Deadline 2 Parameterkeuze En Protocols

Inhoudsopgave Inleiding......................................................................................................................................3 Microbiologische parameters......................................................................................................5 1.1 Inleiding............................................................................................................................5 Gram-negatieve bacteriae.......................................................................................................5 E. Coli O 157......................................................................................................................5 Salmonella...........................................................................................................................6 Gram-positieve bacteriae........................................................................................................6 1.3.1 Listeria Monocytogenes.............................................................................................6 1.3.2 Staphylococcus Aureus..............................................................................................7 Schimmels...............................................................................................................................7 Virussen..................................................................................................................................7 Totaal kiemgetal......................................................................................................................8 1.6.1 Definintie...................................................................................................................8 1.6.2 Enterobacteriaceae en melkzuurbacteriën..................................................................8 1.6.3 Protocol......................................................................................................................9 1.6.4 Grenswaarden.............................................................................................................9 2. Antioxidanten..........................................................................................................................9 2.1 Definitie............................................................................................................................9 2.3 Supplementen..................................................................................................................10 2.4 Verschillende meetmethoden..........................................................................................10 2.4.1 Protocol: ORAC-methode........................................................................................10 2.5 Grenswaarden..................................................................................................................11 3. pH van het sap.......................................................................................................................11 3.1 Belang van de zuurtegraad voor de gezondheid.............................................................11 3.2 Gunstige beïnvloeding van de zuurtegraad door de juiste voeding................................11 3.3 Protocol...........................................................................................................................12 4. Vetten....................................................................................................................................13 4.1 Inleiding..........................................................................................................................13 4.2 Nutritionele aspecten.......................................................................................................13 5. Vitamines..............................................................................................................................15 5.1 Inleiding..........................................................................................................................15 5.2 Nutritionele aspecten.......................................................................................................15 5.2.1 Vitamine A...............................................................................................................15 5.2.2 Foliumzuur (vitamine B11)......................................................................................16 5.2.3 Vitamine C...............................................................................................................17 6. Voedingsvezels.....................................................................................................................18 6.1 Inleiding..........................................................................................................................18 6.2 Nutritionele aspecten.......................................................................................................19 6.3 Protocols..........................................................................................................................19 7. Asgehalte (totaal mineraalgehalte)........................................................................................20 7.1 Calcium...........................................................................................................................20 7.2 Fosfor..............................................................................................................................20 7.3 Magnesium......................................................................................................................21 7.4 Kalium.............................................................................................................................21 7.5 IJzer.................................................................................................................................21 7.6 Zink.................................................................................................................................21

7.7 Protocols..........................................................................................................................22 7.7.1 Asgehalte ( totaal mineraalgehalte)..........................................................................22 7.7.2 Atomaire absorptie spectrometrie (AAS)................................................................22 7.7.3 Atoom Emissie Spectrometrie (AES)......................................................................23 7.7.4 Protocol ICP.............................................................................................................24 8. Voedingswaarde....................................................................................................................25 8.1 Inleiding..........................................................................................................................25 8.2 Energiemeting van een voedingsmiddel.........................................................................25 9. Eiwitten.................................................................................................................................26 9.1 Inleiding..........................................................................................................................26 9.2 Functies van eiwitten......................................................................................................26 9.2.1 Chemische reacties ..................................................................................................26 9.2.2 Structuur ..................................................................................................................26 9.2.3 Transport .................................................................................................................26 9.2.4 Communicatie .........................................................................................................26 9.2.5 Energie ....................................................................................................................26 9.3 Scheidingsmethoden.......................................................................................................27 9.3.1 Principe Kjeldahl......................................................................................................27 10. Suikers.................................................................................................................................28 10.1 Bouw.............................................................................................................................28 10.2 Functie...........................................................................................................................28 10.3 Protocols........................................................................................................................28 10.3.1 Staalvoorbereiding.................................................................................................28 10.3.2 Fysische analyse.....................................................................................................29 11. Pesticiden............................................................................................................................31 Literatuurlijst.............................................................................................................................32

2

Inleiding In dit deel verklaren we waarom we bepaalde parameters hebben gekozen om te testen in het labo. Ook bespreken we kort de protocols die voor handen zijn voor het testen van deze parameters. Ten eerste bespreken we de microbiologische parameters. Tot de microbiologische parameters behoren de bacteriën,virussen, schimmels en het kiemgetal. We gaan na welke invloed ze hebben op de kwaliteit van fruit. Ten tweede bespreken we de antioxidantia die in fruit aanwezig zijn. De antioxidantia beschermen het lichaam tegen het lichaam en andere vrije radicalen die in het lichaam vrijkomen door allerlei oxidatiereacties. Het aantal oxidanten in fruit gaan we bepalen door de ORAC-methode. De derde parameter die we gaan bespreken is de pH van het fruitsap. De pH van het sap is belangrijk omdat het veel metabolismen beïnvloed in het lichaam. De pH gaan we meten door een gewone pH elektrode te gebruiken. Als vierde parameter bespreken we de vetten. De aanwezigheid van vetten speelt een voorname rol in de organoleptische kwaliteit. Anderzijds is de opname van vetten uit voedsel belangrijk voor het functioneren van het menselijke metabolisme. Het vetgehalte in fruit gaan we bepalen met de methode van Soxhlet. Als vijfde parameter bespreken we de vitamines. Vitamines zijn organische verbindingen die in kleine hoeveelheden voorkomen in ons voedsel. Het zijn voedingscomponenten die in tegenstelling tot vetten geen energie leveren maar wel essentieel zijn voor het in stand houden van een goede gezondheid. De methode om het gehalte van een bepaald vitamine te bepalen hangt af van het te onderzoeken vitamine. Als zesde parameter bespreken we de voedingsvezels. De voedingsvezels zijn de verzameling van stoffen die door het menselijke organisme niet verteerd kunnen worden. Maar deze vezels zijn de bestanddelen van plantaardige cellen die de stevigheid en vorm geven aan de plant. De methode die we gaan gebruiken voor de bepaling van het gehalte van voedingsvezels is de methode van Soest. Als zevende parameter bespreken we het totaal mineraalgehalte. Mineralen zijn belangrijk want ze vervullen belangrijke functies in ons lichaam. We bespreken calcium, fosfor, magnesium, kalium, ijzer en zink. Het totaal mineraalgehalte kunnen we bepalen door het asgehalte te berekenen. Als achtste parameter bespreken we de voedingswaarde of de energie in fruit. De energie in voedsel is de hoeveelheid nuttige energie die we kunnen opnemen na vertering. Het totaal energiegehalte kunnen we bepalen door een calorimeter. De negende parameter die we bespreken zijn de eiwitten. Eiwitten of proteïnen zijn voedingsstoffen die veel verschillende functies hebben in het lichaam zoals enzymen, structuur en transport. Het totaal eiwitgehalte gaan we bepalen door de methode van Kjeldahl. De tiende parameter die we gaan bespreken is het totale suikergehalte. Ze vervullen verschillende belangrijke functies, zoals het leveren van energie en hulp bij opbouw van 3

weefsels. De in fruit aanwezige suikers worden in ons lichaam omgezet in glucose, dat op haar beurt wordt omgezet in bruikbare energie. Het totale suikergehalte kunnen we bepalen door de methode van Luff-Schoorl. Als laatste parameter bespreken we het gehalte aan verschillende pesticiden in fruit. Pesticiden zijn belangrijk bij de fruitteelt om te vermijden dat het fruit wordt aangetast door insecten of door plantenziekten. Het probleem bij pesticiden is dat ze een toxische werking hebben op mensen, dieren en andere planten. De methode om het gehalte van een bepaald soort pesticide te berekenen hangt af van het aanwezige pesticide.

4

Microbiologische parameters 1.1 Inleiding Er zijn verschillende soorten micro-organismen: bacteriën, schimmels, gisten en virussen. Ze zijn zo klein dat ze enkel onder een microscoop zichtbaar zijn. Micro-organismen komen overal voor: in de lucht, op handen, op tafel, in drinkwater,... Ze kunnen zowel nuttig als schadelijk zijn. Ze spelen een gunstige rol bij de bereiding van yoghurt (bacteriën), brood (gisten) en kaas (schimmels), maar ze kunnen levensmiddelen ook oneetbaar maken. Grote aantallen micro-organismen kunnen het product zo aantasten dat het slecht ruikt of smaakt, of dat het een vreemde kleur krijgt (bv: zure melk, slijmerig vlees of slijmerige kip, slappe groentes en verzuurde salades). Bacteriën, schimmels en gisten veroorzaken dit bederf. Behalve de gunstige micro-organismen en deze, die bederf veroorzaken, zijn er ook ziekteverwekkende micro-organismen, die pathogenen genoemd worden. De meeste pathogenen zorgen niet voor bederf. Een voedingsmiddel kan er vers uitzien en toch met pathogenen besmet zijn. Het gaat dan vooral om virussen, bacteriën en parasieten (bv: Salmonella, Campylobaster en Listeria). [1] Hieronder bespreken we enkele micro-organismen die via de voeding een gezondheidsrisico voor de consument kunnen betekenen. Er dient echt opgemerkt te worden dat deze niet allemaal terug te vinden zijn in fruit en dat enkel voor het totaal kiemgetal een protocol gevonden werd.

Gram-negatieve bacteriae E. Coli O 157 De Eschiridia Coli O 157 (ook wel STEC en VTEC genaamd) is de gemuteerde schadelijke variant van de bacterie Escheridia Coli, die voorkomt in de dikke darm van mensen en dieren. De symptomen bij besmetting zijn: plotselinge, sterke buikkrampen, gevolgd door een waterige diarree, die na twee à drie dagen bloederig wordt. De meeste mensen genezen vanzelf, maar bij circa één op de tien ontstaat een vorm van bloedarmoede en een ernstige nierstoornis, het zogeheten hemolytisch-uremisch syndroom (HUS). Bij kinderen jonger dan vijf jaar en 60-plussers kan HUS zelfs dodelijk zijn. De kans op de ziekte is gelukkig niet groot, maar wel zo ernstig dat men besmetting met E. Coli O 157 waar mogelijk moet vermijden. Oorzaak van deze besmetting is meestal onvoldoende verhit gemalen rundvlees. Vandaar de naam ‘hamburgerziekte’, maar ook Américain préparé en ongepasteuriseerde melk kunnen een bron van besmetting zijn. Ook verse groenten en fruit kunnen besmet raken. De bacterie kan zich bijvoorbeeld nestelen in een appel, maar de kans daarop is kleiner dan in (gemalen) rauw vlees. Een andere bron van besmetting is de mest van pony’s, geiten en schapen.

5

Bovendien vergroten volgens professor Rombouts, een autoriteit op het gebied van voedselveiligheid, de industriële verwerking van voedsel en de verspreiding ervan over veel landen de kansen op besmetting met de ‘hamburgerziekte’ en op andere soorten voedselvergiftiging. Een paar tips om besmetting met deze bacterie te voorkomen: • • • • •

bak producten van gemalen (runds)vlees altijd door en door gaar; voorkom ‘kruisbesmetting’ via snijplankjes, messen,… ; was de handen vóór en regelmatig tijdens het bereiden van voedsel, vooral na contact met rauw vlees; bewaar gesneden groenten en salades niet lang; was de handen goed na contact met dieren. [1]

Salmonella Deze veelvoorkomende bacterie veroorzaakt voedselinfectie. Salmonella komt voornamelijk voor in de darm van dieren (vooral van pluimvee en varkens), maar de bacterie overleeft ook goed in het milieu en kan via de ontlasting bijna overal voorkomen. Ook mensen kunnen drager zijn en bij onvoldoende hygiëne kunnen zij de besmetting overdragen op levensmiddelen. Salmonellabacteriën komen voornamelijk voor in vlees, kip, eieren en rauwe melk. Enkel als ze zich sterk vermenigvuldigen, betekenen ze een gevaar voor de gezondheid. De gevolgen van een Salmonellavergiftiging zijn diarree, buikpijn, misselijkheid, braken en lichte koorts. De symptomen treden 12 tot 36 uur na het eten op. De meeste mensen zijn twee tot drie dagen ziek. Antibiotica helpen enkel bij een ernstige Salmonellavergiftiging. Na besmetting kan men nog maandenlang drager zijn van Salmonella. Vooral jonge kinderen, ouderen en zieken zijn zeer gevoelig voor de Salmonellabacterie. Ze moeten dus extra voorzichtig zijn. Salmonellavergiftiging is te voorkomen door een strenge hygiëne. Vlees door en door verhitten, eieren goed hard koken of bakken (de eierdooier moet gestold zijn) en geen rauwe eieren in desserts gebruiken, is de boodschap. [1]

Gram-positieve bacteriae 1.3.1 Listeria Monocytogenes De Listeria zit voornamelijk in de grond, in het oppervlaktewater, in planten en in de darminhoud van dieren en mensen. Hij komt verder voor in rauw voedsel, in zuivelproducten bereid uit rauwe melk (zachte kazen), in vlees(waren) en in kip en vis. Hij zit ook wel eens op rauwe groenten. Van nature is deze bacterie quasi onschadelijk. In tegenstelling tot andere bacteriën is de Listeria bestand tegen zout en tegen lage temperaturen. In de koelkast kan hij zich dus ongehinderd vermenigvuldigen. Consumptie van een product dat veel Listeriabacteriën bevat, kan listeriose veroorzaken. Bij gezonde volwassenen heeft dit griepachtige verschijnselen als koorts, hoofdpijn en

6

misselijkheid tot gevolg. Mensen met een verminderde weerstand, zoals kleine kinderen, ernstig zieken en hoogbejaarden, lopen het risico op hersenvliesontsteking. Bij zwangere vrouwen kan de foetus via de moeder besmet raken. Dit kan een miskraam tot gevolg hebben. Gevaarlijke Listeriabronnen zijn: zachte kazen, gerookte zalm, verse forel en vleesproducten zoals paté en rauwkost. Deze producten moeten na aankoop zo snel mogelijk in de koelkast en mogen ook daar niet langer dan twee à drie dagen bewaard worden. Rauwe groenten moeten goed gewassen worden. Andere voedingsmiddelen moeten tot het kookpunt verhit worden om de Listeriabacterie te doden. [1]

1.3.2 Staphylococcus Aureus De Staphylococcus Aureus kan voorkomen op het menselijk lichaam, op slijmvliezen in neus, keel en op de huid (bv: steenpuisten, puistjes en andere huidinfecties). Zolang de bacterie niet via de handen op etenswaren wordt overgebracht, is er geen gevaar. In een eiwitrijk milieu (warm vlees dat te langzaam afkoelt, gebak met room, slaatjes en zuiveltoetjes) kan hij zich vermenigvuldigen en gifstoffen in de darm produceren. Zo kan een voedselvergiftiging ontstaan. De gevolgen treden op binnen twee tot zes uur en zijn misselijkheid, overgeven en diarree (geen koorts). Soms kan deze bacterie ook huid- en ooginfecties veroorzaken. De gifstoffen van de Staphylococcus Aureus kunnen niet onwerkzaam gemaakt worden door verhitting. Enkele tips om besmetting te voorkomen: goed de handen wassen en bereid voedsel zo weinig mogelijk aanraken. [1]

Schimmels Schimmels produceren niet obligaat toxinen. Men weet niet waarom er mycotoxinen (giftige stoffen in schimmels) geproduceerd worden. In ieder geval spelen ze geen rol in de biochemische processen van de levende schimmels. Men noemt ze daarom secundaire metabolieten. Toxineproductie hangt af van de schimmelgroei. Controle op de ontwikkeling van schimmels is dus van groot belang. Een aantal factoren eigen zowel aan de schimmel als aan de omgeving speelt daarbij een rol. De schimmelvorming wordt o.m. bepaald door de aard en samenstelling van het levensmiddel waarop hij groeit. De wateractiviteit vormt daarbij een bepalende factor en wordt mee beïnvloed door de relatieve luchtvochtigheid. Ook de temperatuur is een belangrijk element. Schimmels kunnen bij verschillende temperaturen verschillende toxinen vormen. Men schat het aantal bekende schimmels op ongeveer 200000. Hiervan komt echter slechts een klein gedeelte op levensmiddelen voor. [2]

Virussen Virussen veroorzaken niet alleen griep en verkoudheid. Voedselvergiftiging is ook vaak het gevolg van een virusinfectie. Er zijn 2 belangrijke verschillen met bacteriën. Ze vermeerderen zich niet in het voedsel en kunnen al in zeer kleine aantallen tot ziekte 7

leiden. Koelen en bewaren deert ze niet, enkel verhitten is dodelijk. Virussen tasten, net als veel ziekmakende bacteriën tasten virussen de kwaliteit van het voedsel niet aan. Je ziet, ruikt of proeft dus niets aan het voedsel dat met een virus is besmet. Het Norwalk-like virus (NVR ofwel calicivirus), naar schatting verantwoordelijk voor driekwart van alle virale voedselinfecties. Het is zeer besmettelijk en kan mensen van alle leeftijden infecteren. NVL kan zich in allerlei soorten voedsel nestelen. Bijna de helft van de mensen die besmet raken, worden ziek. Na één of twee dagen krijgen ze koorts, worden misselijk, moeten braken, krijgen hoofdpijn en diarree (in vaktermen heet dit ‘gastro-enteritis’). De kwaal geneest doorgaans na een dag of twee vanzelf; doktersbezoek en medicijnen zijn niet nodig. NLVbesmettingen treden vooral op via feces en braaksel. De beste voorzorgsmaatregel is dan ook: goed handen wassen na ieder toiletbezoek en in het algemeen een goede voedselhygiëne. Minder vaak voorkomend, maar gevaarlijker, is het hepatitis-A-virus (HAV). In principe kan alle voedsel, schelpdieren in het bijzonder, een besmettingsbron zijn. Een HAV-infectie leidt na enkele weken tot een goedaardige ontsteking van de lever (hepatitis met geelzucht), die door een arts behandeld moet worden. In zeldzame gevallen kunnen er ernstige complicaties optreden. Het HAV-vaccin kan de ziekte voorkomen. Behalve door NLV en HAV worden er af en toe ook voedselinfecties veroorzaakt door rotavirussen (groep B en C) en via water door het Hepatitis-E-virus. Voor de consument blijft het beste advies: altijd zorgvuldig met voedsel omgaan en goed handen wassen na ieder toiletbezoek. [1]

Totaal kiemgetal 1.6.1 Definintie Het kiemgetal is het aantal levende kiemen (bacteriën) per gram of per ml product en wordt uitgedrukt in het aantal kolonievormende eenheden (KVE). Onder een kolonievormende eenheid verstaan we een groepje bacteriën die samen een kolonie vormen. [3]

1.6.2 Enterobacteriaceae en melkzuurbacteriën Enterobacteriaceae (entero's) staan bij levensmiddelen zoals water, vlees(waren), melk en andere zuivelproducten bekend als een hygiëne-indicator. Bij groenten en fruit zijn deze echter niet specifiek geschikt als controle op de hygiëne. De verklaring hiervoor is vrij eenvoudig: entero’s komen voor op rauwe, onbewerkte teeltproducten en kunnen in aantal fluctueren, afhankelijk van klimatologische omstandigheden. Een betere hygiëne-indicator voor het bepalen van het kiemgetal van groenten en fruit zijn de meetbare melkzuurbacteriën. Bij onbewerkte groenten en fruit zijn deze praktisch niet aanwezig. De kwantiteit melkzuurbacteriën geeft dus een hele goede indicatie over eventuele gemaakte fouten - lees besmetting/verontreiniging - bij de bereiding, de reiniging/desinfectie en de opslag en geeft in combinatie met het totaal kiemgetal de graad van hygiëne van het product weer. [4]

8

1.6.3 Protocol Het kiemgetal wordt bepaald door een staal van het te onderzoeken product op een petrischaal met voedingsbodem aan te brengen en na een aantal dagen de gevormde kolonies te tellen. Elke levende bacteriekiem zal dan namelijk een kolonie gevormd hebben. [5]

1.6.4 Grenswaarden Omdat er in België geen specifieke norm bestaat, hanteren wetenschappers Nederlandse of Franse normen. SLT (Nederlands keurmerk) legt voor groenten en fruit strenge bacteriologische normen op voor het totaal kiemgetal en voor het aantal melkzuurbacteriën (lactobacillen). Op de dag van productie moet het aantal melkzuurbacteriën lager zijn dan 10.000/g product en het totaal kiemgetal mag niet hoger zijn dan 1.000.000/g product. Deze normen zijn door de branche geaccepteerde normen. Controle op totaal kiemgetal en melkzuurbacteriën staan bij groenten en fruit bekend als een goede hygiënemeter voor de bacteriologische kwaliteit van de producten. [4]

2. Antioxidanten 2.1 Definitie “Antioxidanten beschermen het lichaam tegen vrije radicalen en andere schadelijke stoffen die in het lichaam vrijkomen als gevolg van allerlei oxidatiereacties. “ [5] Vrije radicalen kunnen gevormd worden bij bepaalde ziekteprocessen, zoals ontstekingsreacties. Indien ze niet tijdig worden uitgeschakeld, kunnen ze schade aanbrengen aan lichaamscellen. Oxidatieve deeltjes komen enerzijds vrij bij het vrijmaken van energie uit voedingsstoffen, anderzijds zijn ze ook aanwezig in sigarettenrook en vervuilde lucht. [5]

2.2 Bescherming van lichaamscellen In normale omstandigheden beschermen een aantal antioxidantenzymen en voedingsstoffen met een antioxidantwerking (vitamine E, vitamine C, bètacaroteen en andere (bioactieve) stoffen in de voeding) de lichaamscellen. Als het evenwicht tussen de vorming van vrije radicalen en de antioxidantverdediging verstoord is, kunnen vrije radicalen schadelijk worden voor het lichaam. Dit verschijnsel staat bekend als oxidatieve stress. Deze oxidatieve stress kan leiden tot celbeschadiging en functieverlies en speelt waarschijnlijk een belangrijke rol bij het ontstaan van bijvoorbeeld kanker. [5]

9

2.3 Supplementen Proefondervindelijk blijkt dat het nemen van supplementen met extra antioxidanten een toename in plaats van een afname van het risico op kanker veroorzaakt. Onderzoek toont namelijk aan dat een te hoge dosering van bètacaroteen (meer dan 15 mg per dag) het risico op longkanker verhoogt en dat een te hoge dosering van bètacaroteen in combinatie met vitamine A (retinol) of vitamine E het risico op maagdarmkanker doet toenemen. Een verklaring voor deze risicotoename is het pro-oxidanteffect. Hier kunnen er bij te hoge concentraties antioxidanten ongewenste neveneffecten optreden, die het tegenovergestelde bewerkstelligen van de verwachte antioxidantwerking. Hoge doseringen antioxidanten in supplementvorm zijn dus af te raden. Een goed uitgebalanceerde voeding met veel groenten en fruit levert immers voldoende voedingsstoffen, inclusief antioxidanten in veilige hoeveelheden, en verkleint het risico op kanker. [5]

2.4 Verschillende meetmethoden Voor het meten van de antioxidantcapaciteit bestaan er verschillende methodes: de Oxygen Radical Absorbance Capacity (ORAC), de Fluorescence Recovery After Photobleaching (FRAP) en de Trolox Equivalent Antioxidant Capacity (TEAC). [6] In het labo stellen onderzoekers vast dat deze diverse technieken niet altijd tot dezelfde resultaten leiden. Tot op heden bestaat er bovendien geen consensus over de methode die als referentie moet gelden. [7] Van de drie bovenvermelde methodes is de ORAC-bepaling, ontwikkeld door de National Institutes of Health in Baltimore, de meest toegepaste. [6]

2.4.1 Protocol: ORAC-methode Door een metaalgekatalyseerde reactie worden in een reageerglas vrije radicalen opgewekt. Er ontstaat op die manier een meetbare fluorescentie. De graad van fluorescentie vermindert in verhouding tot de hoeveelheid toegevoegde antioxidant die de vrije radicalen neutraliseert. Een synthetisch vitamine E (Trolox) doet dienst als standaard. Met behulp van een mathematisch rekenmodel kunnen chemici dan bepalen hoeveel sneller de ingezette antioxidant de vrije radicalen neutraliseert dan de standaard vitamine E. De op deze manier berekende waarde is de ORAC-waarde (maateenheid: TE/gr = μmol Trolox equivalents/gr) en wordt per gram of als dagelijkse dosis aangegeven. De ORACwaarde is evenredig met de antioxidatieve capaciteit van het gemeten staal. [8]

10

2.5 Grenswaarden Het USDA (United States Departement of Agriculture) beveelt een ORAC-eenheid inname van ongeveer 3000 tot 5000 eenheden ORAC per dag. De ORAC-waarden van een bepaald voedingsmiddel kunnen afwijkingen vertonen als gevolg van teeltomstandigheden, verwerkingsvoorwaarden, analytische procedure en variëteit. [6]

3. pH van het sap 3.1 Belang van de zuurtegraad voor de gezondheid De zuurtegraad is een van de belangrijkste indicatoren voor een goed evenwicht in ons lichaam. Slecht eten, ongezond leven en de milieubelasting spelen hierbij een belangrijke rol. Een te lage zuurtegraad is een van de kenmerkende symptomen van welvaartsziekten en speelt een rol bij reumatische aandoeningen, auto-immuun ziektes, darmklachten, enz… Onze voeding beïnvloedt indirect, maar wel heel duidelijk, de zuurtegraad die afhankelijk is van het hele metabolisme, de ademhaling en het bewegingsregime. ‘Zuurvormende voedingsmiddelen’ zoals bijvoorbeeld vlees, vet, kaas, eieren en ‘zuurlockers’ als alcohol en nicotine beïnvloeden het zuur-basenevenwicht in onze voeding. Zure of zuursmakende voedingsmiddelen zoals fruitsap, tomaten en yoghurt die zogenaamde ‘vrije’ zuren hebben, beïnvloeden dit evenwicht niet. Een niet optimaal zuur-basenevenwicht kan voor heel wat problemen in onze gezondheidshuishouding zorgen: het verstoort de stofwisseling omdat alle hieraan deelnemende enzymen pH-afhankelijk zijn, het stuurt het immuunsysteem en het vegetatief zenuwstelsel in de war en tast de bio- energetische waarde van organen sterk aan zodat er energieblokkades ontstaan waardoor het organisme minder goed in staat is om zichzelf te reinigen. Te veel zuur prikkelt ook de sympathicus, het deel van het autonome zenuwstelsel, dat de orgaanfuncties aanstuurt. Verzuurde mensen ademen bijvoorbeeld sneller en zijn makkelijker geprikkeld. [10]

3.2 Gunstige beïnvloeding van de zuurtegraad door de juiste voeding De zuurtegraad kan gunstig beïnvloed worden door de juiste voeding. Artsen raden aan veel groenten, fruit en basische planten en minder verzurend eiwit uit vlees, vis, kaas, eieren en granen te eten. Basevormende voeding is rijk aan metalen en water,maar arm aan eiwitten en calorieën. Fruit, bessen, watervruchten, groenten, sla, aardappelen, melk, karnemelk, yoghurt, kefir, room, fruitsap, groentesap en kruiden zijn goede voorbeelden hiervan. Zuurvormende voeding is rijk aan niet-metalen, eiwitten en calorieën, maar arm aan water en aldus compacter en geconcentreerder. Tot deze groep behoren onder andere: vlees, kaas, granen (pasta), peulvruchten, soja, noten, zaden, pitjes, olie, boter, eieren, champignons, spruitjes, artisjokken, maar ook suiker en vetten. 11

Het klinkt misschien vreemd maar een aantal zuren in bepaalde levensmiddelen zoals citroenen appelzuur kunnen in het lichaam werken als base. Het drinken van vruchtensappen of het eten van zuurkool kan dus – ook al lijkt dit paradoxaal – de basenhuishouding verbeteren. [10]

3.3 Protocol Met een speciaal geconstrueerde pH-elektrode is het mogelijk rechtstreeks de pH van het fruit te meten.

12

4. Vetten 4.1 Inleiding Vetten of lipiden bestaan voornamelijk uit C,H en een weinig O [12]. Deze moleculen hebben dus een sterk apolair karakter. Hierdoor zijn ze enkel oplosbaar in organische oplosmiddelen (bv: ether, hexaan, …) en niet in water. Op grond van hun chemische structuur kunnen we de vetten indelen in drie categorieën: 1. Eenvoudige lipiden: vetten, oliën, triglyceriden en wassen die bij hydrolyse vetzuren en alcoholen vormen. 2. Samengestelde lipiden: bestaan naast vetzuren en alcoholen ook uit fosfaat,Nverbindingen of sacchariden. Tot deze groep behoren onder andere de fosfolipiden. 3. Afgeleide lipiden: steroïden en sterolen. [14]

4.2 Nutritionele aspecten Triglyceriden zijn de meest voorkomende vetten in voedingsmiddelen. Ze bestaan uit glycerol, veresterd met drie vetzuren. De aard van deze vetzuren en hun plaats op de glycerolmolecule beïnvloedt de eigenschappen van het vet (smeltpunt, viscositeit,…). [14]

Figuur 1: Algemene structuur van triglyceriden [24]

Het belang van vetten in onze voeding valt niet te onderschatten. Enerzijds speelt de aanwezigheid van vetten een voorname rol in de organoleptische kwaliteit. Lipiden zorgen namelijk voor een fris gevoel in de mond, een aangename geur en geven aan het voedingsmiddel een smakelijk uitzicht. Ze verteren ook veel langzamer dan andere voedingsstoffen waardoor er sneller een gevoel van verzadiging gecreëerd wordt [14]. Anderzijds is de opname van vetten uit voedsel belangrijk voor het functioneren van het menselijke metabolisme. Ons lichaam verbrandt immers voortdurend voedingsstoffen en lipiden zijn nu net de grondstoffen die het meeste energie aanbrengen. 1 gram vet levert ons 37kJ aan energie [11]. Vetten die worden opgeslagen onder onze huid vormen dus een belangrijke energiereserve. Tevens vormt deze vetlaag een isolatielaag die grote temperatuursschommelingen in het lichaam tegengaat. Ook kwetsbare organen zijn voorzien van zulk een beschermende vetlaag [13]. Daarnaast is het lichaam zelf niet in staat om alle essentiële vetzuren zelf aan te maken waardoor deze dus via ons eten dienen opgenomen te worden[14]. Verder krijgen we via het vet in onze voeding belangrijke vetoplosbare vitamines binnen (A,D,E en K) [11]. 13

Vetten hebben echter wel een nadelige invloed op cardiovasculaire ziektes. Neem bijvoorbeeld cholesterol (aanwezig in dierlijke vetten). Dit wordt voor 70% aangemaakt door onze lever en de overige 30% moet uit voeding gehaald worden. Een teveel aan cholesterol gaat zich op de binnenwand van aders afzetten, wat gezondheidsproblemen met zich meebrengt (hartinfarct, beroerte,…) [15]. Om dit te vermijden is het beter om dierlijke vetten regelmatig te vervangen door plantaardige vetten (die onder andere voorkomen in fruit). Plantaardige vetten zijn rijker aan polyonverzadigde vetzuren en bevatten geen cholesterol. Deze poly-onverzadigde vetzuren houden de bloeddruk laag en gaan bloedstolling tegen. Dit wil niet zeggen dat er geen dierlijk vet gegeten mag worden, maar dat men dient te streven naar een evenwichtige verhouding in de voeding. Voor een gemiddelde volwassene wordt per dag 75 tot 85g vet aanbevolen. Dit komt ongeveer overeen met 30 tot 33% van de totale dagenergie [14].

4.3 Protocols  Aantonen van vet Werkwijze: Een kleine hoeveelheid vethoudende stof wordt gemengd met het oplosmiddel (hexaan of pentaan). Na schudden wordt de bovenste vloeistoflaag op een horlogeglas gebracht. Hierna wordt het oplosmiddel verdampt en blijft het vet achter als een dikvloeibare of wasachtige laag [14].  Bepaling van het totaal vetgehalte volgens Soxhlet Werkwijze: Eerst wordt het staal gehydrolyseerd in een zuur milieu voor het vrijmaken van de gebonden vetmoleculen. Na filtratie en drogen van het residu wordt dit met petroleumether geëxtraheerd (een speciaal toestel is hiervoor aanwezig in het labo). Na ongeveer een uur wordt dan de petroleumether afgedampt en blijft het vet achter [14].

14

5. Vitamines 5.1 Inleiding Vitamines zijn organische verbindingen die in kleine hoeveelheden voorkomen in ons voedsel. Het zijn voedingscomponenten die in tegenstelling tot vetten geen energie leveren maar wel essentieel zijn voor het in stand houden van een goede gezondheid. Ons lichaam kan zelf ook vitamines aanmaken, maar slechts in geringe mate. Aanvulling vanuit de voeding is dus noodzakelijk [14, 16]. In het totaal bestaan er 13 vitamines: A, C, D, E, K, B1, B2, B3, B5, B6, B7, B11 en B12. Op basis van hun oplosbaarheid kan men deze indelen in twee groepen: vetoplosbare en wateroplosbare vitamines. De vetoplosbare vitamines kunnen lange tijd in het vetweefsel van het lichaam opgeslagen worden. Dit in tegenstelling tot de wateroplosbare vitamines die continu moeten aangevuld worden uit de voeding. Een overmaat aan wateroplosbare vitamines wordt gewoon met de urine uitgescheiden. Bij vetoplosbare vitamines is dit niet zo en kan een teveel leiden tot hypervitaminose [14].

5.2 Nutritionele aspecten Enkele belangrijke vitamines die voorkomen in fruit zijn: A, C en B11 of foliumzuur.

5.2.1 Vitamine A

Figuur 2: Structuurformule Vitamine A (Moleculeformule: C20H30O) [16]

Vitamine A of retinol is een vetoplosbare vitamine. Ze wordt gevormd uit bètacaroteen of provitamine A. Door een oxidatieve splitsing in de dunne darm wordt hieruit dan het eigenlijke vitamine gevormd [16]. Bètacaroteen is de oranje kleurstof die in groenten en fruit zit (wortels, mango’s) [17]. Vitamine A zelf is enkel aanwezig in dierlijke producten (boter, eierdooier) [14]. Enkele belangrijke functies van vitamine A: - heeft kankerbestrijdende eigenschappen - helpt bij huidproblemen en veroudering van de huid - zorgt voor een beter zicht, vooral ‘s nachts - verbetert het herstellend vermogen van het lichaam [16] - speelt een voorname rol in de de groei van sterke botten, haar en huid [17]

15

Een tekort aan vitamine A zorgt voor heel wat nadelige symptomen zoals: - nachtblindheid [14] - verminderde weerstand tegen infecties - huidproblemen - droog, breekbaar haar [16] De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid aan vitamine A bedraagt 600-700 µg [16]. Er is echter maar een heel kleine marge tussen een gezonde hoeveelheid aan vitamine A en een overmaat. Zo kan bijvoorbeeld een teveel aan vitamine A tijdens een zwangerschap schade veroorzaken aan het ongeboren kind [17].

5.2.2 Foliumzuur (vitamine B11)

Figuur 3: Structuurformule vitamine B11 (Moleculeformule: C19H19N7O6) [16]

Foliumzuur maakt deel uit van het vitamine B-complex. Toen wetenschappers het vitamine B-complex ontdekten, dachten ze dat er maar één enkele vitamine B was. Pas later kwamen ze erachter dat deze vitamine eigenlijk uit meerdere afzonderlijke vitamines bestond. Foliumzuur is een wateroplosbare vitamine en komt voor in groene groenten, fruit en volkoren producten [18]. Enkele belangrijke functies van vitamine B11: - heeft eigenschappen die beschermen tegen kanker - is goed voor de huid - is een natuurlijke pijnstiller - zorgt voor een betere eetlust - geeft baby's en kinderen weerstand tegen infecties [16] Een tekort aan foliumzuur zorgt voor heel wat nadelige symptomen zoals: - lusteloosheid - uitzonderlijke moeheid en slapeloosheid - prikkelbaarheid - op latere leeftijd dementie [16] - een tekort bij zwangere vrouwen kan leiden tot een open ruggetje bij de baby [18] De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid aan foliumzuur bedraagt 200 µg [14].

16

5.2.3 Vitamine C

Figuur 4: Structuurformule vitamine C (Moleculeformule: C6H8O6) [16]

Vitamine C of L-ascorbinezuur is een wateroplosbare vitamine. Behalve de natuurlijke aanwezigheid in groenten en vers fruit, wordt vitamine C ook gesynthetiseerd en gebruikt als toevoegsel of additief in voedingsmiddelen. L- ascorbinezuur wordt echter vlug afgebroken onder invloed van warmte, licht en luchtzuurstof [14]. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid aan vitamine C is voor volwassenen ongeveer 70 mg. De mens kan, in tegenstelling tot sommige dieren, zelf geen vitamine C aanmaken. Hij is dus voor zijn dagelijkse behoefte aan L-ascorbinezuur volledig aangewezen op zijn voeding [14]. Vitamine C heeft heel wat belangrijke functies: - speelt een belangrijke rol bij de opbouw van onze weerstand - houdt botten, tanden en geslachtsorganen gezond - bevordert de opname van ijzer - vermindert de duur van verkoudheden en virussen en wordt gebruikt als preventie tegen griep [16] Een excessief tekort aan L-ascorbinezuur (gekenmerkt door scheurbuik) komt tegenwoordig nog maar vrij zelden voor. Hypovitaminose daarentegen, komt vaker voor en geeft aanleiding tot symptomen zoals vermoeidheid, bloedingen, zwakte,… [14]

5.3 Protocols  Bepaling van het vitamine C-gehalte in fruit Werkwijze: Vitamine C wordt bepaald door een redoxtitratie met 2,6-dichloorfenolindofenol. Dit gaat in oplossing over van diepblauw (in geoxideerde toestand) naar kleurloos (in gereduceerde toestand). In niet-gereduceerde toestand is het in zuur milieu lichtroze. Dit is de kleur die bij het eindpunt van de titratie bekomen wordt [14].

17

6. Voedingsvezels 6.1 Inleiding De term voedingsvezels slaat op een verzameling van stoffen die door het menselijke organisme niet verteerd kunnen worden [14]. Deze vezels zijn de bestanddelen van de celwand van plantaardige cellen die de stevigheid en vorm geven aan de plant [23]. De meeste van deze stoffen zijn koolhydraten. Tot de voedingsvezels behoren onder andere [14]: - Cellulose: Dit is het hoofdbestanddeel van de celwand van planten en vormt de basis van hout en vezelstructuren. Het ontstaat door een aaneenschakeling van glucose-elementen via ß1,4-bindingen . Het vormt supramoleculaire structuren door een opeenstapeling van cellulosemoleculen die zich vasthechten aan elkaar via waterstofbruggen [20].

Figuur 5: Cellulose [11]

-

Hemicelluloses: Dit is een verzamelnaam voor een aantal gelijkende koolhydraten die in planten gemaakt worden. Ze maken een belangrijk deel uit van de celwand en vormen een matrix waarin de cellulosemoleculen liggen [19]. Hemicelluloses bestaan uit glucose, xylose en glucuronzuur of galactose, arabinose en galacturonzuur [14].

-

Lignines: Deze polymeren van fenylpropaan vormen een driedimensionaal netwerk. In plantenmateriaal zijn ze zowel aan cellulose als aan hemicelluloses fysisch en chemisch gebonden. Lignines zijn onverteerbaar en chemisch zeer inert [14].

-

Pectines: Pectines zijn polysacchariden die voorkomen in de celwand van planten. Ze doen dienst als een soort cement en zorgen op die manier voor de samenhang van het plantenweefsel [14].

Wanneer enkel de bestanddelen cellulose en lignine worden beschouwd, spreekt men over de ruwe vezels [14].

18

6.2 Nutritionele aspecten Voedingsvezels vindt men vooral terug in plantaardige producten zoals vers fruit, volle graanproducten, peulvruchten, … Vermits voedingsvezels niet verteerd worden, leveren zij ook geen energie. Toch maken de vezels deel uit van de essentiële voedingsstoffen vermits ze in het menselijk lichaam een belangrijke rol spelen [22]. Vooreerst hebben voedingsvezels een positief effect op de darmfunctie [23]. Het blijkt namelijk dat deze vezels water vasthouden zodat de darminhoud zachter is. Hierdoor beweegt het voedsel gemakkelijker door de darmen en kunnen voedingsstoffen beter opgenomen worden. Tevens dragen voedingsvezels bij tot een betere stoelgang [14]. Ten tweede helpt het eten van veel vezels om overgewicht te voorkomen [22]. Een voedselpakket dat veel vezels bevat, geeft snel een verzadigingsgevoel waardoor er minder gegeten wordt [14]. Ten slotte zorgen voedingsvezels voor een verminderd risico op hart- en vaatziekten. Ze absorberen immers cholesterol dat dan dus voor een deel met de ontlasting uit het lichaam verdwijnt. Voor een gemiddelde volwassene bedraagt de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid aan voedingsvezels ongeveer 40g. Wat betreft fruit, worden de vruchten beter in hun geheel gegeten. Door het sap uit te persen worden de vezels immers weggegooid[14].

6.3 Protocols  Bepaling van het ruwe vezelgehalte Werkwijze: Voor de bepaling maken we gebruik van de methode van Soest. Het staal wordt hierbij eerst behandeld met een detergent bij eerder neutrale pH. Na extractie blijft in het residu het celmateriaal achter, behalve de wateroplosbare componenten. Dit residu wordt de Neutrale Detergent Fractie genoemd en bevat dus enkel nog (hemi-) cellulose en lignine. Vervolgens kan het staal in aanwezigheid van een detergent en een zwavelzuuroplossing opgekookt worden. In het residu (Zure Detergent Fractie) blijft nu enkel cellulose en lignine over. Door de neutrale en de zure detergentfractie te vergelijken kan het gehalte aan hemicellulose geschat worden. Lignine is onoplosbaar in een 72% zwavelzuuroplossing. Door de extractie hiermee uit te voeren kan het Lignine gedoseerd worden [20].

19

7. Asgehalte (totaal mineraalgehalte) Het asgehalte is een parameter die enkel belangrijk is voor de consument, aangezien deze ondermeer door het eten van fruit voldoende mineralen opneemt per dag. Mineralen zijn belangrijk want ze vervullen verschillende functies in ons lichaam. De fruitteler heeft absoluut geen nood aan een hoog gehalte aan mineralen om zijn product te verkopen. Hij heeft dus totaal geen affiniteit met deze kwaliteitsparameter. Ook voor de verdeler en de verwerkingsindustrie is het asgehalte zo goed als onbelangrijk.

7.1 Calcium Calcium is de belangrijkste voedingsstof voor wat betreft de opbouw en het onderhoud van onze beenderen en tanden. “Het is immers een essentieel onderdeel van de eiwitstructuur van het skelet en van de dentine in onze tanden.” [25] Aangezien het botweefsel constant wordt afgebroken en weer opgebouwd, is er veel calcium nodig in het lichaam. Vitamine D zorgt ervoor dat het calcium uit de darmen wordt opgenomen en dat het vervolgens in het botweefsel terecht komt. Ook is calcium nodig bij de werking van zenuw- en spiercellen, bij bloedstolling en bij hormoonstofwisseling. Zuivelproducten vormen de grootste bron aan calcium, maar ook alle fruitsoorten bevatten dit mineraal. Vooral in vijgen (250 tot 280mg/100g), bramen (60mg/100g) en sinaasappels (37mg/100g) is een behoorlijke hoeveelheid calcium aanwezig. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) calcium is vastgelegd op 1000mg/dag voor volwassen personen. Fruit kan bijvoorbeeld een rol spelen als calciumbron voor personen die lijden aan lactoseintolerantie. Zij hebben immers een probleem met de vertering van het melksuiker (lactose) dat aanwezig is in melkproducten. [26, 27]

7.2 Fosfor Fosfor komt in het lichaam en in voeding vooral voor onder de vorm fosfaat PO43- (Pi). Net zoals calcium geeft ook fosfor meer stevigheid aan het skelet en gebit. Fosfaat heeft in het lichaam invloed op verschillende enzymatische processen en op de energiestofwisseling. ATP, de drager van biochemisch bruikbare energie in het lichaam, bestaat immers uit ondermeer 3 fosfaatgroepen. Ook ons DNA zit er vol van. DNA is een polymeer dat is opgebouwd uit vele nucleotiden en waarbij elk nucleotide een fosfaatgroep bevat. Fosfor zit in alle fruitsoorten, maar vooral rode bessen (200mg/100g), passievruchten (60mg/100g) en nectarines (50mg/100g) scoren het hoogst. De ADH fosfor is vastgelegd op 700-1400mg/dag voor volwassenen. Door voldoende fruit te eten kan je dus deze waarde al voor een groot deel benaderen. [26, 27]

20

7.3 Magnesium Magnesium heeft vele functies in het lichaam. Het is nodig voor de botopbouw, opbouw van sommige eiwitten en het samentrekken van spieren, zoals de hartspier. Ook is magnesium belangrijk voor de werking van enzymen in de cel. Zo speelt dit mineraal bijvoorbeeld een belangrijke rol in de werking van het enzym ATPase. Dit enzym werkt als een pomp en zet het energierijke ATP om in ADP (of andersom) zodat de cel deze energie kan benutten. [28] Magnesium komt, variërend van 5 tot 30 mg per 100 gram, voor in fruit. Vooral bramen, bananen en passievruchten zitten er vol van. De ADH magnesium ligt rond 300mg/dag voor volwassenen. [26, 27]

7.4 Kalium De belangrijkste functie van kalium is het doorgeven van prikkels in het zenuwstelsel. Andere functies zijn het regelen van de bloeddruk in het lichaam en het verzorgen van een goede vochthuishouding. Een gezond lichaam bestaat voor ongeveer 60 procent uit water. Een goede vochthuishouding is dus van vitaal belang. Kalium komt vooral voor in groenten en fruit. Fruit bevat kalium, variërend van 80 mg tot 358 mg/100 gram. Dit komt overeen met 3 tot 11 procent van de ADH. Bananen, kiwi's en rode bessen zijn de fruitsoorten die het meeste kalium bevatten. [26, 27]

7.5 IJzer Het ijzermineraal is een belangrijk bestanddeel van hemoglobine. Dit is een eiwit dat in het bloed voorkomt en een belangrijke rol speelt bij stofwisselingsprocessen in het bloed. IJzer is dus onmisbaar in het transport van bijvoorbeeld 02 door rode bloedcellen. Bij fruit en andere plantaardige verbindingen komt het mineraal voor als non-heemijzer. De ADH ijzer is gemiddeld 12 mg voor volwassenen. Alle fruitsoorten bevatten ijzer, maar vooral frambozen (1,5mg/100g) scoren hoog. Ook het ijzer uit brood of vlees wordt veel beter opgenomen door het aanwezige vitamine C in fruit. [26, 27]

7.6 Zink Zink is vooral belangrijk voor het afweersysteem van ons lichaam. Ook zorgt het voor een goed verloop van de synthese van bepaalde eiwitten, groei van weefsels en voor de opbouw en afbraak van koolhydraten. Hoewel zink in alle fruitsoorten voorkomt, is de bijdrage van fruit aan de totale zinkvoorziening miniem. Koploper onder de fruitsoorten zijn de passievruchten met 0,8mg/100g. Zink komt in grotere hoeveelheden voor in vlees, vis, brood en rijst. [26, 27]

21

7.7 Protocols 7.7.1 Asgehalte ( totaal mineraalgehalte) Voorbereiding: In de eerste stap wordt een voldoende hoeveelheid van het monster homogeen gemaakt met een mixer. Het gebruikte kroesje (platina of porselein) dat gebruikt wordt voor de calcinatie van monster moet op voorhand worden uitgegloeid in de oxiderende vlam van een bunzenbrander. Vervolgens plaatsen we het kroesje in een exsiccator om af te koelen en wegen de massa van het kroesje op de analytische balans Werkwijze: We brengen 2 tot 3g monster in het kroesje en wegen het nauwkeurig af. Vervolgens plaatsen we het gedurende 2uur in een droogstoof bij 105°C. Daarna kunnen we beginnen met het calcineren van het monster (onder de zuurkast). Hierbij plaatsen we het kroesje op een pijpaarden driehoek boven de vlam van een bunsenbrander tot het monster verkoold is en geen vuur meer vat. Tot slot plaatsen we het kroesje in de oven bij 550°C gedurende 6 tot 12uur, tot het as een witte tot lichtgrijze kleur krijgt. Op dit moment is de verbranding van het organisch materiaal immers volledig. Het monster wordt vervolgens nog afgekoeld in de exsiccator tot kamertemperatuur en gewogen op de analytische balans. [14] Berekening: Het asgehalte in % wordt gegeven door: m3 − m1 x100 m2 − m1 met m1 = massa in g van het kroesje m2 = massa in g van het kroesje+monster voor calcineren m3 = massa in g van het kroesje+monster na verassen

7.7.2 Atomaire absorptie spectrometrie (AAS) Principe: Opdat men 1 bepaald element (mineraal) zou kunnen bepalen met AAS, moet dit element in de atomaire toestand gebracht worden m.a.w. onder de vorm van vrije atomen. Dit gebeurt door het toevoegen van energie in een vlam of in een grafietoven. Vervolgens wordt de vlam met een lamp elektromagnetisch bestraald. Deze straling zorgt er bij AAS voor dat voor een bepaald element de overgang van de grondtoestand naar de aangeslagen toestand wordt verwezenlijkt door absorptie van de atomen. Volgende figuur geeft het blokschema van een AAS.

Figuur 6: Blokschema van een atomaire absorptie spectrometrie [29]

22

Monstervoorbereiding Plantenmateriaal zoals fruit bevat sporenelementen (mineralen) in een uitgebreide organische matrix. Vandaar past men eerst een natte of droge oxidatie op de organische verbinding toe en herneemt men de rest na de oxidatie in een waterige oplossing. Holle kathodelamp Als externe stralingsbron gebruikt men meestal een holle kathodelamp (HKL), omdat deze lamp precies en alleen licht uitzendt met een golflengte die door het te onderzoeken metaal wordt geabsorbeerd. Vlam In de vlamfotometer wordt het monster in haar waterige oplossing verneveld ingebracht. Vervolgens wordt het gemengd met gas en zuurstof verbrand. In de vlam wordt een voldoende hoge temperatuur bereikt waardoor het oplosmiddel verdampt en de verbindingen uiteenvallen in atomen. Meestal wordt er gebruik gemaakt van acetyleen als brandstof en perslucht voor zowel oxidatie als aandrijfkracht voor het verstuiven van het monster. Monochromator De monochromator wordt aangebracht tussen de vlam en de stralingsdetector en voorkomt dat alle straling van de vlam de detector bereikt en zo de detector zou verzadigen. Detector (bv. fotomultiplier tube) De detector moet de resonantielijn van de lamp meten, m.a.w. de golflengte van de elektromagnetische straling die wordt geabsorbeerd door de atomen van een element. Het signaal van de detector wordt vervolgens omgevormd. Aan de hand van ijkcurves, bepaald door bekende concentraties van het te onderzoeken element te gebruiken, kan men vervolgens een kwantitatieve bepaling uitvoeren. Het nadeel van AAS is dat er slechts 1 element tegelijk kan onderzocht worden. [29]

7.7.3 Atoom Emissie Spectrometrie (AES) Principe De atoom emissie spectrometrie is een analysetechniek waarmee meerdere elementen tegelijk worden getest. Alle elementen gaan immers gelijktijdig fotonen uitzenden in de hete geëxciteerde atoomwolk die er ontstaat bij AES. Naargelang de stralingsbron is er een onderscheid te maken tussen vonk-AES en het inductief gekoppeld plasma. Voor oplossingen opteert men voor het plasma, bij vaste stoffen voor de vonk. Stralingsbron a) Vonk Een vonk is een elektrische ontlading van hoge spanning tussen ten minste twee elektroden die periodiek oscillerend terugkeert. Eén elektrode is het te analyseren staal zelf en de andere is meestal een wolfraamelektrode. De afstand tussen beide elektroden is miniem: 3 tot 6 mm. Elke vonk treft een andere plaats in het staal waardoor er een nauwkeurig gemiddeld signaal kan bekomen worden.

23

b) Inductief gekoppeld plasma (ICP) Als stralingsbron wordt er gebruik gemaakt van plasma’s. Een plasma is een geladen zone in een gas (argon bij ICP) waarin geen chemisch evenwicht heerst. In een plasma is de gastemperatuur 500 tot 600°C terwijl de energie van de elektronen overeenkomt met een temperatuur van 7000 tot 10000 K. Wanneer er een energieoverdracht is van een inductiespoel naar het gebruikte gas spreekt men van een inductief gekoppeld plasma. [30] De energie van het plasma wordt gebruikt om het atoom naar een hogere energietoestand te brengen. Wanneer vervolgens dit atoom terug naar een lagere energietoestand valt, zal het licht of elektromagnetische straling uitzenden. De golflengte van het uitgezonden licht is karakteristiek voor elk aanwezig element. Het uitgezonden licht wordt ofwel transversaal of longitudinaal gemeten en sequentieel of simultaan geanalyseerd. [29] Meestal wordt er gekozen om het monster als oplossing in een sterk zuur in te brengen in het plasma. Detectie De straling die door het monster in het plasma of in de vonk wordt uitgezonden , wordt opgevangen en geanalyseerd in een emissiespectrometer. Vervolgens kan een optisch spectrum worden opgesteld om de aanwezigheid van bepaalde elementen aan te tonen. Een kwantitatieve analyse is mogelijk door gebruik te maken van ijkoplossingen zodat er een lineair verband wordt bekomen tussen de intensiteit van een emissielijn en de concentratie aan mineraal.

7.7.4 Protocol ICP Benodigdheden 1. ICP-emissiespectrometer 2. Verstuiversysteem 3. Gasaanvoer : argon 4. Pipetten en maatkolven (glas en plastic) 5. Membraanfilter 6. Filtersysteem Alvorens te kunnen starten met het uitvoeren van metingen moet de spectrometer eerst gekalibreerd worden door een kalibratieblanco gevolgd door de standaardoplossingen. Na ijking worden de controlemonsters gemeten. Indien de maximale afwijking van deze monsters lager ligt dan 10% worden de eigenlijke monsters gemeten. Voor elk te bepalen metaal wordt er een ijkcurve berekend waarbij de concentratie wordt uitgezet in functie van de gemeten intensiteit. Zo is het mogelijk om concentraties van onbekenden te berekenen. [31]

24

8. Voedingswaarde 8.1 Inleiding Eten en drinken leveren energie die het lichaam nodig heeft om te kunnen functioneren en te bewegen. De energie in voedsel is de hoeveelheid nuttige energie die we kunnen opnemen na vertering in ons lichaam. Deze energiewaarde wordt uitgedrukt in kilocalorieën en 1 kcal is ongeveer 4,2 kJ. [32] We nemen energie op uit vezels, vetten, proteïnen, organische zuren en sachariden. De som van de energie die we uit al deze verschillende voedingsstoffen halen, is de totale energiewaarde van het voedingsmiddel. De energie wordt opgeslagen in de vorm van ATP, dat bij bijna alle functies van ons lichaam nodig is. [32] De energie die iemand nodig heeft per dag verschilt van persoon tot persoon. Als iemand meer beweegt, zal hij of zij meer moeten eten om de verbruikte energie te compenseren. De energiebehoefte van een man zal ook groter zijn dan die van een vrouw omdat een man meer spierweefsel heeft. Zo ligt de gemiddelde energiebehoefte van mannen tussen de 30 en 50 jaar met een zittend beroep en weinig beweging in de vrije tijd rond de 2500 kilocalorieën per dag. Vrouwen van die leeftijd met dezelfde inactieve levensstijl komen met gemiddeld 2000 kilocalorieën toe. [32]

8.2 Energiemeting van een voedingsmiddel De energie in een bepaald voedingsmiddel wordt gemeten door een calorimeter. In de calorimeter wordt het voedingsmiddel verbrand. De hoeveelheid warmte uit de verbranding wordt dan gemeten. Uit die vrijgekomen warmte kan men vervolgens de energie, opgeslagen in het voedingsmiddel, berekenen. [33]

25

9. Eiwitten 9.1 Inleiding Eiwitten of proteïnen zijn voedingsstoffen die veel verschillende functies hebben in het lichaam. Eiwitten zijn essentieel voor organismen omdat ze aminozuren binnenbrengen. De aminozuren worden dan gebruikt om zelf eiwitten te maken na de eiwitsynthese in het lichaam. De aanbevolen dagelijkse hoeveelheid eiwit is ongeveer 56 gram per dag voor iemand van 70 kilo. De precieze behoefte hangt onder andere af van het lichaamsgewicht , de leeftijd, de massa van het spierweefsel, de geleverde fysische inspanningen, … [34]

9.2 Functies van eiwitten 9.2.1 Chemische reacties Het belangrijkste doel van een eiwit in een cel is de werking als enzym. Enzymen katalyseren bijna alle chemische reacties in het lichaam. De invloed van een enzym op een reactie is meestal zo groot dat de reactie niet opgaat als het enzym ze niet katalyseert. [35]

9.2.2 Structuur Een groot aantal eiwitten zorgt voor het onderhouden van dynamische structuren. (bv. vorm en grootte van de cel) en harde structuren (bv. nagels, haar). Ook spiercellen zijn extracellulair verbonden door eiwitten. [36]

9.2.3 Transport Verschillende eiwitten zijn betrokken bij het transport van stoffen naar, uit en binnen de cel. Zo transporteert bijvoorbeeld hemoglobine via de rode bloedcellen zuurstof naar de lichaamscellen. [35]

9.2.4 Communicatie Sommige eiwitten zijn hormonen die nodig zijn voor de communicatie tussen cellen op lange afstand. Andere eiwitten zijn receptoren die zorgen voor de communicatie tussen cellen en hun omgeving. Deze zijn de signaaleiwitten die zorgen voor de communicatie binnen cellen. [35]

9.2.5 Energie Tot slot leveren eiwitten per gram eiwit 4kcal energie. Het lichaam kan aminozuren uit eiwitten uit de voeding of uit de spieren omzetten in glucose. Dat gebeurt vooral als het over te weinig glucose beschikt. [35]

26

9.3 Scheidingsmethoden Er zijn zeer veel verschillende scheidingsmethoden om eiwitten uit de voeding te halen. Precies omdat er zoveel verschillenden eiwitten zijn, hebben ze ook elk een ander scheidingsproces. Op basis van hun verschillende eigenschappen kan men de eiwitten van elkaar scheiden. De meest gebruikte methode hiervoor is de gelelektroforese.[36] Een algemeen beeld krijgen van het totale eiwitgehalte in voeding is heel moeilijk. De meest gebruikte methode hiervoor is de methode van Kjeldahl. [37]

9.3.1 Principe Kjeldahl Organisch materiaal wordt door inwerking van geconcentreerd zwavelzuur in aanwezigheid van een katalysator verbrand. De organische stikstof wordt hier omgezet tot ammoniumionen. Door toevoeging van een sterke base (natriumhydroxide) komt bij de destillatie ammoniak vrij, dat wordt opgevangen in een gekende hoeveelheid zwavelzuur (in overmaat) met gekende concentratie. De overmaat wordt teruggetitreerd met natriumhydroxide. Hieruit kan men dan de hoeveelheid stikstof, aanwezig in het monster, berekenen. Uit deze hoeveelheid stikstof berekent men ten slotte het totale eiwitgehalte. [14]

27

10. Suikers 10.1 Bouw Er bestaan verschillende soorten koolhydraten: • enkelvoudige koolhydraten of monosacchariden (bv. glucose) • tweevoudige koolhydraten of disacchariden (bv. saccharose) • oligosacchariden, bestaan uit een beperkt aantal enkelvoudige koolhydraten (gemiddeld 5) • meervoudige koolhydraten of polysacchariden bestaan uit een lange reeks enkelvoudige koolhydraten (bv. zetmeel) [39]

10.2 Functie Suikers of koolhydraten spelen een belangrijke rol in het leven van de mens. Ze vervullen verschillende belangrijke functies, o.a. het leveren van energie en hulp bij opbouw van weefsels. De in fruit aanwezige suikers worden in ons lichaam omgezet in glucose, dat op zijn beurt wordt omgezet in bruikbare energie. Dit gebeurt volgens een verbrandingsreactie, ook wel aerobe dissimilatie genoemd. Het doel is door oxidatie van glucose energie te verkrijgen in de vorm van ATP volgens onderstaande gekoppelde reacties. [38] C6H12O6 + 6O2 38 ADP + P

6CO2 + 6H2O 38 ATP

Een ander belangrijk kenmerk van suikers is hun zoetkracht. De consument apprecieert fruit vooral omwille van zijn zoete smaak. Te veel suiker is echter ook niet goed. Wanneer ons lichaam te veel energie binnenkrijgt, wordt deze omgezet in glycogeen en opgeslagen in de lever en spieren. Deze opslagcapaciteit is echter niet oneindig. Wanneer er voor glycogeen geen plaats meer is in de lever of in de spieren wordt het opgeslagen in de vorm van vet. [39]

10.3 Protocols 10.3.1 Staalvoorbereiding Voor we kunnen beginnen met het kwantitatief of kwalitatief onderzoek van suikers in voeding zal ons staal een voorbereiding moeten ondergaan. Deze voorbereiding bestaat uit twee stappen: 1. Isolatie van suikers uit het staal 2. Verbindingen die de analyse zouden kunnen storen uit het staal verwijderen

28

We maken een onderscheid tussen vaste stoffen en oplossingen Vaste stoffen Bij vaste stoffen doen we dit door eerst een extractie met een waterige alcoholoplossing uit te voeren en daarna het alcoholisch extract na te behandelen. De stoffen die mee geëxtraheerd worden zijn afhankelijk van de samenstelling van het water-alcohol mengsel. Vaak is ook nog een ontkleuring en deproteïnisatiestap van het waterige extract nodig omdat in de vorige stappen ook eiwitten en kleurstoffen mee geëxtraheerd kunnen worden. [20] Oplossingen De staalvoorbereiding bij oplossingen bestaat uit vijf stappen: 1. Verwijderen CO2 en/of andere gassen 2. Verwijderen van pigmenten 3. Verwijderen van eiwitten 4. Membraanfiltratie 5. Verwijderen van reducerende verbindingen Al deze stappen moeten kwantitatief worden uitgevoerd zodat er bij concentratiebepaling rekening kan worden gehouden met eventuele verdunningen. [20]

10.3.2 Fysische analyse Chromatografische methode Chromatografische analyse van suikers gebeurt op basis van de scheiding van koolhydraten. Het scheiden van koolhydraten is echter niet eenvoudig aangezien alle suikers veel hydroxylgroepen bezitten en ze dus allemaal veel op elkaar lijken. We kunnen het evenwicht tussen de verschillende stereo-isomeren, de lineaire en hemiacetaalvormen verstoren met als gevolg bandverbreding. Kwalitatieve analyse van de gescheiden koolhydraten kan dan gebeuren met behulp van een RI-detector of door UV-absorptie. [20]

10.3.3 Chemische analyse (reducerende suikers) Algemeen principe Wanneer we een suiker met een reducerende groep in een sterk basisch milieu verhitten in de aanwezigheid van een geschikt oxidans, zal het suiker oxideren. Metaalionen zijn zeer geschikt als oxidans. Of de reductie specifiek of niet-specifiek zal verlopen, of dat de reactie stoechiometrisch of niet-stoechiometrisch zal opgaan, hangt af van de reactieomstandigheden. Dosering van de gereduceerde verbindingen kan op verschillende manieren: • Gravimetrisch (neerslag afwegen) • Titrimetrisch • Colorimetrisch (op basis van kleur m.b.v. een spectrofotometer) [20]

29

Methode van Luff-Schoorl Met deze methode kunnen we de hoeveelheid saccharose, fructose en glucose aantonen. Saccharose moet eerst omgezet worden in glucose en fructose. Dit doen we met behulp van een hydrolysatie. We verkrijgen zo invertsuiker. [20] Het Luff-Schoorl reagens is een oplossing van kopersulfaat, natriumcarbonaat en citroenzuur en is gevoelig voor pH-afwijkingen. We werken dus best met een neutrale suikeroplossing om optimale omstandigheden te creëren. Omdat we de oplossing 10 minuten moeten koken, zullen kleine afwijkingen in de tijd ook slechts een kleine fout tot gevolg hebben. Door deze nogal lange kooktijd moeten we echter wel werken met een terugvloeikoeler opdat de verdamping van het reactiemengsel zoveel mogelijk beperkt wordt. Glucose, fructose en invertsuiker reageren identiek met het Luff-reagens. We kunnen het resultaat titrimetrisch bepalen. We kunnen kiezen of we de overmaat Cu2+ bepalen of dat we direct (zonder af te filtreren) de hoeveelheid neerslag bepalen. [20] Wanneer we de methode van Luff-Schoorl naar Scales volgen, moeten we het gevormde koper(I)oxide voorzichtig terug oplossen, het Cu+ vervolgens kwantitatief oxideren met jood en hierna de overmaat jood terugtitreren met thiosulfaat. [20] Volgende reacties vinden plaats: Cu2O + 2 HCl 2CuCl + H2O (oplossen) 2Cu+ + I2 2Cu2+ + 2I(oxidatie/reductie) Overmaat jood wordt teruggetitreerd I2 + 2 S2O322Cu2+ + 2I- + S4O62Fehling reagens Het Fehlingreagens bestaat uit twee oplossingen: • Fehling A: een kopersulfaatoplossing • Fehling B: een natriumhydroxideoplossing en Seignette zoutoplossing Juist voor gebruik worden de twee oplossingen gemengd. Er bestaan verschillende methodes die werken met het Fehling reagens. 1. Gravimetrische methode Bij deze methode is de juiste werkwijze verschillend van suiker tot suiker. De gevormde Cu2O-neerslag wordt afgefilterd op een vooraf afgewogen glasfilterkroesje of een porseleinen filter. Het is aangeraden om af te filtreren op een porseleinen kroesje en de neerslag te drogen en te calcineren aangezien de neerslag ook onzuiverheden kan bevatten. We lezen de overeenstemmende hoeveelheid suiker af uit reeds bestaande tabellen. Het resultaat voor suikermengsel wordt bij deze methode meestal uitgedrukt als het gehalte aan meest voorkomende suiker. [20] 2. Titrimetrishe methode Bij deze methode zonderen we het gevormde neerslag niet af, maar doen we de bepaling titrimetrisch. Wanneer we de methode van Bertrand volgen, wordt het gevormde koperoxide permanganometrish bepaald en kunnen we het resultaat weer met een reeds bestaande tabel omzetten in een suikergehalte. [20]

30

Reacties: Cu2O + 2 Fe3+ + 2H+ 10 Fe2+ + 2MnO4- + 16H+

2Cu2+ + 2Fe2+ + H2O 10 Fe3+ + 2Mn2+ + 8H2O

Organische verbindingen als oxidans We kunnen het reducerend vermogen van suikers ook gebruiken om bepaalde organische verbindingen in een basisch midden om te zetten in hun gereduceerde, gekleurde vorm. De concentratie van de gereduceerde verbindingen kan dan spectrofotometrisch bepaald worden. [20]

11. Pesticiden Pesticiden zijn belangrijk bij de fruitteelt om te vermijden dat het fruit wordt aangetast door insecten of door plantenziekten. Een insectenplaag of schimmelziekte kan een hele oogst vernietigen. Er zijn echter ook nadelen verbonden aan pesticiden. Ze kunnen een toxische werking hebben op mensen, dieren en andere planten. Pesticiden kunnen onderverdeeld worden in drie verschillende groepen: • Insecticiden: Insecticiden zijn middelen die de insecten op het fruit bestrijden. Insecten kunnen het fruit aantasten door het op te eten maar ook door plantenziekten over te brengen. • Fungiciden: Fungiciden bestrijden schimmels die plantenziekten veroorzaken. • Herbiciden: Herbiciden vernietigen het onkruid dat tussen het fruit groeit. Van deze drie groepen zijn de insecticiden het gevaarlijkst voor de mens. Oorzaak hiervan is dat insecticiden aselectief zijn. Dit wil zeggen dat ze niet enkel een invloed hebben op insecten, maar ook op de mens of op andere zoogdieren. Insecticiden beïnvloeden de werking van het zenuwstelsel, met name het doorgeven van prikkels. Om dit effect niet te laten inspelen op het menselijk zenuwstelsel, is het dus erg belangrijk dat het gehalte aan insecticiden in voedingsmiddelen zeer beperkt blijft. Fungiciden en herbiciden zijn selectiever en hebben dus invloed op meer specifieke biochemische mechanismen waardoor ze veel minder giftig zijn voor de mens. Bij fruitteelt is het residugehalte over het algemeen niet erg problematisch. Het fruit dat uiteindelijk geoogst en geconsumeerd wordt, is slechts een deel van de volledige plant en de vrucht is vaak zelfs nog niet aanwezig of nog zeer klein op het moment dat de pesticiden ingezet worden. [40]

31

Literatuurlijst [1]

Dom, G. (2002). Voedsel: veilig kopen, koken en bewaren. Den Haag: Consumentenbond/Voedingscentrum.

[2]

Deelstra, H., Massart, D.L., Daenens, P., Van Peteghem, C. (1996). Vreemde stoffen in onze voeding. Uitgeverij Pelckmans: Kapellen

[3]

Microbeconsult. (2008).Geraadpleegd op 11 november 2009, http://www.microbeconsult.nl/nieuws.php

[4]

Poppelaars & Zn Bv - Kwaliteit. Geraadpleegd op 11 november 2009, http://www.panklaregroenten.nl/site/kwaliteit.html

[5]

Encyclo - Kiemgetal. (3 oktober 2008).Geraadpleegd op 11 november 2009, http://www.encyclo.nl/begrip/Kiemgetal

[6]

Voedingscentrum – Eerlijk over eten. (26 maart 2008). Geraadpleegd op 10 november 2009, http://www.voedingscentrum.nl/nl/etengezondheid/voedingstoffen/antioxidanten.aspx

[7]

Phytochemicals. (2008). Geraadpleegd op 10 november 2009, http://www.phytochemicals.info/orac-values.php

[8]

Guggenbühl, N. (augustus/september 2004). Antioxidanten: nieuwe scores voor voedingsmiddelen.Health and Food, (6). Geraadpleegd op 10 november 2009, http://www.healthandfood.be/html/nl/article/66/anti_score.htm

[9]

ORAXx Nederland Diagnostics. Geraadpleegd op 10 november 2009, http://azteek.com/index.html

[10]

Zuurgraad en RSI/CANS. (oktober 2004).Geraadpleegd op 11 november 2009, http://www.net.info.nl/zuurgraadrsi.htm

[11]

FEVIA. (22-04-2009). De gezondheidssite voor Vlaanderen- Dossier vetten. Geraadpleegd op 9 november 2009, http://www.gezondheid.be/INDEX.cfm? fuseaction=art&art_id=1340 32

[12]

Nubel voedingsplanner 2006- noodzakelijke bestanddelen.(2006). Geraadpleegd op 9 november 2009, http://www.nubel.be/ned/manual/vetten.asp

[13]

Davisters,I. (18-12-2006). Medinet.be: uw gezondheidsgids. Geraadpleegd op 9 november 2009, http://www.medinet.be/shownews.asp?ID=2307

[14]

Deweghe, L. & Mortier, J.M. (1999). Eten, meten en weten (2e dr.). Leuven: KVCV

[15]

Sweetlove, P. (08-11-2009). Cholesterol- en vetverlagend dieet. Geraadpleegd op 9 november 2009, http://www.sweetlove.be/br_cholesteroldieet.html

[16]

Van Herpen, T. (2008). Vitaminen. Geraadpleegd op 9 november 2009, http://www.natuurlijkerwijs.com/vitaminen.htm#vitamine_a

[17]

Voorlichtingsbureau Margarine Vetten en Oliën. Geraadpleegd op 9 november 2009, http://www.voorlichtingmvo.nl/17/vitaminen

[18]

Tuinier, S. Vitamine Informatiebureau. Geraadpleegd op 9 november 2009, http://www.vitamine-info.nl/vitamines/vitamine_b11

[19]

Wikipedia- Hemicellulose. (03-11-2009). Geraadpleegd op 9 november 2009, http://nl.wikipedia.org/wiki/Hemicellulose

[20]

Meyers M., Biomoleculen, interne publicatie van de KHLim, Diepenbeek, 2008

[21]

Wikipedia- Cellulose. (09-09-2009). Geraadpleegd op 8 november 2009, http://nl.wikipedia.org/wiki/Cellulose

[22]

NICE. (08-11-2006). De gezondheidssite voor Vlaanderen- Dossier voedingsvezels. Geraadpleegd op 11 november 2009, http://www.gezondheid.be/index.cfm? fuseaction=art&art_id=3970 [23]

Van Dijk, E. (09-10-2009). Wetenswaar achtergronddossier voedingsvezels. Geraadpleegd op 11 november 2009, http://www.food-info.net/nl/national/wwvoedingsvezel.htm

[24]

Schaefer, W. (21-04-2005). Fat triglyceride shorthand formula. Geraadpleegd op 14 november 2009, http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Fat_triglyceride_shorthand_formula.PNG

[25]

Sciences Today (2000). Health and food focus: Calcium. Geraadpleegd op 6 november 2009. http://www.healthandfood.be/image/fr/pdf/focus_calcium_nl.pdf

[26]

Voedingscentrum (06 april 2009). Wat zijn vitamines en mineralen?. Geraadpleegd op 11 november 2009. http://www.voedingscentrum.nl/nl/etengezondheid/voedingstoffen/vitamines-en-mineralen/wat-zijn-vitamines-enmineralen.aspx?highlight=mineralen

33

[27]

Vitamine informatie bureau (2009). Alle vitamines en mineralen op een rij. Geraadpleegd op 11 november 2009. http://www.vitamine-info.nl/overzicht

[28]

Wikipedia (11 september 2009). ATPase. Geraadpleegd op 11 november 2009. http://nl.wikipedia.org/wiki/ATPase

[29]

De Waele, R. Beschrijvende anorganische chemie, kwalitatieve en kwantitatieve analyse en validatie, interne publicatie van de Khlim, Diepenbeek 2009

[30]

Vinckier, C. Inductief gekoppeld plasma massaspectrometrie (ICP-MS). Geraadpleegd 11 november 2009. http://www.chem.kuleuven.ac.be/research/LPAC/pdf/ICP_MS.pdf

[31]

Energie- en milieu-informatiesysteem van het Vlaamse gewest. Protocol ICP (november 2001). Geraadpleegd op 14 november 2009 http://www.emis.vito.be/EMIS/Media/referentielabo_bodem_CMA_2002_2_I_B1.pdf

[32]

Voedingscentrum – eerlijk over eten. (16 februari 2009). Geraadpleegd op 15 november 2009, http://www.voedingscentrum.nl/nl/eten-gezondheid/gewicht/energieen-eten.aspx?highlight=energie

[33]

Chemlab. Geraadpleegd op 15 november 2009, http://www.chem.ufl.edu/~itl/2045/lectures/lec_9.html

[34]

Voedingscentrum – Eerlijk over eten. (26 maart 2008). Geraadpleegd op 15 november 2009, http://www.voedingscentrum.nl/nl/eten-gezondheid/voedingstoffen/eiwit/wat-iseiwit.aspx

[35]

Voedingscentrum – Eerlijk over eten. (26 maart 2008). Geraadpleegd op 15 november 2009, http://www.voedingscentrum.nl/nl/eten-gezondheid/voedingstoffen/eiwit/waarom-hebje-eiwit-nodig.aspx

[36]

Encyclo – gelelektroforese (6 september 2008). Geraadpleegd op 15 november 2009, http://www.encyclo.nl/begrip/Gelelektroforese

[37]

Encyclo – Kjeldahl (6 september 2008). Geraadpleegd op 15 november 2009, http://www.encyclo.nl/begrip/Kjeldahl-methode

[38]

10 voor biologie (?). Geraadpleegd op 12 november 2009, http://www.10voorbiologie.nl/index.php?cat=9&id=453&par=469&sub=470 Mens en gezondheid (?). Geraadpleegd op 14 november 2009, http://mens-engezondheid.infonu.nl/gezonde-voeding/42291-suiker-en-de-andere-koolhydraten.html

[39]

[40]

Dejonckheere, W. en Steurbaut, W., Pesticiden: Gebruik en milieurisico’s. Kapellen: Pelckmans, 1996. Geraadpleegd op 13 november 2009.

34