻞ ”روح ﺟﻬﺎن“ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﮕﺮش ﻫﮕﻞ‪ ،‬اﯾﻦ ”روح ﺟﻬـﺎن“ ﮐـﺎﻣ ً‬ ‫ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ و ﺳﺎﯾﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﺎﺑﻊ آن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﯽ دﻧﯿـﺎی ﻏﯿﺮاروﭘـﺎﯾﯽ ﺗﻨﻬـﺎ‬ ‫اﺑﺰار اروﭘﺎﯾﯿﺎن ﺑﻪﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮای ﻣﺜـﺎل‪ ،‬ﻫﮕـﻞ ﻏﻠﺒـﻪ اﺳـﺘﻌﻤﺎر ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ ﺑـﺮ ﻫﻨـﺪ را‬ ‫ﻣﺮﺣﻠﻪای اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ در ﻓﺮآﯾﻨﺪ ”ﺗﮑﺎﻣﻞ“ ﻣﯽدﯾﺪ و ﻣﯽﮔﻔﺖ‪> :‬ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎﯾﯽﻫﺎ‪ ،‬ﯾـﺎ ﮐﻤﭙـﺎﻧﯽ‬ ‫ﻫﻨﺪ ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬ارﺑﺎﺑﺎن ﻫﻨﺪﻧﺪ زﯾﺮا ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻣﻘﺪر اﻣﭙﺮاﺗﻮریﻫﺎی آﺳـﯿﺎﯾﯽ ﺗﺴـﻠﯿﻢ ﺷـﺪن ﺑـﻪ‬ ‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن اﺳﺖ‪ <.‬از دﯾﺪﮔﺎه ﻫﮕﻞ‪ ،‬ﻫﻨﺪ ﻓﺎﻗﺪ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻣﯿﺮاث ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ ارزﺷـﻤﻨﺪ‬ ‫‪505‬‬ ‫ﺑﻮد‪.‬‬ ‫‪ .503‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.669‬‬ ‫‪ .504‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.387‬‬ ‫‪505. Rajiv Malhotra, “Eurocentrism of Hegel, Marx, Mueller, Monier Williams, Husserl”,‬‬

‫‪The Infinity Foundation, 2001, in:‬‬

‫←‬

‫‪122‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫اﯾﻦ ﭘﯿﺸﺪاوری ﺑﻪوﯾﮋه از ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻔﻬﻮم ”ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳﯿﺎﯾﯽ“ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸـﻪ‬ ‫روﺷﻨﻔﮑﺮی ﺳﺪه ﺑﯿﺴﺘﻢ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺟﺪ‪‬ی ﻧﻬﺎد‪ .‬ﮐـﺎرل ﻣـﺎرﮐﺲ و ﻓﺮﯾـﺪرﯾﺶ اﻧﮕﻠـﺲ در دوران‬ ‫ﺗﮑﻮﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺧﻮد‪ ،‬در دﻫﻪ ‪ ،1850‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ”اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ“ و ”ﺷـﯿﻮه‬ ‫ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳﯿﺎﯾﯽ“ را ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮدﻧﺪ‪ .‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪﮔﻤﺎن آﻧﺎن‪ ،‬ﺷﺮق ﺑﺎﺳـﺘﺎن در روﻧـﺪ ﺗﮑﺎﻣـﻞ‬ ‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد از ﻣﺨﺘﺼﺎﺗﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد ﮐـﻪ آن را از ﻧﻈـﺎمﻫـﺎی ﺑـﺮدهداری و ﻓﺌـﻮداﻟﯽ‬ ‫اروﭘﺎ ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬وﻟﯽ ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻓﻮرﻣﺎﺳﯿﻮنﻫـﺎی اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‪ -‬اﻗﺘﺼـﺎدی‬ ‫ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ )ﮐﻤﻮن اوﻟﯿﻪ‪ ،‬ﺑﺮده داری‪ ،‬ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ داری و ﺳﻮﺳﯿﺎﻟﯿﺴـﻢ( ﺑﺤـﺚ ”ﺷـﯿﻮه‬ ‫ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳﯿﺎﯾﯽ“ از ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﻢ ﺑﻪ ﮐﻨﺎر ﮔﺬارده ﺷﺪ‪ .‬در ﺳﺎلﻫﺎی ﭘﺲ از ﺟﻨﮓ دو‪‬م ﺟﻬـﺎﻧﯽ‪،‬‬ ‫و ﺑﻪوﯾﮋه در دﻫﻪ ‪ ،1960‬ﻣﻔﻬـﻮم ”ﺷـﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿـﺪ آﺳـﯿﺎﯾﯽ“ ﻣـﺎرﮐﺲ ﻣـﻮرد ﺗﻮﺟـﻪ ﻣﺤﺎﻓـﻞ‬ ‫آﮐﺎدﻣﯿﮏ ﻏﺮب و روﺷﻨﻔﮑﺮان ﭼـﭗ ﻏﯿﺮارﺗـﺪﮐﺲ ﻗـﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و ﺑـﻪ ﯾﮑـﯽ از داغﺗـﺮﯾﻦ‬ ‫ﻣﺒﺎﺣﺚ روﺷﻨﻔﮑﺮی ﺑﺪل ﺷﺪ‪ .‬ﻋﻠﺖ اﯾﻦ ﺗﻮﺟـﻪ ﻧﺎﮔﻬـﺎﻧﯽ را ﺑﺎﯾـﺪ ﮐـﺎراﯾﯽ اﯾـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم در‬ ‫ﺷﮑﺴﺘﻦ ﻗﺎﻟﺐﻫﺎی ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و از اﯾﻦﻃﺮﯾﻖ ﺧﺪﺷﻪدار ﮐﺮدن اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژی رﺳـﻤﯽ‬ ‫اﺗﺤﺎد ﺷﻮروی داﻧﺴﺖ‪.‬‬ ‫در آﻏﺎز دﻫﻪ ‪ 1850‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﻣﺎرﮐﺲ و اﻧﮕﻠﺲ در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷـﺮق ﺑـﻪﺷـﺪت ﺗﺤـﺖﺗـﺄﺛﯿﺮ‬ ‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮﻧﯿﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮاﻧﺴـﻮا ﺑﺮﻧﯿـﻪ‪ 506،‬ﭘﺰﺷـﮏ ﻓﺮاﻧﺴـﻮی‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣـﺪت ‪ 9‬ﺳـﺎل در درﺑـﺎرۀ‬ ‫اورﻧﮓزﯾﺐ‪ ،‬ﭘﺎدﺷﺎه ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺖ ﮐﺮده و در ﻧﯿﻤﻪ او‪‬ل ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺳـﻔﺮﻧﺎﻣﻪ او‬ ‫ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺮقﺷﻨﺎﺳﯽ اروﭘﺎ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﺮﻧﯿـﻪ‪ ،‬ﺑـﻪوﯾـﮋه اﯾـﻦ‬ ‫ﮔﻔﺘﻪ او ﮐﻪ در ﺷﺮق >ﺳﻠﻄﺎن ﯾﮕﺎﻧﻪ و ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﺎﻟـﮏ اراﺿـﯽ و زﻣـﯿﻦﻫـﺎی ﮐﺸـﻮر اﺳـﺖ<‬ ‫ﻣﺎرﮐﺲ را ﻣﺠﺬوب ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﺗﺼﻮ‪‬ر در ﻣﺎرﮐﺲ ﭘﺪﯾﺪ ﺷـﺪ ﮐـﻪ ﮔﻮﯾـﺎ در ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬ ‫ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ارﺿﯽ ﻣﯿﺎن ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﯽ و اروﭘـﺎی ﻓﺌـﻮداﻟﯽ ﺗﻤـﺎﯾﺰ ﺑﻨﯿـﺎدﯾﻦ وﺟـﻮد دارد و آن‬ ‫ﻓﻘﺪان ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ در ﺷﺮق اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ در ﻧﺎﻣﻪ ﻣـﻮرخ ‪ 2‬ژوﺋـﻦ ‪1853‬‬ ‫ﺑﻪ اﻧﮕﻠﺲ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫در ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﮑﻞﮔﯿﺮی ﺷﻬﺮﻫﺎی ﻣﺸـﺮقزﻣـﯿﻦ ﻫـﯿﭻ ﮐﺘـﺎﺑﯽ ﻋـﺎﻟﯽﺗـﺮ‪ ،‬واﺿـﺢﺗـﺮ و‬ ‫ﺟﺎﻟﺐﺗﺮ از ﮐﺘﺎب ﻓﺮاﻧﺴﻮا ﺑﺮﻧﯿﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺧﻮاﻧﺪ‪) .‬او ‪ 9‬ﺳـﺎل ﭘﺰﺷـﮏ اورﻧـﮓزﯾـﺐ‬ ‫ﺑﻮد‪ (.‬ﻧﺎم ﮐﺘﺎب ﺑﺮﻧﯿﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺳﻔﺮی در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﮐﺸـﻮر ﻣﻐـﻮﻻن ﮐﺒﯿـﺮ و ﻏﯿـﺮه‪...‬‬ ‫ﺑﺮﻧﯿﻪ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺖ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد ﮐﻪ در ﺷﺮق‪ ،‬در ﭘﺎﯾﻪ ﮐﻠﯿﻪ ﭘﺪﯾـﺪهﻫـﺎ‪ -‬او‬ ‫ﺗﺮﮐﯿﻪ ]ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ[‪ ،‬اﯾﺮان و ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن را در ﻧﻈﺮ دارد‪ -‬ﻓﻘﺪان ﻣﺎﻟﮑﯿـﺖ ﺧﺼﻮﺻـﯽ ﺑـﺮ‬ ‫←‬ ‫‪http://www.infinityfoundation.com/mandala/h_es/h_es_malho_euro.htm‬‬ ‫)‪506. Francois Bernier (1625-1688‬‬

‫‪123‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫زﻣﯿﻦ ﻗﺮار دارد‪ .‬اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻠﯿﺪ واﻗﻌﯽ ﺣﺘﯽ ﺑﺮای درک آﺳﻤﺎن در ﺷﺮق‪.‬‬

‫‪507‬‬

‫ﻣﻨﻈﻮر ﻣﺎرﮐﺲ در ﺟﻤﻠﻪ آﺧﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﭘﺪﯾﺪه دﯾﻦ در ﺷـﺮق را ﻧﯿـﺰ ﺑﺎﯾـﺪ از‬ ‫ﻃﺮﯾﻖ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻨﯿﺎدﯾﻦ ﻓﻘﺪان ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑـﺮ زﻣـﯿﻦ ﺷـﻨﺎﺧﺖ‪ .‬اﻧﮕﻠـﺲ در ‪ 6‬ژوﺋـﻦ‬ ‫‪ 1853‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻮﺷﺖ‪:‬‬ ‫ﻓﻘﺪان ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ واﻗﻌ ًﺎ ﮐﻠﯿﺪ درک ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺷﺮق اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻨﺠـﺎ‬ ‫ﭘﺎﯾﻪ ﻫﻤﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳـﯽ و دﯾﻨـﯽ آن ﻧﻬﻔﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﭼـﺮا ﺷـﺮﻗﯽﻫـﺎ ﺑـﻪ ﻣﺎﻟﮑﯿـﺖ‬ ‫ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﺷﮑﻞ ﻓﺌﻮداﻟﯽ آن‪ ،‬ﻧﺮﺳﯿﺪﻧﺪ؟ ﺑﻪﻧﻈﺮ ﻣﻦ‪ ،‬اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪﻃﻮر‬ ‫ﻋﻤﺪه ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ ﺑﻪ وﺿﻊ آب و ﻫﻮاﯾﯽ و ﺧﺎک ﺑﻪوﯾﮋه در ﻧﻮارﻫﺎی ﻋﻈﯿﻢ ﺑﯿﺎﺑـﺎﻧﯽ‬ ‫ﮐﻪ از ﺻﺤﺮا ﺑﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬اﯾﺮان‪ ،‬ﻫﻨﺪوﺳـﺘﺎن و ﺗﺎﺗﺎرﺳـﺘﺎن‪ 508‬ﺗـﺎ ﻣﺮﺗﻔـﻊﺗـﺮﯾﻦ ﺑﺨـﺶ‬ ‫ﻓﻼت آﺳـﯿﺎ ﮐﺸـﯿﺪه ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻧـﻮاﺣﯽ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ ﺷـﺮط زراﻋـﺖ آﺑﯿـﺎری‬ ‫ﻣﺼﻨﻮﻋﯽ اﺳﺖ و اﯾﻦ ﯾﺎ ﮐﺎر ﮐﻤـﻮنﻫﺎﺳـﺖ ﯾـﺎ وﻇﯿﻔـﻪ ﺣﮑﻮﻣـﺖﻫـﺎی اﯾـﺎﻻت و ﯾـﺎ‬ ‫‪509‬‬ ‫وﻇﯿﻔﻪ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰی‪.‬‬ ‫اﻧﮕﻠﺲ ﮔﻤﺎن ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﻣﻬﺪ ﮐﺎﻧﻮنﻫﺎی ﮐﻬﻦ ﺗﻤﺪن ﺷﺮﻗﯽ در ﺑﯿﺎﺑﺎنﻫﺎی وﺳﯿﻌﯽ واﻗـﻊ‬ ‫ﺑﻮده ﮐﻪ از ﺷﻤﺎل آﻓﺮﯾﻘﺎ ﺗﺎ ﻫﻨﺪ و آﺳﯿﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﻤﺘﺪ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺎ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﯽ‬ ‫در ﺟﻠﮕﻪﻫﺎ و ﮐﻨﺎره رودﻫﺎی ﺑﺰرگ و درهﻫﺎی ﺣﺎﺻﻠﺨﯿﺰ و ﺑﺎ اوﺿﺎع اﻗﻠﯿﻤﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣـﻮرد‬ ‫ﺑﺤﺚ‪ -‬ﺑﻪوﯾﮋه ﭼﯿﻦﺧﻮردﮔﯽ ﻋﻈﯿﻤﯽ ﮐﻪ ﺻﺮﻓﻨﻈﺮ از ﭼﻨﺪ اﻧﻘﻄـﺎع اروﭘـﺎ را ﺑـﻪ ﺧـﺎوردور‬ ‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺳﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺟﺒﺎل زاﮔـﺮس‪ ،‬ﻫﻨـﺪوﮐﺶ و ﻫﯿﻤﺎﻟﯿـﺎ را ﻣـﯽﺳـﺎزد‪ -‬آﺷـﻨﺎﯾﯽ‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺲ و اﻧﮕﻠﺲ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﺮﺿﯿﻪ رﺳﯿﺪﻧﺪ ﮐـﻪ ﻋﺎﻣـﻞ ﺑﻨﯿـﺎدﯾﻦ ﻣـﺆﺛﺮ در‬ ‫ﺷﮑﻞ ﺧﺎص ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﺷﺮﻗﯽ ﮐﻤﺒﻮد آب در ﻗـﺎره آﺳﯿﺎﺳـﺖ‪ .‬اﯾـﻦ ﮐﻤﺒـﻮد آب‪ ،‬ﭘﯿـﺪاﯾﺶ‬ ‫ﺷﺒﮑﻪ وﺳﯿﻊ و ﭘﯿﭽﯿﺪه آﺑﯿـﺎری ﻣﺼـﻨﻮﻋﯽ را اﺟﺘﻨـﺎبﻧﺎﭘـﺬﯾﺮ ﺳـﺎﺧﺘﻪ و ﺿـﺮورت اداره و‬ ‫اﺳﺘﻔﺎده ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﯾﺎﻧﻪ از اﯾﻦ ﺷﺒﮑﻪ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻋﻈﯿﻢ و ﻣﺘﻤﺮﮐـﺰ و ﺧﻮدﮐﺎﻣـﻪ ﺷـﺮﻗﯽ را ﭘﺪﯾـﺪ‬ ‫آورده ﮐﻪ ﺑﺮوز و ﯾﺎ رﺷﺪ ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺮ زﻣﯿﻦ را‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﯿﻠﻪ اﺻـﻠﯽ ﺗﻮﻟﯿـﺪ در‬ ‫ﺗﻤﺪنﻫﺎی ﻣﺎﻗﺒﻞ ﺳﺮﻣﺎﯾﻪداری‪ ،‬ﻣﻤﺘﻨﻊ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻌﺪﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در دﻫﻪ ‪ ،1960‬ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺎرﮐﺴﯿﺴﺖ ﺑﺮای ﺗﻄﺒﯿﻖ ﻓﻮرﻣﺎﺳﯿﻮن‬ ‫‪507. Karl Marx and Frederick Engels, Selected Correspondence, Moscow: Progress, 1975,‬‬

‫‪pp. 75-76.‬‬

‫‪ .508‬ﻏﺮﺑﯿﺎن ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﻄﻘﻪ ﮐﻨﻮﻧﯽ آﺳﯿﺎی ﻣﯿﺎﻧﻪ ”ﺗﺎﺗﺎرﺳﺘﺎن“ ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫‪509. ibid, p. 76.‬‬

‫‪124‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﺮدهداری ﺑﺮ ﺷﺮق ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از ”ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳـﯿﺎﯾﯽ“ و ”ﻧﻈـﺎم ﺑـﺮدهداری“ اﯾﺠـﺎد ﮐﺮدﻧـﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬آ‪ .‬ﺗﯿﻮﻣﻨﻒ‪ ،‬ﻣﻮرخ ﺷﻮروی‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ”ﺑﺮده“ را ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ ﺑﻪ ﺗﻤـﺎﻣﯽ ﻣـﺮدم ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺴﻂ داد‪ 510.‬ﺑﺪﯾﻦﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻪﺻﻮرت اﻧﺒـﻮﻫﯽ از ﻣـﺮدم ﻓﺎﻗـﺪ ﺣﻘـﻮق‬ ‫ﻣﺪﻧﯽ ﺗﺮﺳﯿﻢ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻘﻬﻮر و ﺑﻨﺪه دوﻟﺖ ﻋﻈﯿﻢ و ﻫﻤﻪﮔﯿﺮ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬اﯾـﻦ ﻧﮕـﺮش ﺑـﻪ‬ ‫ﻼ ﺷﺒﯿﻪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻏﺮﺑﯽ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﻔﻬﻮم ”اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ“ ﮐﺎﻣ ً‬ ‫در ﺳﺪه ﺑﯿﺴﺘﻢ ﻣﯿﻼدی‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺶ ﻏﺮب در زﻣﯿﻨﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﺷـﺮق در دو ﺑ‪‬ﻌـﺪ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺟﺮﯾﺎن ﯾﺎﻓﺖ‪ :‬ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎد ﭘﯿﺸﺪاوریﻫﺎی ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﻏﻨﺎ و ﺗﻨـﻮع ﮐﺎرﻣﺎﯾـﻪ‬ ‫ﭘﮋوﻫﺸﯽ‪ ،‬از ﻫﻤﺎن درﯾﭽﻪ ﮐﻬﻨﻪ ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﺷﺮق ﻣﯽﻧﮕﺮﯾﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﮕـﺮش‪ ،‬رﺷـﺪ‬ ‫داﻧﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺻﺮﻓ ًﺎ اﺑﺰاری ﺑﻮد ﺑﺮای ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ و ﻣﺴﺘﻨﺪﺗﺮ ﮐﺮدن ﻫﻤـﺎن ﻗﺎﻟـﺐ ”اﺳـﺘﺒﺪاد‬ ‫ﺷﺮﻗﯽ“‪ .‬ﻣﻌﺮوفﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﻈﺮﯾﺎت‪” ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ آﺑﯿﺎری“ )ﻫﯿﺪروﻟﯿﮏ(‪ 511‬ﮐﺎرل وﯾﺘﻔﻮﮔـﻞ‬ ‫اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪ وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ ﺗﺪاوم ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷـﻮد‪ .‬ﺑـﻪ دﯾـﺪ‬ ‫وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ ﺑﺮ ﺑﻨﯿﺎد ﯾﮏ ﺿﺮورت ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ -‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ و دارای‬ ‫ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﻌﯿﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ آن را اﺟﺘﻨﺎبﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﺿـﺮورت ﻋﺒـﺎرتاﺳـﺖ از‬ ‫ﮐﻤﺒﻮد آب در ﻗﺎره آﺳﯿﺎ‪ .‬ﻟﺬا‪ ،‬از ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ ازﻣﻨﻪ ﺟﻮاﻣﻊ آﺳﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮای ﺗﻨﻈﯿﻢ و ﺗﻨﺴﯿﻖ ﻧﻈﺎم‬ ‫آﺑﯿﺎری ﺧﻮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺣﯿﺎﺗﯽﺗﺮﯾﻦ ﺑ‪‬ﻌﺪ زﯾﺴﺘﯽ آﻧﺎن اﺳـﺖ‪ ،‬ﺳـﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻣﺘﻨﺎﺳـﺐ را ﭘﺪﯾـﺪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳﯽ دﺳﺘﮕﺎه ﻋﻈﯿﻢ دﯾﻮانﺳﺎﻻری اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﻀـﻮر ﺧـﻮد در‬ ‫ﻫﻤﻪ اﺟﺰای ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺑﺎ ”ﭘﻨﺠﻪ آﻫﻨﯿﻦ“ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﮐﺎرﮐﺮد ﺳﺎﻣﺎندﻫﯽ ﻧﻈﺎم آﺑﯿﺎری را ﺑﻪ‬ ‫ﻓﺮﺟﺎم رﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﺼﻮﯾﺮ وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮﻗﯽ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺳﺮﺑﺎزﺧﺎﻧﻪای اﺳﺖ ﮐـﻪ در آن ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺑـﻪ‬ ‫ﺷﮑﻞ ﻫﺮمﮔﻮﻧﻪ ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ”ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮ“ و ”ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﻮﻧﺪه“ ﺗﻘﺴـﯿﻢ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ .‬در اﯾـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺑﺴﯿﻂ‪ ،‬ﺗﻨﻮع و ﮔﻮﻧﻪﮔﻮﻧﯽ ﺑﺎﻓﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻧﻬﺎدﻫـﺎی ﻗـﺎﺋﻢﺑـﻪذات و‬ ‫ﺧﻮدﮔﺮان ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ در ﺳـﻄﻮح ﻣﯿـﺎﻧﯽ و ﭘـﺎﺋﯿﻨﯽ ﺟﺎﻣﻌـﻪ وﺟـﻮد ﻧـﺪارد؛ ﭼﻨـﺎن‬ ‫ﻧﻬﺎدﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮ ﻗﺪرت دوﻟﺘﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮔﺬارﻧﺪ و داﻣﻨﻪ ﺗﺼﻤﯿﻢﮔﯿﺮی و اﻋﻤـﺎل ﻧﻔـﻮذ و‬

‫‪ .510‬اﺳﺘﻔﻦ دون‪ ،‬ﺳﻘﻮط و ﻇﻬﻮر ﺷﯿﻮه ﺗﻮﻟﯿﺪ آﺳﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺎس ﻣﺨﺒﺮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸﺮ ﻣﺮﮐﺰ‪ ،1368 ،‬ص‬ ‫‪.85‬‬ ‫‪511. Hydraulic Society‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪125‬‬

‫”اﺳﺘﺒﺪاد“ آن را ﻣﺤﺪود ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﭘﯿـﺪاﯾﺶ ”اﺳـﺘﺒﺪاد آﺑـﯽ“‪ 512‬اﺣﺘﻤـﺎﻻً در ﺑﺮﺧـﯽ ﻣـﻮارد ﺑـﺎ‬ ‫ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﻗﺒﺎﯾﻞ و ﮔﺮوهﻫﺎی دﯾﻨﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﺎر ﺣﻔـﻆ ﺧـﻮدﮔﺮداﻧﯽ ﺳـﻨﺘﯽ ﺧـﻮد‬ ‫ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﺪ و در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد رﻫﺒﺮان ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻧﯿﻤﻪ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﮐﻮﺷﯿﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﻣـﺎﻧﻊ ﮐﺴـﺐ‬ ‫ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺮان دﺳﺘﮕﺎه آﺑﯿﺎری ﺷﻮﻧﺪ؛ وﻟﯽ اﯾﻦ >ﻧﯿﺮوﻫﺎی رﻗﯿـﺐ< ﻓﺎﻗـﺪ ﺗـﻮان‬ ‫اﻗﺘﺼﺎدی و ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ ﻫﻤﺘﺎﯾﺎن ﺧﻮد در ﯾﻮﻧﺎن و روم ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠـﻪ‪ ،‬در ﺟﻮاﻣـﻊ‬ ‫ﺷﺮﻗﯽ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰی ﮐﻠﯿﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻏﯿﺮدوﻟﺘـﯽ را ﺣـﺬف‬ ‫ﮐﺮد و ﺑﺎ ﮐﺴﺐ ﻗﺪرﻗﺪرﺗﯽ ﻓﺎﺋﻘﻪ و ﺑﯽرﻗﯿﺐ و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺷﮑﻞﮔﯿﺮی و ﺗﺤﮑﯿﻢ ﺳـﺎزﻣﺎﻧﯽ‬ ‫ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ ﺑﻪ >ﻧﯿﺮوﯾﯽ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮ از ﺟﺎﻣﻌﻪ< ﺑـﺪل ﺷـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم‪ ،‬دوﻟـﺖ‬ ‫‪514‬‬ ‫ﺷﺮﻗﯽ ﯾﮏ ﻧﻬﺎد >ﺑﯽرﻗﯿﺐ< ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﯾﮏ >دﺳﺘﮕﺎه<‪ 513‬اﺳﺖ‪.‬‬ ‫وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ >اﺳﺘﺒﺪاد ﺷﺮﻗﯽ< را >ﺟـﺎﻣﻊﺗـﺮ و ﺳـﺘﻤﮕﺮﺗﺮ از اﺳـﺘﺒﺪاد ﻏﺮﺑـﯽ< و >ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ‬ ‫ﺳﺨﺖﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻘﻪ< ﻣﯽداﻧﺪ زﯾﺮا زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ﻧﺰد ﻣﻨﺘﺴﮑﯿﻮ ﺷـﮑﻞ‬ ‫ﮔﺮﻓﺖ و زﻣـﺎﻧﯽﮐـﻪ ﻓﺮاﻧﺴـﻮا ﺑﺮﻧﯿـﻪ ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﺧـﻮد در دوﻟـﺖ ﻣﻐـﻮل )ﮔﻮرﮐـﺎﻧﯽ( ﻫﻨـﺪ را‬ ‫ﻣﯽﻧﮕﺎﺷﺖ در اروﭘﺎ اﺳﺘﺒﺪاد ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ 515.‬وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ >اﺳـﺘﺒﺪاد آﺑـﯽ< را >ﺗـﺎم<‪ 516،‬ﯾﻌﻨـﯽ‬ ‫ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ داوری و ﺳﻨﺠﺶ‪ ،‬ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬ﻣﺮدم در ﺗﻨﻬﺎﯾﯽ ﺧﻮﻓﻨﺎک ﻣﯽزﯾﻨـﺪ‪ 517،‬و‬ ‫‪518‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺣﮑﻤﺮان ﺑﯽاﻋﺘﻤﺎدی ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﮐﺲ و ﻫﻤﻪ ﭼﯿﺰ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ‪ ،‬وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ ﺷﺮق را ﻣﻬﺪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺳﺘﺒﺪاد و ﺣﺘـﯽ ﺻـﺪور آن ﺑـﻪ ﻏـﺮب‬ ‫ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬ﯾﮑﯽ از ﮐﺘﻤﺎنﻧﺎﭘﺬﯾﺮﺗﺮﯾﻦ و ﻫﻮﻟﻨﺎکﺗﺮﯾﻦ ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﺘﺒﺪادی در ﺗﺎرﯾﺦ‬ ‫ﮐﻬﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮری روم ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ ﺑﺮای ﺳﺘﺮدن اﯾﻦ ﻟﮑﻪ ادﻋـﺎ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﻧﻬـﺎد‬ ‫ﺳﻠﻄﻨﺖ در اﻣﭙﺮاﺗﻮری روم از ﺷﺮق ﻧﺸﺌﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪ 519‬و ﻟﺬا اﯾﻦ اﻣﭙﺮاﺗﻮری را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ‬ ‫>ﺗﯿﭗ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ< ﻧﺒﺎﯾﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﺒﺪادﻫﺎی ﻏﺮﺑﯽ ﯾﮑـﯽ داﻧﺴـﺖ ﺑﻠﮑـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ آن را ﺑـﺎ اﺳـﺘﺒﺪاد‬

‫‪512. Hydraulic Despotism‬‬ ‫‪513. apparatus‬‬ ‫‪514. Karl A. Witfogel, Oriental Despotism: A Comparative Study of Total Power, New‬‬

‫‪Haven & London: Yale Universiry Press, 1957, pp. 49-50.‬‬ ‫‪515. ibid, p. 1.‬‬ ‫‪516. total‬‬ ‫‪517. ibid, p. 154.‬‬ ‫‪518. ibid, p. 155.‬‬ ‫‪519. ibid, p. 211.‬‬

‫‪126‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﺸﺎورزی‪ -‬آﺑﯽ ﺷﺮق ﻫﻢﺳﻨﺦ ﺷﻤﺮد‪.‬‬

‫‪520‬‬

‫”ﺟﺎﻣﻌﻪ آﺑﯿﺎری“ ﮐﺎرل وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ را ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﻪﺳﺎن ”ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺴﺘﻪ“ ﮐﺎرل ﭘﻮﭘﺮ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑـﯿﺶ از‬ ‫ﻫﺮ ﭼﯿﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت زرادﺧﺎﻧﻪ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ دوران ﺟﻨﮓ ﺳﺮد ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﺮد‪.‬‬ ‫اﺧﯿﺮاً‪ ،‬ﺧﺎﻧﻢ ﻓﺮاﻧﺴﯿﺲ ﺳﺎﻧﺪرس‪ ،‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﺟﻨﺠﺎﻟﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﺟﻨﮓ ﺳﺮد‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ :‬ﺳـﯿﺎ و ﺟﻬـﺎن ﻫﻨـﺮ و ﻗﻠـﻢ‪ ،‬ﻧﺸـﺎن داده اﺳـﺖ ﮐـﻪ در دوران ﺟﻨـﮓ ﺳـﺮد ﭼـﻪ‬ ‫ﺑﻮدﺟﻪﻫﺎی ﻫﻨﮕﻔﺘﯽ ﺻﺮف اﻣﻮر ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑـﺎ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﻢ‪ ،‬از ﺟﻤﻠـﻪ در ﻋﺮﺻـﻪ‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازی‪ ،‬ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ دوران‪ ،‬آژاﻧﺲ ﻣﺮﮐﺰی اﻃﻼﻋﺎت آﻣﺮﯾﮑﺎ )ﺳﯿﺎ( در رأس ﯾﮏ‬ ‫ﺷﺒﮑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﺟﻬﺎﻧﺸﻤﻮل ﻗﺮار داﺷﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ”ﺟﻬﺎن آزاد“ را در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ ﺗﻘﻮﯾﺖ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﺳﺎﻧﺪرس ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺳﯿﺎ ﺟﻨﮓ ﺳﺮد را ﻋﺮﺻﻪ ﭼﺎﻟﺶ اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣـﯽداﻧﺴـﺖ و ﺑـﺮای ورود ﺑـﻪ اﯾـﻦ‬ ‫ﻋﺮﺻﻪ زرادﺧﺎﻧﻪ ﺑﺰرﮔﯽ از ﺳـﻼحﻫـﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ‪ :‬ﻧﺸـﺮﯾﺎت‪ ،‬ﮐﺘـﺐ‪ ،‬ﮐﻨﻔـﺮاﻧﺲﻫـﺎ‪،‬‬ ‫ﺳﻤﯿﻨﺎرﻫﺎ‪ ،‬ﻧﻤﺎﯾﺸﮕﺎهﻫﺎی ﻫﻨﺮی‪ ،‬ﮐﻨﺴﺮتﻫﺎ‪ ،‬ﺟﻮاﯾﺰ و ﻏﯿﺮه ﻓﺮاﻫﻢ آورد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﺧﺎﻧﻢ ﺳﺎﻧﺪرس‪ ،‬ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺻﺎﺣﺐﻧﺎم ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺣﻨـﺎ آرﻧـﺖ‪ ،‬ﺟـﺮج‬ ‫ارول‪ 521،‬اﯾﺮوﯾﻨﮓ ﮐﺮﯾﺴﺘﻮل‪ 522،‬آﯾﺰاﯾﺎ ﺑﺮﻟﯿﻦ‪ 523،‬ﺳﯿﺪﻧﯽ ﻫﻮک‪ 524،‬آرﺗﻮر ﮐﺴﺘﻠﺮ‪ 525،‬آرﺗﻮر‬ ‫‪530‬‬ ‫ﺷﻠﺰﯾﻨﮕﺮ‪ 526،‬داﻧﯿﻞ ﺑﻞ‪ 527،‬ﻣﻠﻮﯾﻦ ﻻﺳـﮑﯽ‪ 528،‬اﺳـﺘﻔﻦ اﺳـﭙﻨﺪر‪ 529،‬دواﯾـﺖ ﻣﮑﺪوﻧﺎﻟـﺪ‪،‬‬ ‫راﺑﺮت ﻻول‪ 531،‬ﻣـﺎری ﻣـﮏﮐـﺎرﺗﯽ‪ 532،‬اﯾﮕﻨﺎﺳـﯿﻮ ﺳـﯿﻠﻮﻧﻪ‪ 533،‬رﯾﻤـﻮن آرون‪ 534،‬ﻣﺎﯾﮑـﻞ‬ ‫‪520. ibid, p. 212.‬‬ ‫‪521. George Orwell‬‬ ‫‪522. Irving Kristol‬‬ ‫‪523. Isaiah Berlin‬‬ ‫‪524. Sidney Hook‬‬ ‫‪525. Arthur Koestler‬‬ ‫‪526. Arthur Schlesinger Jr.‬‬ ‫‪527. Daniel Bell‬‬ ‫‪528. Melvin Lasky‬‬ ‫‪529. Stephen Spender‬‬ ‫‪530. Dwight MacDonald‬‬ ‫‪531. Robert Lowell‬‬ ‫‪532. Mary McCarthy‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪127‬‬

‫ﯾﺴﻠﺴﻮن‪ 535،‬آﻧﺘﻮﻧﯽ ﮐﺮاﺳﻠﻨﺪ‪ 536،‬ﺟﮑﺴﻮن ﭘﻮﻻک‪ 537،‬ﮐﻠﻤﻨﺖ ﮔﺮﯾﻨﺒﺮگ‪ 538‬و ﻏﯿﺮه و ﻏﯿـﺮه‬ ‫در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻮرد ﺣﻤﺎﯾﺖ ﺳﯿﺎ ﻗﺮار داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﯾـﺎ ﺑـﻪﻃـﻮر ﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ از ﺳـﯿﺎ ﮐﻤـﮏ ﻣـﺎﻟﯽ‬ ‫درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﯾﺎ ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﯿﺎ آﺛﺎرﺷﺎن ﺗﻮزﯾﻊ و ﺗﺮوﯾﺞ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪﮔﺎﻧﯽ ﮐـﻪ از‬ ‫ﺳﯿﺎ ﮐﻤﮏ ﻣﺎﻟﯽ درﯾﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ آزاد ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺟﻠﺐ ﻋﻼﻗﻪ روﺷﻨﻔﮑﺮان ﭼـﭗﮔـﺮا‬ ‫از ﻏﺮب اﻧﺘﻘﺎد ﮐﻨﻨﺪ و درﺑﺎرۀ اﻣﭙﺮﯾﺎﻟﯿﺴﻢ اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ ﺳﺨﻦ ﺑﮕﻮﯾﻨـﺪ وﻟـﯽ ﻗﻄﻌـ ًﺎ‬ ‫ﺑﺎﯾﺪ ﻟﺒﻪ ﺗﯿﺰ ﺣﻤﻼت ﺧﻮد را ﻋﻠﯿﻪ ”ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ اﺳﺘﺎﻟﯿﻨﯽ“ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣـﯽﺳـﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳـﯿﺎ در‬ ‫ﺳﺎل ‪ ،1950‬در زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺑﻮدﺟﻪ ”ﺟﻨﮓ رواﻧﯽ“ آن ‪ 34‬ﻣﯿﻠﯿﻮن دﻻر ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪوﺳـﯿﻠﻪ ﺳـﯿﺪﻧﯽ‬ ‫ﻫﻮک و ﻣﻠﻮﯾﻦ ﻻﺳﮑﯽ ﺑﻪ ﺗﺄﺳﯿﺲ ”ﮐﻨﮕﺮه آزادی ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ“‪ 539‬دﺳﺖ زد ﮐـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﻧﻘﺸـﯽ‬ ‫ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻧﺎﺗﻮ در ﻋﺮﺻﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﻔﺎ ﻣﯽﮐﺮد؛ و در ﻫﻤﯿﻦ ﺳﺎل ﺑﻮد ﮐﻪ ”رادﯾﻮ اروﭘﺎی‬ ‫آزاد“ ﺑﺎ ﺑﻮدﺟﻪ ‪ 10‬ﻣﯿﻠﯿﻮن دﻻری ﺳﯿﺎ در ﺑﺮﻟﯿﻦ ﻏﺮﺑﯽ آﻏﺎز ﺑﻪﮐﺎر ﮐﺮد‪.‬‬ ‫وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ‪ ،‬آﺷﮑﺎر و ﺑﺪون ﭘﺮدهﭘﻮﺷﯽ‪ ،‬در ﭘﯽ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﯾـﮏ اﻟﮕـﻮی اﺳـﺘﺒﺪادی ﻣﻄﻠﻘـﻪ‬ ‫ﻋﻠﯿﻪ رژﯾﻢ اﺗﺤﺎد ﺷﻮروی ﭘﯿﺸﯿﻦ اﺳﺖ و ﺑﺮای ﻧﯿﻞ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻘﺼﺪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺧﺎص ﺗـﺎرﯾﺦ و‬ ‫ﻓﺮﻫﻨــﮓ ﺷــﺮق را ﻗﺮﺑــﺎﻧﯽ ﻣــﯽﮐﻨــﺪ‪ .‬او ﺑــﺮای ﭘﺮداﺧــﺖ ﺷــﻤﺎی ﺗﻮﺗــﺎﻟﯿﺘﺮ ﺧــﻮد ﭼﻨــﺎن‬ ‫ﻼ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬ ‫دﯾﻮانﺳﺎﻻری ﻣﺨﻮف و ﺗﺮﺳﻨﺎﮐﯽ ﺑﺮای ﺗﺎرﯾﺦ ﺷﺮق ﺟﻌﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺗﺼﻮﯾﺮی ﮐﺎﻣ ً‬ ‫و ﻣﻨﻄﺒﻖ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﺷﻮروی دوران اﺳﺘﺎﻟﯿﻦ ﺗﺪاﻋﯽ ﺷﻮد؛ و ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن ﻣﻨﺸﺎء ﻧﻈـﺎم ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﺘﯽ‬ ‫ﻧﻪ در ﺗﻤﺪن ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب ﺑﻠﮑﻪ در >ﺳﻨﻦ ﺷﺮﻗﯽ< روﺳﯿﻪ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬او ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﻣﺎ ﺑﻪدرﺳﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺑﮕﻮﺋﯿﻢ ﮐﻪ اﻧﻘﻼب اﮐﺘﺒﺮ ﺳﺮآﻏﺎز زاﯾﺶ ﯾﮏ ﻧﻈﺎم ﺑﺮدﮔـﯽ‬ ‫‪540‬‬ ‫ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ )دوﻟﺘﯽ( ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺻﻨﻌﺖ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ در اﯾﻦ ﻣﺴﯿﺮ ﺗﺎ ﺑﺪانﺟﺎ ﭘﯿﺶ ﻣﯽرود ﮐﻪ ﺣﺘﯽ ﺑـﺮای ﺟﻮاﻣـﻊ ﺷـﺮﻗﯽ ﻧـﻮﻋﯽ‬ ‫ﺳﺮوﯾﺲﻫﺎی اﻣﻨﯿﺘﯽ ﻣﯽﺗﺮاﺷﺪ ﮐﻪ ﮔﻮﯾﯽ در ازﻣﻨﻪ ﮐﻬﻦ ﺗﻤﺎﻣﯽ زواﯾﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ را در ﮐﻨﺘـﺮل‬ ‫←‬ ‫‪533. Ignacio Silone‬‬ ‫‪534. Raymond Aron‬‬ ‫‪535. Michael Josselson‬‬ ‫‪536. Anthony Crosland‬‬ ‫‪537. Jackson Pollock‬‬ ‫‪538. Clement Greenberg‬‬ ‫)‪539. Congress for Cultural Freedom (CCF‬‬ ‫‪540. Witfogel, ibid, p. 441.‬‬

‫‪128‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫‪541‬‬

‫داﺷﺘﻪاﻧﺪ؛ درﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﺎ‪ .‬گ‪ .‬ب‪!.‬‬ ‫ﻧﻈﺮﯾﻪ وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻓﺎﮐﺖﻫﺎی دﺳﺘﭽﯿﻦﺷﺪه و دﻟﺒﺨﻮاه ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﺪه و ﻣﻌﻠﻮﻣـﺎت‬ ‫او درﺑﺎرۀ ﺟﻮاﻣﻊ ﺷﺮﻗﯽ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣ‪Ĥ‬ﺧﺬ اﺻﯿﻞ ﮐﻪ ﺑﺮ ﮐﺘﺐ و رﺳﺎﻟﻪﻫـﺎی ﺗﺤﻠﯿـﻞﮔـﺮان‬ ‫ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪ ،‬در ﻓﻬﺮﺳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ او ﻧﺎﻣﯽ از ﻣﻘﺪﻣﻪ اﺑﻦﺧﻠﺪون دﯾـﺪه ﻧﻤـﯽﺷـﻮد‬ ‫ﮐﻪ ﻗﻄﻌ ًﺎ در ﮐﺘﺎﺑﺨﺎﻧﻪ داﻧﺸﮕﺎه ﯾﯿﻞ ﻣﻮﺟﻮد ﺑـﻮد‪ .‬وﯾﺘﻔﻮﮔـﻞ ﺑـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ رﯾﺰﺑﯿﻨـﯽﻫـﺎﯾﯽ ﻧﯿـﺎز‬ ‫ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬او ﺳﺎزﻧﺪه ﯾﮏ ﺗﺌﻮری ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﯿﻦ ﺑﺎ ﻫﺪف ﻣﻌﯿﻦ ﺑـﻮد و ﻫﻤـﯿﻦ ﮐـﺎﻓﯽ ﺑـﻮد ﺗـﺎ‬ ‫دﺳﺘﮕﺎه آﮐﺎدﻣﯿﮏ و ﺗﺒﻠﯿﻐﺎﺗﯽ ﻏﺮب ﻧﻈﺮﯾﻪ او را ﺑﻪ ﻋﺮش ﺑﺮد و در ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﻬﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬ ‫در اﯾﺮان‪ ،‬ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﻪرﻏﻢ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش ﻏﯿﺮﻋﻠﻤﯽ و ﺗﻌﺼﺐآﻣﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﺮق‪ ،‬در ﺳـﺪه ﺑﯿﺴـﺘﻢ‬ ‫در داﻧﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻏﺮب ﮔﺮاﯾﺸﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺑـﺎ اﺣﺘـﺮام و اﻟﺘـﺰام ﺑـﻪ روح‬ ‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﺑﻪدور از ﭘﯿﺸﺪاوریﻫﺎی راﯾﺞ و ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻋﯿﻨﯽ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺷﺮق‪،‬‬ ‫در اﯾﻦ ﯾﺎ آن ﺟﻨﺒﻪ‪ ،‬ﭘﯿﮕﯿﺮ ﯾﺎ ﻧـﺎﭘﯿﮕﯿﺮ‪ ،‬دﺳـﺖ ﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬ﭘـﮋوﻫﺶ اﺳـﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷـﺎو در ﺗـﺎرﯾﺦ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ ﮐﺎﺳﺘﯽﻫﺎی آن‪ ،‬از اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷﺎو‪ ،‬اﺳﺘﺎد ﺗﺎرﯾﺦ داﻧﺸﮕﺎه ﮐﺎﻟﯿﻔﺮﻧﯿﺎ و ﺳﺮدﺑﯿﺮ ﻣﺠﻠـﻪ ﺑـﯿﻦاﻟﻤﻠﻠـﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬ ‫ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ‪ 542‬از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮاﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺎﻟﺐﻫﺎی راﯾﺞ و ﺳـﻄﺤﯽ را ﮐﻨـﺎر ﮔـﺬارده و ﺑـﻪ‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ و ﺟﺎﯾﮕﺎه آن در ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗـﺄﺛﯿﺮ آن در‬ ‫دوﻟﺖﻫﺎی ﺷﺮﻗﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﺷﺎو در اﯾﻦ ﺗﺪﻗﯿﻖ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم >زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ دروﻧﯽ )ﯾـﺎ‬ ‫ﺻﻨﻔﯽ( ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪای< ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ در ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳـﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺷـﺮق از اﻫﻤﯿـﺖ‬ ‫ﺗﻌﯿﯿﻦﮐﻨﻨـﺪه ﺑﺮﺧـﻮردار اﺳـﺖ‪ .‬از دﯾـﺪﮔﺎه اﺳـﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷـﺎو‪ ،‬در ﺟﻮاﻣـﻊ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧـﻪ اﯾـﻦ‬ ‫ﺳﺎﺧﺖﻫﺎ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ را در ﺗﻨﻈﯿﻢ اﻣﻮر ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ و داﻣﻨﻪ ﮐـﺎراﯾﯽ و ﺗـﺄﺛﯿﺮ آن‬ ‫ﺑﺲ ﻓﺮاﺗﺮ از دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰی و ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﺎه دﺳـﺘﺨﻮش ﺗﻐﯿﯿـﺮ و دﮔﺮﮔـﻮﻧﯽ‬ ‫ﻣﺪام ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫واﻗﻌﯽﺗﺮﯾﻦ ﻧﯿﺮوی ﻣﺘﺤﺪﮐﻨﻨﺪه ﻧﻈﺎم ]ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ[ زﯾﺮﺳﺎﺧﺖ ﺻﻨﻔﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑـﺮ‬ ‫اﺳﺎس ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎی ﻣﺸﺘﺮک اﺗﺒﺎع‪ ...‬ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن و ﻏﯿﺮﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﻪﻃﻮر ﯾﮑﺴﺎن ﻣﺘﺤﺪ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬دﺳﺘﺎوردﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ ﯾﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻃـﯽ ﻗـﺮنﻫـﺎ در ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧـﻪ‬ ‫ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﺗـﺎ ﻧﯿﺎزﻫـﺎی ﻫﻤـﻪ ﻣـﺮدم را ﺗـﺄﻣﯿﻦ ﮐﻨـﺪ‪ ،‬ﻣﻨـﺎﻓﻊ و ﻋﻼﯾـﻖ ﻣﺘﻀـﺎد را‬ ‫‪541. ibid, p. 57.‬‬ ‫‪542. International Journal of Middle East Studies‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪129‬‬

‫ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﺑﻬﻢ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽزد ﮐﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ ﻫﺮﮔـﺰ ﻧـﻪ ﺑـﺪان اﻗـﺪام‬ ‫‪543‬‬ ‫ﮐﺮدﻧﺪ و ﻧﻪ در ﭘﯽ اﻧﺠﺎم ﭼﻨﯿﻦ اﻣﺮی ﺑﺮآﻣﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷـﺎو ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ را ﻣﺘـﺄﺛﺮ از ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﮐﻬـﻦ اﯾﺮاﻧـﯽ‪-‬‬ ‫ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪای ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ ﮐﻪ در ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ ﺟﺬب ﺷﺪ و ﺗﮑﺎﻣﻞ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﺮداﺷﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ از ﻫﺪف و ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻇﺎﻫﺮ ًا در اﺻـﻞ از ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ‬ ‫ﮐﻬﻦ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر در ﻋﺼﺮ ﺳﺎﺳـﺎﻧﯿﺎن ﻣﻄـﺮح‬ ‫ﺷﺪ و ﺳـﭙﺲ از ﻃﺮﯾـﻖ دﯾﻮاﻧﯿـﺎن اﯾﺮاﻧـﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ در دﺳـﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓـﺖ ﻋﺒﺎﺳـﯽ ﺧـﺪﻣﺖ‬ ‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧﻪ راه ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎﻧﯽ ﻓﻠﺴـﻔﯽ ﺳـﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ در‬ ‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎی ﻧﻈﺎماﻟﻤﻠﮏ و ﻏﺰاﻟﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑـﻪ ﺑﺮﻗـﺮاری ﻋـﺪاﻟﺖ و اﻣﻨﯿـﺖ در ﻣﯿـﺎن ﻣـﺮدم‬ ‫‪544‬‬ ‫ﺗﺄﮐﯿﺪ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻧﻪ ﯾﮏ دﯾﻮانﺳﺎﻻری ﻋﻈﯿﻢ ﻫﻤﻪﮔﯿﺮ‪ ،‬ﻫﻤﭽﻮن ”اﺳﺘﺒﺪاد‬ ‫آﺑﯽ“ وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ و ”ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ“ دوﺳﺘﺪار‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﻬﺎدی ﻣﺮﮐﺰی و ﺳﺮاﺳﺮی ﺑﻮد ﮐـﻪ ﮐـﺎرﮐﺮد‬ ‫رﺳﯿﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ را ﺑﻪﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑـﺮ دو ﻣﺤـﻮر‪ -‬ﮐﺴـﺐ‬ ‫ﺗﻮﻟﯿﺪ و ﺛﺮوت ﺑﺮای اﻋﺘﻼی ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻋﺪاﻟﺖ در ﺑﯿﻦ ﻣﺮدم‪ -‬اﺳﺘﻮار ﺑﻮد‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬ ‫اﯾﻦ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺎرﮐﺮدﻫﺎی اﺻﻠﯽ دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻋﺒﺎرت ﺑﻮد از‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻋﻤﻠﮑﺮد ﮔﺮدآوری ﺛﺮوت دوﻟﺘﯽ )ﻫﻤﮕﺎﻧﯽ(؛‬ ‫‪ -2‬ﻓﺮاﻫﻢ آوردن زﻣﯿﻨﻪ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﯾﻦ ﺛﺮوت و دﻓﺎع از آن؛‬ ‫‪ -3‬ﺑﺮﻗﺮاری ﻧﻈﻢ در ﺟﺎﻣﻌﻪ؛‬ ‫‪ -4‬ﻧﺸﺮ و ﮔﺴﺘﺮش اﺳﻼم در ﻋﯿﻦ آنﮐﻪ >ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺬاﻫﺐ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺤﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‬ ‫ﻧﯿﺰ در ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﻮد آزاد ﺑﺎﺷﻨﺪ‪<.‬‬ ‫دﯾﻮانﺳﺎﻻری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﭘﯿﺮاﻣﻮن اﯾﻦ ﮐﺎرﮐﺮدﻫـﺎ ﺷـﮑﻞ ﮔﺮﻓـﺖ و ﮐﻠﯿـﻪ ﮐﺎرﮐﺮدﻫـﺎی‬ ‫دﯾﮕﺮ در ﻣﺤﺪوده ﺳﺎﺧﺖﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﻏﯿﺮدوﻟﺘﯽ ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﻪ اﻣﻮر دﯾﮕـﺮ ﺑـﻪ ﻣـﺮدم واﮔـﺬار ﻣـﯽﺷـﺪ و آﻧـﺎن ﻃﺒـﻖ ﻣﯿـﻞ ﺧـﻮد و از ﻃﺮﯾـﻖ‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ اﯾﻦ اﻣﻮر را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻧـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﯿـﺎن وﻇﯿﻔـﻪ‬ ‫اﺻﻠﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﺣﻔﻆ ﺣﻘﻮق ﻣـﺮدم ﺑـﻮد در ازای ﻣﺎﻟﯿـﺎتﻫـﺎﯾﯽ ﮐـﻪ آﻧـﺎن ﭘﺮداﺧـﺖ‬

‫‪ .543‬اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷﺎو‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺗﺮﮐﯿﻪ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﻮد رﻣﻀﺎنزاده‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ :‬ﻣﻌﺎوﻧﺖ‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ آﺳﺘﺎن ﻗﺪس‪ ،1370 ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.286‬‬ ‫‪ .544‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.204‬‬

‫‪130‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﺣﻤﺎﯾﺖ از‪ ...‬رﻋﺎﯾﺎی ﺳﻠﻄﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽ‪.‬‬

‫‪545‬‬

‫اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷﺎو ﺑﻪ ﻧﻘﺶ ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮع و رﯾﺸﻪدار ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺟﻮاﻣـﻊ ﺧﺎورﻣﯿﺎﻧـﻪ در‬ ‫ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاری ﺑﺮ دوﻟﺖ و ﺗﺤﺪﯾﺪ داﻣﻨﻪ اﺧﺘﯿﺎرات‪ ،‬ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت آن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده اﺳـﺖ‪ .‬در‬ ‫اﯾﻦ ﺑﺎﻓﺖ ﭘﯿﭽﯿﺪه و ﭘﺮﻧﻘﺶ اﮔﺮ ﺳﻠﻄﺎن رﺳﻤ ًﺎ دارای اﺧﺘﯿﺎرات ﻣﻄﻠﻖ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد ﻋﻤﻼً ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ‬ ‫اﻋﻤﺎل ﭼﻨﯿﻦ ﻗﺪرﺗﯽ را ﻧﺪاﺷﺖ‪.‬‬ ‫ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻈﺮی ﺳﻠﻄﺎن ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ از ﻗﺪرت ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد‪ ...‬اﻣﺎ در واﻗﻌﯿـﺖ اﻣـﺮ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺎﻫﯿﺖ ﻧﻈﺎم ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در واﻗﻊ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪای ﺑﻮد ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﺎن را ﺑﺴـﯿﺎر‬ ‫ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬ﻗﺒﻞ از ﻫﺮ ﭼﯿﺰ داﻣﻨﻪ ﻗﺪرت ﺳﻠﻄﺎن ﺑﻪ اﻣﻮری از ﻗﺒﯿﻞ ﺑﻬـﺮهﺑـﺮداری‬ ‫از ﺛﺮوت اﻣﭙﺮاﺗﻮری‪ ،‬ﮔﺴﺘﺮش ﻗﻠﻤـﺮو اﻣﭙﺮاﺗـﻮری و دﻓـﺎع از آن و ﺑﺮﻗـﺮاری اﻣﻨﯿـﺖ‬ ‫ﻣﺤﺪود ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻠﺖﻫﺎ‪ 546‬ﺑﻠﮑﻪ اﺻـﻨﺎف‪ ،‬اﺗﺤﺎدﯾـﻪﻫـﺎ‪ ،‬اﻧﺠﻤـﻦﻫـﺎی‬ ‫ﻣــﺬﻫﺒﯽ و ﺳــﺎﯾﺮ ﮔــﺮوهﻫــﺎﯾﯽ ﮐــﻪ زﯾﺮﺳــﺎﺧﺖ ﺻــﻨﻔﯽ ﺟﺎﻣﻌــﻪ ﻋﺜﻤــﺎﻧﯽ را ﺑــﻪوﺟــﻮد‬ ‫ﻣﯽآوردﻧﺪ در اﺑﻌﺎد ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن زﻧﺪﮔﯽ آزاد ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻫﺮ ﻧﺤﻮ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻨﺪ ﻋﻤﻞ‬ ‫ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﺘﯽ در داﺧﻞ ﻃﺒﻘﻪ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻫﻤﯿﻦ ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﻧﻈﺎم ﻧﻈﺎرت ﺑﺮ ﺗﻤـﺎﻣﯽ ﺟﺰﺋﯿـﺎت‬ ‫ﻻزم را‪ ...‬ﺑﯽاﻧﺪازه دﺷﻮار ﻣﯽﮐـﺮد‪ ...‬ﭘـﺲ‪ ،‬اﯾـﻦ ﻣﻄﻠـﺐ ﮐـﻪ ﺳـﻠﻄﺎن در ﻣﯿـﺎن ﻫﻤـﻪ‬ ‫ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﯽ اﯾﺠﺎد ﻣﯽﮐﺮد ﺑﯿﺶﺗﺮ از اﯾﻦﮐـﻪ از ﯾـﮏ ﻣـﺪﯾﺮﯾﺖ‬ ‫‪547‬‬ ‫ﻓﻌﺎل ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻤﺎدﯾﻦ داﺷﺖ‪.‬‬ ‫در اﯾﻦ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮد‪ -‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎ و اﯾﺴـﺘﺎرﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌـﻪ‪ -‬ﻣﻮﺟـﻮدی‬ ‫ﻼ آزاد و ﻣﺨﺘﺎر ﺑﻮد ﻧﻪ ﭘﯿﭻ و ﻣﻬﺮهای در ”آﭘﺎرات“ دوﻟﺘﯽ‪.‬‬ ‫ﮐﺎﻣ ً‬ ‫رﻓﺘﺎر ﺷﺨﺼﯽ اﻓﺮاد ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺪ ﯾﺎ ”ﻣـﺮز“ ﺷﺨﺼـﯽ رواﺑـﻂ ﻓـﺮدی ﭘﯿﻮﻧـﺪ ﺑﺴـﯿﺎر‬ ‫‪ .545‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪.‬‬ ‫‪ .546‬در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺮوان ﻫﺮ دﯾﻦ ﯾﮏ ”ﻣﻠﺖ“ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﯽﺷـﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫـﺮ ”ﻣﻠـﺖ“ دارای ﺳﺮﭘﺮﺳـﺖ و‬ ‫ﻗﻮاﻧﯿﻦ ﺧﺎص ﺧﻮد ﺑﻮد و دوﻟﺖ در اﻣﻮر داﺧﻠﯽ آﻧﺎن ﻣﺪاﺧﻠﻪ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ .‬ﻋﺜﻤﺎﻧﯽﻫﺎ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺳـﻪ‬ ‫”ﻣﻠﺖ“ ﻣﻬﻢ دﯾﮕﺮ را ﺑﻪرﺳﻤﯿﺖ ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪” :‬ﻣﻠﺖ ارﺗﺪﮐﺲ“ ﺷﺎﻣﻞ اﺗﺒﺎع ﻣﺴـﯿﺤﯽ اﺳـﻼو و ﯾﻮﻧـﺎﻧﯽ و‬ ‫روﻣﯽ‪ .‬رﻫﺒﺮی اﯾﻦ ”ﻣﻠﺖ“ ﺑﺎ ﺑﻄﺮﯾﻖ ﻗﺴﻄﻨﻄﻨﯿﻪ ﺑﻮد‪” .‬ﻣﻠﺖ ﯾﻬﻮد“ ﮐﻪ ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮی ﺣﺎﺧﺎمﺑﺎﺷﯽ ﺧﻮد ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺎو‪> ،‬ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﭼﻨﺪان در اﻣﻮر ﺧﻮد اﺳﺘﻘﻼل ﯾﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ آﻧﺎن ﺑﻪﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﭘﯿﺸـﺮﻓﺖ‬ ‫ﮐﺮد و ﺷﻤﺎر وﺳﯿﻌﯽ از ﯾﻬﻮدﯾﺎن اﺳﭙﺎﻧﯿﺎ ﭘﺲ از ﺗﺴﺨﯿﺮ دوﺑﺎره اﯾﻦ ﮐﺸـﻮر ﺑـﻪوﺳـﯿﻠﻪ ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن و ﻧﯿـﺰ‬ ‫ﯾﻬﻮدﯾﺎن ﺑﻪ ﺟﺎن آﻣﺪه ﻟﻬﺴﺘﺎن‪ ،‬اﺗﺮﯾﺶ و ﺑﻮﻫﻢ ﺑﻪ اﻣﭙﺮاﺗﻮری ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﻣﻬﺎﺟﺮت ﮐﺮدﻧﺪ‪” <.‬ﻣﻠﺖ ارﻣﻨﯽ“ ﮐﻪ‬ ‫ﺗﻮﺳﻂ ﺳﺮاﺳﻘﻒ اراﻣﻨﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎﺗﻮﻟﯿﮏﻫﺎ و ﻣﺎروﻧﯽﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪرﻏﻢ اﺳﺘﻘﻼل رﺳـﻤﯽ ﮐـﻪ در اﻣـﺮ‬ ‫ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬رﺳﻤﺎً ﺗﺤﺖﻧﻈﺮ ”ﻣﻠﺖ ارﻣﻨﯽ“ ﺑﻮدﻧﺪ‪) .‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪(264-263‬‬ ‫‪ .547‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.286‬‬

‫‪131‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻧﺰدﯾﮏ داﺷﺖ‪ .‬در ﺗﻌﯿﯿﻦ اﯾﻦ ﺣﺪ و ﻣﺮز ﺷﺨﺼﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪای از ﻋﻮاﻣـﻞ ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن‬ ‫از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﺎﻧﻮاده‪ ،‬ﻣﻘﺎم‪ ،‬ﻣﺬﻫﺐ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪ و ﺛﺮوت دﺧﺎﻟﺖ داﺷـﺖ‪ .‬در اﯾـﻦ ﭼـﺎرﭼﻮب‪،‬‬ ‫ﻓﺮد ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺗﻘﺮﯾﺒ ًﺎ آزاد ﺑﻮد ﺗﺎ ﺑﯽ ﻫﯿﭻ ﻣﺤﺪودﯾﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪﺟﺰ ﻣﻮاردی ﮐﻪ رﻓﺘﺎر ﺳـﻨﺘﯽ و‬ ‫‪548‬‬ ‫ﻗﺎﻧﻮن ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﮐﺮد‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻣﯿﻞ ﺧﻮد ﻋﻤﻞ ﮐﻨﺪ‪.‬‬ ‫اﯾﻦ ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷﺎو ﺑـﻪوﯾـﮋه ﺑـﺮ دوران ‪ 46‬ﺳـﺎﻟﻪ )‪ 1566-1520‬م‪ (.‬ﺣﮑﻮﻣـﺖ‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺧﺎن اﻧﻄﺒـﺎق دارد ﮐـﻪ ﻣﺴـﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑـﻪدﻟﯿـﻞ ﭘﺎﯾﺒﻨـﺪیاش ﺑـﻪ ﻋـﺪاﻟﺖ او را‬ ‫”ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ“ و ﻏﺮﺑﯿﺎن ﺑﻪﻋﻠﺖ ﺟﻼﻟﺶ ”ﺳـﻠﯿﻤﺎن ﺑﺎﺷـﮑﻮه“‪ 549‬ﻣـﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧـﺪ‪ .‬در اﯾـﻦ‬ ‫دوران‪ ،‬ﮐﻪ اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ از اﻧﺤﻄﺎط اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﻃﻐﯿـﺎنﻫـﺎی دﯾﻨـﯽ و ﺳﯿﺎﺳـﯽ و ﻓﺴـﺎد‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ رﻧﺞ ﻣﯽﺑﺮد‪ ،‬ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ در ﻧﺰد آﻧﺎن ﻗﻠﻪ رﻓﺎه و ﻧﻈﻢ و اﻣﻨﯿـﺖ ﺑـﻪﺷـﻤﺎر ﻣـﯽرﻓـﺖ‪.‬‬ ‫ﮔﺰارش ﺳﻔﯿﺮ ﻓﺮاﻧﺴﻪ در درﺑﺎر ﺳﻠﯿﻤﺎن ﮔﻮاه اﯾﻦ ﺗﻠﻘﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫ﺳﻠﻄﺎن ﺑﺮ ﺑﺴﯿﺎری از ﻣﺮدم ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﺑـﺎ زﺑـﺎنﻫـﺎی ﻣﺨﺘﻠـﻒ‪ ،‬آﺋـﯿﻦﻫـﺎی ﻣـﺬﻫﺒﯽ‬ ‫ﻣﺘﻔﺎوت و رﺳﻢﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮع ﭼﻨﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﯽﮐﺮد ﮐﻪ ﭘﻨﺪاری اﻣﭙﺮاﺗﻮری او ﭼﯿـﺰی‬ ‫‪550‬‬ ‫ﺟﺰ ﯾﮏ ﺷﻬﺮ ﻋﻈﯿﻢ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬آراﻣﺶ و ﻧﻈﻢ ﻣﺪﻧﯽ در ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫و ژان ﺑﻮدن‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی ﺳﺪه ﺷﺎﻧﺰدﻫﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪:‬‬ ‫ﺷﺎه ﺗﺮکﻫﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺨﺶ وﺳـﯿﻌﯽ از اروﭘـﺎ ﻓﺮﻣـﺎن ﻣـﯽراﻧـﺪ‪ ،‬ﭼـﻮن ﻫـﺮ ﯾـﮏ از‬ ‫ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن ﺷﺎﯾﺴﺘﻪ ﺟﻬﺎن ﺣﻘﻮق ﻣﺬﻫﺒﯽ دﯾﮕﺮان را ﭘﺎس ﻣﯽدارد‪ .‬او ﺑﻪ ﻫـﯿﭻ ﮐـﺲ‬ ‫ﺳﺨﺘﮕﯿﺮی ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﺟﺎزه ﻣﯽدﻫﺪ ﺗـﺎ ﻫـﺮ ﮐـﺲ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺣﮑـﻢ وﺟـﺪاﻧﺶ‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ و ﻋﺒﺎدت ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻌﺠﺐ آنﮐﻪ ﺣﺘﯽ در ﻋﻤﺎرت ﺳـﻠﻄﻨﺘﯽ ﺧـﻮد‪ ...‬ﺑـﻪ ﭘﯿـﺮوان‬ ‫ﮐﯿﺶﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ -‬ﯾﻌﻨﯽ ﯾﻬﻮدﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺴﯿﺤﯿﺎن ﺑـﺎ آﺋـﯿﻦ روﻣـﯽ و ﻣﺴـﯿﺤﯿﺎن ﺑـﺎ آﺋـﯿﻦ‬ ‫‪551‬‬ ‫ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن‪ -‬اﺟﺎزه ﺑﺮﮔﺰاری ﻣﺮاﺳﻢ ﻋﺒﺎدی ﺧﻮد را ﻣﯽدﻫﺪ‪.‬‬ ‫روﻧﺪ اﻧﺤﻄﺎط دوﻟﺖ و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ از ﻧﯿﻤـﻪ دو‪‬م ﺳـﻠﻄﻨﺖ‬ ‫ﺳﻠﯿﻤﺎن ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ و ﺑﺎ وﻗﻔﻪﻫﺎﯾﯽ ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﺳﺪه ﻫﯿﺠـﺪﻫﻢ ﻣـﯿﻼدی اداﻣـﻪ ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬در‬ ‫اﯾﻦ ﺳﺮاﺷﯿﺐ‪ ،‬دوﻟﺖ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﺑﻪ ﺿﻌﻒ ﮔﺮاﺋﯿﺪ‪ ،‬ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫـﺎﯾﯽ از آن ﺟـﺪا ﺷـﺪ‪،‬‬ ‫ﻧﻔﻮذ اﺳﺘﻌﻤﺎر ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺰوﻧﯽ ﮔﺮﻓﺖ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم در ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﺑﺎ ﭼﻨﺎن ﻫﯿﺌﺘﯽ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ‬ ‫‪ .548‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.287‬‬ ‫‪549. Süleyman,The Magnificent‬‬

‫‪ .550‬آﻧﺘﻮﻧﯽ ﺑﺮﯾﺞ‪ ،‬ﺳﻠﯿﻤﺎن ﺑﺎﺷﮑﻮه‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺣﺴﯿﻦ آرﯾﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات آﺳـﺘﺎن ﻗـﺪس رﺿـﻮی‪،‬‬ ‫‪ ،1367‬ص ‪.60‬‬ ‫‪ .551‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.65-60‬‬

‫‪132‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﮐﻪ ”ﻣﺮد ﺑﯿﻤﺎر اروﭘﺎ“ ﻧﺎم ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﺎن‪ ،‬ﻧﻄﻔﻪﻫﺎی ﻃﺒﻘﻪ ﺟﺪﯾﺪ دوﻟﺘﻤﺮدان ﻏﺮبﮔـﺮا‬ ‫در ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ و آﻧﺎن ﺑﺎ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬاری ﺑﺮ ﻣﺤﻤـﻮد دو‪‬م‪ ،‬ﺳـﻠﻄﺎن ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ )‪-1808‬‬ ‫‪ ،(1839‬او را ﺑﻪ اﻗﺘﺒﺎس اﻟﮕﻮی اﺳﺘﺒﺪاد ﻏﺮﺑﯽ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷﺎو ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻧﻔﻮذ ﻏﺮب ﺑـﻮد ﮐـﻪ ﮐﺸـﻮر ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ در‬ ‫واﻗﻊ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﻄﻠﻘﻪ و ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﮐﻪ اروﭘﺎ از دﯾﺮ ﺑـﺎز آن را اﻧﺘﺨـﺎب ﮐـﺮده‬ ‫‪552‬‬ ‫ﺑﻮد‪ ،‬دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺖ‪.‬‬ ‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽﺑﯿﻨﯿﻢ‪ ،‬ﻧﮕﺮش اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷﺎو ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ و ﺷـﺮق ﺑـﻪﮐﻠـﯽ ﻣﻐـﺎﯾﺮ ﺑـﺎ‬ ‫ﻗﺎﻟﺐﻫﺎی ﺳﻨﺘﯽ ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎری ﺟﺪﯾﺪ ﻏﺮب اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺒﺪاد‪ :‬ﻏﺮﺑﯽ ﯾﺎ ﺷﺮﻗﯽ؟‬ ‫در ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻣﺮوزﯾﻦ ﻣﺎ واژﮔﺎﻧﯽ ﭼﻮن ”اﺳﺘﺒﺪاد“‪” ،‬ﺧﻮدﮐـﺎﻣﮕﯽ“ و ”دﯾﮑﺘـﺎﺗﻮری“ ﺣﺎﻣـﻞ‬ ‫ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺧﺎص اﺳﺖ ﮐﻪ در دﻫﻪﻫﺎی اﺧﯿﺮ و ﺑﻪوﯾﮋه ﺑﻪ ﺗﺄﺛﯿﺮ از ﺗﺠﺮﺑﻪ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮری ﭘﻬﻠـﻮی‬ ‫ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻈﺎم ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ را اﻟﻘﺎء ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ در رأس آن ﻓـﺮدی‬ ‫ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﻗﺮار دارد ﮐﻪ ﮐﻼم او ”ﻗﺎﻧﻮن“ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﯿﭻ ﻧﻬﺎد ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺤﺪودﮐﻨﻨـﺪه‬ ‫ﻗﺪرت او ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬و ﺧﻮاﺳﺖ و ﺗﻤﺎﯾﻼت و ﻣﺼـﺎﻟﺢ او ﻣﻐـﺎﯾﺮ ﺑـﺎ ﺧﻮاﺳـﺖ و ﺗﻤـﺎﯾﻼت و‬ ‫ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺣﮑﻮﻣﺖﺷﻮﻧﺪﮔﺎن اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ”ﻇﻠـﻢ“‪” ،‬ﻋـﺪم ﻣﺸـﺮوﻋﯿﺖ“ و ﻧﯿـﺰ‬ ‫ﻋﺪم ﻣﻘﺒﻮﻟﯿﺖ ﻣﺮدﻣﯽ آﻣﯿﺨﺘﻪ ﺷﺪه و ﻣﻮﺟﻮدی ﭘﺪﯾﺪ آورده ﮐﻪ او را ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑـﻪﻧـﺎم ”ﺷـﺎه“‬ ‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ‪ .‬در ﺗﺼﻮﯾﺮ اﻣﺮوزﯾﻦ ﻣﺎ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ”اﺳﺘﺒﺪاد“ ﺑﺎ ﺷﮑﻞ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ ﺑـﻪﺷـﺪت‬ ‫ﮔﺮه ﺧﻮرده ﺗﺎ ﺑﺪان ﺣﺪ ﮐﻪ ”ﺳﻠﻄﻨﺖ“ را ﻣﺴﺎوی ﺑﺎ ”اﺳﺘﺒﺪاد“ ﻣﯽداﻧﯿﻢ‪ .‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ‬ ‫ﺑﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی دﯾﮑﺘﺎﺗﻮریﻫﺎی ﺟﻬﺎن ﺳﻮﻣﯽ و ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮب )ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ و‬ ‫ﻓﺎﺷﯿﺴﻢ( اﻧﻮاع دﯾﮕﺮ اﺳﺘﺒﺪاد را ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﯿﻢ وﻟﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﻈﺎم ”ﺟﻤﻬﻮری“ را ﻓـﯽﻧﻔﺴـﻪ‬ ‫ﻧﻤﺎد ﻋﮑﺲ ﻣﻔﻬﻮم ”اﺳﺘﺒﺪاد“ ﻣﯽ داﻧﯿﻢ‪ .‬ﺑﺎ ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ذﻫﻨﯽ‪ ،‬آﻧﮕﺎه ﮐﻪ ﺑـﻪ داوری ﺗـﺎرﯾﺦ‬ ‫ﮔﺬﺷــﺘﻪ ﻣــﯽﻧﺸــﯿﻨﯿﻢ ﺣــﻖ دارﯾــﻢ ﮐــﻪ آﺳــﯿﺎ را ﺑــﻪﺧــﺎﻃﺮ ﻧﻈــﺎم ﺣﮑــﻮﻣﺘﯽاش ﻣﻬــﺪ‬ ‫”اﺳﺘﺒﺪاد“ ﺑﺸﻤﺮﯾﻢ و اروﭘﺎ را ﺑـﻪ ﺧـﺎﻃﺮ ”دﻣﮑﺮاﺳـﯽ“اش‪ ،‬ﻣـﺜﻼً در ”ﭘـﻮﻟﯿﺘﯽ“ ارﺳـﻄﻮ ﯾـﺎ‬ ‫”ﺟﻤﻬﻮری“ﻫﺎی ﺷﺒﻪ ﺟﺰﯾﺮه اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ در ﺳﺪهﻫﺎی ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮن ﻃﺒﯿﻌـﯽ ”آزادی“ ﺑﭙﻨـﺪارﯾﻢ‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﭙﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐﻪ ”اﻟﻨﺎس ﻋﻠﯽ دﯾﻦ ﻣﻠﻮﮐﻬﻢ“‪ ،‬ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻣﻄﺮح ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﯾـﻦ‬ ‫ﭼﻪ ﺳﺤﺮی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮق در ﻃﻮل ﺗﺎرﯾﺦ ﭼﻨﺪ ﻫﺰار ﺳﺎﻟﻪاش ﺟﺰ ”ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ“ ﻧﭙﺮورﯾﺪه‬ ‫‪ .552‬ﺷﺎو‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.286‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪133‬‬

‫و ﻏﺮب در ﭘﮕﺎه ﺗﻤﺪﻧﺶ )ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن( ﻣﻔﻬﻮم ”دﻣﮑﺮاﺳﯽ“ را ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ اﺳـﺖ! ﺑـﺎ ﭼﻨـﯿﻦ‬ ‫دﻏﺪﻏﻪای ﻣﺤﻖ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺪﺑﯿﻨﺎﻧﻪ ﺑﺮﺳﯿﻢ‪:‬‬ ‫ﺑﯽﺷﮏ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﺮان از ﻣﯿﺎن اﻧﻮاع ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﺷﻨﺎﺧﺘﻪﺷﺪه ﻧﻈـﺎم ﺧﻮدﮐـﺎﻣﮕﯽ‬ ‫ﺑﻮده اﺳﺖ؛ ﯾﻌﻨﯽ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪﻇﺎﻫﺮ ﯾﮏ ﻓﺮد ﺑﺪون ﺿﺎﺑﻄﻪ و ﻗﺎﻧﻮن راﺑﻄﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪ را‬ ‫ﺑﺎ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻧﻈﺎم ﺧﻮدﮐـﺎﻣﮕﯽ ”ﺗـﺮس“ ﺟـﺎنﻣﺎﯾـﻪ راﺑﻄـﻪ ﺑـﯿﻦ‬ ‫ﭘﺎدﺷﺎه و ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﻫﻤﻪ در اﯾﻦ ﺗﺮس ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪...‬‬ ‫اﮔﺮ ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ را ﺑﺮآﻣﺪه از ﻧﻈـﺎم اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻗﻄﻌـﺎً ﭼﻨـﯿﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬ ‫ﺗﺤﻠﯿﻞ را ﻇﺮﯾﻒﺗﺮ ﮐﻨﯿﻢ و ﺟﻠﻮﺗﺮ ﺑﺮوﯾﻢ‪ ،‬ﺑـﻪ وﺿـﻌﯽ ﺗﺤﻘﯿﺮآﻣﯿـﺰ ﺑﺮﺧـﻮرد ﺧـﻮاﻫﯿﻢ‬ ‫ﮐﺮد ﮐﻪ در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﻣﻨﺰﺟﺮﮐﻨﻨﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌـﻪﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ ﭼـﺎرهای ﺟـﺰ اﯾـﻦ‬ ‫‪553‬‬ ‫ﻧﺪارد‪.‬‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﮕﺮﺷﯽ از ﺑﯿﺦ و ﺑﻦ ﺧﻄﺎﺳﺖ و ﺟﺎﯾﮕﯿﺮ ﺷﺪن آن در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺎ‪ ،‬ﻋـﻼوه‬ ‫ﺑﺮ ﻧﻬﺎدﯾﻦ و ﻣﺰﻣﻦ ﮐﺮدن ﺳﻄﺤﯽﻧﮕﺮی‪ ،‬ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎی ﺧﻄﺮﻧﺎک رواﻧﯽ در ﺑﺮ دارد ﮐﻪ ﮐﻤﺘـﺮﯾﻦ‬ ‫آن ﺗﺤﻘﯿﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﻫﻮ‪‬ﯾﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺷﺮق و ﺧﻀـﻮع ﻣﻄﻠـﻖ در ﺑﺮاﺑـﺮ ﺗـﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﻏﺮب اﺳﺖ‪.‬‬ ‫”ﺗﯿﺮاﻧـﯽ“‬

‫در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻏﺮب‪ ،‬اﺳﺘﺒﺪاد و ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ﺑـﺎ واژﮔـﺎﻧﯽ ﭼـﻮن‬ ‫)ﺗــــﻮراﻧﯽ(‪” ،‬دﯾﮑﺘــــﺎﺗﻮری“‪” ،‬اﺗﻮﮐﺮاﺳــــﯽ“‪” ،‬اﺑﺴﻮﻟﻮﺗﯿﺴــــﻢ“‪” ،‬دﺳﭙﻮﺗﯿﺴــــﻢ“ و‬ ‫”ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ“ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﯾﻦ واژﮔﺎن ﮔﺎه ﺻﺮﻓ ًﺎ در ﺑﺮ ﮔﯿﺮﻧﺪه اﺳﺘﺒﺪاد ﻓـﺮدی اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﮔﺎه ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﺘﺒﺪاد ﻓﺮدی اﺳﺘﺒﺪاد ﮔﺮوه ﺧﺎﺻﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻧﯿﺰ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﮔﺎه ﺑﺮای‬ ‫ﺗﺮﺳﯿﻢ ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ از ﺑﯿﺦ و ﺑﻦ اﺳﺘﺒﺪادی ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود‪.‬‬ ‫ﮐﻬﻦﺗﺮﯾﻦ اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ”ﺗﻮراﻧﯽ“‪ 554‬اﺳﺖ ﮐﻪ در ﯾﻮﻧـﺎن ﺑﺎﺳـﺘﺎن ﺑـﻪ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮاوﯾـﺎن ﺟﺒـﺎر‬ ‫اﻃﻼق ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ دﯾﺪ ارﺳﻄﻮ‪” ،‬ﺗﻮراﻧﯽ“ ﻧﻮﻋﯽ ”ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎ“ اﺳﺖ ﮐﻪ >ﻓﻘﻂ ﺑﻪ راه ﺗﺄﻣﯿﻦ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﮐﺸﯿﺪه ﺷﻮد< و >ﯾﮏ ﺗﻦ ﺑﻪ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ ]دﺳﭙﻮﺗﻪ[ ﺑﺮ ﭘﻮﻟﯿﺲ ﻓﺮﻣﺎن راﻧﺪ‪ 555<.‬در‬ ‫‪ .553‬ﻋﻠﯽ رﺿﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺧﻮدﮐﺎﻣﮕﯽ‪ :‬ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺿﺤﺎک ﻣﺎردوش‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻧﺸـﺮ ﻧـﯽ‪،‬‬ ‫‪ ،1370‬ﺻﺺ ‪.9-8‬‬ ‫ﭘﯿﺶ و ﭘﺲ از اﻧﺘﺸﺎر ﮐﺘﺎب رﺿﺎﻗﻠﯽ‪ ،‬ﮐﺘﺐ و ﻣﻘﺎﻻت ﻣﺘﻌﺪدی ﺑﺎ اﯾﻦ ﻣﻀﻤﻮن در اﯾﺮان اﻧﺘﺸﺎر ﯾﺎﻓﺘﻪ و‬ ‫ﮐﺴﺎن ﻓﺮاواﻧﯽ ﺑﺎ اﻧﺪوﺧﺘﻪ ﻧﺎﭼﯿﺰ ﻋﻠﻤﯽ از ﻗِﺒ‪‬ﻞِ ﺗﺤﻘﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ‪ -‬اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻧـﺎم و ﺷـﻬﺮت‬ ‫رﺳﯿﺪهاﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪554. Tyranny‬‬

‫‪ .555‬ارﺳﻄﻮ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.120‬‬

‫‪134‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﺳﺎزﻣﺎن ﮐﻬﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪای ﯾﻮﻧﺎن‪ ،‬در ﻋﻬﺪ ﻫﻮﻣﺮی‪ ،‬اﯾﻦ ﻧﻮع ﺣﮑﻮﻣﺖ وﺟﻮد داﺷﺖ ﮐﻪ ارﺳـﻄﻮ‬ ‫آن را ”ازوﻣﻨﺘﻪ“‪ 556‬ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ارﺳﻄﻮ از اﯾﻦ ﺗﻮراﻧﯽ ﮐﻬﻦ ﻫﻤـﺎن ﺳـﺎزﻣﺎن ﺑﺎزﯾﻠﯿـﺎی‬ ‫ﻗﺒﯿﻠﻪای اﺳﺖ ﮐﻪ >اﻧﺘﺨﺎﺑﯽ< ﺑﻮد و >ﺗﻮراﻧﯽ<‪ 557.‬در آﺗﻦ ﺳﺪهﻫﺎی ﺷﺸﻢ و ﭘﻨﺠﻢ ﭘـﯿﺶ از‬ ‫ﻣﯿﻼد ﻧﯿﺰ ﭼﻨﯿﻦ ﺟﺒﺎراﻧﯽ وﺟﻮد داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﺎن ”اﻧﺘﺨـﺎﺑﯽ“ ﻧﺒـﻮد‪ .‬ﻣﻌـﺮوفﺗـﺮﯾﻦ‬ ‫”ﺟﺒﺎر“ آﺗﻦ ﭘﯿﺴﯿﺴﺘﺮاﺗﻮس اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺮﯾﺎن ﺗﻨﺎزع ﻗﺪرت ﻣﯿـﺎن دودﻣـﺎنﻫـﺎی اﺷـﺮاﻓﯽ‬ ‫آﺗﯿﮏ‪ ،‬ﻣﺪﺗﯽ ﭘﺲ از ﺳﻮﻟﻮن‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪ‪ .‬ارزﯾﺎﺑﯽ ارﺳﻄﻮ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ ﮐﯿﺘـﻮ‪ ،‬از اﯾـﻦ ﺟﺒـﺎر‬ ‫ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ رواﯾﺖ ﻣﻨﺴﻮب ﺑﻪ ارﺳﻄﻮ‪> ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ او ﻋﺎدﻻﻧﻪ ﺑـﻮد و ﺑـﻪ روش ﯾـﮏ‬ ‫‪558‬‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﺘﻤﺪار رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﺮد ﻧﻪ ﯾﮏ ﺟﺒﺎر‪<.‬‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﭘﯿﺴﯿﺴﺘﺮاﺗﻮس از ‪ 546‬ﺗﺎ ‪ 527‬ﭘـﯿﺶ از ﻣـﯿﻼد‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣـﺪت ‪ 19‬ﺳـﺎل‪ ،‬ﺗـﺪاوم‬ ‫داﺷﺖ و ﭘﺲ از ﻣـﺮگ او ﭘﺴـﺮاﻧﺶ )ﻫﯿﭙـﺎرﮐﻮس و ﻫﯿﭙﯿـﺎس( ﺗـﺎ ‪ 510‬ق‪ .‬م‪ 17) .‬ﺳـﺎل(‬ ‫ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺣﮑﻮﻣـﺖ ‪ 36‬ﺳـﺎﻟﻪ ﭘﯿﺴﯿﺴـﺘﺮاﺗﻮس و ﭘﺴـﺮاﻧﺶ ﻣـﯽﺗﻮاﻧﺴـﺖ ﺑـﻪ ﯾـﮏ‬ ‫ﺑﺎزﯾﻠﯿﺎی ﻣﻮروﺛﯽ ﺑﺪل ﺷﻮد اﮔﺮ ﺗﻨﺎزع ﺷﺪﯾﺪ ﻗﺪرت ﻣﯿـﺎن دودﻣـﺎنﻫـﺎی آرﺧـﻮن‪ ،‬ﮐـﻪ در‬ ‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﺒﯿﻠﻪای ﭼﻨﺪ ﭘﺎره آﺗﯿﮏ ﻫﺮ ﯾﮏ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺑﻼﻣﻨﺎزع ﻗـﺪرت ﺧـﻮد را داﺷـﺘﻨﺪ‪ ،‬وﺟـﻮد‬ ‫ﻧﺪاﺷــﺖ‪ .‬اﯾــﻦ وﺿــﻊ ﺗــﺪاوم ﻓﺮﻣــﺎﻧﺮواﯾﯽ در ﯾــﮏ دودﻣــﺎن را اﺟــﺎزه ﻧــﺪاد و ﭘﺴــﺮان‬ ‫ﭘﯿﺴﯿﺴﺘﺮاﺗﻮس ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ دودﻣﺎن ﻣﻘﺘﺪر اﻟﮑﻤﺎﺋﻮﻧﯿﺪای‪ ،‬ﺑﻪ رﻫﺒﺮی ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ‪ ،‬ﺑﺮﮐﻨـﺎر ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﻌﺎﺻﺮ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ”ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻃﺒﻘﺎﺗﯽ“‪ ،‬ﻣﺪﻋﯽاﻧـﺪ ﮐـﻪ ﺳـﻮﻟﻮن‪ ،‬ﮐﻠﯿﺴـﺘﻨﺲ و‬ ‫ﭘــﺮﯾﮑﻠﺲ ﻧﻤﺎﯾﻨــﺪه اﺷــﺮاف آﺗﻨــﯽ درﮔﯿــﺮ در ﺗﺠــﺎرت درﯾــﺎﯾﯽ و ﺑﺎزرﮔﺎﻧــﺎن ﺑﻮدﻧــﺪ و‬ ‫ﭘﯿﺴﯿﺴﺘﺮاﺗﻮس ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﻣﻨﺎﻓﻊ آن ﺑﺨﺶ از اﺷﺮاف آﺗﯿﮏ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗ ًﺎ زﻣﯿﻦدار ﺑﻮدﻧﺪ و ﻣﺨﺎﻟﻒ‬ ‫”دﻣﮑﺮاﺳﯽ“! اﯾﻦ ﺗﺼﻮﯾﺮ ﺷﺎﯾﺪ رﯾﺸﻪﻫﺎﯾﯽ در واﻗﻌﯿﺖ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ وﻟﯽ ﺑﺎر ﺳﻨﮕﯿﻦ ﻓﻀـﺎی‬ ‫ﻓﮑﺮی ﻣﻌﺎﺻﺮ را ﺑﯿﺶﺗﺮ در ﺧﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ‪ ،‬ﺳـﻮﻟﻮن و ﮐﻠﯿﺴـﺘﻨﺲ و ﭘـﺮﯾﮑﻠﺲ‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ”ﺑﻮرژوازی“ آﺗﻦ و ﺑـﺎﻟﻄﺒﻊ ﻣـﺪاﻓﻊ ”دﻣﮑﺮاﺳـﯽ“ و ﭘﯿﺴﯿﺴـﺘﺮاﺗﻮس و ﻫﻤﮕﻨـﺎن او‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ”ﻓﺌﻮداﻟﯿﺴﻢ“ آﺗﯿﮏ و ﻧﺎﮔﺰﯾﺮ ﻣﺪاﻓﻊ ”اﺳﺘﺒﺪاد“ اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻃﺒﻖ اﯾﻦ ﺗﺼـﻮﯾﺮ‪،‬‬ ‫ﻧﺒﺮد ﻗﺪرت آﺗﻦ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭼﯿﺰی ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ ﭘﯿﺶﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﺪهﻫﺎی ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‬ ‫و ﻧﻮزدﻫﻢ اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ!‬ ‫در واﻗﻊ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﺎن آﺗﯿﮏ‪ ،‬در ﻃﻮل ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ اﯾﻦ ﭘـﻮﻟﯿﺲ‪ ،‬از دودﻣـﺎنﻫـﺎی‬ ‫ﺑﺎزﯾﻠﺌﻮس‪ -‬آرﺧﻮن و ﻫﺮ ﯾﮏ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺧـﻮد ﺑﻮدﻧـﺪ و ﻣﺸـﺮوﻋﯿﺖ ﺧـﻮد را از اﯾـﻦ‬ ‫‪556. Aesymnetae‬‬

‫‪ .557‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ﺻﺺ ‪.143-142‬‬ ‫‪ .558‬دوراﻧﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.141‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪135‬‬

‫ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻗﺒﯿﻠﻪای ﻣﯽ ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻟﻮن ”دﻣﮑﺮات“ و ﭘﯿﺴﯿﺴﺘﺮاﺗﻮس ”ﺟﺒﺎر“ ﻫﺮ دو از دودﻣﺎن‬ ‫آرﺧﻮن ﺳﻮﻟﻮن ﺑﻮدﻧﺪ و ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ و ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﻫﺮ دو از دودﻣـﺎن آرﺧـﻮن اﻟﮑﻤﺎﺋﻮﻧﯿـﺪای‪.‬‬ ‫ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ ”دﻣﮑﺮات“ ﻧﻮاده ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ ”ﺟﺒﺎر“‪” ،‬ﺗﯿﺮان“ ﺳﯿﮑﻮﺋﻮن ﺑﻮد و ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﻧﻮاده او‪.‬‬ ‫ﻣﺎﻫﯿﺖ ﺣﮑﻮﻣﺖ آﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ :‬ﭘﯿﺴﯿﺴﺘﺮاﺗﻮس ”ﺟﺒـﺎر“ ﺷـﻮرای ﺑﻮﻟـﻪ را ﺣﻔـﻆ‬ ‫ﮐﺮد و اﺻﻼﺣﺎت ﺳﻮﻟﻮن ”دﻣﮑﺮات“ را اداﻣﻪ داد و ﺳﻮﻟﻮن و ﮐﻠﯿﺴﺘﻨﺲ و ﭘﺮﯾﮑﻠﺲ ﻧﯿـﺰ از‬ ‫ﻧﻈﺮ ﺷﯿﻮه ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ”ﺟﺒﺎر“ ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻋـﺎﻣﻠﯽ ﮐـﻪ ﭘﯿﺴﯿﺴـﺘﺮاﺗﻮس را ﺑـﻪ ”ﺟﺒﺎرﯾـﺖ“‬ ‫ﺷﻬﺮت داد اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ وی ﻧﻪ ﻃﺒﻖ ﺳﻨﻦ ﻗﺒﯿﻠﻪای آﺗﯿﮏ و ﺑﺎ ﺗﻮاﻓﻖ ﺷﻮرای آرﺋﻮﭘﺎﮔﻮس ﮐﻪ‬ ‫ﺑﻪ زور ﻗﺪرت را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورد و ﺑﺪﯾﻨﺴﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ او‪ ،‬ﻃﺒـﻖ ﮔﻔﺘـﻪ ارﺳـﻄﻮ‪” ،‬اﻧﺘﺨـﺎﺑﯽ“‬ ‫ﻧﺒﻮد‪.‬‬ ‫واژهﻫﺎی ”ﺗﯿﺮاﻧﯽ“ )ﺗﻮراﻧﯽ( و ”ﺗﯿﺮان“‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬در ﺳﺪهﻫﺎی اﺧﯿﺮ‬ ‫در ﻓﺮﻫﻨﮓ اروﭘﺎﯾﯽ ﮐﺎرﺑﺮد ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ‪ ،‬ﻣﻨﻈﻮر از ”ﺗﯿﺮان“ ﺑﻪﻃﻮر اﻋـﻢ ﺣﮑﻤـﺮان و‬ ‫ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا و ﭘﺮﻧﺲ ﺑﻮد و ﺑﻪﻃﻮر اﺧﺺ ﻓﺮد ﯾﺎ ﻧﻬﺎدی ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺳﺘﻤﮕﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﻇﺎﻟﻤﺎﻧـﻪ‬ ‫و ﺑﯽرﺣﻤﺎﻧﻪ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬داﻧﯿﻞ دوﻓﻮﺋﻪ‪ 559،‬داﺳﺘﺎن ﻧﻮﯾﺲ و روزﻧﺎﻣﻪﻧﮕﺎر اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻧﯿﻤـﻪ‬ ‫‪560‬‬ ‫او‪‬ل ﺳﺪه ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻣﯽ ﮔﻔﺖ‪> :‬ﺗﯿﺮاﻧﯽ ﭘﺎرﻟﻤﺎن ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﮐﻠﯿﺴـﺎ ﺷـﺪ‪ <.‬و ﺟـﺎن ﮔـﺎی‪،‬‬ ‫ﻧﻤﺎﯾﺸﻨﺎﻣﻪﻧﻮﯾﺲ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬اﯾﻦ واژه را ﭼﻨﯿﻦ ﺑﻪﮐـﺎر ﻣـﯽﺑـﺮد‪> :‬ﺗﯿـﺮان ﻧﺒـﺎش! ﺑـﻪ ﻣﺮداﻧـﯽ‬ ‫‪561‬‬ ‫ﺑﯿﻨﺪﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺑﺮدﮔﯽ ﺷﺎﻫﺎن زاده ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪<.‬‬ ‫”دﯾﮑﺘﺎﺗﻮری“ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ در روم ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در آن دوران‬ ‫”دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر“ ﺑﻪ ﮐﺴﯽ اﻃﻼق ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﺿﻄﺮاری ﺑﻮدن اوﺿـﺎع از ﺳـﻮی ﻣﺠﻠـﺲ‬ ‫ﺑﺰرﮔﺎن )ﺳﻨﺎ( در ﻣﻘﺎم ﺣﮑﻤﺮان دارای اﺧﺘﯿﺎرات ﻓﻮقاﻟﻌﺎده ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و اﻣﺮش ﻣﻄـﺎع‬ ‫‪562‬‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬دوران ﺣﮑﻮﻣﺖ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر ﻣﺤﺪود )ﺷﺶ ﻣﺎه( ﺑـﻮد‪ .‬ﻟﻮﺳـﯿﻮس ﮐﻮرﻧﻠﯿـﻮس ﺳـﻮﻻ‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻗﺎﻋﺪه را ﺷﮑﺴﺖ و در ﺳﺎلﻫـﺎی ‪ 82‬ﺗـﺎ ‪ 79‬ق‪ .‬م‪ .‬ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬ ‫دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر روم ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮد‪ .‬ﭘﺲ از او‪ ،‬ﻧﺎﻣﺪارﺗﺮﯾﻦ دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر روم ﺟﻮﻟﯿﻮس ﺳﺰار‪ 563‬ﺑـﻮد‬

‫)‪559. Daniel Defoe (1660?-1731‬‬ ‫)‪560. John Gay (1685-1732‬‬ ‫‪561. The Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles, 1984, vol. 2, p. 2395.‬‬ ‫)‪562. Lucius Cornelius Sulla (138-78 B. C.‬‬ ‫)‪563. Gaius Julius Caesar (100-44 B. C.‬‬

‫‪136‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬ ‫”اﻣﭙﺮاﺗـﻮر“‬

‫‪564‬‬

‫ﮐﻪ در ﺳﺎل ‪ 45‬ق‪ .‬م‪ .‬در ﻣﻘﺎم دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر ﻣﺎداماﻟﻌﻤﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓـﺖ و ﺧـﻮد را‬ ‫ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮﻟﯿﻮس ﺳﺰار در ﻣﻘﺎم رﻫﺒـﺮ دﯾﻨـﯽ روم ﻧﯿـﺰ ﺟـﺎی ﮔﺮﻓـﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻨﺴـﺎن‪ ،‬از درون‬ ‫ﺳﺎزﻣﺎن ﻗﺒﯿﻠﻪای روم ﺳﺎﺧﺘﺎری ﺳﺮ ﺑﺮ آورد ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﯿﻦ ﻣﺴﻠﻤﺎن آن را ﺑﺎ ﻧﺎم ﻋﺎم ”ﻗﯿﺼـﺮ“‬ ‫ﻣﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦﺧﻠﺪون ﺗﻄـﻮر ﺳـﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ روم را ﮔـﺬار از ﻧﻈـﺎم آﺷـﻨﺎی ﻗﺒﯿﻠـﻪای‬ ‫)ﺷﯿﺨﻮﺧﯿﺖ ﻋﺮب ﯾﺎ ﺳﻨﺎی روم(‪ 565‬ﺑﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬او‪ ،‬ﺑﻪﻧﻘﻞ از اﺑـﻦﻋﻤﯿـﺪ‪ -‬ﻣـﻮرخ‬ ‫ﻣﺴﯿﺤﯽ‪” ،‬در ﺑﺎب آﻏﺎز ﮐﺎر ﻗﯿﺼﺮﻫﺎ“ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬

‫ﮐﺎر روم ﺑﻪدﺳﺖ ﺷﯿﻮخ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻨﺎن ﻫﻤﻪ ﮐﺎرﻫﺎ را ﻣﯽﮔﺮداﻧﯿﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻤﺎر آﻧﺎن ﺳﯿﺼﺪ‬ ‫و ﺑﯿﺴﺖ ﺗﻦ ﺑﻮد‪ .‬روﻣﯿﺎن ﺳﻮﮔﻨﺪ ﺧـﻮرده ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻫـﯿﭻ ﭘﺎدﺷـﺎﻫﯽ را ﻧﭙﺬﯾﺮﻧـﺪ‪ ،‬از‬ ‫اﯾﻨﺮو ﺳﺮرﺷﺘﻪ ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪدﺳﺖ اﯾﻦ ﺷﯿﻮخ ﺑﻮد‪ .‬اﯾﻨﺎن ﯾﮑﯽ را ﺑﺮ ﺧﻮد ﻣﻘﺪم ﻣﯽداﺷـﺘﻨﺪ‬ ‫و او را ﺷﯿﺦ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ روزﮔﺎران ﺗﺪﺑﯿﺮ ﮐﺎرﻫﺎ ﺑﻪدﺳﺖ ﯾﮑﯽ از ﺷﯿﻮخ ﺑﻮد‬ ‫ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ اﻏﺎﻧﯿﻮس‪ .‬او ﭼﻬﺎر ﺳﺎل در اﯾﻦ ﮐـﺎر ﺑـﻮد و ﻫﻤـﺎن ﮐﺴـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ او را‬ ‫ﻗﯿﺼﺮ ﺧﻮاﻧﺪهاﻧﺪ‪ ...‬ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ اوﮔﻮﺳـﺘﻮس ﻗﯿﺼـﺮ ﯾﮑـﯽ از ﺷـﯿﻮخ ﻣـﺪﺑ‪‬ﺮ در روم‬ ‫ﺑﻮد‪ .‬او ﺳﭙﺎﻫﯿﺎن روم را ﺑﺮای ﻓﺘﺢ ﻣﻐﺮب و اﻧﺪﻟﺲ ﺑﯿﺮون ﺑﺮد و ﭘﯿﺮوزﻣﻨـﺪ ﺑﺎزﮔﺸـﺖ‪.‬‬ ‫ﭘﺲ ﺑﺮ ﺷﯿﻮخ ﻏﻠﺒﻪ ﯾﺎﻓﺖ و ﺷﯿﺦ را از ﺳﻤﺖ ﺧـﻮد ﺑﺮﮐﻨـﺎر ﺳـﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣـﺮدم ﻧﯿـﺰ ﺑـﺎ او‬ ‫‪566‬‬ ‫ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬ ‫واژه ”دﯾﮑﺘﺎﺗﻮر“ از ﺳﺪه ﻫﻔﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدی در زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﮐـﺎرﺑﺮد ﯾﺎﻓـﺖ‪ .‬در آﻏـﺎز‪،‬‬ ‫ﻣﻨﻈﻮر ﻓﺮدی ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻈﺮ او در ﺣﻮزه ﺗﺨﺼﺼﯽاش ﻣﺮﺟﻌﯿـﺖ داﺷـﺖ و ﺣـﺮف آﺧـﺮ را‬ ‫ﻣﯽزد‪” :‬دﯾﮑﺘﻪﮐﻨﻨﺪه“ در ﻫﺮ ﻋﺮﺻﻪای‪ .‬در اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ‪ ،‬ﺟﺎﻧﺎﺗـﺎن ﺳـﻮﯾﻔﺖ‪ 567،‬ﻃﻨﺰﻧـﻮﯾﺲ و‬ ‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ -‬اﯾﺮﻟﻨﺪی‪ ،‬از >دﯾﮑﺘﺎﺗﻮرﻫﺎی رﻓﺘﺎر‪ ،‬ﭘﻮﺷـﺎک و اﺧـﻼق< ﺳـﺨﻦ‬ ‫ﻣﯽﮔﻔﺖ‪ .‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬واژه ”دﯾﮑﺘﺎﺗﻮری“ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﻣﻔﻬـﻮم ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ ،‬ﺗﺤـﺖﺗـﺄﺛﯿﺮ ﺗﺤـﻮﻻت‬ ‫اروﭘﺎی ﺳﺪه ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬ﻣﺮﺳﻮم ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺣﮑﻤﺮان ﻣﺴﺘﺒﺪی اﻃـﻼق ﮔﺮدﯾـﺪ ﮐـﻪ >ﮐـﻼم او‬

‫‪564. imperator‬‬

‫‪ .565‬روﻣﻮﻟﺲ‪ ،‬ﻧﯿﺎی اﺳﺎﻃﯿﺮی روم و ﭘﺴﺮ ﻣﺎرس ﺧﺪای روﻣﯽ‪ ،‬ﯾﮑﺼﺪ ﺗﻦ از ﺳﺮان ﻗﺒﯿﻠﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪه‬ ‫ﺑﻮد ﺗﺎ او را در ﭘﯽ اﻓﮑﻨﺪن روم ﯾﺎری ﮐﻨﻨﺪ و ﺷﻮرا ﯾﺎ ”ﺳـﻨﺎ“ی او را ﺗﺸـﮑﯿﻞ دﻫﻨـﺪ‪ .‬اﯾﻨـﺎن را ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬ ‫”ﭘﺎﺗﺮس“ )ﭘﺪران( و اﻋﻘﺎﺑﺸﺎن را ”ﭘﺎﺗﺮﯾﭽﯽ“ )از ﺗﺒﺎر ﭘﺪران( ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐـﻪ اﺷـﺮاﻓﯿﺖ ﻗﺒﯿﻠـﻪای روم ﯾـﺎ‬ ‫”ﭘﺎﺗﺮﯾﺴﯿﻦﻫﺎ“ را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬ ‫‪ .566‬اﺑﻦﺧﻠﺪون‪ ،‬اﻟﻌﺒﺮ )ﺗﺎرﯾﺦ اﺑﻦﺧﻠﺪون(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﺒﺪاﻟﻤﺤﻤﺪ آﯾﺘﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﯿﻘـﺎت‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،1363 ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.230‬‬ ‫)‪567. Jonathan Swift (1667-1745‬‬

‫‪137‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻗﺎﻧﻮن ﺑﻮد<؛‪ 568‬ﭼﻨﺎن ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎﻧﯽ ﮐﻪ در آن دوران در اروﭘﺎ ﺑﻪوﻓﻮر دﯾﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬ ‫واژه ”دﺳﭙﻮﺗﯿﺴﻢ“‪ 569‬از ”دﺳﭙﻮت“‪ 570‬ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ اﺧﺬ ﺷﺪه ﮐﻪ در ﯾﻮﻧﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ‬ ‫”ﺧﺪاﯾﮕﺎن“ و ”ارﺑﺎب“ ﺑﻮد‪ .‬در ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﯿﺎﻧـﻪ‪ ،‬اﯾـﻦ واژه در اروﭘـﺎ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﺣﮑﻤـﺮان‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮد ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬اﻣﭙﺮاﺗﻮران روم ﺷﺮﻗﯽ )ﺑﯿﺰاﻧﺲ( ﻋﻨﻮان ”دﺳـﭙﻮت“ را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان ﯾـﮏ ﻟﻘـﺐ‬ ‫اﻓﺘﺨﺎری ﺑﻪ ﭘﺴﺮان و ﻣﻘﺮﺑﺎن ﺧﻮد‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﯾﮏ اﯾﺎﻟﺖ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬از اواﺋﻞ‬ ‫ﺳﺪه ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻣﯿﻼدی‪ ،‬آﻟﮑﺴﯿﻮس ﺳﻮ‪‬م اﯾﻦ ﻟﻘﺐ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ داد و آن را ﭘﺲ از ﻋﻨـﻮان‬ ‫”اﻣﭙﺮاﺗﻮر“ ﺑﻪﮐﺎر ﺑﺮد‪ 571.‬ﭘﺮﻧﺲﻫﺎی اﯾﺘﺎﻟﯿﺎ و ﺣﮑﻤﺮاﻧﺎن ﻣﺴﯿﺤﯽ ﺷﺮق اروﭘﺎ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺰ در ﺗﺪاوم ﺳﻨﺖ دوران ﺑﯿﺰاﻧﺲ‪ ،‬ﺧﻮد را ”دﺳﭙﻮت“ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ‪ 572.‬در اواﺧـﺮ‬ ‫ﺳﺪه ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪ ،‬واژه ”دﺳﭙﻮت“ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ ﮐـﻪ ﻗـﺪرت ﺧـﻮد را ﻣﺴـﺘﺒﺪاﻧﻪ اﻋﻤـﺎل‬ ‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﺎرﺑﺮد ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ادﻣﻮﻧﺪ ﺑﺮک‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﭘﺮداز ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿﺎ‪ 573،‬ﻣﯽﮔﻔﺖ‪> :‬ﺳـﺎدهﺗـﺮﯾﻦ‬ ‫‪574‬‬ ‫ﺷﮑﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ دﺳﭙﻮﺗﯿﮏ اﺳﺖ‪<.‬‬ ‫واژهﻫﺎﯾﯽ ﭼﻮن ”اﺗﻮﮐﺮاﺳﯽ“‪” 575،‬اﺑﺴﻮﻟﻮﺗﯿﺴـﻢ“‪ 576‬و ”ﻣﻮﻧﻮﮐﺮاﺳـﯽ“‪) 577‬واژه ﻣـﺎﮐﺲ‬ ‫وﺑﺮ ﮐﻪ رواج ﻋﺎم ﻧﯿﺎﻓـﺖ( ﻧﯿـﺰ ﻫﻤـﻪ ﻣﺤﺼـﻮل ﺗﺤـﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳـﯽ‪ -‬اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﻓﮑـﺮی‬ ‫ﺳﺪهﻫﺎی اﺧﯿﺮ اروﭘﺎی ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫در ﺳﺪه ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ ﻣﯿﻼدی‪” ،‬اﺗﻮﮐﺮاﺳﯽ“ ﺑﻪ ﻣﻌﻨـﯽ ﻗـﺎﺋﻢﺑـﻪذات ﺑـﻮدن‪ ،‬ﺧـﻮدﮔﺮداﻧﯽ و‬ ‫اﺳﺘﻘﻼل داﺧﻠﯽ )اﺗﻮﻧﻮﻣﯽ( ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرﻓﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ‪> :‬اﺗﻮﮐﺮاﺳﯽ دﯾﻨـﯽ ﭘـﺎپ< ﯾـﺎ >اﺗﻮﮐﺮاﺳـﯽ‬ ‫اﺟﺮام ﻓﻠﺴﻔﯽ<؛ و ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﺎم ﻓﺮﻣﺎﻧﺮوا ﻣﺎﻧﻨﺪ‪> :‬ﺗﺰار روﺳﯿﻪ ﺧﻮد را اﺗـﻮﮐﺮات ﺳﺮاﺳـﺮ‬ ‫روﺳﯿﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ <.‬در اﻧﻘﻼب ﻓﺮاﻧﺴﻪ‪” ،‬اﺗﻮﮐﺮات“ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﮐﻪ دارای اﺧﺘﯿـﺎرات‬ ‫‪568. ibid, vol. 1, p. 544.‬‬ ‫‪569. Despotism‬‬ ‫‪570. despotes‬‬ ‫‪571. Americana, 1985, vol. 9, p. 18.‬‬ ‫‪572. ibid, p. 82.‬‬ ‫)‪573. Edmund Burke (1729-1797‬‬ ‫‪574. The Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles, 1984, vol. 1, p. 530.‬‬ ‫‪575. Autocracy‬‬ ‫‪576. Absolutism‬‬ ‫ﺗﮏﺳﺎﻻری ‪577. Monocracy‬‬

‫‪138‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻧﺎﻣﺤﺪود اﺳﺖ )ﺷﺎه ﻣﻄﻠﻘﻪ( ﮐﺎرﺑﺮد ﯾﺎﻓﺖ؛ و در ﺳﺪه ﻧـﻮزدﻫﻢ ”اﺗﻮﮐﺮاﺳـﯽ“ ﻣﻔﻬـﻮم ﻋـﺎم‬ ‫اﺳﺘﺒﺪاد را ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﻨﺴﺮ‪ 578،‬اﻧﺪﯾﺸـﻤﻨﺪ اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ ﺑﺮﯾﺘﺎﻧﯿـﺎ‪ ،‬ﻣـﯽﮔﻔـﺖ‪> :‬اﺷـﺮاف‬ ‫‪579‬‬ ‫روﺳﯿﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ]ﺳﺮفﻫﺎی[ اﺗﻮﮐﺮات ﺧﻮدﻧﺪ‪ ،‬و اﺗﻮﮐﺮات ﺳﺮفﻫﺎی ﺧﻮد‪<.‬‬ ‫”اﺑﺴﻮﻟﻮﺗﯿﺴﻢ“‪ ،‬ﺑﻤﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﻔﻬﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ در ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ ﻣﺮﺳﻮم ﺷـﺪ‪ .‬در ﺳـﺪه‬ ‫ﻫﯿﺠﺪﻫﻢ‪” ،‬اﺑﺴﻮﻟﻮﺗﯿﺴﻢ“‪ ،‬از رﯾﺸﻪ ”اﺑﺴﻮﻟﻮت“‪ 580‬اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ ﻣﯿﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﯽ ”واﺣـﺪ“ و‬ ‫”ﻣﻄﻠﻖ“ و ”ﻣﺠﺮد“‪ ،‬در اﻟﻬﯿﺎت ﮐﺎرﺑﺮد داﺷﺖ و ﻣﻨﻈﻮر >اراده ﻗـﺎﻫﺮ اﻟﻬـﯽ< ﺑـﻮد‪ .‬از ﺳـﺎل‬ ‫‪ 1830‬و در ﻓﻀﺎی ﺷﻮرشﻫﺎی اﯾﻦ دﻫﻪ اروﭘﺎ‪ ،‬اﺑﺴﻮﻟﻮﺗﯿﺴﻢ ﺑﻪ واژهای ﺑﺮای ﺑﯿﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ‬ ‫‪581‬‬ ‫اﺳﺘﺒﺪادی ﺑﺪل ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﯽ واژه ﻫﺎﯾﯽ ﮐـﻪ ﺣﺎﻣـﻞ ﻣﻔﻬـﻮم ”اﺳـﺘﺒﺪاد“ اﺳـﺖ‬ ‫ﻣﺤﺼﻮل ﺗﺤﻮﻻت ﺳﻪ ﺳﺪه اﺧﯿﺮ اروﭘﺎ و ﺑﺮآﻣﺪه از ﺗﺠﺮﺑـﻪ اروﭘـﺎﯾﯽ دوران زاﯾـﺶ ﺗﻤـﺪن‬ ‫ﻧﻮﯾﻦ ﻏﺮب اﺳﺖ‪ .‬اﯾﻦ دوراﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻪﮔﻔﺘﻪ ﮐﺎﺳﯿﺮر‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸـﻪ اروﭘـﺎﯾﯽ دﯾﮕـﺮ اﻧﺪﯾﺸـﻪ‬ ‫اﻧﺘﺰاﻋﯽ ﻧﺒﻮد ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ >ﺣﺮﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ< ﺑﺪل ﻣﯽﺷﺪ‪.‬‬ ‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻫﺮﮔﺰ اﯾﻦ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ آﯾﺎ اﯾﻦ ﺣﺮﺑﻪﻫﺎ ﻧﻮﻧﺪ ﯾﺎ ﮐﻬﻨﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺣﺮﺑـﻪﻫـﺎ ﻣـﯽﺑﺎﯾﺴـﺖ‬ ‫ﺑﺮﻧﺪه و ﮐﺎری ﺑﺎﺷﻨﺪ؛ و در ﻏﺎﻟﺐ ﻣﻮارد ﻣﻌﻠﻮم ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﻬﻨﻪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺮﺑﻪﻫـﺎ ﺑﻬﺘـﺮﯾﻦ و‬ ‫‪582‬‬ ‫ﻧﯿﺮوﻣﻨﺪﺗﺮﯾﻦ ﺣﺮﺑﻪﻫﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬ ‫ﺑﺎ ﺗﺤﻮل ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻏﺮب و ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﭘﺪﯾﺪهﻫﺎی ﻧﻮﯾﻦ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﯾﻦ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﺑﻪﺗﺪرﯾﺞ ﻏﻨﯽﺗﺮ‬ ‫ﺷﺪﻧﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺠﺎرب ﻋﻤﻠﯽ ﺟﺪﯾﺪﺗﺮی را ﺑﺎزﺗﺎب دادﻧﺪ‪ .‬واﭘﺴﯿﻦ آزﻣﻮن ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﮐـﻪ ﻣﻔﻬـﻮم‬ ‫”اﺳﺘﺒﺪاد“ را ﺑﻪ اوج رﺳﺎﻧﯿﺪ‪ ،‬ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻧﻈﺎمﻫﺎی ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﺘﯽ و ﻓﺎﺷﯿﺴﺘﯽ ﺳﺪه ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻣـﯿﻼدی‬ ‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﻣﻔﻬﻮم ”ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ“ اﻧﺠﺎﻣﯿﺪ‪.‬‬ ‫ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ واژهای ﮐﺎﻣ ً‬ ‫ﻼ ﻧﻮ اﺳﺖ‪ .‬در اوﻟﯿﻦ ﺩﺍﺋﺮﺓﺍﳌﻌﺎﺭﻑ ﻋﻠـﻮﻡ ﺍﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ )ﭼـﺎپ‬ ‫ﺳﺎلﻫﺎی ‪ 1935-1930‬در اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪه آﻣﺮﯾﮑﺎ( ﻣﻘﺎﻟﻪای ﺑﺎ اﯾﻦ ﻋﻨـﻮان وﺟـﻮد ﻧﺪاﺷـﺖ‪.‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ اﺷﺎره ﺑﻪ اﯾﻦ واژه در ﺳﺎل ‪ 1933‬ﺑﻪ ﺿـﻤﯿﻤﻪ ﻟﻐـﺖﻧﺎﻣـﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ آﮐﺴـﻔﻮرد راه‬ ‫ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺮای ارﺟﺎع ﺑﻪ ﭘﺪﯾﺪه ﻓﺎﺷﯿﺴـﻢ ﻫﯿﺘﻠـﺮی ﺟﻌـﻞ ﺷـﺪ‬ ‫)‪578. Herbert Spencer (1820-1903‬‬ ‫‪579. ibid, p. 135.‬‬ ‫‪580. absolute‬‬ ‫‪581. ibid, p. 8.‬‬

‫‪ .582‬ﮐﺎﺳﯿﺮر‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻣﺄﺧﺬ‪ ،‬ص ‪.224‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪139‬‬

‫وﻟﯽ در دﻫﻪ ‪ 1950‬و در ﮐﻮران ”ﺟﻨﮓ ﺳﺮد“ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪﻣﻨﻈﻮر ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻧﻈﺮی ﺑﺎ اﯾـﺪﺋﻮﻟﻮژی‬ ‫و ﻧﻈﺎم ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺗﺤﺎد ﺷﻮروی ﺑﻪﻃﻮر ﺟﺪ‪‬ی ﭘﺮداﺧﺖ ﺷﺪ؛ و ﺗﻨﻬـﺎ در اﯾـﻦ دﻫـﻪ ﺑـﻮد ﮐـﻪ‬ ‫ﮐﺘﺎب ﻫﺎﯾﯽ ﻣﺨﺘﺺ اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﻃﺒـﻊ رﺳـﯿﺪ‪ .‬ﭘﺮدازﻧـﺪﮔﺎن ﻣﻔﻬـﻮم ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴـﻢ‪ ،‬ﮐـﻪ‬ ‫اﻣﺮوزه ﻧﯿﺰ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮان اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺣﻮزه ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷـﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺣﻨـﺎ آرﻧـﺖ‪ ،‬ﮐـﺎرل‬ ‫ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ و زﯾﺒﮕﻨﯿﻮ ﺑﺮژﯾﻨﺴﮑﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ آﺛﺎرﺷﺎن ﻫﻤـﻪ در دﻫـﻪ ‪ 1950‬ﻣـﯿﻼدی ﻣﻨﺘﺸـﺮ‬ ‫ﺷــﺪ‪ :‬در ﺳــﺎل ‪ 1951‬رﯾﺸــﻪﻫــﺎی ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴــﻢ ﺣﻨــﺎ آرﻧــﺖ‪ 583،‬در ﺳــﺎل ‪1954‬‬ ‫ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ ﮐﺎرل ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ‪ 584،‬و در ﺳﺎل ‪ 1956‬دﯾﮑﺘﺎﺗﻮری ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺮ و اﺗﻮﮐﺮاﺳﯽ اﺛـﺮ‬ ‫‪585‬‬ ‫ﻣﺸﺘﺮک ﮐﺎرل ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ و ﺑﺮژﯾﻨﺴﮑﯽ‪.‬‬ ‫ﺑﻪﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺮﺑﺮت اﺳﭙﯿﺮو‪ ،‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋه در اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤـﺪه آﻣﺮﯾﮑـﺎ‪ ،‬ﺗـﻼشﻫـﺎی‬ ‫ﺟﺪ‪‬ی و ﻣﮑﺮر ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺑﺮای ”ﺟﻬﺎن آزاد“ ﯾﮏ ”اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژی“ وﺿﻊ ﺷـﻮد ﮐـﻪ‬ ‫ﺗﻮان ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴﻢ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ 586.‬اﯾﻦ ﺗﻼشﻫﺎ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﮑﺴـﺖ ﻣﻮاﺟـﻪ ﺷـﺪ‬ ‫وﻟﯽ ﻣ‪‬ﻬﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﻧﺪﯾﺸﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻏﺮب ﺑﺮ ﺟﺎی ﻧﻬـﺎد و ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﻘـﻮﻻت و‬ ‫ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ را ﺷﮑﻞ داد‪ .‬اﺳﭙﯿﺮو در دوﻣﯿﻦ ﺩﺍﺋﺮﺓﺍﳌﻌﺎﺭﻑ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ )ﻣﻨﺘﺸﺮه در اواﺧﺮ دﻫﻪ‬ ‫‪ (1960‬ﺑﺮای ﻣﻔﻬﻮم ”ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ“ ارزﺷﯽ ﺑﯿﺶ از ﯾﮏ ﺷﻌﺎر ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗﺎﺋـﻞ ﻧﯿﺴـﺖ‪ .‬او‬ ‫ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪:‬‬ ‫اﯾﻦ واژه‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ از ﻃﺮﯾﻖ ﺗﺒﻠﯿﻐـﺎت ﺿـﺪﻧﺎزی در دوران ﺟﻨـﮓ دو‪‬م ﺟﻬـﺎﻧﯽ‬ ‫ﺷﯿﻮع ﻋﺎم ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺳﭙﺲ در ﺟﻨﮓ ﺳـﺮد ﺑـﻪ ﯾـﮏ ﺷـﻌﺎر ﺿـﺪ ﮐﻤﻮﻧﯿﺴـﺘﯽ ﺑـﺪل ﺷـﺪ‪.‬‬ ‫ﮐﺎرﺑﺮد ﺗﺒﻠﯿﻐﯽ اﯾﻦ واژه ﮐﺎراﯾﯽ آن را در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﻨﻈﻢ و ﺗﻄﺒﯿﻘﯽ ﻧﻈـﺎمﻫـﺎی ﺳﯿﺎﺳـﯽ‬ ‫ﻣﺒﻬﻢ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺳﭙﯿﺮو اﺑﺮاز اﻣﯿﺪواری ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﺤـﻮل ﻓﺮآﯾﻨـﺪ ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺟﻬـﺎن و از ﻣﯿـﺎن رﻓـﺘﻦ‬ ‫”ﺟﻨﮓ ﺳﺮد“ ﮐﺎرﺑﺮد اﯾﻦ واژه ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﺑﺪ‪:‬‬

‫‪583. Hanna Arnedt, The Origins of Totalitarianism.‬‬ ‫‪584. Carl J. Friedrich [ed.], Totalitarianism, Harvard University Press.‬‬

‫اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻘﺎﻻت اراﺋﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ ﮐﻨﻔﺮاﻧﺲ آﮐﺎدﻣﯽ ﻫﻨﺮ و ﻋﻠﻮم اﯾﺎﻻت ﻣﺘﺤـﺪه آﻣﺮﯾﮑـﺎ در‬ ‫ﻣﺎرس ‪ 1953‬اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ وﯾﺮاﯾﺶ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﮐﺎرل ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪585. Carl J. Friedrich and Zbigniew Brzezinsky, Totalitarian Dictarorship and Autocracy,‬‬

‫‪Harvard University Press.‬‬ ‫‪586. Herbert J. Spiro, “Totalitarianism”, International Encyclopedia of the Social Sciences,‬‬

‫‪vol. 16, p. 108.‬‬

‫‪140‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫اﮔﺮ اﯾﻦ اﻧﺘﻈﺎرات ﺑﺮآورده ﺷﻮد‪ ،‬در ﺳﻮﻣﯿﻦ ﺩﺍﺋﺮﺓﺍﳌﻌﺎﺭﻑ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬ ‫‪587‬‬ ‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ آن‪ ،‬ﻣﺪﺧﻠﯽ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان ”ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ“ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧﻪ ﮐﻪ اﺳﭙﯿﺮو ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده‪ ،‬ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ ﯾﮏ واژه ﻣﻮﻟﻮد ﺳﺪه ﺑﯿﺴـﺘﻢ ﻣـﯿﻼدی‬ ‫اﺳﺖ زﯾﺮا ﺗﺎ اﯾﻦ زﻣﺎن آن ﭘﺪﯾﺪه ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﯾﻦ واژه ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺴﯽ‬ ‫را ﺑﻪﺧﻮد ﺟﻠﺐ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪ 588.‬در واﻗﻊ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺗﺎ اﯾﻦ زﻣﺎن ﭼﻨﯿﻦ ﭘﺪﯾﺪهای ﻣﺎﺑـﻪازای‬ ‫ﺧﺎرﺟﯽ ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ﻣﻌﻬﺬا‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪﭘﺮدازان زرادﺧﺎﻧﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ دوران ﺟﻨـﮓ ﺳـﺮد ﺑـﺎر دﯾﮕـﺮ‬ ‫ﺑﺮای اﯾﻦﮔﻮﻧﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻧﻮ ﭘﯿﺸﯿﻨﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻬﻦ ﺟﻌﻞ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎر دﯾﮕـﺮ ﺗـﺎرﯾﺦ و ﻓﺮﻫﻨـﮓ‬ ‫ﺷﺮق را ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ ﻧﻤﻮدﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎرل ﭘﻮﭘﺮ ﻣﻔﻬـﻮم ”ﺗـﺎرﯾﺨﯿﮕﺮی“‪ 589‬را ﺳـﺎﺧﺖ و از اﯾـﻦﻃﺮﯾـﻖ‬ ‫ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ را ﺑﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﮐﻬﻦ ﻣﻬﺪوﯾﺖ )ﻫﺰارهﮔﺮاﯾﯽ‪ 590‬ﯾﺎ ﻣﺴﯿﺤﺎﮔﺮاﯾﯽ(‪ 591‬ﭘﯿﻮﻧﺪ زد‪.‬‬ ‫ﮐﺎرل وﯾﺘﻔﻮﮔﻞ در ﺳﺎل ‪ 1957‬ﺑﺎ ﺗﺪوﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم ”اﺳﺘﺒﺪاد آﺑﯽ“ رﯾﺸﻪ ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴـﻢ را در‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﮐﻬﻦ آﺳﯿﺎ ﺟﺴﺘﺠﻮ ﮐﺮد‪ .‬و ﺑـﺎرﯾﻨﮕﺘﻮن ﻣـﻮر در ﺳـﺎل ‪ 1958‬ﻣﯿـﺎن ”ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴـﻢ‬ ‫ﺗﻮدهای“ ﯾﺎ ﻏﯿﺮﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭘﺪﯾـﺪه ﺧـﺎص ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﺻـﻨﻌﺘﯽ‪ ،‬و ”ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴـﻢ‬ ‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ“‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﯾﮏ ﭘﺪﯾﺪه ﮐﻬﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﻣﻔﻬﻮم را ﺣﺘﯽ ﺑﺮ ﻧﻈﺎم ﻗﺒﯿﻠـﻪای‬ ‫زوﻟﻮ و ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎی ﮐﻬﻦ ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ ﭼﯿﻦ و ﻫﻨـﺪ اﻧﻄﺒـﺎق داد‪ 592.‬و اﮐﻨـﻮن اﯾـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم در‬ ‫ﻗﺎﻟﺐ ”ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ“ ﮐﺎرﺑﺮدی اﯾﺮاﻧﯽ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪:‬‬ ‫ﻧﻈﺎم دﯾﻨﯽ آن اﺳﺖ و آﻧﺠﺎ ﻓﺮﻣﺎن ﻣﯽراﻧﺪ ﮐﻪ ﺷﺒﮑﻪای از ارزشﻫـﺎی ﺑﻼﻣﻨـﺎزع و‬ ‫ﺑﯽوﻗﻔﻪ از درون و ﺑﺮون در ﺑﺎﻓﺖ و ﺳﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣـﯽﺗﻨـﺪ و آن را در ﭼﻨـﮓ ﻗﻬـﺮ‬ ‫ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﯽدارد‪ .‬ﯾﺎ در واﻗﻊ ﺑﺎﻓﺖ و ﺳﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪ را از ﻫﻤﺴـﺎن و ﻫﻤﺴـﺎز ﮐـﺮدن‬ ‫اﻓﺮاد آن ﻣﯽرﯾﺰد‪ .‬در ﭼﻨﯿﻦ ﺷﺒﮑﻪای ”ﻣﻦ“‪” ،‬ﺗﻮ“‪” ،‬او“ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻔـﺎوتﻫـﺎ از‬ ‫ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﻪ در ﯾﮏ ﻣﺴﻨﺪ‪ ،‬ﮐـﻪ ”ﻣـﺎ“ ﺑﺎﺷـﺪ‪ ،‬ﯾـﮏ دل و ﯾـﮏ ﺟـﺎن‬ ‫‪593‬‬ ‫ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﻨﻮﯾﺎت ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺬﯾﺮد‪.‬‬ ‫‪587. ibid, p. 112.‬‬ ‫‪588. ibid, p. 106.‬‬ ‫‪589. Historicism‬‬ ‫‪590. Millenarianism‬‬ ‫‪591. Messianism‬‬ ‫‪592. Barrington Jr. Moore, Political Power and Social Theory: Six Studies, Cambridge,‬‬

‫‪Mass.: Harvard University Press, 1958.‬‬

‫‪ .593‬درﺧﺸﺶﻫﺎی ﺗﯿﺮه‪ ،‬ص ‪.xiii‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫‪141‬‬

‫ﮐﺎرل ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ ﻧﻈﺎم ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺮ را ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽداﻧﺪ آﻣﯿﺨﺘﻪ و ﺑﺮآﻣﺪه از ﻋﻨﺎﺻﺮ زﯾﺮ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﺣﺰب ﺗﻮدهای و واﺣﺪ ﻓﺮاﮔﯿﺮ ﮐﻪ اﻧﺒﻮه ﺟﺎﻣﻌﻪ را در ﺷﺒﮑﻪ ﺧﻮد ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽدﻫﺪ؛‬ ‫‪ -2‬رﻫﺒﺮی ﻓﺮﻫﻤﻨﺪ )ﮐﺎرﯾﺰﻣﺎﺗﯿﮏ(‪ 594‬ﮐﻪ ﻫﺪاﯾﺖ ﺳﺎزﻣﺎن ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﺟﺎﻣﻌـﻪ را )اﻋـﻢ از‬ ‫دوﻟﺖ و ﺣﺰب( در دﺳﺖ دارد؛‬ ‫‪ -3‬اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژی رﺳﻤﯽ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮی دوﻟﺘﯽ و ﺣﺰﺑﯽ را ﻣﯽﺳﺎزد و ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ آن را ﺑﺮ‬ ‫ﺳﺮاﺳﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺤﻤﯿﻞ ﮐﻨﺪ؛‬ ‫‪ -4‬ﮐﻨﺘﺮل اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬وﺳﺎﯾﻞ ارﺗﺒﺎط ﺟﻤﻌﯽ‪ ،‬ﻧﯿﺮوﻫﺎی ﻧﻈﺎﻣﯽ و اﻧﺘﻈﺎﻣﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﺣﺰب؛‬ ‫‪595‬‬ ‫‪ -5‬ﺳﯿﻄﺮه ﺳﯿﺴﺘﻢ ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﭘﻠﯿﺴﯽ و ﺗﺮورﯾﺴﺘﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‪.‬‬ ‫ﻫﻤﺎﻧﻄﻮر ﮐﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣـﯽﺷـﻮد‪ ،‬ﺗﻔـﺎوت اﺳﺎﺳـﯽ ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴـﻢ ﺑـﺎ ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﭘﯿﺸـﯿﻦ‬ ‫اﺳﺘﺒﺪاد‪ ،‬ﻧﻈﺎرت و ﮐﻨﺘﺮل ﺗﻤﺎﻣﯿﺖﮔﺮا ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ 596‬اﺳﺖ و اﯾﻦ اﻣﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻤﺪن‬ ‫ﻧﻮﯾﻦ ﺻﻨﻌﺘﯽ و ﺳﻄﺢ اﻣﺮوزﯾﻦ ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژی ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﮐﻪ در ﺳﺪهﻫـﺎی ﭘﯿﺸـﯿﻦ ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺤﻘـﻖ‬ ‫ﻧﺒﻮد‪ .‬ﻓﺮﯾﺪرﯾﺶ ﻧﯿﺰ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﻈﺮ اﺳﺖ و ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ را >ﻣﺨﻠـﻮق ﻣﻨﺤﺼـﺮﺑﻪﻓـﺮد ﺳـﺪه‬ ‫ﺑﯿﺴﺘﻢ‪ ،‬ﺑﺪون ﭘﯿﺶﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ< ﻣﯽداﻧﺪ‪ .‬او ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮل >ﺗﺎم< ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻨﻬﺎ‬ ‫از ﻃﺮﯾﻖ وﺳﺎﯾﻞ ﻧﻮﯾﻦ >ارﺗﺒﺎط اﻧﺒﻮه< اﻣﮑـﺎنﭘـﺬﯾﺮ اﺳـﺖ‪ ،‬ﺳﯿﺴـﺘﻢ ﭘﻠﯿﺴـﯽ و ﺗﺮورﯾﺴـﺘﯽ‬ ‫ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژی ﻧﻮﯾﻦ اﺳـﺖ‪ ،‬و ﺣﺘـﯽ ارﺳـﺎل ﭘﯿـﺎم >ﻣﺴـﯿﺤﺎﯾﯽ< اﯾﺠـﺎد ﯾـﮏ‬ ‫>ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻮﯾﻦ< ﺑﻪ اﻧﺒﻮه ﻣﺮدم ﺑﺪون ﺗﮑﻨﻮﻟﻮژی ﺟﺪﯾﺪ ﻣﻤﮑﻦ ﻧﯿﺴﺖ‪ 597.‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽﮐـﻪ‬ ‫ﻣﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﯿﻢ ﺗﺎ ﻣﻔﻬﻮم ”اﺳﺘﺒﺪاد ﺗﺎم“ )ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺮ( را ﺑﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﻧﻄﺒﺎق دﻫﯿﻢ‪ ،‬ﭼﺎرهای ﻧـﺪارﯾﻢ‬ ‫ﺟﺰ اﯾﻦﮐﻪ ﺗﺎرﯾﺦ را در ﻗﺎﻟﺐﻫﺎی اﻣﺮوزﯾﻦ ﭼﻨﺎن ﺑﮕﻨﺠﺎﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎیﻣﺎن ﺗﺤﻘﻖﭘـﺬﯾﺮ‬ ‫ﺟﻠﻮه ﮐﻨﺪ‪ .‬اﯾﻦ ﮐﺎری اﺳﺖ ﮐﻪ آراﻣﺶ دوﺳﺘﺪار ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬ ‫اﺗﻮ اﺳﺘﺎﻣﺮ ﻋﺎمﺗﺮﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺﻫـﺎﯾﯽ را ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﻫـﺮ ﻣﻔﻬـﻮم اﺳـﺘﺒﺪاد‪ -‬اﻋـﻢ از ﺗﯿﺮاﻧـﯽ‪،‬‬ ‫دﯾﮑﺘﺎﺗﻮری‪ ،‬اﺗﻮﮐﺮاﺳﯽ‪ ،‬ﻗﯿﺼﺮﯾﺴﻢ‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﺴﻢ‪ ،‬ﺗﻮﺗﺎﻟﯿﺘﺎرﯾﺎﻧﯿﺴﻢ و ﻏﯿﺮه و ﻏﯿـﺮه‪ -‬ﻣـﯽﺗـﻮان‬ ‫ﺗﻄﺒﯿﻖ داد‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ دوره ﺗﺎرﯾﺨﯽ و در ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌـﻪای ﺗﺤﻘـﻖﭘـﺬﯾﺮ اﺳـﺖ‪،‬‬ ‫ﭼﻨﯿﻦ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻗﺪرت اﻧﺤﺼﺎری و ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر اﺳﺘﺎﻣﺮ ﻓﻘﺪان ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻗﺪرت در ﺟﺎﻣﻌـﻪ و در‬ ‫‪594. Charismatic‬‬ ‫‪595. Spiro, ibid, p. 107.‬‬ ‫‪596. totality of control‬‬ ‫‪597. ibid.‬‬

‫‪142‬‬

‫دﯾﻦ و دوﻟﺖ در اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ‬

‫ﻣﯿﺎن ﮔﺮوهﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ آن‪ ،‬و ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ در دﺳﺖ‬ ‫ﯾﮏ ﻣﺴﺘﺒﺪ ﯾﺎ ﮔﺮوﻫﯽ از ﻧﺨﺒﮕﺎن ﺣﺎﮐﻢ و ﺑـﻪﮐـﺎرﮔﯿﺮی در ﺟﻬـﺖ ﺗﻮﺳـﻌﻪ اﯾـﻦ اﻧﺤﺼـﺎر‬ ‫ﻗﺪرت اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻓﻘﺪان ﯾﺎ ﺳﺴﺘﯽ ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ )اﻋﻢ از ﻧﻬﺎدﻫـﺎی‬ ‫ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻋﺮﻓﯽ ﯾﺎ دﯾﻨﯽ(‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻓﻘﺪان ﯾﺎ ﻣﺤﺪودﯾﺖ آزادیﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر ﭼﻨﺎن وﺿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪﺟـﺎی‬ ‫ﻣﺸﺎرﮐﺖ داوﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﮔﺮوهﻫﺎ و ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﺧﻮدﮔﺮدان در اﻣﻮر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺷـﻬﺮوﻧﺪ ﻣﻠـﺰم ﺑـﻪ‬ ‫اﻧﺠﺎم اﺟﺒﺎری ﮐﺎر ﻓﺮدی ﯾﺎ ﺧﺪﻣﺎت ﮔﺮوﻫﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬ ‫‪ -4‬اﺑﺘﻨﺎی ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﺮ ﺗﺤﺮﯾﮏ و ﺗﺸﺠﯿﻊ رواﻧﯽ‪ .‬ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ ﺳﯿﺎﺳﺖﻫـﺎی داﺧﻠـﯽ و‬ ‫ﺧﺎرﺟﯽ ﻣﺴﺘﺒﺪ‪ ،‬ﯾﺎ ﮔﺮوه ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺣﺎﮐﻢ‪ ،‬ﻣﻌﻤـﻮﻻً در ﺟﻬـﺖ اﻧﮕﯿﺨـﺘﻦ ﺗﺤـﺮک و ﺗﮑـﺎﭘﻮی‬ ‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺮدم اﺳﺖ و ﺑﺮ اﯾﻦ اﻧﮕﯿﺰش ﻗﻮام ﻣﯽﯾﺎﺑـﺪ‪ .‬اﯾـﻦ اﻧﮕﯿـﺰش ﻏﺎﻟﺒـ ًﺎ ﺑـﺮ ﭘﺎﯾـﻪ ﻧـﻮﻋﯽ‬ ‫اﺗﻮﭘﯽﮔﺮاﯾﯽ اﯾﺪﺋﻮﻟﻮژﯾﮏ و ﻫﺪف از آن اﻋﻤﺎل ﻧﻈﻢ ﺑﯿﺶﺗﺮ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪.‬‬ ‫‪ -5‬ﺑﻪﮐﺎرﮔﯿﺮی روشﻫﺎی اﺳﺘﺒﺪادی ﻧﻈﺎرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭼﻮن ارﻋـﺎب‪ ،‬اﺟﺒـﺎر‬ ‫‪598‬‬ ‫و ﺗﺮور‪.‬‬ ‫اﮔﺮ ﺑﺎ اﯾﻦ ﺷﺎﺧﺺﻫﺎ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﺑﻨﮕﺮﯾﻢ ﻣﺤﻖ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد ﮐﻪ ﻧﻈﺮ اﺳﺘﺎﻧﻔﻮرد ﺷـﺎو‬ ‫را‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﺪه ﻧﻮزدﻫﻢ و ﺗﺤﺖﺗﺄﺛﯿﺮ اروﭘﺎ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺳـﺘﺒﺪاد ﺑـﻪ ﻧﻈـﺎم ﺳﯿﺎﺳـﯽ ﻋﺜﻤـﺎﻧﯽ‬ ‫وارد ﺷﺪ‪ ،‬درﺑﺎرۀ ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﻧﯿﺰ ﺻﺎدق ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ .‬اﯾﻦ ﺑﺤﺜﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻣﻘﺎﻟـﻪ دﯾﮕـﺮ ﺑـﺪان‬ ‫ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫‪598. Otto Stammer, “Dictatorship”, International Encyclopedia of the Social Sciences, vol. 4,‬‬

‫‪p. 161.‬‬