Cocuk

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 1

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 2

ISBN 978-9944-100-42-7

ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI (ÝSMEK) YAYINLARI Branþ Kitaplarý Serisi

Editör: Muhammet ALTINTAÞ Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü

Mizanpaj: Doðan SEVEN Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ Baský: Ekbil Matbaacýlýk

(Bu kitap, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý (ÝSMEK)’nýn bir kültür hizmeti olup ücretsizdir. Kitabýn metin, görsel malzeme v.b. her türlü yasal sorumluluðu yazarýna aittir.)

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 3

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

Rukiye YENÝBAÞ ÝSMEK Yardýmcý Annelik Usta Öðreticisi

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 4

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÝÇÝNDEKÝLER I. BÖLÜM ..........................................................................................................................

3.Sýnýflama Düzeyi ........................................................................................50 4.Soyut Düzey ................................................................................................50 DÝL GELÝÞÝMÝ ...............................................................................................................51 DÝL GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER ................................................................52 Çocukla Ýlgili Faktörler .................................................................................52 Kalýtým Ýle Ýlgili Faktörler ............................................................................53 Çevre Ýle Ýlgili Faktörler ...............................................................................54 DÝL GELÝÞÝMÝ DÖNEMLERÝ.......................................................................................54 Yenidoðan Dönemi (0-6 Hafta) ................................................................54 Gýðýldama Dönemi (6 Hafta-3 Ay)...........................................................54 Mýrýldanma (Babýldama)Dönemi (3-6 ay).............................................54 Mýrýldanmanýn Tekrarý Dönemi (6-9 Ay) ..............................................55 Ses-Sözcük (Tekrarlama-Çeþitlenmiþ Mýrýldanma) Dönemi (9-12 Ay)...........................................................................................55 Ýlk Sözcükler ve Tek Sözcüklü Cümlecikler (Konuþma) Dönemi (12-18Ay) ..................................................................56 Ýki Sözcüklü Birleþimler Dönemi (18-24 Ay).......................................56 2-3 Yaþ Dönemi..............................................................................................57 3-4 Yaþ Dönemi..............................................................................................58 4-5 Yaþ Dönemi..............................................................................................59 5-6 Yaþ Dönemi..............................................................................................60 KÝÞÝLÝK GELÝÞÝMÝ ........................................................................................................61 DUYGUSAL GELÝÞÝM ................................................................................................62 Bakýcý Anne- Çocuk Duygusal Baðý........................................................62 Güven Duygusu..............................................................................................63 Sevgi Güdüsü...................................................................................................64 Çocuðun Duygularýný Tanýma ...................................................................65 SOSYAL GELÝÞÝM.......................................................................................................66 Çocuðu Tanýma...............................................................................................66 Çevre ve Uyum...............................................................................................67 Sosyal Kurallar ................................................................................................67 Ýç Denetim ........................................................................................................67 SOSYAL DUYGUSAL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ.......................................................67 0-2 Yaþ Sosyal Duygusal Geliþim............................................................67 2-6 Yaþ Sosyal Duygusal Geliþim............................................................68

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ........................................................................................................11 GELÝÞÝMÝN ÖZELLÝKLERÝ...........................................................................................12 GELÝÞÝMÝ AÇIKLAYAN KAVRAMLAR...................................................................12 Büyüme .............................................................................................................12 Olgunlaþma ......................................................................................................12 Öðrenme............................................................................................................13 Hazýr bulunuþluk............................................................................................13 Geliþimin Kritik Dönemleri.........................................................................13 GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER........................................................................14 Kalýtým ................................................................................................................14 Çevre ...................................................................................................................14 Hormonlar.........................................................................................................25 FÝZÝKSEL GELÝÞÝM.......................................................................................................29 DOÐUM ÖNCESÝ DÖNEM FÝZÝKSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ..............................29 Dölüt....................................................................................................................29 Embriyo..............................................................................................................29 Fetüs....................................................................................................................29 DOÐUM ÖNCESÝ GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER........................................30 Hastalýklar ve Ýlaç Kullanýmý .....................................................................30 Sigara-Alkol Kullanýmý-Röntgen Iþýný Alma, Çevre Kirliliði ...........30 Beslenme ..........................................................................................................30 Stres ....................................................................................................................30 Annenin Yaþý, Kan Uyuþmazlýðý ..............................................................30 Enfeksiyonlar...................................................................................................30 DOÐUM SONRASI FÝZÝKSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ ..........................................30 0-2 Yaþ Arasý Bedensel Geliþim...............................................................30 0-2 Yaþ Arasý Hareket (Devinsel) Geliþim............................................33 2-6 Yaþ Arasý Bedensel Geliþim...............................................................37 2-6 Yaþ Arasý Hareket (Devinsel) Geliþim............................................37 ZÝHÝNSEL GELÝÞÝM (BÝLÝÞSEL GELÝÞÝM) .................................................................41 ZÝHÝNSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ .............................................................................44 0-2 Yaþ Arasý Zihinsel Geliþim..................................................................44 2-6 Yaþ Arasý Zihinsel Geliþim..................................................................44 HAFIZA GELÝÞÝMÝ (BELLEK GELÝÞÝMÝ) ...................................................................47 BELLEK ÇEÞÝTLERÝ .....................................................................................................47 1.Duyusal Kayýt...............................................................................................47 2.Kýsa Süreli (Ýþleyen) Bellek .....................................................................47 Uzun Süreli Bellek .........................................................................................47 KAVRAM GELÝÞÝMÝ ...................................................................................................49 KAVRAM ÖÐRENME AÞAMALARI ......................................................................50 1.Somut Düzey ...............................................................................................50 2.Tanýma Düzeyi ............................................................................................50

II. BÖLÜM ......................................................................................................................... ÇOCUK BAKIMI ..........................................................................................................71 GÝYÝM............................................................................................................................71 BANYO.........................................................................................................................71 EL YÜZ YIKAMA........................................................................................................73 DÝÞ FIRÇALAMA ........................................................................................................73 TIRNAK KESME..........................................................................................................73

4

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 5

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI UYKU ALIÞKANLIÐI..................................................................................................74 ÇOCUÐA ÖZBAKIM BECERÝLERÝNÝN KAZANDIRILMASI..................................76 ÖZBAKIM BECERÝSÝ KAZANMAYI ETKÝLEYEN FAKTÖRLER ..........................76 1.Çocuðun Olgunluk Düzeyi ......................................................................76 2.Çocuðun Hazýrbulunuþluk Düzeyi.......................................................76 3.Fiziksel Geliþimi...........................................................................................77 4.Psikomotor Geliþimi..................................................................................77 5.Anne-Baba-Bakýcý ve Çocuk Etkileþimi .............................................77 6.Zihinsel Geliþimi ..........................................................................................77 7.Kullanýlan Ödüllendirme .........................................................................77 8.Becerinin Veriliþ Sýrasý..............................................................................77 9.Çocuðun Kendine Olan Güveni ............................................................78 ÖZBAKIM BECERÝLERÝNÝ KAZANDIRIRKEN DÝKKAT EDÝLMESÝ GEREKENLER ..............................................................................................................78 BESLENME ...................................................................................................................81 Anne Sütü Ýle Beslenme.............................................................................81 Emziren Annenin Beslenmesi ..................................................................82 Anne Sütünün Yararlarý..............................................................................82 Ek Gýdalara Geçiþ ...........................................................................................82 Ek Gýdalar ve Hazýrlanýþlarý ........................................................................84 6-8 Aylýk Bebeðin Beslenmesi.................................................................85 9-12 Aylýk Bebeðin Beslenmesi ..............................................................85 1-5 Yaþ Çocuk Beslenmesi ........................................................................86 BÜYÜTÜCÜ VE ONARICI BESÝNLER.....................................................................87 Proteinler...........................................................................................................87 Madenler (Mineraller)...................................................................................88 Karbonhidratlar ..............................................................................................90 Yaðlar (Yað Asitleri) ......................................................................................90 Su..........................................................................................................................91 ENERJÝ VEREN BESÝNLER ........................................................................................91 VÝTAMÝNLER...............................................................................................................92 AVitamini ..........................................................................................................92 K Vitamini .........................................................................................................92 B Grubu Vitaminleri......................................................................................92 C Vitamini .........................................................................................................93 E Vitamini..........................................................................................................94 D Vitamini.........................................................................................................94 YEMEK DÜZENÝ..........................................................................................................94 Ev ..........................................................................................................................94 Ev Dýþý .................................................................................................................94 Kreþ-Yuva..........................................................................................................95 YEMEK YEME ALIÞKANLIÐI ...................................................................................95 Yaþa Uygun Yemek Araç Gereçleri .......................................................95 Çið Sebze ve Meyve Tüketimi .................................................................95 Zaralý Yiyecek Ýçecek Tüketimi ...............................................................95 Düzenli Öðün Alýþkanlýðý.............................................................................96 Yemek Seçimi.................................................................................................96 Kendi Kendini Besleyebilme Becerisi ...................................................97 SAÐLIKLI YEMEK HAZIRLAMA KURALLARI .....................................................97 Hijyen Kurallarý ...............................................................................................97 Sebze Piþirme Teknikleri ............................................................................98 Baklagillerin Piþirilme Teknikleri .............................................................98 Yaðlarýn Cinslere Göre Kullanýmý ............................................................98

Hepatit E .........................................................................................................104 Hepatit G.........................................................................................................105 Boðmaca .........................................................................................................105 Bruselloz..........................................................................................................105 Difteri................................................................................................................106 Difteri Anjini...................................................................................................106 Kabakulak ......................................................................................................107 Akut Kanlý Ýshal............................................................................................107 Amipli Dizanteri ...........................................................................................108 Basilli Dizanteri.............................................................................................108 Kýzamýkçýk ......................................................................................................109 Kýzamýk............................................................................................................110 Kolera ...............................................................................................................111 Kuduz ...............................................................................................................113 Meningokoksik Menejit............................................................................113 Çocuk Felci .....................................................................................................113 Tetanoz............................................................................................................114 Çiçek Hastalýðý ..............................................................................................115 Kýzýl....................................................................................................................115 Su Çiçeði..........................................................................................................116 BEDEN SAÐLIÐINI BOZAN VE HASTALIKLARA NEDEN OLAN ETMENLER.....................................................................................117 Kalýtým ile Ýlgili Etmenler..........................................................................117 Çevre Ýle Ýlgili Etmenler.............................................................................117 RAHATSIZLIKLAR-HASTALIKLAR.......................................................................117 Mikroplar.........................................................................................................117 Parazitler.........................................................................................................118 Yetersiz ve Dengesiz Beslenme ...........................................................121 DUYGUSAL NEDENLER.........................................................................................122 DÜZENSÝZ UYKU-YORGUNLUK HALÝ ...............................................................122 AÞI VE HASTALIKLARDAN KORUNMA ...........................................................122 Aþýlarýn Bulaþma Yollarý ...........................................................................122 Bulaþýcý Hastalýklardan Korunma Yollarý...........................................123 Aþýlar.................................................................................................................123 KAZALAR ..................................................................................................................126 TUVALET ALIÞKANLIÐI KAZANDIRMA ............................................................128 TUVALET ALIÞKANLIÐI KAZANDIRMA ZAMANI...........................................128 Çocuðun Yaþý ................................................................................................128 Çocuðun Kas Geliþimi ................................................................................128 Çocukta Hazýrým Sinyali............................................................................128 Güven ve Hoþgörü......................................................................................128 Örnek Olma ...................................................................................................128 IV. BÖLÜM ....................................................................................................................... ÇOCUKLARDA GÖRÜLEN UYUM VE DAVRANIÞ SORUNLARI .................131 ENÜREZÝS ..................................................................................................................131 Tuvalet Eðitimi .............................................................................................133 ENKOPREZÝS .............................................................................................................134 TIRNAK YEME .........................................................................................................135 PARMAK EMME......................................................................................................137 YALAN.......................................................................................................................138 SALDIRGANLIK........................................................................................................139 KORKULAR...............................................................................................................142 KARABASANLAR....................................................................................................145 UYURGEZERLÝK .......................................................................................................145 KEKEMELÝK ...............................................................................................................145 KARDEÞ KISKANÇLIÐI ...........................................................................................146 ÝNATÇILIK..................................................................................................................146

III. BÖLÜM ........................................................................................................................ ÇOCUK SAÐLIÐI VE HASTALIKLARINI TAKÝP ETME.....................................101 SAÐLIKLI YAÞAM KOÞULLARI............................................................................101 Huzurlu Ev Ortamý ......................................................................................101 Temiz Hava-Güneþ .....................................................................................102 Düzenli Uyku.................................................................................................102 Bakým Kurallarýna Uyma..........................................................................102 HASTALIKLARIN TANIM VE BELÝRTÝLERÝ........................................................102 Hepatit A.........................................................................................................102 Hepatit B.........................................................................................................103 Hepatit C .........................................................................................................104 Hepatit D.........................................................................................................104

V. BÖLÜM ........................................................................................................................

CÝNSEL GELÝÞÝM VE CÝNSEL EÐÝTÝM...................................................................149 CÝNSEL KÝMLÝK GELÝÞÝMÝ.......................................................................................149 CÝNSEL EÐÝTÝM.........................................................................................................150 ÇOCUKTA MASTURBASYON...............................................................................151

5

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 6

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI CÝNSEL EÐÝTÝMDE DÝKKAT EDÝLMESÝ GEREKENLER......................................152

KALP MASAJI VE SUNÝ SOLUNUM....................................................................178

VI. BÖLÜM .......................................................................................................................

VIII. BÖLÜM .....................................................................................................................

OYUN VE MÜZÝK YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME ...................................155 OYUN YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME ........................................................155 GELÝÞÝM ALANLARI................................................................................................155 Bedensel Geliþim ve Oyun......................................................................155 Zihinsel Geliþim ve Oyun .........................................................................155 Duygusal Geliþim ve Oyun......................................................................156 Sosyal Geliþim ve Oyun............................................................................156 Dil Geliþimi ve Oyun ..................................................................................157 Devinsel Geliþim ve Oyun .......................................................................157 OYUN VE OYUNCAK YAÞI ..................................................................................158 OYUN EVRELERÝ.....................................................................................................159 Alýþtýrma Oyunlarý .......................................................................................159 Sembolik Oyunlar .......................................................................................159 Kurallý Oyun .................................................................................................159 OYUN ÇEÞÝTLERÝ.....................................................................................................159 Keþfedici Oyun .............................................................................................159 Fiziksel Oyun.................................................................................................159 Yapý Ýnþa Oyunu ..........................................................................................159 Hayali Oyun ...................................................................................................159 Sosyal Oyun...................................................................................................159 OYUNUN ÇOCUÐA FAYDALARI.........................................................................159 EVDE OYUNCAK YAPIMI .....................................................................................160 OYUN VE OYUNCAK MALZEMELERÝ ................................................................160 GÜVENLÝ OYUNCAK ..............................................................................................160 MÜZÝK YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME .......................................................161 MÜZÝK EÐÝTÝMÝNÝN ÇOCUÐA FAYDALARI.......................................................161 MASALLAR-MANÝLER-TEKERLEMELER............................................................162 YAÞAM ORTAMININ GÜVENLÝÐÝNÝ SAÐLAMA .............................................163 EVDE VE ÇEVREDE GÜVENLÝK ÖNLEMLERÝ ...................................................163 Evde Düzen....................................................................................................163 Çevrede Düzen.............................................................................................165

DOÐRU ÝLETÝÞÝM KURMA ....................................................................................181 EÐÝTÝCÝ ANNE ÇOCUK ÝLÝÞKÝSÝ.............................................................................181 DOÐRU ÝLETÝÞÝM.....................................................................................................181 TAKLÝT .......................................................................................................................182 HOÞGÖRÜ-KABUL..................................................................................................182 YÜREKLENDÝRME ...................................................................................................182 ETKÝLÝ DÝSÝPLÝN........................................................................................................182 OLUMSUZ DÝSÝPLÝN ÞEKÝLLERÝ ............................................................................183 DÝNLEME....................................................................................................................184 Etkili Dinleme................................................................................................184 OKUL ÖNCESÝ EÐÝTÝMÝN ÖNEMÝ .........................................................................185 IX. BÖLÜM ....................................................................................................................... KAYNAKÇA ..............................................................................................................189 YAZAR ÖZGEÇMÝÞÝ.................................................................................................192 ÞEKÝLLER LÝSTESÝ .......................................................................................................... Þekil 1. Beyin Geliþimi: Bazý Yeteneklerin Geliþiminde Kritik Dönemler.....................14 Þekil 2. Ana Baba Tutumlarýna Baðlý Olarak Çocuklarda Oluþan Davranýþ Þekilleri ..........................................19 Þekil 3. Hormonlar Ve Salgýlanmalarý ..........................................................26 Þekil 4. Hormonlarýn Oluþumu Ve Etki Mekanizmasý ...........................26 Þekil 5. Ür Eme Organlarýnýn Geliþmesinde Hormonlarýn Etkisi ...............................................................................27 Þekil 6. Aylara Göre Diþ Çýkarma ...................................................................32 Þekil 7. Sol Yarým Kürenin Dýþ Görünümü.................................................36 Þekil 8. Beyin Geliþimi Ýçin Uyarýcýlar...........................................................41 Þekil 9. Ýki Nöron Ve Arasýndaki Baðlantý ..................................................43 Þekil 10. Sinaptik Yoðunluk .............................................................................43 Þekil 11. Ýnsan Beyninin Geliþimi...................................................................46 Þekil 12. Maslow'a Göre Gereksinimlerimizin Aþamasý .......................65 Þekil 13. Aðýzdan Aðýza Suni Solunum Tekniði.....................................176 Þekil 14. Kalp Masajý Tekniði.........................................................................177 Þekil 15. Ýki Ýlkyardýmcý Ýle Suni Solunum Ve Kalp Masajý Tekniði...................................................................................177

VII. BÖLÜM ...................................................................................................................... ÝLKYARDIM ..............................................................................................................169 YANIKLAR VE ÝLKYARDIM..................................................................................169 SICAK ÇARPMASI VE ÝLKYARDIM.....................................................................170 DONMALAR VE ÝLKYARDIM...............................................................................170 BAYILMALAR VE ÝLKYARDIM............................................................................170 SOLUNUM YOLU TIKANMALARI VE ÝLKYARDIM ........................................171 YARALANMALARDA ÝLKYARDIM.....................................................................173 Karýndan Yaralanma..................................................................................174 Göz Yaralanmasý .........................................................................................174 Açýk Göðüs Yarasý.......................................................................................174 Kapalý Göðüs Yarasý ...................................................................................174 Delici Karýn Yaralanmalarý.......................................................................174 Diþ Aðrýsý .........................................................................................................174 Kýrýk Diþ ...........................................................................................................174 Göz Delinmeleri ...........................................................................................174 Gözün Çizilmesi ve Göze Toz Girmesi................................................174 KANAMALAR VE ÝLKYARDIM ............................................................................175 Ýç Kanamalar .................................................................................................175 Burun Kanamasý ..........................................................................................175 EPÝLEPSÝ KRÝZLERÝ VE ÝLKYARDIM ....................................................................175 HAYVAN SOKMALARI-ISIRMALARI VE ÝLKYARDIM...................................176 Arý Sokmasý....................................................................................................176 Deniz Hayvanlarýnýn Sokmasý ................................................................176 Ev Hayvanlarýnýn Isýrmasý ........................................................................176 Yýlan Sokmasý ...............................................................................................176 SOLUNUM DURMASI VE SUNÝ SOLUNUM .....................................................176 KALP DURMASI VE KALP MASAJI ....................................................................177

TABLOLAR LÝSTESÝ....................................................................................................... Tablo 1. Çocuðun Geliþimini Destekleyen "Kolaylaþtýrýcý Etmenler" .................................................................24 Tablo 2. Çocuðun Geliþimini Tehlikeye Sokabilen "Zorlayýcý Etmenler" Yada "Risk Faktörleri" ..........................25 Tablo 3. 0-2 Yaþ Arasý Boy Artýþý ...................................................................26 Tablo 4. 0-2 Yaþ Kilo Artýþý ...............................................................................26 Tablo 5. Sað Elini Kullanma Durumundaki Kiþide Yarým Kürelerin Görev Daðýlýmý ......................................37 Tablo 6. Erkek Çocukta Tartý Artýmý .............................................................38 Tablo 7. Kýz Çocukta Tartý Artýmý...................................................................38 Tablo 8. Erkek Çocukta Boy Uzamasý..........................................................39 Tablo 9. Kýz Çocukta Boy Uzamasý ...............................................................39 Tablo 10. Saðlýk Bakanlýðý 2007 Aþý Takvimi..........................................125 Tablo 11. Alt Islatma Takip Çizelgesi.........................................................134 Tablo 12. Kalp Masajý Ve Suni Solunum Uygulama Sayýsý Ve Oraný ...............................................................................178

6

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 7

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

BAÞKAN’DAN... Yaþamdaki en deðerli varlýklarýmýz çocuklarýmýzdýr. Týpký ye-

150 binin üzerinde Ýstanbullu 97 sanat ve meslek branþýnda eðitim

ni filizlenen bir fidan gibidir onlar, tüm kötü etkilerden korur, saklar,

almaktadýr. ÝSMEK geçtiðimiz 10 yýl içerisinde 380 binden fazla kursi-

gözetiriz onlarý ki mis kokulu çiçekler açsýn, aydýnlatsýn insanlýðýn

yere hizmet sunmuþtur.

dünyasýný… Bu güzellikler elbette ki mevcut birikimler ve deneyim-

ÝSMEK ücretsiz eðitimlerinin yaný sýra seminer, sergi, söyleþi,

ler aktarýlarak gerçekleþtirilebilir. Eðitimli, bilgili ve bilinçli bireylerin

konferans, sempozyum ve alanýndaki yayýn faaliyetleri ile de Ýstan-

yetiþtirecekleri çocuklar adeta yarýnlarýmýzýn sigortasýdýr.

bullulara yeni kapýlar aralamaktadýr. El sanatlarý alanýndaki dergi ve

Günümüz eðitimcilerine göre eðitim, anne karnýnda baþla-

kitaplarý ile sanatseverlerin büyük beðenisini toplayan ÝSMEK, meslek

makta aile ortamýnda þekillenmektedir. Bireyin aileden aldýðý ilk bil-

bilgileri içeren eðitici yayýnlarý ile de Ýstanbullularla buluþmaktadýr.

gilerin yaþam boyu kalýcý olduðu kabul edilmektedir. Aileye en ya-

Bu kitaplardan biri olan “Çocuk Geliþimi, Eðitimi ve Saðlýðý”,

kýn yerel yönetim birimi belediyelerdir. Bu baðlamda bizler Ýstanbul

hem bu branþlarda eðitim alan ÝSMEK kursiyerlerine hem de halký-

Büyükþehir Belediyesi olarak halkýmýza klasik belediyecilik faaliyet-

mýza bu konuda çok zengin bir içerik sunmaktadýr. Çocuklarýn geli-

lerinin yaný sýra “eðitim” alanýnda da geniþ imkanlar sunmaktayýz. Bu

þim evrelerinden, bakýmýna, saðlýk problemlerinden ilkyardým bilgi-

gaye ile 1996 yýlýndan bu yana faaliyet gösteren Ýstanbul Büyükþe-

lerine kadar geniþ bir yelpazede ele alýnan bu konularýn halkýmýz için

hir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý ÝSMEK, Ýstanbul’un sos-

faydalý olacaðý düþüncesindeyim.

yal dokusuna önemli katkýlarda bulunmaktadýr. Ücretsiz olarak saðSaðlýklý, güvenli ve güzelliklerle dolu yarýnlar için “önce eði-

lanan bu eðitimler, yaþ, cinsiyet, meslek, toplumsal statü ayýrt et-

tim” diyorum… Ve kitabýn yayýna hazýrlanmasý sürecinde emeði geçen

meksizin her kesimden insanýmýza ulaþmaktadýr.

herkesi tebrik ediyor ve tüm Ýstanbullularý sevgiyle kucaklýyorum… “ÝSMEK’i Ýstanbul’un mahallerine kadar yayacaðýz” sözümüz doðrultusunda; 2006-2007 eðitim dönemi itibariyle 198 kurs merkezine ulaþmýþ bulunmaktayýz. Ýstanbul’un 30 ilçesindeki bu kurslarda

7

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 8

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

TAKDÝM meseledir. Geleceðimiz yetiþtirdiðimiz çocuklarýn kalite-

Okula kadar çocuðun yetiþtiði doðal ve sosyal

sine baðlýdýr.

çevrenin önemine ait bilinç gün geçtikçe artmaktadýr. Bu bilince raðmen doðumdan okul dönemine kadar anne

Çocuk eðitimi konusunda eðiticiler ve anne baba

babalar çocuk bakýmý, saðlýðý ve eðitimi konusunda hem

eðitimi ile ilgili olarak, ülkemizde çeþitli kurumlar çaba

yeterli bilgi sahibi deðillerdir, hem de destek alacaklarý

safetmekte, gayret göstermektedir. Ýstanbul Büyükþehir

kiþi ve kurumlar konusunda nereye baþvuracaklarýný bile-

Belediyesi'nin ÝSMEK bünyesinde 1996 yýlýndan beri

memektedirler. Ýþin gerçeði, ihtiyaca cevap verebilecek

sürdürdüðü "Eðitici/Yardýmcý Annelik" programý ise

yuva ve anaokulu gibi kurumlarýn sýkýntýsý çekilmektedir.

yetiþtirdiði yüzlerce eðitici anne ile ayrý bir önem arz

Ayrýca, evde çocuklarýnýn bakýmý ve eðitimi için sertifikalý

etmektedir. Alanýnda ilk olan bu program gün geçtikçe

eðiticilerin de sýkýntýsý çekilmektedir.

geliþmekte ve yayýlmaktadýr. Eðitici annelik kurslarýnda okutulmak üzere hazýrlanan bu kitap, acil ve önemli bir

Þehir mimarisinde meydana gelen deðiþimler

ihtiyacý karþýlayacaktýr.

sonucu oyun ve park alanlarýnýn az olmasý, anne ve babalarýn çalýþma hayatýnýn içinde olmasý ve çocuðu ile

Bu kitabý hazýrlayan Uzman Psikolojik Danýþman

ilgilenecek yeterli zamanýn olmamasý, kardeþ sayýsýndaki

Rukiye Yenibaþ ise Ýstanbul Üniversitesi'nde lisans ve

azalma sonucu çocuðun yalnýzlýk hissetmesi gibi etkenler

Marmara Üniversitesi'nde yüksek lisans yapmýþtýr.

çocuk eðitiminde yaþanan güçlüklerden bazýlarýdýr.

ÝSMEK'te verdiði dersler ile yeterli bilgi ve tecrübeye sahip

Annelerin çocuk bakýmý, saðlýðý ve eðitimi gibi alanlarda

olarak, böyle bir kitabý hazýrlamasý isabet olmuþtur.

bilgi ve beceri sahibi olmalarý yanýnda profesyonel Bu kitabýn Eðitici Annelik programýnda görev alan

desteðe de ihtiyaçlarý vardýr.

eðiticilere, anne ve babalara ve bütün çocuklara faydalý Geliþim psikolojisi alanýnda yapýlan araþtýrmalar

olmasýný dilerim. Kitabýn hazýrlanmasýnda katkýda bulu-

çocukluk döneminde çocuðun içinde yaþadýðý fiziki vb.

nan ÝSMEK yönetici ve çalýþanlarýna teþekkür ederim.

sosyal ortamýn, aile yapýsýnýn, çocuða karþý anne ve baba tutumlarýnýn, çocuðun zengin bir kültürel etkileþim içinde olmasýnýn çocuðun geliþimi ve ilerideki hayatý açýsýndan

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Þirin

önemli olduðunu ortaya koymaktadýr. Bu yüzden çocuk

Marmara Üniversitesi Öðretim Üyesi

eðitimi tesadüflere býrakýlamayacak kadar önemlidir. Hem aile hem de ülkemiz için çocuk eðitimi milli bir 8

ocuk giri .qxd

27.06.2007

10:41

Page 9

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÖNSÖZ Çocuklar, toplumumuzun geleceðidir. Geleceðin

cý faktörüne baðlý olarak da deðiþiklik göstermektedir. Ba-

toplumu, bugün yetiþtirdiðimiz çocuklarla þekillenmekte-

kýcý tarafýndan yetiþtirilen bir çocuk için en önemli kiþi an-

dir. Hepimizin en kýymetli varlýklarýdýr çocuklar. Fakat bu

ne babadan sonra bakýcýdýr. Anne babanýn çocukla yete-

kýymetli varlýklar, yetiþtirilme yöntemlerinin bilinmemesi

rince ilgilenemediði durumlarda çocuk, bakýcý ile arasýnda

ya da doðru yetiþtirildiðinin düþünülmesi sonucu ciddi is-

bir bað geliþtirmektedir. Çocuk birçok þeyi bakýcýdan öð-

tismar ve ihmaller ile karþý karþýya kalmaktadýr. Toplum-

renmektedir. Onunla arasýnda güven ve sevgiye dayalý bir

sal olarak çocuk yetiþtirme, annenin görevi olarak görül-

iliþki geliþtirdiði için bakýcý olarak tercih edilen kiþilerin,

mektedir. Babalar ise kendilerini genellikle bu görevin dý-

mesleki alanda yeterli, iþlerini seven, çocuða uzun süre

þýnda tutmaktadýrlar.

bakabilecek ve kiþisel açýdan olumlu özelliklere sahip olmasý gerekmektedir.

Deðiþen zaman þartlarýna baðlý olarak kimi çocuklar daha doðduklarý an bakýcýlarýn eline verilmektedir. Gü-

Elinizde bulunan “Çocuk Geliþimi, Eðitimi ve Saðlýðý”

nümüzde çocuk bakýcýlýðý, çoðunlukla yapacak bir iþi ol-

konulu bu çalýþma, çocuk bakýmý iþini meslek olarak tercih etmiþ kiþilerin ve annelerin daha donanýmlý olmalarý-

mayan ya da baþka iþ yapamayan vasýfsýz kimselerin ter-

na yardýmcý olmak için hazýrlanmýþtýr.

cih ettiði bir iþtir. Oldukça yanlýþ bir uygulama olarak devam eden bu durum; çocuk bakýmý, eðitimi, saðlýðý konu-

Bana bu imkaný hazýrlayan ÝSMEK yetkililerine

sunda bilgiden yoksun kiþilerin elinde bir neslin þekillen-

teþekkür eder, kitabýmýzýn saðlýklý nesillerin yetiþmesine

mesine sebep olmaktadýr.

katkýda bulunmasýný temenni ederim.

Çocuk bakmak, dünyanýn en önemli ve hassas iþlerinden biridir. Fakat genel olarak toplumumuzda bir o

Rukiye YENÝBAÞ

kadar önemsiz bir iþ olarak görülmektedir. Çocuðun ka-

ÝSMEK Yardýmcý Annelik

rakteri birçok faktöre baðlý olarak geliþebileceði gibi baký-

Usta Öðreticisi

9

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 10

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

I. BÖLÜM

10

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 11

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 12

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ Birleþmiþ Milletler Çocuk Haklarý Bildirgesi’ne göre

öðrenmeye dayalý davranýþlar göstermeye baþlamaktadýr.

0-18 yaþ arasý tüm bireyler çocuk olarak kabul edilmek-

Zihinsel geliþim olarak nitelendirdiðimiz öðrenmenin ya-

tedir.

nýnda çocuk bedensel, sosyal ve duygusal olarak da geliþmektedir. Bedensel olarak geliþen çocuk, geliþim süreci Geliþim ise, döllenmeyle baþlayan ve ölüme kadar

içinde gerekli egzersizleri yaparak ileriki yaþama kendini

süren her alandaki (fiziksel, sosyal, duygusal, zihinsel) de-

hazýrlamaktadýr. Bedensel ve zihinsel geliþim, beraberin-

ðiþim ve geliþmedir. Yörükoðlu (1999, s, 45)’na göre geli-

de duygusal ve sosyal alandaki geliþmeyi de getirmekte-

þim, organizmadaki iç ve dýþ etkenler sonucu birbirine

dir.

baðlý ve düzenli biçimde ortaya çýkan, ilerleyici bir dizi de-

Çocuk için baþlangýçta annesi ile olan etkileþim ye-

terliyken bir süre sonra çocuk baþkalarýyla etkileþime

ðiþiklikler olarak tanýmlanýr. Aydýn (1997, s.5)'a göre de ge-

geçmeye de ihtiyaç duymaktadýr.

liþim, biyolojik, biliþsel ve sosyal süreçlerde meydana ge-

Çocuk, annesiyle bir-

likte babasýyla, akrabalarla ve kendisi gibi çocuklarla bir-

len deðiþiklikler kümesidir.

likte olmak istemektedir. Gerek anne baba gerekse akra-

Çocuk geliþimi ise spermin yumurtayla döllenme-

ba ve arkadaþlarý ile etkileþimleri sonucu çocuðun duygu-

siyle baþlayan ve çocukluk döneminin sonuna kadar de-

sal alanýnda da geliþme olmaktadýr. Geliþme olumlu bir

vam eden zihinsel, sosyal, duygusal ve bedensel özellik-

kavram olarak gözükse de geliþmeyi olumsuz olarak et-

lerdeki deðiþme ve geliþmedir.

kileyen faktörler de vardýr. Bu faktörler çocuðun her alandaki geliþiminin olumlu ya da olumsuz özellik gösterme-

Geliþimin en hýzlý olduðu dönem ise 0-6 yaþ arasý-

sine neden olmaktadýr.

dýr. 0-6 yaþ döneminin anne karnýnda geçen ve doðumOkul öncesi çocuðu, oyun oynamak, koþmak, zýp-

dan sonraki ilk üç yýlý, fiziksel, biliþsel ve duygusal geliþi-

lamak gibi eylemlerin yaný sýra reklam müziklerini þarký,

min en hýzlý olduðu ve bireyin toplumsal bir varlýk olarak

þiir v.b. ezgileri rahatlýkla söyleyebilmektedir. Arkadaþla-

benliðini kazanmasýnda önemli rolü olan bir dönemdir

rýyla olmak onun için en büyük zevk kaynaklarýndan biri-

(Ertem, www.dicle.edu.tr).

dir. Gezmek, sürekli yeni þeyler görmek, gördüklerinin ne Anneden gelen yumurta ve babadan gelen sper-

anlama geldiðini öðrenmek, kendi kendine yemek yiye-

min birleþmesiyle çocuk genetik olan anne ve babanýn

bilmek, tuvaletini baðýmsýz olarak yapabilmek,

birtakým özelliklerini almaktadýr. Doðum öncesi dönem

soyunabilmek istemektedir. Çocuk hem kendi kendini

özellikle biyolojik geliþimin en hýzlý olduðu dönemlerden

kontrol edebilmek, hem de çevresini kontrol edebilmek-

biridir. Dünyaya saðlýklý olarak gelen bebek baþlangýçta

tedir. Bu da onun kendine olan güvenini artýrmaktadýr.

hayatýný refleksler ile devam ettirirken birkaç ay içinde

Bunlarý gerçekleþtirebilen çocuk baþka kiþilerle iliþkilerin12

giyinip

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 13

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI de daha güvenli davranmaktadýr. Aile artýk ikinci sýrada

doðru seyreden büyüme, doðum öncesi ve doðum sonra-

önemli hale gelmiþtir. Diðer insanlarla iliþki ön plana çýk-

sý dönemlerde gerçekleþir. Embriyonun önce baþý belir-

mýþtýr. Çocuk sürekli öðrenme, oynama isteði içindedir.

ginleþir daha sonra, kol ve bacaklar belirir. Doðumdan

Çocuk kendisiyle ilgili þeyler de öðrenmeye baþlar. Kendi-

sonra bebeðin önce baþýný tutmasý, sonra oturmasý, aya-

ne yönelik benlik algýsý geliþir, cinsiyetiyle ilgili bilgi sahi-

ða kalkmasý ve nihayet yürümesi mümkün olmaktadýr

bi olur, neyi yapýp neyi yapamadýðýný keþfetme olanaðý

(Aydýn, 1997, s.5). Çocuðun bedensel geliþiminde önce kol,

bulur. Kiþiliðinin temellerini atmýþ olur.

bacak kaslarý geliþirken sonra el, ayak, dil kaslarý geliþmektedir. Yani diyebiliriz ki geliþme genelden özele doð-

GELÝÞÝMÝN ÖZELLÝKLERÝ

ru olmaktadýr.

• Geliþim bir bütündür. Bütün geliþim alanlarý bir-

• Geliþimi etkileyen iç ve dýþ faktörler vardýr. Kalý-

birini etkiler. Zihinsel alandaki geliþme diðer geliþim alan-

tým, zihinsel, duygusal, bedensel durum, saðlýk durumu iç

larýný etkileyebileceði gibi duygusal alandaki geliþme de

faktörler olup beslenme, çevrenin tutum ve davranýþlarý,

zihinsel-sosyal-bedensel geliþimi etkileyebilmektedir.

yaþanan ortamýn koþullarý, iklim þartlarý, travmalar dýþ faktörlerin içinde yer alýr.

• Geliþim süreklidir. Doðum öncesi döllenmeyle baþlar ve ölünceye kadar devam eder.

• Geliþimde bireysel farklýlýklar vardýr. Her çocukta

• Geliþim belli dönemlere göre farklýlýk göstermek-

geliþim ayný zamanda ayný þekilde olmamaktadýr. Bazý

tedir. Geliþim her dönemde ayný þekilde olmamaktadýr.

çocuklar 1 yaþýnda konuþurken bazýlarý çeþitli faktörlerin etkisiyle 3 yaþýnda konuþabilmektedir.

Örneðin; görme duyusu doðuþtan geliþmiþ olmasýna raðmen konuþma, doðumdan daha sonraki aylarda yavaþ

GELÝÞÝMÝ AÇIKLARKEN KULLANILAN KAVRAMLAR

yavaþ geliþim göstermektedir. Geliþimi tam olarak anlayabilmek için öncelikle • Belli özellikler farklý zamanlarda hýzlý geliþim gös-

geliþim ile ilgili kavramlarý bilmekte fayda vardýr. Bu kav-

termektedir. Örneðin; okul öncesi yýllarda beyin geliþimi

ramlar büyüme, geliþme, olgunlaþma, öðrenme, hazýrbu-

çok hýzlý olurken daha sonraki yýllarda bu geliþim yavaþ-

lunuþluk ve kritik dönemlerdir (Senemoðlu, 2005).

lama göstermektedir. Büyüme: Fiziksel olarak geliþme yani vücudun • Geliþimin iki farklý yönelimi vardýr. Baþtan ayaða

boy, kilo ve hacim olarak artmasýdýr. Vücudun organlarýnýn herbirinin büyüme hýzý ve büyüme zamaný farklý olabilmektedir. Bazý organlar geliþimlerini okul öncesi çaðda tamamlarken bazý organlarda (örneðin üreme organlarý) geliþimlerini ergenlikte tamamlar. Olgunlaþma: Vücudumuzdaki organlarýn kalýtýmýn etkisiyle kendilerinden beklenen görevleri yapabilecek olgunluða ulaþmasýdýr. Olgunlaþma biyolojik bir süreçtir. Birçok becerinin kazanýlmasý olgunlaþmaya baðlýdýr. Çocuðun yürümeyi, yemek yemeyi vb. öðrenebilmesi için belli kas-iskelet olgunluðuna ulaþmasý gerekmektedir. 5-6 aylýk çocuðun kas-iskelet sistemi yeterli olgunluða ulaþmamýþ olduðu için yürüyemez, kaþýkla yemek yiyemez. Her çocukta olgunlaþma ayný zamanda gerçekleþmez. Normal bir çocuðun bir beceriyi kazanmasý için belli bir olgunluða eriþmesi gerekir. Bazý çocuklar olgunlaþma dönemini diðer çocuklara göre daha geç tamamlayabilir. Kromozom anomalilerinde, doðum travmalarýnda ya da 13

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 14

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Þekil 1. Beyin geliþimi; bazý yeteneklerin geliþiminde kritik dönemler

Kaynak: “Yeteneklerin geliþimi” çocuðun psikososyal geliþimini destekleme: ÇP GD Programý (www.sbu.saglik.gov.tr)’dan alýnmýþtýr.

sonradan yaþanan travmalarda bu olgunlaþma daha geç

Hazýrbulunuþluk: Bireyin bir öðrenmeyi gerçekleþ-

olabilmektedir. Pressey ve Robinson b (1991, s.35)'ye gö-

tirebilmesi için o öðrenme ile bilgi altyapýsýnýn (önkoþul

re henüz konuþabilecek olgunlukta olmayan 15 aylýk bir

öðrenmeler), olgunluðunun, yeteneðinin, motivasyonu-

çocuk, ebeveynin sabýrlý uðraþmalarýna ve verilecek ders-

nun, saðlýk durumunun etkisi büyüktür.

lere raðmen konuþma hazýrlýðýndan mahrumdur. Örneðin; çocuðun yakan top oynayabilmesi için Öðrenme: Geliþmenin meydana gelebilmesi için

koþabilmesi (büyüme-olgunlaþma), topun nasýl oynanaca-

büyüme ve olgunlaþmayla birlikte öðrenmeye de gerek

ðýný bilmesi (önkoþul öðrenmeler), top oynamaya istekli

vardýr. Öðrenme kiþinin çevre ile etkileþimi sonucu meyda-

(motivasyon) ve saðlýkla ilgili top oynamasýna engel teþkil

na gelen gözlenebilir, nisbeten sürekli, yaþantý kazanma

edecek bir hastalýðýnýn olmamasý gerekmektedir. Bunlar-

sonucunda oluþan davranýþ deðiþikliðidir. Belli bir büyüme

dan birinin gerçekleþmemiþ olmasý çocuðun yakan top oynamasýna engeldir.

ve olgunluða eriþen çocuðun geliþme gösterebilmesi için çeþitli öðrenme deneyimlerine ihtiyacý vardýr. Çocuk, yürü-

Geliþimin Kritik Dönemleri: Belli yaþlarda belli tür

me olgunluðuna ulaþmasýna raðmen, yürüme için gerekli

öðrenmelere karþý ilgi ve duyarlýlýk vardýr. Bu nedenle

fýrsatlar verilmezse yürümesi gecikebilir. Yine çocuðun zi-

çevredeki belli öðrenmeler, önceye göre dikkatlerini da-

hinsel geliþimini saðlamak için gerekli uyarýcýlar verilmeli-

ha çok çeker ve bunlarý daha hýzlý öðrenirler. Bu nedenle

dir. Çocuk okuma yazma becerisini öðrenebilecek büyü-

belli dönemlerde öðrenme yaþantýlarý için fýrsatlar oluþtu-

me ve olgunluða eriþtikten sonra bu beceriyi rahatlýkla ka-

rulmalý ve desteklenmelidir. Bu dönemleri iyi bilmek ge-

zanabilmektedir. Çocuk okuma yazmayý öðrenebilecek ol-

rekir. Þekil-1’de bazý yeteneklerin geliþiminde kritik dö-

gunluða gelmeden bu beceriyi öðrenmede zorluk yaþar.

nemler görülmektedir. 14

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 15

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Kritik dönemler, yaþam süresinde, sürekli ve geri

Çevre: Çevre, çocuðun doðuþtan getirdiði kapasite-

dönülmez sonuçlarý olabilen, elveriþli ve elveriþsiz durum-

sini kullanmasýný etkilemektedir. Geliþim, çevre tarafýndan

larla ilgili zamanlardýr (Onur, 1997).

etkilenmeye döllenmeden itibaren baþlar ve ölüme kadar sürer. Anne baba tutumlarý, fetüsün travmaya maruz kal-

Örneðin okul öncesi yýllar, çocuðun zihinsel ve dil

masý, doðumdan sonra travmaya maruz kalma, zamanýn-

geliþimi açýsýndan kritik bir dönemdir. Yine 6 yaþ üstü, ço-

da gerekli uyaranýn verilmemesi, gerekli ilgi ve sevgiden

cuðun, akademik öðrenmeye istekli ve hazýr olduðu bir

yoksunluk, fakirlik, yetersiz beslenme, hastalýklar vb. ço-

dönemdir. Bu nedenle, bu yaþlar, bu tür öðrenmeler için

cuðun geliþimini etkilemektedir. Doðuþtan saðlýklý bir ya-

uygun bir zamandýr.

pý getirmesine raðmen bu faktörlerin etkisiyle geliþim sekteye uðrayabilir.

GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER Kalýtým: Döllenme, babadan gelen spermlerin an-

Bazý bilim adamlarý henüz doðmamýþ fetüsün ilkel,

nenin yumurtasýný döllemesiyle meydana gelir. Annenin

fakat önemli duyumlamalarý olduðunu ve bu duyumla-

yumurtasý 23 kromozom, babanýn spermi 23 kromozom

malara dayanarak ilkel bir duygusal yaþam geliþtirebile-

içerir. Döllenmede anneden ve babadan gelen kromo-

ceklerini öne sürmüþlerdir. Bu görüþe göre, fetüs, henüz

zomlarýn birleþmesiyle zigot oluþur. Fetüsün geliþimi ve

doðmadan annenin gergin ya da huzurlu olduðunu, yarar-

ne tür özellikler taþýyacaðý bu kromozomlarda yer al-

sýz maddeleri alýp almadýðýný duyumlayabilir ve bu du-

maktadýr. Bir bebek doðduðu anda anne ve babasýndan

yumlamalara dayanarak kendisinin istenen, önem verilen

aldýðý kromozomlar sonucu oluþan DNA’sýnda fiziksel ve

bir yaratýk olup olmadýðýna iliþkin bilinçaltýnda izlenimler

zihinsel özelliklerinin nasýl olacaðý, ne tür psikolojik

geliþtirmeye baþlar. Fetüsün bu ilkel algýlamalarý onun

problemlere meyilli olacaðý, hangi alanlarda yeteneði ol-

benlik kavramýnýn çekirdeðini oluþturur (Cüceloðlu, 1993,

duðu mevcuttur. Bunlarýn hepsinde kalýtým faktörü

s.49). Ýngiliz bilim adamlarý, hamilelikte annenin stresli ol-

önemlidir. Çocuk bir alanda yetenekli olarak doðmasýna

masý durumunda, stres hormonunun plasentadan rahim-

raðmen çevre o yeteneðinin geliþmesi için gerekli fýrsat-

deki bebeðe geçebildiðini ve uzun vadeli etkiler yaratabil-

larý vermezse çocuðun bu yeteneði ortaya çýkmayabilir.

diðini belirlemiþlerdir. Özellikle hamileliðin ilerleyen dö-

Ya da çocuk doðuþtan belli bir zeka kapasitesiyle doð-

nemlerindeki stresin etkileri, çocuðun 10 yaþ döneminde

masýna raðmen gerekli uyaran verildiði takdirde kapasi-

kendini gösterdiðini tespit etmiþlerdir. Bilim adamlarý, bu

tesini en iyi þekilde kullanabilecek, verilmediðinde ise

çocuklarda daha yüksek “kortizol” (stres hormonu) sevi-

kapasitesini sýnýrlý düzeyde kullanabilecektir. Yapýlan bir çok araþtýrma sonucunda insan türü de içinde olmak üzere yaþayan bütün organizmalarýn “temel genetik maddesi”nin DNA (Desoksiribonükleik asit) olduðu bulunmuþtur. Bütün genler, DNA moleküllerinden oluþmuþtur. Bir hücre bölündüðünde, üreme hücreleri dýþýndaki kromozomlar ve binlerce gen bölünerek iki katý sayý oluþtururlar. Tüm genetik kod bölünen hücreye geçer. Genetik geçiþle saç rengi, göz rengi ve diðer fiziksel özellikler de belirlenir (Köknel ve Ark., 1993). Stresli yaþam da çocuðun geliþimini etkilemektedir ve bu stresle baþa çýkma her çocukta farklýlýk göstermektedir. Sonuvar (1999, s.86)’a göre mizaç, cinsiyet ve zeka düzeyi gibi çocuða özgü etkenler stres ve sonuç arasýndaki iliþkiyi

etkiler. Zeka düzeyi yüksek çocuklarýn Bir bebek doðduðu anda anne ve babasýndan aldýðý kromozomlar sonucu oluþan DNA’sýnda fiziksel ve zihinsel özelliklerinin nasýl olacaðý, ne tür psikolojik problemlere meyilli olacaðý, hangi alanlarda yeteneði olduðu mevcuttur.

stresli yaþam olaylarýna, düþük zekalý çocuklardan daha iyi uyum saðladýklarý görülmüþtür. 15

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 16

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI b. Güven ortamý: Kiþilerin aileden bekledikleri temel gereksinimlerden biri de, ailenin kendisini ve birbirlerini tehlikeli olay ve durumlardan korumasý, kendisine zarar vermemesi, aile üyelerinin birbirine güvenmesidir. Yani çocuðun güvende olma ihtiyacýnýn aile tarafýndan karþýlanmasýdýr. Ailede bu güven duygusu oluþturulmamýþsa aile üyeleri kendilerini güvende hissedecekleri ve güvenebilecekleri kiþilerin olduðu ortamlara girmek isteyeceklerdir. Bu ortamlar babaanne, dede gibi akrabalar olabilir. Her çocuk bu kadar þanslý deðildir. Evde güvende olmayan ve sokakta yaþamaya baþlayan ve sokak ortamýnýn aileden daha güvenli olduðunu söyleyen çocuklar da vardýr. c. Yakýnlýk ve dayanýþma duygusu: Diðer bir gerekyesine rastlandýðýna dikkat çekmiþlerdir (www. Thehealt-

sinim ise aile bireylerinin birbirleriyle iliþkilerinde güven

hnews. com).

ve yakýnlýk duygusuyla birlikte dayanýþmasýdýr. Ailede bu gereksinim karþýlanýyorsa kiþi yaþadýðý problemlerle daha

Aile faktörü geliþimsel açýdan ailedeki bütün bi-

rahat baþa çýkabilmektedir. Aileden aldýðý güven duygusu,

reylerle birlikte çocuðu da farklý þekillerde etkilemektedir.

yakýnlýk ve dayanýþma, ona sorunlarýný çözmede güç ver-

Ailenin, üyelerinin birtakým gereksinimlerini karþýlamasý

mektedir. Ailede bu gereksinimi karþýlanan kiþiler diðer

gerekmektedir. Cüceloðlu (1993)’na göre bu temel gerek-

insanlarla da iliþkilerinde daha güvenli davranmaktadýrlar.

sinimler; deðerli olma duygusu, güven ortamý, yakýnlýk ve

Ayrýca diðer insanlarla iliþkilerinde daha çok güvenmekle

dayanýþma duygusu, sorumluluk, zorlukla mücadele ede-

birlikte dayanýþma da gösterebilmekte, yakýn iliþki geliþti-

rek onlarýn üstesinden gelmeyi öðrenme, mutluluk ve

rebilmektedir. Bu gereksinim, kiþinin kendine olan güven

kendini gerçekleþtirme ortamý, saðlýklý manevi yaþamýn

duygusunu da etkiler. Güven duygusu, kiþinin hayatta ba-

temellerini oluþturma þeklindedir.

þarý göstermesi için en önemli ihtiyaçlardan biridir.

a. Deðerli olma duygusu: Aile içi etkileþimler sonu-

d. Sorumluluk duygusu: Bu duygu öncelikle anne

cu çocuk, kendine ait çýkarýmlarda bulunur. Bunlardan en

babanýn kendi sorumluluklarýný almasý ve yetiþtirdiði bi-

önemlisi “ben deðerliyim” veya “ben deðersizim” duygu-

reylere sorumluluk duygusunu aþýlamasý ile kazanýlýr. Ai-

sunu geliþtirmesidir. “Ben deðerliyim” duygusunu ailede

lede her üyenin gerçekleþtirebileceði sorumluluklarý ol-

kazanan çocuk kendinden emin ve baþkalarýyla iliþkilerin-

malýdýr ve her yaþta çocuða verilebilecek sorumluluklar

de sorun yaþamayan bir kiþi olur. “Ben deðerli deðilim” ya

vardýr. Çocuk öncelikle basit iþlerde sorumluluk alýrken

da “ailem bana deðer vermiyor, ben deðersizim” duygu-

yaþý büyüdükçe alacaðý sorumluluklarýn niteliðinde ve sa-

sunu kazanan çocuk ise, deðerli olma duygusunu kazana-

yýsýnda artýþ bulunmalýdýr. Evde anne babanýn hiçbir görev

bileceði ortamlar aramaya baþlar. Ama daha bu arayýþa

ve sorumluluk vermediði, her þeyi çocuðun yerine kendi-

girmeden çocuk yaþadýðý bu duygunun etkisiyle davranýþ

sinin yaptýðý durumlarda çocukta sorumluluk duygusu

problemleri göstermeye baþlar. Çocuk, yaþýnýn büyüme-

geliþmemektedir. Çocuða hiç sorumluluk vermemek, yaþýna göre az sorumluluk vermek kadar kaldýrabileceðinin

siyle birlikte kendisini kabul eden ortamlar aramaya baþ-

üstünde sorumluluk vermek de çocukta güvensizliðe yol

lar. Bu yollar ya da çocuðun girdiði ortamlar ve gruplar

açmaktadýr. Sorumluluk verilmeyen çocuklar ileriki ya-

olumlu olduðu gibi olumsuz da olabilir. Çocuk, girdiði gru-

þamlarýnda kendi sorumluluðunu baþkalarýnýn almasýný

ba göre özellik göstermeye baþlar. Bu grup toplum tara-

beklemektedirler.

fýndan kabul edilebilecek ve onaylanan nitelikler gösterebileceði gibi toplum tarafýndan olumsuz olarak nitelenen,

e. Zorlukla mücadele ederek onlarýn üstesinden

topluma ve kendilerine zarar verici davranýþlarý gösteren

gelmeyi öðrenme: Çocuðu hayata hazýrlayan ortam olan

bir grupta olabilir.

aile ortamýnda çocuk, yaþýna göre üstesinden gelebilece16

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 17

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ði sorunlarla kendisinin baþa çýkmasý için desteklenmelidir. Çocuðun çok zorlandýðý durumlarda aile destek olmalýdýr ama çocuðun yerine yapmamalýdýr. Zorlukla karþýlaþtýðýnda bunu çözmeyi ya da baþa çýkmayý öðrenen çocuk ileriki yaþamýnda da sorunlarla ya da zorluklarla karþýlaþtýðýnda bunu çözerken kendinden güç bulmakta, problem çözme becerileri geliþmektedir. Bu mücadele yeteneðini ve duygusunu geliþtirmeyen çocuk ise ergen ve yetiþkin yaþamýnda sorunlarý baþkalarýnýn çözmesini bekleyecektir. Sorunu çözmekle uðraþmadan “ne de olsa yapamayacaðým” diye pes edecek, karamsarlýða kapýlacaktýr. f. Mutluluk ve kendini gerçekleþtirme ortamý: Aile ortamý, ayný zamanda üyelerin kendisini mutlu hissettiði bir ortam olmalýdýr. Yukarýda saydýðýmýz gereksinimleri karþýlanan aile üyesi mutlu ve huzurlu bir ortamda yaþýyor demektir. Çocuðun ailede sevilmesi, desteklenmesi, ilgi görmesi, güvende hissetmesi çocuða mutluluk verir ve aile ortamýndan doyum almasýný saðlar. g. Saðlýklý manevi yaþamýn temellerini oluþturma ortamý: Manevi yaþam, dini de kapsar. Katý, korkuya dayalý, baðnaz ve baskýcý din kurallarý ile yetiþen çocuk, kurallara uymadýðý zaman cezalandýrýlacaðý duygusunu fazlasýyla yaþar. Bu ortamlarda çocuðun merak duygusu engellenir. Çocuk sorgulamadan, araþtýrmadan boyun eðmeyi öðrenir. Ya da çocuk yaþadýðý suçluluk duygusunu bastýrmak için istenen davranýþý sergiler, rahatlar, sonra tekrar istenmeyen davranýþý gösterir. Bu kýsýr döngü böylece devam eder. Ýnsan, kendi hakkýnda deðerlendirmeler yaparak eksik ve yanlýþ yönlerini görüp düzeltebilir, eksik ve yanlýþlardan ders almasý mümkün olur. Çocuk, baþkalarýnýn kendisi hakkýnda yaptýðý deðerlendirmelerin yaný sýra, kendisini baþkalarý ile karþýlaþtýrarak, kendilik deðerinin temelini oluþturan “kendilik” kavramýný geliþtirmeye 2 yaþ civarýnda baþlar. Çevresindeki kiþilerin (anne babasýnýn, kardeþlerinin, akran ve arkadaþlarýnýn, öðretmenlerinin…) farklý konulardaki deðerlendirmeleri (onaylamaonaylamama ya da ödüllendirme-ödüllendirmeme) çocuðun kendisini deðerlendirmesine yardýmcý olur. Bu deðerlendirmeler sonucunda kendine yönelik olumlu bir algý geliþtiren çocuðun öðrenmeye ve araþtýrmaya olan isteði artar. Kendini olumlu deðerlendirmeler kendine olan güven duygusunun kazanýlmasýnda çok etkilidir(Ön17

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 18

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI der, 2003). Annenin doðrudan ve dolaylý yardýmlarýyla ve

6. Kendini deðerli görme: Çocuðu önemseme, cid-

duygusal baðlanma süreci içinde çocukta kendilik duygu-

diye alma, dinleme, “ben bu aile için önemliyim, bana de-

su oluþmaya baþlar. Duygusal iletiþimde sevecen, þefkatli

ðer veriyorlar, zor durumda kalýnca bana destek oluyor-

ve sýcak bir aile ortamý bebeðin gevþemesine ve kendisi-

lar, bana kötü bir þey olmasýný istemezler”, “beni ben ol-

ni güvende hissetmesine yol açacaktýr. Güven duygusu-

duðum için seviyorlar”, “ben diðerlerinden farklýyým” duy-

nun geliþtirilmesi ilk yýllarda annenin sýcak, koruyucu ve

gusunu verme.

süreklilik gösteren tutum ve davranýþlarý ile iliþkilidir (Þe-

Bu temel gereksinimler, doðumdan itibaren karþý-

ner ve Karacan, 1999, s.35-37).

lanmaya baþlanmalýdýr. Temel gereksinimleri erken yaþ-

Çocuðun aþaðýda belirtilen temel gereksinimleri

larda karþýlanmayan çocuðun geliþiminde duraksamalar,

karþýlanýrsa çocuk saðlýklý bir geliþim göstermektedir. Bu

gerilemeler olur. Çocuðun bir geliþim alanýnýn sekteye uð-

temel gereksinimler (Cüceloðlu, 1993):

ramasý da bütün geliþim alanlarýný etkilemektedir. Gereksinimleri uygun þekilde karþýlanmayan çocuk, gereksi-

1. Dokunulma: Çocuða dikkat etme, davranýþlarýný

nimlerinin karþýlanmasýný saðlamak için yeni yollar keþfe-

seyrederek ona “aferin”, “bravo”, “harikasýn”, “haydi yine

der. Bu yollar her zaman istendik, toplum tarafýndan ka-

yap” gibi geri-bildirimde bulunma, tutma, kucaklama, ce-

bul edilebilir olmamaktadýr.

saretlendirme, övme ve ona sýcaklýk gösterme. Çocuðun temel gereksinimlerinin karþýlanamadýðý 2. Güven: Çocuðun saðlýðýyla ilgilenme, bakýmýyla

durumlar da bulunmaktadýr. Bunlar ailenin tutumu, bes-

ilgilenme, yiyecek ve giyecek ihtiyacýný karþýlama, onu

lenme yetersizlikleri, travmalar, anne babanýn boþanmasý

tehlikeden koruma ve bunlarý tutarlý bir þekilde yapma.

gibi yaþanan durumlarýn ciddiyetine göre çocukta farklý problemler oluþabilmektedir. Fiziksel gereksinimin karþý-

3. Yapý/Düzen: Çocuðu yönlendirme, doðru model

lanmamasýndan kaynaklanan bir durum belki de en ciddi

olma, yapabileceði ve yapamayacaðý davranýþlarýn sýnýrla-

etkisini duygusal geliþimi üzerinde göstermektedir.

rýný belirterek disipline etme, tutarlý hareket etme.

Anne baba tutumlarý: Anne babanýn aþýrý koruyu4. Sosyalleþme: Çocuðun duygularýný olduðu gibi

cu tavýrlarý çocuðun zihinsel-psikomotor-sosyal ve duygu-

tanýmlama, onu yansýtma, ona zaman verme, dýþ dünya

sal geliþimini olumsuz etkilemektedir. Aþýrý koruyucu ta-

ile arasýnda köprü görevini görme, özdeþim kurabileceði

výrlar, çocuðun kendi yeteneklerini geliþtirmesini, baþarý

bir kiþi olma, akranlarýyla iliþki kurabilmesi ve kendini ifa-

yaþayarak kendine olan güvenini kazanmasýný, kendini

de edebilmesi için destekleme.

savunmasýný, kurallarý öðrenmesini ve uygulamasýný, ken-

5. Uyarýlma: Oyun yoluyla ve çocuðun dünyasýna

dini ifade etmesini, yeni bir öðrenme sürecine daha istek-

giren deðiþik olay ve durumlarla acý, haz, neþe, heyecan

li olarak girmesini olumsuz olarak etkilemektedir. Çocuða

gibi duygularý uyarma.

uygulanan disiplin de çocuk geliþimi üzerinde etkilidir. Örneðin 6 yaþýna gelmiþ bir çocuk çok rahat bir þekilde kendi yemeðini yiyebilecekken annenin daha bebeklikten çocuðun kendi kendine yeme giriþimlerini yiyemeyeceði ya da az yiyeceði gibi nedenlerle engelleyip, kendisinin yedirmesi sonucu çocuk, kendi kendine yeme becerisini yaþý düzeyinde kazanamamaktadýr. Özdoðan (1997, s.12-13-21)’a göre, çocuðun duygusal geliþimi ve bedensel saðlýðý annenin ona kaþý tutumuna baðlýdýr. Anne sevgisinin yokluðu çocuðun duygusal anlamda aðýr bir biçimde zedelenmesine neden olabilir. Bedensel cezalar, özellikle dayak, çocukta nefret ve acýdan, cezalandýrmadan hoþlanma duygusunun doðma18

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 19

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Þekil 2. Ana baba tutumlarýna baðlý olarak çocuklarda oluþan davranýþ þekilleri Otonomi Suça dönük davranýþlar

Aktif, baðýmsýz, sosyal, iþbirlikçi

Çok saldýrgan

Yaratýcý, görev üstlenme yeteneði olan

Reddedici

Kabul Edici

Nevrotik davranýþlar

Baðýmlý, yaratýcý deðil, itaatkar

Görev üstlenmede güçlük

Çok tavizkar

Kendine yönelik saldýrganlýk Arkadaþlarý ile kavga etme Kontrol Kaynak: Özdoðan, Berka Çocuk ve Oyun. Ankara: Aný Yayýncýlýk, 1997, s.25’den alýnmýþtýr.

sýna neden olur. Çocuk bu duygularýn etkisi altýnda baþka-

• Çocuðun herhangi bir ciddi fiziksel sakatlýðýnýn olmasý,

larýný dövmekten hoþlanýr. Çocuklarýný döven birçok anne baba suçluluk duygusu içinde onlara aþýrý bir yakýnlýk gös-

• Çocuðun annenin beklentisini karþýlayamamasý,

terirler. Bu durumda yetiþen çocuk bu ikili tutumdan zarar görür. Çocuðun gereksinimlerinin doyurulmamasý ne

• Annenin karþýlanmamýþ gereksinimlerinin olmasý,

kadar erken yaþta olursa, geliþimi ve öðrenme süreci de • Çalýþan annenin çalýþmayý býrakmasý ve býrakma

o denli etkilenir. Böylece aradaki açýðýn kapatýlmasý bir o

nedeni olarak da çocuðu görmesi

kadar zorlaþýr.

• Annenin de çocukluðunda kendi ailesi tarafýn-

Þekil-2’de görüldüðü gibi anne baba ya da çocuðun

dan reddedilmiþ olmasý,

bakýmýndan sorumlu kiþilerin tutumlarý kabul edici, demokratik, iþbirlikçi ve çocuða otonomi kazandýrýcý olursa

• Annenin alkol, uyuþturucu vb. kullanmasý,

çocuk aktif, baðýmsýz, sosyal, iþbirlikçi, yaratýcý, görev üstle• Çocuðun zihinsel engelinin olmasý,

nen bir birey haline gelir. Koruyucu, aþýrý koruyucu, kabul ve sahip çýkýcý ama kontrol edici olursa çocuk, baðýmlý, ya-

• Çocuðun ciddi davranýþ problemlerinin olmasý,

ratýcý olmayan, itaatkar ve çok tavizkar olur. Anne baba tu• Annenin psikolojik problemlerinin olmasý.

tumu hem otonomi kazandýrýcý hem paylaþmayan, ilgisiz, ihmal edici ve reddedici olursa çocuk suça yönelik davra-

Bir çocuk normal farklýlaþma yoluyla tatlarý olan

nýþlar sergiler ve çok saldýrgan olur. Yine çocuða yönelik tu-

yiyecekleri kötü olanlardan ayýrmayý öðrenir. Sadece bu

tumlar hem reddedici, emredici, otoriter hem de sahip çý-

kolay ayrýmlarý yapmakla kalmayýp ayný zamanda diðer-

kýcý ve kontrol edici olursa çocukta nevrotik davranýþlar,

lerinin yaptýklarý gibi ebeveyni, öðretmenleri ve oyun ar-

görev üstlenmede güçlük, kendine yönelik saldýrganlýk, ar-

kadaþlarý ile meþgul olabilmek ve okula ya da oyuna

kadaþlarý ile kavga etme davranýþlarý görülmektedir.

uyum saðlayabilmek için belli davranýþ biçimleri geliþtirir. Ciddi bir travma, reddedilme ve iþkenceye maruz kalan

Reddedici anne olmanýn nedenleri ise:

bir çocuk asosyalleþebilir (Watkins ve Watkins, 2006). • Çocuðun istenmeyen bir çocuk olmasý,

Anneler bebeklerine biliþsel, iletiþimsel, duygusal, fiziksel ve sosyal geliþim için gerekli olan uyaranlarý sað-

• Evlilikte zorluklarýn olmasý, 19

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 20

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI lamakta ve deneyim fýrsatlarý sunmaktadýrlar (Bakkaloðlu

Bebeklikten çýkýp çocukluk dönemine girdikten

ve Sucuoðlu, 2000, s.48). Gerekli olan uyaranlar verilme-

sonra çocuðun dil-motor becerilerinde hýzlý bir geliþme ol-

yen çocukta geliþiminde gerilik olabilir. Çocuk ve çevre-

maktadýr. Çocuk öðrenme ihtiyacý içindedir. Hareketliliði

sindeki kiþilerin fiziksel temasý çocuðun duygusal geliþi-

artmýþtýr. Sürekli soru sorarak öðrenmek, araþtýrmak ve

mi için önemlidir. Örneðin; Rowshan (1998, s, 77)’ýn nak-

sorgulamak istemekte ve bunlarý gerçekleþtirmek için gi-

lettiði örnekte “Anna” isminde gayri meþru bir çocuk var-

riþimlerde bulunmaktadýr. Giriþimlerinin engellenmesi ve

dýr ve annesi ondan utanmaktadýr. Bu yüzden annesi onu

çocuðun yeni þeyler öðrenmesi için desteklenmemesi de

terk etmiþtir. “Anna” beslenmesi dýþýnda hiçbir kimse ta-

geliþimi olumsuz olarak etkilemektedir.

rafýndan ilgi görmemiþtir. Çoðu kere yalnýz baþýna býrakýl-

Çocuklara aþýrý oyuncak almak, gereðinden fazla

mýþtýr. Daha sonra bu davranýþlar yüzünden “Anna”nýn

okul harçlýðý vermek çocuklarýn sýnýrlarýný öðrenmesini

yürüyemediði ve konuþamadýðý fark edilmiþtir.

engelleyerek nerede durmalarý gerektiði konusunda kafalarýnýn karýþmasýna ve doyumsuz bir yapý geliþtirmeleri-

Anne çocuk etkileþiminde ortaya çýkan, ancak ge-

ne neden olmaktadýr.

rektiði þekilde karþýlanmayan duygulanýmlar, çocukta içsel çatýþmalar doðurmakta ve çocuk bunlara iliþkin sa-

Anne babanýn birbirinin gereksinimini karþýlaya-

vunmalar geliþtirmektedir. Örneðin; destek almak için an-

mamasý: Saðlýksýz ailelerde mutsuz anne ve mutsuz baba,

nesine güvenmiþ olan çocuðun bu beklentisi, anne tara-

kendilerinin ve birbirlerinin gereksinimlerini karþýlayama-

fýndan reddedilmiþ ise, kiþi daha sonraki yaþamýnda aksi

dýklarý için, bu gereksinimleri karþýlamada çocuðu araç ola-

bir durum içine girebilir (Scherler,1996, s.46).

rak kullanýrlar. Bu gibi durumlarda çocuðun istek ve gereksinimleri, geliþim düzeyi, kapasitesi göz önüne alýnmaz.

Çocukluk çaðlarýnda yaþanan iliþki azlýðý ve sevgi yoksunluðu, bütün yaþam boyunca etkisini sürdürür.

Çocuðun yaþadýðý duygusal sorunlar: Çocuðun ya-

Amerikalý psikologlara göre ilk çocukluk dönemlerindeki

þadýðý duygusal sorunlar, çocuðun depresyona girmesine

anne çocuk iliþkilerinde yaþanan büyük bozukluklar ye-

neden olabilmektedir. Depresyon, çocuklarda saldýrganlýk,

tiþkin çaðlarda nevrotik ve hatta psikotik bozukluklarýn

aþýrý hareketlilik gibi davranýþsal sorunlarla kendini göste-

ortaya çýkmasýna, özellikle depresyon ve þizofreni gibi

rebilir. Kaplan ve Sadock (1998, s.55)’a göre çocuklarda

hastalýklara neden olabilmektedir. Eðer temizlik eðitimine

ve ergenlerde depresyon, eriþkinlerde tipik olarak görü-

6., 7. aylarda baþlanýrsa –bu daha çok aþýrý titiz annelerin

len belirtilerin aksine, çoðunlukla davranýþsal sorunlarla

tutumudur- bu çocuklarda aðýr obsesyonel eðilimler, aþýrý korkaklýk gibi kiþilik

kendini belli eder. Çocuklukta anne baba kaybý yaþamýþ

bozukluklarý görülür (Özdoðan,

ya da onlardan ayrýlmak zorunda kalmýþ olma, güven du-

1997, s.12-13).

yulan iliþkilerin olmamasý, doyum vermeyen aile iliþkileri depresyona neden olabilecek etkenlerdendir (Depresyonun ABC’si, 1995). Çocuðun yaþadýðý birtakým sorunlar onda psikosomatik hastalýklarýn oluþmasýna neden olmaktadýr. Aji (2002, sf.74)’ye göre hastalýklarda baþ aðrýsý subjektif bir belirtidir. Baþ aðrýsýnýn þiddetini belirlemek önemlidir ancak duygusal faktörler, yaþ, kültür düzeyi, aðrýnýn süresi gibi faktörlerin etkileyici olabileceði unutulmamalýdýr.

Anne babanýn eðitim düzeyi: Eðitim düzeyinin yüksek olmasý çocuklarýn hem akademik, hem sosyal hem de duygusal geliþimlerini olumlu olarak etkilemektedir. Yýlmaz (2001, s. 5) tarafýndan yapýlan araþtýrma sonucuna göre, hem annenin eðitim düzeyinin yüksek olmasý hem de eþlerin uyumlu olmasý çocuklarýn ve genç20

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 21

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI kullanýmý açýsýndan risk altýndadýr. Alkol ya da madde tesiri altýnda iken kiþi çocuða þiddet uygulayabilir, çocuðun kendine yönelik algýsýný zedeleyecek söz ve davranýþlarda bulunurlar. Hamilelik döneminde alkol ve madde alan annelerin çocuklarýnda ciddi fiziksel sakatlýklarýn meydana gelmesi ise kaçýnýlmazdýr. Riches (1989, s.75)’e göre de içkili partiler, þiddet konuþmalarý, kendini övmeler ve övüngen itiraflar için bir fýrsattýr.

Annenin geçirdiði psikolojik problemler: Çocuðun güven duygusu ile birlikte duygusal yeterliliðinin geliþimini de etkilemektedir. Annenin depresif duygu durumu, annenin çocuða olan tahammülünü ve ilgisini azaltmakta, çocukla anne arasýndaki duygusal paylaþýmýn zayýflamasýna sebep olmaktadýr.

Annenin çalýþmasý ya da doyum düzeyi; Çocuðu etkileyen faktörlerden biridir. Bir iþte çalýþmak isteyen ama

lerin kendilerini daha olumlu algýlamalarýna yol açmak-

çalýþmayan annenin evde kalmasý çocuk için yararlý deðildir.

tadýr. Anne babanýn eðitim durumunun ve yaptýðý iþin,

Doyumsuz, çalýþmayan, annenin çocuklarý, çalýþan ve do-

dolayýsýyla ekonomik durumu, çocuklarýn geliþimlerini et-

yumlu olanlara göre daha yetersizdir. Çalýþan annenin sos-

kilemektedir. Alp ve arkadaþlarý (2000, sf.119) tarafýndan

yal arkadaþlýklarý daha fazla ve özgüveni daha yüksektir.

Erzurum’da sokakta çalýþan çocuklar üzerinde bir araþtýrma yapýlmýþtýr. Bu araþtýrmada çocuklara sokakta çalýþma

Çocuklarýn doðuþ sýrasý: Çocuklarýn doðuþ sýrasý da

nedenleri sorulduðunda çoðunluðu (%72,9) ekonomik so-

geliþimlerini etkileyebilmektedir. En büyük çocuk, büyük

runlarý göstermiþtir. 127'sinin (%67,6), anneleri, 30'unun

ve ilk olduðu için ilgi görebilirken yine en küçük çocukta

(%16) babalarý okur-yazar deðildi. Babalarýn 55'inin (%29,3)

en küçük olduðu için ilgi görebilmektedir. Ortada kalan

iþi seyyar satýcýlýk olup, 97'si (%51,6) eve akþam yemeðin-

çocuklarýn dikkat çekebilecek herhangi bir özellikleri yok-

den sonra geliyordu. Ailelerin %64,9'unun aylýk geliri 50-

sa onlara yeterince ilgi gösterilmeyebilmektedir.

100 milyon arasýnda idi.

Ailenin ekonomik durumu; Yetersiz çevre koþulla-

Ailenin parçalanmasý: Anne babanýn boþanmasý,

rýnda yaþayan, geliþimleri için gerekli vitamin ve mineralle-

anne babadan birinin ya da her ikisinin ölümü gibi du-

ri alamayan çocuklar, vücut organlarýnýn büyümesi ve ol-

rumlar, çocuklarý çok fazla etkilemektedir. Bu dönemler-

gunlaþmasý için yeterince gýdayý alamaz. Bu durum çocuk-

de çocuklarda yas tepkileri, depresyon, saldýrganlýk gibi

larýn fiziksel-zihinsel geliþimini etkileyen önemli faktörler-

davranýþ problemleri de görülebilir. Ama çocuðun bu ya-

dendir.

þananlardan ne kadar etkileneceðini, meydana gelen

Beslenme: Beslenme bozukluklarýnýn, özellikle kü-

travmayla birlikte, çocuðun kaç yaþýnda olduðu, çocukla

çük çocuklarýn fiziksel ve biliþsel geliþimleri üzerinde yý-

ilgilenebilecek kiþilerin varlýðý etkilemektedir. Bu olaydan

kýcý etkisi olduðu bilinmektedir. Kayýtsýzlýk, apati, sosyal

çocuk kendine çýkarýmlarda bulunup “benim yüzümden

içe kapanýklýk, okul baþarýsýzlýðý, zeka geriliði beslenme

böyle oldu” diye düþünebilir.

bozukluðunun kýsa ve uzun süreli etkilerinden bazýlarýdýr (Kaner, 2005).

Anne babanýn her ikisinin ya da birinin alkol ya da madde kullanmasý: Alkol ya da maddenin tesiri altýnday-

Yeterli ve dengeli beslenme, çocuðun büyümesi,

ken kiþiler ne yaptýklarýnýn çoðunlukla farkýnda deðildir-

olgunlaþmasý üzerinde etkili olduðu gibi saðlýðýnýn korun-

ler. Okul öncesi çocuðu birçok davranýþý model yoluyla

masýnda da etkilidir. Yeterli ve dengeli beslenememe,

kazandýðý için ebeveynin bu davranýþýný da model alabilir.

genel geliþimde geriliklere ya da geliþen organlarýn iþlev

Bu ortamda büyüyen çocuk, ileride madde ya da alkol

kaybýna neden olabilir. Çocuk açýsýndan beslenme hem 21

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 22

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Kaygý • Canlý anýlar • Uykuya dalmada güçlük • Üzüntü ve özlem • Öfke ve dýþa vurma davranýþlarý • Suçluluk, kendini kýnama ve utanç • Okul sorunlarý • Fiziksel þikayetler doðum öncesi dönemde annenin beslenmesi, hem de do• Yaþça daha küçükmüþ gibi davranma

ðum sonrasý beslenme þeklinde ele alýnmalýdýr.

• Sosyal açýdan yalnýzlaþma

Tek yumurta ikizleri üzerinde yapýlan çalýþmalar çevrenin, geliþim ve olgunlaþma üzerinde nasýl etkili oldu-

• Hayaller

ðunu göstermektedir. Olumsuz çevresel etkenler ve bes-

• Kiþilik deðiþikliði

lenme, geliþmeyi geciktirmektedir (Özdoðan, 1997, s.10).

• Gelecek hakkýnda kötümserlik

Öðrenme yaþantýlarý: Çocuk eðitimi söz konusu ol-

• Nedensellik ve anlam hakkýndaki düþüncelerle

duðunda, çevresel etmenler arasýnda en önemlisi, çocuðun

aþýrý uðraþma

fiziksel ve sosyal çevredeki deneyimleriyle edindiði davranýþ ve kapasite artýþýyla tanýmlanan “öðrenme”dir (Önder,

• Olgunlaþamama ve büyüyememe

2003, s.30). Öðrenme fýrsatý tanýnmayan çocuklarda uyaran

Televizyon ve bilgisayar: Televizyonda ve bilgisa-

eksikliðine baðlý zihinsel gerilikler görülmektedir.

yar oyunlarýnda þiddete tanýk olma, geliþiminin üstünde-

Çocuðun istismar edilmesi: Çocuðun istismar edil-

ki içerikteki programlarý izleme, çocuðun kafasýnýn karýþ-

mesi de geliþimi etkileyen faktörlerden biridir. Oral ve Ýna-

masýna, sorgulamadan yanlýþlarý doðru olarak kabullen-

nýcý (2004, s.12)’ya göre duygusal istismar, çocuklarýn fizik-

mesine yol açar. Çok uzun süre televizyon, bilgisayar ba-

sel olarak büyümemesine, geliþimsel gerilikler gösterme-

þýnda kalmakta duygusal, sosyal ve bedensel geliþimi için

lerine ve eðitimle ilgili zorluklar yaþamalarýna neden ol-

gerekli aktivitelerden uzak kalmaya neden olmaktadýr.

maktadýr. Evlerinde rahat olamayan, anneleri, babalarý ta-

Erten ve Ardalý (1996, s.162)’ya göre çocuklar erken yaþla-

rafýndan ihmal edilen, azarlanan, hýrpalanan, kardeþleri-

rýnda þiddet sahnelerini büyülenmiþ gibi seyretmektedir-

nin, baþkalarýnýn yanýnda önemsizleþtirilen, küçük düþü-

ler. Fýþkýran kanlar, kopan kollar, bacaklar, yere düþüp ha-

rülen çocuklarda oluþan duygu, aþaðýlýk kompleksi haline

reketsiz kalan insanlar, onlar için büyüleyici ve mucizevi-

gelebilir. Aþaðýlýk kompleksi ise sürekli olarak huzursuz-

dir. Bu erken yaþlarda çocuklar hile kurnazlýk gibi soyut

luk, sýkýntý, intibaksýzlýk kaynaðý halinde ruh dünyasýnda faaliyette bulunabilir. Daha ciddi durumlarda ise çeþitli ruhsal hastalýklara neden olabilir (Yenibaþ, 2002, s.22).

Aileden birinin kaybý: Anne baba, arkadaþ, öðretmen, hala, dayý, babaanne, dede gibi kiþilerin ölümleri de çocuklarýn geliþimleri üzerinde etkilidir ve çocuklarda yas tepkileri görülmektedir. Ani ölümlerin gerek zihinsel gerek fiziksel anlamda çok daha ciddi sonuçlarý vardýr. Çocuklarda en sýk görülen yas tepkileri ise þunlardýr (Dyregrov, 2000, s.6-14): 22

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 23

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI kavramlarý bilmezler. Ölüm kavramlarý bile geliþmemiþtir. Ekranda olup bitenleri masumca seyrederler; gördüklerini eðlendirici, heyecan verici bulurlar.

Çocuðun geçirdiði kaza ya da hastalýk: Hamilelik döneminde annenin geçirdiði kaza, hastalýk, doðumun zor olmasý, çocuðun boynuna doðum esnasýnda kordon dolanmasý, vakumla ve forsepsle gerçekleþtirilmiþ doðumlar çocuðu etkileyerek geliþiminde gecikmelere, geriliklerine ve kalýcý sakatlýklara yol açabilir. Pressey ve Robinson (1991)’a göre bir doðum zedelenmesi, çocuðun hem bedenine, hem zekasýna tesir edebilir. Sonradan olacak zedelenmeler veya beyin zarý iltihaplarý geliþmeyi aþikar olarak etkileyebilir.

nýn çocuklarý davranýþ bozukluðu gösterebilmektedirler.

Çocuðun içinde yaþadýðý topluluk: Çocuðun geliþi-

• Çocuk eðitiminde görüþ birliði olmayan anne-

minde aile kadar çocuðun içinde bulunduðu toplulukta

babalarýn çocuklarýnda daha fazla davranýþ bozukluðu

önemlidir. Bu önem iki yönlüdür. Çocuðun içinde bulun-

görülmektedir.

duðu topluluk çocuðun doðrudan ya da dolaylý olarak karþýlýklý etkileþim kurduðu çevrelerden biridir. Dolayýsýy-

• Çocukluk eðitimlerini sert ve baskýlý olarak

la çocuðu etkilemektedir. Bu nedenle topluluðun çocuðu

anýmsayan anne babalarýn çocuklarýnda daha fazla davra-

koruyan, sosyal geliþimine katkýda bulunan ve çocuðun

nýþ bozukluklarý görülmektedir.

geliþimine müdahale eden bir rolü bulunmaktadýr (BekHormonlar: Hormonlar iç salgý bezlerinin kana akýt-

man ve Gürlesel, 2005).

týðý salgýlara denmektedir. Hormonlarýn yapýmý ve kana Problemlerin çözümünde saldýrgan davranýþlarýn

salýnýmý bir sýra dahilinde kontrol mekanizmasýna baðlý

kabulü, fiziksel cezanýn bir eðitim yolu olarak görülmesi,

olarak meydana gelir. Hormonlar özel bir bezden kana

çocuk haklarýnýn ve statüsünün kýsýtlý olmasý, aile içi olay-

salýnýr ve bu yolla etki edeceði hedef dokuya taþýnýrlar. Ýç

larýn gizli olduðu düþüncesi, sosyal ve çevresel stres, sos-

salgý bezlerinin iþlevlerini dengeli ve saðlýklý bir þekilde

yal yalnýzlýk, iþsizlik, kriz geçiþ dönemleri gibi kültürel et-

salgýlamalarý büyüme ve olgunlaþmanýn saðlýklý olmasýný

kiler çocuk istismarýna yol açmaktadýr (Özben, 1999).

da saðlamaktadýr. Hormonlar organlarda fonksiyon düzenleyici etki meydana getirirler. Hormonlarýn yetersiz

Özdoðan tarafýndan (1982) davranýþ bozukluklarý-

salgýlanmasý, fazla salgýlanmasý ya da oluþan herhangi bir

nýn sýklýðýnýn ve çevresel nedenlerin incelendiði araþtýrma,

bozukluk organizmanýn dengesini alt üst eder. Hormonla-

Ankara ili merkez ilkokullarýndan sekizinde 9 yaþýndaki 67

rý salgýlayan iç salgý bezleri; böbrek üstü bezleri, tiroit, hi-

kýz ve 65 erkek olmak üzere 132 çocuk üzerinde yapýl-

pofiz, epifiz, paratiroid, pankreas, kadýn ve erkeklerde cin-

mýþtýr. Araþtýrmada þu bulgular elde edilmiþtir (Özdo-

siyet salgý bezleridir.

ðan,1997, s.9):

Her yaþta salgýlanan hormonlar farklýlýk göster-

• Alt sosyo-ekonomik gruba ait çocuklarýn daha

mektedir. Hormonlarýn salgýlanmasý hipotalamusa ve ona

fazla davranýþ bozukluðu gösterdikleri saptanmýþtýr.

gelen sinirsel uyarýcýlara baðlýdýr. Vücutta her hormonun • Sert temizlik eðitimi, çocukta davranýþ bozuklu-

görevi ayrýdýr. Ama eksik ya da fazla salgýlanan bir hor-

ðuna neden olmaktadýr.

mon diðer organlarýnda hormon salgýlarýný etkilemektedir.

• Ýnatçýlýk döneminde inatçýlýða karþý gelinen ço-

Hipotalamus: Hormon sentezi kontrol sisteminin

cuklarda daha fazla davranýþ bozukluðu görülmektedir.

en üst basamaðýnda beyin tabanýný teþkil eden hipotala-

• Sert ve baskýlý bir eðitim uygulayan anne baba-

mus yer alýr. Hipotalamusa varan herhangi bir sinirsel 23

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 24

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Tablo 1. Çocuðun Geliþimini Destekleyen “Kolaylaþtýrýcý Etmenler.” ÇOCUK

AÝLE

ÇEVRE

Ailesi tarafýndan istenerek dünyaya gelir.

Besin, barýnak, giysi, saðlýk gibi temel gereksinimleri karþýlar, güvenli korunaklý bir ortam saðlar.

Yeni aileye destek verir (annelikbabalýk izni, maddi destek, eðitim olanaklarý gibi).

Çocuðundan hoþlanýr, ona baðlýlýk hisseder, onu yatýþtýrabilir, duygusal destek, rahatlama saðlar.

Özel gereksinimleri olan ailelere destek saðlar (yakýt, besin, özel eðitim vb.).

Kiþiler ve dünya ile ilgilenmesini saðlayacak uygun uyaranlar sunar.

Çocuk ve eriþkin için eðitim olanaklarý saðlar.

Çocuðun iliþki kurmaya yönelik davranýþlarýna cevap verir, destekler.

Kazalar, þiddet, çevre kirliliði gibi tehlikelerden yoksun ortam saðlar.

Çocuðun verdiði ipuçlarýný anlayabilir, bunlara ve onun gereksinimlerine uygun yanýt verir.

Kaliteli belediye hizmetleri saðlar.

Araþtýrýcýlýðý, meraký, geliþen baðýmsýzlýðý destekler, çocuða seçme hakký verir.

Yüksek kalitede, ulaþýlabilir çocuk bakýmý olanaklarý saðlar.

Bedensel saðlýðý ve beslenme durumu iyidir. Beslenme, uyku, dýþkýlama düzeni iyidir. Dokunma, görme, duyma, tat, koku alma duyularýnýn uygun uyarýlmasýndan hoþlanýr. Sakinleþip çevresi ile ilgilenebilir. Ailesinin kayýtsýz þartsýz sevgisini hisseder. Ailesinin ve baþkalarýnýn ilgisine yanýt verir. Olumlu, neþeli, dost mizacý vardýr. Ailesine baðlanmýþtýr, güvenir, sýcak iliþkiler içindedir. Bedensel faaliyetlere canlýlýkla katýlýr. Sosyal beceriler kazanmaktadýr. Dikkatini yoðunlaþtýrabilir. Koyulan sýnýrlarý kabul edebilir. Merak eder, soru sorar. Baðýmsýzlýða doðru adýmlar atmaktadýr. Geliþimsel basamaklarý zamanýnda kat eder.

Bedensel ve ruhsal açýdan saðlýklýdýr. Anne-baba arasýnda güçlü iliþki vardýr, birbirlerini destekler, çocuðun bakýmýný paylaþýrlar. Akraba ve dostlarýndan destek alabilirler.

Yüksek kalitede, ulaþýlabilir saðlýk hizmeti saðlar.

Saðlýklý, güvenli konutlaþma saðlar. Ana-babalýk egitimi saðlar. Komþuluðu, destek örgütlerini korur, geliþtirir. Olumlu etnik ve kültürel ortam yaratýr.

Çocukla konuþur, konuþmayý desteklerler. Eðitime deðer verir. Çocuða özel zaman ayýrýr. Çocuðu över, onunla övünür. Çocukla iliþkileri, beklentilerinde tutarlýdýr, uygun disiplin yöntemleri kullanýr. Çocuðun saðlýk, geliþimi hakkýnda bilgilidir. geliþimin ilerlemesi için yardýmcý olur. Anne-baba iyi birer rol modeli oluþturur. Kardeþler çocukla ilgilidir.

Kaynak: Ertem, Ýlgi: “Bebek ve Çocuklarda Geliþimi Etkileyen Riskler”www.dicle.edu.tr

uyarým, buradan mekanizmayý iþleten çok az miktarlar-

nin ön, orta ve arka lobunu uyarýr ve bu loblardan özel

daki özel hormonlarýn salýnýmýna yol açar, buna "Rele-

hormonlarýn salýnýmýna yol açar. Sonra bu özel hormonlar

asing Factor" denir. Salýnan bu hormonlar sinir lifleri ara-

hedef dokulara giderek hedef dokunun kendine özgü

cýlýðý ile beynin orta yerinde bulunan kemik boþluðu içine

hormonlarýn salýnýmýný uyarýrlar. Hipotalamus, uyarýcý fak-

yerleþmiþ bulunan hipofiz bezinin ön lobuna ulaþýrlar. Hi-

törlerin yaný sýra inhibe edici faktörleri de salgýlar. Hipota-

potalamustan salýnan her salgýlama faktörü, hipofiz bezi-

lamus'un kontrolü altýnda bulunan hiyerarþik hormonal 24

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 25

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Tablo 2. Çocugun Geliþimini Tehlikeye Sokabilen “Zorlayýcý Etmenler” ya da “Risk Faktörleri” ÇOCUK

AÝLE

ÇEVRE

Erken doðum, düþük doðum aðýrlýðý.

Yoksulluk, geçim sýkýntýsý, iþsizlik.

Yoksulluk, iþ olanaklarýnýn azlýðý.

Doðumsal engeller.

Ýçe dönük, çocukla birlikte olamayan ebeveyn.

Yetersiz, saðlýk koþullarý uygun olmayan konut.

Çocuðun verdiði ipuçlarýnýn anlaþýlmamasý, yanlýþ anlaþýlmasý, duyarsýz olunmasý.

Ortamda trafik, çevre kirliliði, ses, þiddet gibi tehlikeler.

Beslenme, uyku sorunlarý. Aþýrý aðlama, huzursuzluk, “zor bebek”. Enfeksiyonlar, akut ve kronik hastalýklar. Kabýzlýk, ishal.

Çocuða çok az ya da aþýrý uyaran verilmesi.

Demir eksikliði anemisi.

Depresyon, baþka ruhsal hastalýðý olan anne-baba veya yakýn aile bireyleri.

Davranýþ sorunlarý.

Eþler arasý geçimsizlik.

Duygusal sorunlar.

Madde baðýmlýlýðý (alkol, uyuþturucu, sigara).

Büyüme geriliði, kilo alamama.

Dil sorunlarý. Ýliþki kurma sorunlarý, otizm. Bedensel engeller.

Aile içi þiddet (sözel, bedensel, cinsel).

Geliþimde gecikmeler.

Ailede saðlýk sorunu. Aile geçiþ dönemleri (doðum, taþýnma, boþanma, tekrar evlenme, hapis, ölüm).

Saðlýk hizmetlerine ulaþamama, gereðince yararlanamama. Yetersiz belediye hizmetleri. Yetersiz çocuk ve eriþkin eðitimi olanaklarý. Özel gereksinimi olan ailelerin destekten yoksun olmasý (özel eðitim, rehabilitasyon, maddi destek). Kýrsal bölgede maddi ve sosyal destekten uzak kalma. Kaliteli çocuk bakým/bakýcý olanaklarýnýn olmamasý. Irkçýlýk, ayýrýmcýlýk.

Uygun olmayan çocuk bakýcýsý/bakýmý. Çocuk saðlýðý ve geliþimi konusunda bilgisizlik. Sýklýkla evden uzaklaþan anne-baba. Anne-babalýk konusunda beceriksizlik, kendine güvenmeme. Yenidoðan ve kardeþlerin bakýmýnda akraba ve dostlarýn desteðinin olmamasý. Aþýrý engelleyici, karýþýcý geniþ aile. Aþýrý katý, engelleyen, eleþtiren veya aþýrý koruyan anne-baba. Çocuðu kabul edememe, ihmal, örseleme.

Kaynak: Ertem, Ýlgi: “Bebek ve Çocuklarda Geliþimi Etkileyen Riskler”www.dicle.edu.tr

etki mekanizmasý Þekil-3’de gösterilmektedir.

nýmýný saðlar. ACTH ise böbrek üstü bezlerini uyarýr ve buradan kortizon, kortikosteron, kortizol ve deoksikortikos-

Þekil-4’de görüldüðü gibi hipotalamus, hipofiz ön

teron hormonlarýnýn salýnýmýný saðlar. FSH ve LH ile yu-

lobunu uyardýðý zaman hipofiz ön lobundan TSH, ACTH, FSH ve LH hormonlarýnýn salýnýmýný saðlar. TSH, tiroid be-

murtalýklardaki follikülleri uyararak buradan östrojen ve

zini uyararak tiroid bezinden T3 ve T4 hormonlarýnýn salý-

progesteron salýnýmý saðlar. 25

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:43

Page 26

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI roid hormonlarýnýn biosentezini ve kana geçmesini hýz-

Þekil 3. Hormonlar ve salgýlanmalarý

landýrýr. Tiroidi stimüle eden hormon da denilmektedir. Hipotalamusun kontrolü altýndadýr.

Adrenokortikotropik Hormon (ACTH): Hipotalamustan salýnan kortikotropin releasing faktör'ün kontrolü altýndadýr. Böbrek üstü bezlerinin korteks kýsmýnýn hormonlarýnýn salgýlanmasýný uyarýr. Bu hormonlar kortizol, kortikosteron ve daha az olmak üzere kortizon ve deoksikortikosterondur (http//www.aof.edu.tr). Strese adaptasyonda kortizolün rolü çok önemlidir. Bu nedenle strese cevabý oluþturan sistemde rol oynayan hormonlar arasýnda etkileþim ve koordinasyon vardýr. ACTH salgýsý ayný zamanda vazopressin tarafýndan da uyarýlýr. Kortikosteroidler hipofiz bezine doðrudan feed-back etki göstererek ACTH sentez ve salgýsýný durdururlar. ACTH’nýn aþýrý yapýmý Cushing Sendromu’nun en sýk

Kaynak: (www.hormonlar.com)’dan alýnmýþtýr.

rastlanan sebebidir. Bu durum kortizol fazlalýðýna baðlý kli-

Hipofiz orta lobundan ise MSH hormonu salgýlanýr.

nik bulgularýn ortaya çýkmasýyla karakterizedir. Bu hasta-

Hipofiz arka lobundan ise oksitosin ve vazopresin hor-

larda þiþmanlýk, yüksek kan glikoz konsantrasyonu, geç

monlarý salgýlanýr.

yara iyileþmesi ve immun yetmezlikler görülür. Hastalar

Tirotropik Hormon (TSH): Tiroid bezini uyararak ti-

enfeksiyon nedeniyle ölebilir. Adrenal kortüzolü yetersiz hastalarda ACTH yüksek olup bu durumda ACTH yapýmý üzerindeki feed-back inhibüsyon kalkmýþtýr. Yüksek ACTH

Þekil 4. Hormonlarýn oluþumu ve etki mekanizmasý

düzeyleri melanositleri uyararak hiperpigmentasyona neSinirsel Uyarým

den olur (Tarým, 2006).

Folikülü Stimüle Eden Hormon (FSH): Kadýnlarda foliküllerin olgunlaþmasýný saðlar ve bunu ovulasyona hazýrlar. Eksikliðinde, menstruasyon bozukluðu (adet düzensizliði) ve kýsýrlýk görülür. Hipotalamusun kontrolü altýndadýr.

Hipotalamus Sinirsel Uyarým Hipofiz orta lobu - Hipofiz ön lobu - Hipofiz arka lobu MSH TSH Troid bezi T3-T4

ACTH

FSH

Luteinize Eden Hormon (LH): Bu hormon kadýnlarda FSH ile birlikte olgunlaþan foliküllerin östrojen hormonlar salgýlamasýný, ovulasyonu (yumurta oluþumu) ve korpus luteum teþekkülünü saðlar. Progesteron salýnýmýný uyarýr.

LH Oksitosin - Vazopresin

Böbrek Over Over üstü bezi Kortizol Kortikos-

Östrojen

Prolaktin (PRL): Kadýnda meme bezlerinin geliþmesini ve süt salgýlanmasýný saðlar. Ayrýca LH ile birlikte gebeliðin devamý için gerekli bir hormon olan progesteronun salgýsýný hýzlandýrýr (www.aof.edu.tr). Süt yapýmýnda prolaktin, östrojenler, insülin ve kortizol ile birlikte etki eder. Prolaktin düzeyleri eriþkin yaþam boyunca korunur. Ancak süt vermeyen insanlardaki rolü bilinmemektedir. Erkeklerde herhangi bir fonksiyonu yoktur. T-RH (Thyrotropin-Releasing Factor) baþta olmak üzere çeþitli faktörler prolaktin salgýsýný artýrýr. Hamilelik sýrasýnda prolaktin salgýlayan hücrelerin sayýsý artar. Östrojenler prolaktin resep-

Östrojen

Progesteron Progesteron

teron Kortizon Deoksikortikosteron

26

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 27

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Vazopressin: Kan basýncýný yükseltir ve suyun böbreklerden geri emilmesini arttýrdýðý için idrar miktarýný azaltýr. Bu nedenle "antidiüretik hormon" da denilir. Bu hormon eksikliðinde (diapedes insipidus'ta) günlük idrar miktarý çok artar (www.aof.edu.tr). Vazopressinin baþlýca görevi böbreklerden süzülen suyun tutulmasýdýr. Bu antidiüretik etki sonucu idrar konsantre hale gelir. Bu nedenle bu hormona antidiüretik hormon da denilmektedir. Vazopressin ayrýca damarlardaki düz kaslara etki ederek damarlarýn büzülmesine neden olur (Tarým, 2006).

Oksitosin: Uterusun kasýlmasýný saðlar. Bu sebeple hekimlikte doðumu kolaylaþtýrmada kullanýlýr. Bundan baþka laktasyon (süt salýnýmý) esnasýnda meme bezlerinin süt salgýlamasýný da arttýrýr.

Tiroid Hormonlarý (T3 ve T4): Tiroid hormonlarý, genel olarak protein sentezini arttýrýrlar. Bu nedenle dokularýn büyümesini saðlarlar. Karbonhidrat metabolizmasýnýn törlerini artýrýr. Böylece prolaktin salgýsý ve duyarlýlýk artar (Tarým, 2006, Güncel Pediatri).

birçok kademesini hýzlandýrarak kan þekerini yükseltir,

Þekil 5: Üreme Organlarýnýn Geliþmesinde Hormonlarýn Etkisi

tansiyonu arttýrýr, diastolik kan basýncýný düþürürler, kalp

Dokularýn büyüme ve geliþmesi Folikülün olgunlaþmasý

yað metabolizmasýný hýzlanýr. Tiroid hormonlarý sistolik atýþý hýzlanýr. Tiroid bezinin normalden fazla çalýþmasýna

FSH

"hipertiroidi" denir. Bazal metabolizma artar. Kan þekeri

Prolaktin

düzeyi normale göre biraz daha yüksektir. Tipik belirtilerDoðum sonrasýnda süt bezlerinde süt oluþumu

Growth hormon

den birisi gözlerin dýþa fýrlamasýdýr. "Hipotiroidizm"de ba-

Growth Hormon (GH-Somatotropin): Büyüme hor-

zal metabolizma düþer. Geliþme çaðýndaki organizmada

monu da denir. Geliþmeyi saðlayan büyüme hormonu bir

metabolizma yavaþlar, geliþmede bozukluklar, zekâda

çok doku üzerine ve özellikle kas, yað dokusu, kýkýrdak ve

gerileme görülür. Buna "kretenizm" denir.

bað dokusu üzerine etki eder. Büyüme hormonu bu etki-

Kalsitonin: Tiroid bezinden ve daha az olmak üze-

sini vücutta mevcut tüm hücrelerin protein sentezini ve

re paratiroid bezinden salgýlanan ve tirokalsitonin veya

yaðlarýn mobilizasyonunu artýrarak ki böylece yaðlarýn

kalsitonin adý verilen bir hormonda, kalsiyumun kemik

kullanýmýna olanak saðlar. Vücutta karbonhidrat kullaný-

depolarýndan mobilizasyonunu inhibe etmek suretiyle

mýný azaltarak gösterir. Çocukluk çaðýnda büyüme hor-

kanýn kalsiyum düzeyini azaltýr. Bunun yaný sýra kan fos-

monu yetersiz olursa "Dwarfism" denilen cücelik oluþur.

fatlarýnýn da düþmesine neden olur (www.aof.edu.tr). Ke-

Hipofiz bezinin normalden çok miktarda büyüme hormo-

mik yapýmýnýn hýzlý olduðu durumlarda kalsitonin plazma

nu sentez etmesi halinde geliþme çaðýndakilerde gigan-

kalsiyumunu hýzla düþürür. Büyüme ve laktasyon gibi

tism (devlik) görülür. Yetiþkinlerde ise el, kol, bacak ve

stres durumlarýnda kalsitonin hormonunun kemiði koru-

yüz gövdeye oranla çok uzar. Bu hale "akromegali" denir.

duðu kabul edilir. Tedavi edilmez ise böbrek taþlarý, böb-

Bu hormon büyüme yeteneðine sahip olan bütün vücut

rek yetmezliði, osteoporoz (kemik erimesi), kemik kistle-

dokularýnýn büyümesini temin eder. Bunu dolaylý yoldan

ri, pankreatit ve koma oluþur (Tarým, 2006).

yapar. GH, somatomedin C (Ýnsülin benzeri büyüme faktö-

Paratiroid Hormonu (Parathormon): Paratiroid be-

rü, insülin-like growth factor, IGF-I) salýnýmýný uyarýr. So-

zinden salgýlanan bir hormondur. Parathormon kan plaz-

matomedin C ise uzun kemiklerin ve yumuþak dokularýn

masýnýn kalsiyum ve fosfat düzeylerinin normal sýnýrlar

büyümesini saðlar. Büyüme hormonunun dozu ve salgý-

içinde kalmasýnda etkilidir. Baþlýca kemiklere ve böbrek-

landýðý dönem geliþme açýsýndan çok önemlidir. (Tarým,

lere etki eder. Ca+2 iyonlarýnýn kemikler tarafýndan alýn-

2006; http//www.inonu.com; www.aof.edu.tr).

masýný, baðýrsaklardan emilmesini ve böbreklerden geri 27

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 28

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI nýr. Protein biosentezini ve yaðlarýn yanmasýný hýzlandýrýrlar. Glukokortikoidler kemiklerden kalsiyum mobilizasyonuna neden olurlar.

Aldeston: Böbrek üstü bezinden salgýlanýr. Mineral kortikoidler Na+, K+ ve Cl- iyonlarýnýn hücre içi ve hücre dýþý sývýlarýndaki daðýlýþýný ve böbreklerden idrarla atýlmalarýný düzenlerler.

Adrenalin (Epinefrin) ve Noradrenalin (Norepinefrin): Her iki böbreðin üst kutbunda yerleþmiþ olan adrenal bezler adrenal medulla ve adrenal korteks olmak üzere iki ayrý kýsýmdan oluþur. Adrenal medulla fonksiyonel olarak sempatik sinir sistemi ile iliþkilidir ve sempatik uyarýya cevap olarak adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) adý verilen hormonlarý salgýlarlar. Bu iki hormonun yapýlarý çok yakýn olmasýna karþýn etkileri farklýdýr. Bu hormonlar vücudun her tarafýnda hemen hemen ayný

emilmesini arttýrýr, fosfat iyonlarýnýn böbreklerden geri

etkileri oluþtururlar. Adrenalin kalp hýzýný, kalp verimini ve

emilimini azaltýr, yani fosfat atýlýmýna yol açar.

Ýnsülin: Pankreasýn langerhans adacýklarýnýn hücre-

kan basýncýný arttýrýr. Ýskelet ve kalp kaslarýnýn kan damar-

leri tarafýndan salgýlanýr. Ýnsülinin karbonhidrat, lipit, pro-

larýný geniþletir, deri ve iç organ damarlarýný ise daraltýr.

tein ve nükleik asit metabolizmalarý üzerine etkisi vardýr.

Böylece kardiovaskuler sistemi ani etkilere karþý hazýrlar.

Ýnsülin karbonhidrat metabolizmasý üzerine hem glikozun

Norepinefrin ise çevre damarlarýný daraltýr, iç organ da-

hücrelere, özellikle kas, karaciðer ve yað dokusu hücrele-

marlarýný geniþletir, kan basýncýný arttýrma etkisi vardýr.

rine giriþini kolaylaþtýrmak, hem karbonhidrat metaboliz-

Testosteron: Erkek cinsiyet hormonudur ve erkek

masýnda rolü olan bazý enzimleri aktive etmek suretiyle

cinsiyet organlarýnýn ve sekonder erkeklik cinsiyet karak-

etki eder. Ýnsülin kan þekeri düzeyini azaltýr, protein ve li-

terlerinin geliþimini saðlar. Östrojen ise diþi cinsiyet hor-

pit metabolizmalarý üzerine de önemli etkileri vardýr. Ýn-

monudur. Diþi cinsiyet organlarýný ve sekonder cinsiyet

sülin kan þekerinden baþka amino asitlerin de hücre içine

karakterlerini geliþtirir, menstruasyonu saðlar.

giriþini kolaylaþtýrýr ve ribozomlarda polipeptit sentezini

Progesteron: Korpus Luteum adý verilen menstrual

arttýrýr. Ýnsülin yetmezliðinde kan þekeri yükselerek "Di-

siklusun (iki adet arasýndaki süre) ikinci devresi sýrasýnda

abetes Mellitus" denen þeker hastalýðý tablosu ortaya çý-

meydana gelen hücreler topluluðu geniþ ölçüde "proges-

kar. Bu durumda þekerin yeteri kadar kullanýlmamasý so-

teron" ve "estrojen" salýnýmýna yol açar. Salýnan proges-

nucunda, beyin dýþýnda kalan organlar daha çok lipit ve

teron daha önce estrojen tarafýndan hazýrlanmýþ bulunan

proteinlerden enerji elde etmeye yönelirler. Protein sen-

"endometrium" da yumurtanýn yerleþmesi için gerekli

tezi yavaþlar. Dokular glukozu yeterince kullanamadýðý

mukus salýnýmýný saðlar. Progesteron gebeliði saðladýðý gi-

için glukoz idrarla dýþarý atýlýr. Hastalarda glukozun idrar-

bi ovariumda yeni bir folikülün olgunlaþmasýna engel olur

la atýlmasýndan dolayý daha fazla suya, þekerin yeteri ka-

ve süt bezlerini geliþtirir.

dar kullanýlmamasý sonucu daha fazla yemeðe ve gluko-

Timus bezi: Timus bezi, tiroid bezinin altýnda, göðüs

zun atýlabilmesi için daha fazla idrar çýkarmaya gerek du-

boþluðu içerisinde, soluk borusunun üzerinde ve iki parça

yulur (Tarým, 2006; http//www.aof.edu.tr).

Glukagon: Pankreasýn Langerhans adacýklarýnýn

halinde bulunur. Vücudun savunma mekanizmasýnýn iþle-

hücrelerinde meydana gelir. Glukagon, insülinin aksine,

mesinde önemli rol oynar. Fonksiyonu antikor oluþumu ile

kan þekeri düzeyini yükseltir. Glukagonun kalp gücünü

ilgili olmakla beraber antikor, timusta oluþmaz. timus bezi

arttýrýcý, safra akýmýný çoðaltýcý, mide salýnýmýný inhibe edi-

çocukluk döneminde büyümeyi ve geliþmeyi de saðlar.

ci bir rolü de vardýr.

Yani timus bezi vücudun savunma iþinde, büyüme ve ge-

Kortizon ve Kortizol: Böbrek üstü bezinden salgýla-

liþmesinde etkili bir bezdir (www.inonu.edu.tr). 28

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 29

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

FÝZÝKSEL GELÝÞÝM DOÐUM ÖNCESÝ FÝZÝKSEL GELÝÞÝM ÖZELLÝKLERÝ

Fetüs: Ýkinci ayýn sonundan doðuma kadar olan süreyi kapsar. Ýkinci-üçüncü aylar arasýnda organlarý oluþur,

Dölüt: Dölütün oluþtuðu dönem kadýnýn yumurtasý

organlar geliþmeye baþlar. Organlar geliþimini tamamla-

ile erkeðin sperminin birleþmesiyle baþlar ve döllenmiþ

dýktan sonra fetüs hýzlý bir þekilde kilo almaya baþlar ve

yumurta iki haftalýk oluncaya kadar olan süreyi kapsar.

bu kilo alýmý doðuma kadar devam eder.

Döllenen yumurtaya zigot adý verilir. Döllenen yumurta 24 saat içinde çok hýzlý bir þekilde bölünür ve çoðalýr. Döl-

Bebeðin tüm önemli yapýlarý ve organ sistemleri

lenme tüplerde (tubalarda) gerçekleþir. Döllenen yumurta

hamileliðin ilk üç ayýnda oluþur. Ýlk üç ayýn sonunda be-

birkaç gün sonra rahime gelerek rahim duvarýna yapýþýr.

bek, ortalama 7 cm uzunluðunda ve 28 gram aðýrlýðýndadýr. Bazý organ ve organ sistemleri oluþmuþ ve hatta çalýþ-

Embriyo: Ýkinci haftanýn sonunda döllenmiþ yu-

maya baþlamýþtýr. Kalp yaklaþýk 26. günden itibaren at-

murta embriyo halini alýr. Bu dönem ikinci haftanýn so-

maya baþlar. Üreme organlarý geliþmiþtir, fakat bebeðin

nuyla sekizinci haftanýn sonuna kadar olan süreyi kapsar.

cinsiyeti tam olarak anlaþýlamaz. Ýlk kemik hücreleri olu-

Embriyo ikinci ayýn sonunda insan görünümünü alýr ve or-

þur. El ve ayak parmaklarý oluþmuþtur ve týrnaklarýn oluþ-

ganlarý þekillenmeye baþlar.

masý baþlamýþtýr. Dolaþým ve solunum sistemleri çalýþmaktadýr. Karaciðer safra yapmaktadýr ve böbrekler idrar torbasýna idrar salgýlamaktadýr. Bebek ilk üç aylýk dönemde hareket etmeye baþlar. Gebeliðin 4. ayýnýn baþýndan 6. ayýnýn sonuna kadar geçen süreye gebeliðin 2. üç aylýk dönemi denilmektedir. Gebeliðin 26. haftasýnda bebeðin boyu yaklaþýk 23 santimetredir ve aðýrlýðý 670 gramdýr. 28 haftalýkken bebek gözlerini açar, kapar, düzenli aralarla uyur ve uyanýr. Bu dönemde boyu 25 santimetre ve aðýrlýðý 900 gramdýr. Bebeðin hareketleri anne tarafýndan hissedilmeye baþlar. Ýþitme en az 20. haftada baþlamaktadýr. Bu dönemde bebek dýþarýdan gelen seslere cevap verebilmektedir. Bebeðin diðer duyu organlarý da bu dönemde geliþmektedir. 16. haftadan baþlayarak bebek ýþýða hassas duruma gel29

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 30

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI kirliliði: Annenin sigara kullanýmý prematüre ya da düþük kilolu doðumlara, röntgen ýþýný bebekte kalýcý sakatlýklara neden olabilmektedir. Aydýn (1997, s.9)’a göre civa, kükürt dioksit, asbest, kurþun ve çeþitli zirai mücadele ilaçlarýnýn eriþkin kiþilere yaptýðý hasarlardan fazlasýnýn embriyoda görülebileceði iddia edilmektedir. Beslenme: Annenin yeterli beslenmemesi, vitamin-minarel-protein açýsýndan zengin gýdalarýn alýnmamasý fetüsün geliþiminde önemli sorunlara neden olabilmektedir. Stres: Doðum öncesi dönemde annenin iþ yükünün fazla olmasý, psikolojik problemlerinin olmasý, aile içi sýkýntýlarýnýn olmasý, korkularýnýn olmasý ve heyecan yaþamasý da bebeðin geliþimini etkilemektedir. Annenin yaþý, kan uyuþmazlýðý: Erken yaþlardaki ve geç yaþlardaki hamileliklerde de bebeðin geliþiminde gerilikler olmaktadýr. Örneðin: 35 yaþ üstündeki ilk hamile-

mektedir. 29. haftada gözünü açarak parlak ve sürekli

likler, bebeðin “Down Sendromlu” olmasý açýsýndan risk

yanan ýþýðýn kaynaðýný bulmaya çalýþmaktadýr. Bebeðin

oluþturmaktadýr. Yine anne bebek arasýndaki kan uyuþ-

en hareketli olduðu dönem 27. ve 32. haftalardýr.

mazlýðýnda, ilk bebeklerde sorun olmamasýna raðmen 7. aydan itibaren bebek büyüyüp aðýrlýk kazanma-

ikinci ve daha üstü bebeklerde sakatlýklarýn ortaya çýkma olasýlýðý yüksektir.

ya devam etmektedir. 28. haftanýn sonunda yaklaþýk 1,5 kilo ve boyu 35-40 santimdir. Cilt ince, kýrmýzý ve buruþuk

Enfeksiyonlar: Rahim içi enfeksiyonlarýn ceninde

gözükür. Hareketlerinin þiddeti ve sýklýðý artmýþtýr. Verniks

geliþim bozukluðuna yol açtýðý saptanmýþtýr. Plesanta is-

kaseoza denilen beyaz yaðlý bir madde vücudu kapla-

tenmeyen maddelerin cenine ulaþmasýný engelleme gö-

maktadýr. Gözler açýlýr kapanýr ve bebek parmaðýný eme-

revi yapmasýna raðmen enfeksiyona yol açan mikroorga-

bilir. Bebek 37. haftaya kadar her hafta yaklaþýk 200-225

nizmalarýn geçiþini engelleyememektedir. Frengi, rubella

gram kazanýr. Doðuma yaklaþtýkça bebeðin kilo alýþý ya-

bunlardan bazýlarýdýr. Annenin ilk üç ay rubellaya yakalan-

vaþlar. 40. haftada bebeðin ortalama aðýrlýðý 3-3.5 kg ve

masý ceninin, görme, iþitme ve zihinsel yetersizlik, mikro-

boyu 46-50 santimdir (A’dan Z’ye Gebelik).

sefaliye ve serebral palsiye ve kalp hastalýklarýna sahip olmasýna neden olabilmektedir (Ataman, 2005, s.41).

DOÐUM ÖNCESÝ GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER

DOÐUM SONRASI FÝZÝKSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ

Hastalýklar ve ilaç kullanýmý: Annenin hamilelik esnasýnda geçirdiði hastalýklar, devam eden kronik hastalýðý

Fiziksel geliþim kendi içinde bedensel geliþim ve

ve ilaç kullanýmý doðum öncesi geliþimi olumsuz olarak

devinsel (psikomotor ) geliþim olarak iki açýdan ele alýnýr.

etkilemektedir. Bu hastalýklar ve ilaç kullanýmý fetüste 0-2 Yaþ Arasý Bedensel Geliþim

sakatlýklara (anomali), düþüklere, prematüre doðumlara, 40 haftalýk doðmasýna raðmen düþük kilolu doðumlara

Bedensel geliþim, çocuðun fiziksel olarak büyüme-

neden olabilmektedir. Ya da annedeki hastalýk bebeðe de

sidir. Bu büyüme doðumdan hemen sonra çok hýzlý iken

geçtiði durumlarda bebeðin doðum sonrasý geliþimini de

sonralarý yavaþlamaktadýr.

etkilemektedir. Hatta bebek ölümlerine bile neden olabilNormal yenidoðanýn kilosu 2600-4600 gram ara-

mektedir.

sýndadýr. Ýkinci ve üçüncü çocuklarýn doðum kilosu birinSigara-alkol kullanýmý, röntgen ýþýný alma, çevre

ciden, erkek bebeklerin doðum kilosu kýz bebeklerden 30

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 31

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Çocuk çoðunlukla saçlý doðar. Saçlar 2-3 ayda dö-

fazladýr. Zamanýnda doðan bebekler aðýrlýklarýnýn % 5-

külür. Yeni saçlar 9.-10. aylarda çýkmaya baþlar.

10'unu, erken doðanlar % 10-15'ini ilk bir iki hafta içinde kaybederler. Buna fizyolojik tartý kaybý adý verilir.

Çocuðun gözleri genellikle kapalýdýr. Göz kaslarý zaYenidoðanýn boyu 50 cm’dir. Doðumda oðlanlar

yýftýr. Bu nedenle bakýþlarý baþlangýçta þaþýdýr. Göz rengi

kýzlara göre daha uzun ve daha aðýrdýrlar. Baþ çevresi de

çoðu bebekte baþlangýçta aynýdýr. 2 aydan sonra belirgin-

35 santimdir. Baþ vücuda göre büyüktür. Baþ kemikleri

leþmeye baþlar.

yumuþaktýr. Baþ kemikleri arasýnda fontanel (býngýldak) denen kemikleþmeyen kýsýmlar vardýr. Bunlardan iki tane-

Dili aðýz boþluðuna göre büyüktür. Yanaklarý þiþ-

si önemlidir ve doðum sonu dönemde kapanýrlar. Küçük

kincedir. Kulak yolu kýsadýr. Ýþitmesi iyidir. Ýlk haftalardan

olan býngýldak 1. ayda büyük olan ise 18. ayda kapanýr.

sonra sesin geldiði tarafa döner.

Yenidoðanýn vücut biçimi eriþkine göre farklýdýr.

Göbeði doðumdan hemen sonra baðlanýr. 7-10 gün

Kollar ve bacaklar kýsa, baþ büyük, boyun kýsa, alt çene

içinde düþer. Anneden geçen hormonlarýn etkisiyle süt

küçük, göðüs ön arka çapý fazla ve karýn þiþtir.

bezlerinde þiþme olabilir. Bu þiþlik 4-6 hafta içinde kaybolur. Kýz çocuklarýnda anneden geçen hormonlarýn etkisiy-

Yenidoðanýn göðüs çevresi ortalama 33 cm, 1 ya-

le vajinal kanamalar görülebilir. Erkek çocuklarda testisler

þýnda 47 cm, 5 yaþýnda 55 cm, 14 yaþýnda 74 cm’dir (Apak,

karýn boþluðundan skrotuma inmemiþtir. 1 yaþýna kadar

1984, s.21).

inmesi gerekmektedir. Böbrekler tam olgunlaþmamýþtýr. Ýdrarýný doðar doðmaz yapar.

Yenidoðan, ilk haftalarda karýn içindeki pozisyonunu muhafaza eder. Kol ve bacaklar yarý kapanmýþ, el ise

Sindirim fonksiyonu tam geliþmemiþtir. Ýlk 3 aya

yumuktur. Kol ve bacaklarýný açmakta zorlanýr.

kadar midenin tam geliþmemesine baðlý olarak kusmalar görülebilir. Ýlk dýþkýsýný 12 saat içinde yapar.

Yenidoðanýn derisi çoðunlukla verniks kaseoza denen peynirimsi bir madde ile kaplýdýr. Rengi gül pembe-

Yenidoðan, burundan solunum yapar. Solunumu

dir. 3.-4. günlerde deride soyulma görülebilir. Omuzlar ve

dakikada 40-60 arasýndadýr. Doðumdan hemen sonra gö-

yüz ince tüylerle kaplýdýr. Yað ve ter bezleri iyi geliþme-

bek damarlarý basýnçla kapanýr ve bebeðin kendi kan do-

miþtir. Bu nedenle burun üstünde nokta halinde bu bez-

laþýmý baþlar. Kalp atýmý dakikada 120-140 arasýndadýr.

ler vardýr.

Çevre ýsý deðiþikliklerine uyum iyi deðildir. Deri incedir, de-

31

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 32

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ri altý yað dokusu az olduðu için ýsý kaybý fazla olur. Ye-

Þekil 6. Aylara göre diþ çýkarma

nidoðanýn vücut ýsýsý 36,5-37 derecedir. Ýlk günlerde yeterince anne sütü alamamaya baðlý olarak doðum tartýsýnýn %5-6’sý kaybedilir. Yenidoðanda antikor yapma yeteneði iyi deðildir. Bu nedenle enfeksiyonlar aðýr seyreder. Anneden bebeðe geçen antikorlar bebeði kýzamýk, kýzamýkçýk gibi hastalýklardan ilk 3-4 ay baðýþýk kýlar. Ýlk diþler 8. ayda çýkar. Ama bazen bebek üst ya da alt kesici diþleri çýkmýþ olarak doðabilir. Þekil-6’da aylara göre diþ çýkarma görülmektedir. Ýki yaþýna kadar kilo alýmýnda artýþ vardýr ama iki yaþ sonuna doðru bu kilo artýþýnda azalma olmaktadýr. Tablo 3 ve 4’de 2 yaþýna kadar olan boy ve kilo artýþý gösterilmiþtir.

Kaynak: (www.bebekkokusu.com)’dan alýnmýþtýr.

Çocuðun eriþtiði büyüme safhasý, onun arkadaþlýk

mi, bütün vücut aðýrlýðýnýn %23’ünü teþkil ederken, bir ye-

edeceði çocuk grubunu ve bu gruptaki kendi durum ve

tiþkinde bu %43’tür.

itibarýný tayin edecektir. Yeni doðmuþ bebekte kas siste-

Tablo 3 / 0-2 yaþ arasý boy artýþý (cm) düþük

düþük/orta

ortalama

yüksek/orta

yüksek

E

K

E

K

E

K

E

K

E

K

doðum:

49

47

49

48.7

50.5

49.5

52

51

52.5

52

1 ay:

52.5

51.4

53.2

52.5

54.5

53.2

55.8

54.5

56.8

55.5

2 ay:

56

54.5

57

56

58

56.5

59

57.5

59.5

58.5

6 ay:

65.1

64

67

65

68.5

66.5

69.5

67.5

71

69.3

9 ay:

71

68.6

72

69.5

73

71

74

72

75

73.5

12 ay:

73.4

72

75

73

76.5

74.7

77.5

76

79

77

24 ay:

84

83.9

86

85

87.5

87.5

90

89.5

92.5

90.8

Tablo 4 / 0-2 yaþ kilo artýþý (kg) düþük E

düþük/orta

ortalama

yüksek/orta

yüksek

K

E

K

E

K

E

K

E

K

Doðum

2.8

2.7

3.1

2.9

3.4

3.2

3.7

3.5

3.9

3.9

1 ay :

3.6

3.45

3.7

3.6

4

3.9

4.3

4

4.6

4.4

2 ay

4.4

4.2

4.7

4.5

4.9

4.75

5.3

5

5.6

5.3

6 ay:

7

6.5

7.5

6.9

8

7.5

8.5

7.9

8.8

8.3

9 ay :

8.3

7.6

8.7

7.9

9.4

8.6

9.8

9.2

10.3

9.7

12 ay :

9.2

8.4

9.6

8.8

10

9.5

10.7

10

11

11

24 ay

11.3

10.6

11.8

11.2

12.1

13.3

13

13.9

13.7

12.5 32

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 33

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Diþ geliþimi, beslenme geliþimi açýsýndan önemli-

týrýlýr. Baþ elle hafif kaldýrýldýktan sonra aniden býrakýldýðý

dir. Ýlk diþ çýkarma genellikle genetik yapýya baðlýdýr. Ýlk

zaman önce kol ve bacaklarýný yana açar, titretir ve birkaç

diþ ortalama 5. ve 8. aylarda çýkar ama 12. aya kadar ge-

saniye sonra kollarýný göðüs üstünde kavuþturur. Moro

cikme olmasý normaldir. 6-8. aylarda alt kesici, 9-10. ay-

refleksi ilk 1 ayda azalýr. 3-4. ayda kaybolur. Yenidoðanýn

larda üst kesici diþler çýkar.

aðýr hastalýðý durumunda bu refleks yoktur.

Salgý bezlerinin büyümesi ilk yýllardan itibaren er-

2. Tonik boyun refleksi: Yatar vaziyette bebeðin

genlik dönemine kadar hýzlý bir geliþme gösterirken, er-

baþýný aniden bir tarafa çevirmekle, o taraftaki kol ve ba-

genliðe giriþle birlikte geliþme durmakta sonraki dönem-

caðýn içe doðru büzülmesi, karþý taraftaki kol ve bacaðýn-

lerde gerilemektedir. Bütün olarak vücut, boyun ve baþ

da dýþa doðru açýlmasýdýr. Bu refleksin birkaç saniyeden

hariç, solunum ve sindirim organlarý, þahdamarý, kalýn ba-

fazla sürmesi, yalnýz bir tarafta olmasý ve 7. aydan sonra

ðýrsak, bütün vücudun kas sistemi, iskelet sistemi ve kan

görülmesi normal deðildir.

volümü ortalama 5-6 yaþýna kadar hýzlý bir þekilde geliþ-

3. Emme refleksi: Dudaklara dokunulmakla emme

mektedir. Sonra bu geliþme yavaþlamakta ergenliðe giriþ-

hareketinin baþlamasýdýr. Çocuðun aðzýna anne memesi,

le birlikte tekrar hýzlanmakta ve 19-20’li yaþlarda dur-

parmak veya emzik verildiði zaman emme hareketleri

maktadýr. Beyin ve beyin kýsýmlarý, beyin zarý, göz merke-

baþlar ve 1 yaþýnda kaybolur.

zi gibi sinirlere ait büyüme 5-6 yaþýna kadar hýzlý bir þekilde geliþirken ergenliðe kadar da yavaþ bir þekilde geliþ-

4. Yakalama refleksi: Çocuðun el ayasýna veya ayak

meye devam etmekte ve ergenlikle birlikte geliþme dur-

tabanýna kalem veya herhangi bir obje dokundurularak

maktadýr. Testisler, yumurtalýklar, üreme organlarýný kap-

uyarýlýrsa el ve ayak parmaklarý kapanýr. Ýstemli yakalama-

sayan cinsiyet ile ilgili büyüme, ergenlik çaðýna kadar ge-

nýn baþlamasýyla bu refleks 2 aylýktan sonra kaybolur.

liþmemekte, ergenliðe giriþle birlikte hýzlý bir þekilde bü-

Ayakta yakalama refleksi 10. aya kadar devam eder.

yümekte ve 20’li yaþlarda ise büyüme durmaktadýr. 5. Arama refleksi: Çocuðun yanaðýna parmak, me0-2 Yaþ Hareket (Devinsel) Geliþim

me ucu veya baþka bir þey deðdirilirse baþýný o tarafa çevirir. Aðzýný memeyi alacakmýþ gibi açar.

Bebek doðumdan hemen sonra vücudunu kontrol edebilecek düzeyde deðildir. Hareketler denetimsiz genel

6. Basma ve otamatik yürüme refleksi: Bebek dik

vücut hareketleridir ve refleks düzeyindedir. Bedensel ge-

bir þekilde kaldýrýlarak tek ayaðý yere deðdirilirse otoma-

liþimle ilgili olan bu geliþim, sinir sisteminin olgunlaþmasý

tik olarak yürüme hareketi yapar.

sonucu olmaktadýr. Çocuðun organlarýnýn büyümesinin yanýnda sinir sisteminin olgunlaþmasý

sonucu çocuk

emekleme, yürüme, yemek yeme vb. gibi faaliyetleri gerçekleþtirmektedir. Çocuðun sinirlerinin geliþimi yavaþ yavaþ olmaktadýr. Çocuk doðuþtan getirdiði refleksleri istendik öðrenilmiþ davranýþlara dönüþtürmektedir. Bu göstermektedir ki sinir sistemi henüz yeterince geliþmemiþtir. Çocuðun sinir kas olgunluðu gerçekleþtikçe ve öðrenme deneyimleri yaþadýkça hem yeni þeyler öðrenecek, hem de öðrenmeye baþladýðý becerileri pekiþtirecek ve geliþtirecektir. Bebeðin sinir kas olgunluðu kalem tutma düzeyinde olmasýna raðmen kalem tutmasýna fýrsat tanýnmadýysa, tutmaya yönelik giriþimleri engellendiyse çocuk kalem tutmayý daha geç öðrenecektir.

Refleksler 1. Moro refleksi: Çocuk, serte yakýn bir zemine ya33

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 34

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI 7. Çekme refleksi: Ayak tabanýna dokunulduðunda

yaþam sürmektedir. Bazý çocuklarda büyük kaslarda ge-

bebeðin o taraftaki bacaðýný çekmesidir.

liþim gerilikleri olabilmektedir. Doðuþtan geliþim geriliði olan, spastik, aðýr zihinsel engelli bireylerde büyük kas

8. Eðilme refleksi: Omurgaya parelel olarak sýrtýn

geliþim gerilikleri de olmaktadýr.

bir tarafýna dokunulduðunda gövdenin o tarafa doðru bükülmesidir.

Küçük kas geliþimi denildiðinde ise el ve dil kaslarýnýn geliþimi kastedilmektedir.

9. Babinski refleksi: Bebeðin ayaklarýna dokunulduðunda parmaklarýný açmasýdýr.

Aylara göre psikomotor geliþim:

Yeni doðmuþ bebeklerin hareketleri çeþitlilik arz

Yenidoðan; baþýný kaldýramaz. Yatarken dönemez

eder ve refleks düzeydeki bu hareketlerin en yoðun ve

ve oturamaz. 1. aya kadar çenesini yerden ve yataktan

yaygýn dönemi hayatýn ilk kýrk günüdür. Kýrkýncý günden

kaldýrmaya çalýþýr.1. ayda sýrtüstü yatar durumdayken ba-

sonra sözkonusu reflekslerin inhibasyonu baþlar ve üçün-

þýný yana çevirir. Kollar bacaklar daha etkindir. Yataktan

cü aydan sonra, onüçüncü aya kadar geçen dönem ge-

kaldýrýlýrken baþ desteklenmezse düþer (Yavuzer, 2005).

çiþ aþamasý olarak deðerlendirilir. Onüçüncü aydan itibaMerkezi sinir sistemi tam olgunlaþmamýþtýr. Ýstem-

ren de sistemli hareketlerde ilerleme ve artma gerçekle-

li hareketler ve sosyal davranýþ henüz ilkel düzeydedir. Bu

þir (Aydýn, 1997, s.16).

nedenle hayatýný reflekslerle sürdürür. Çocuðun yürüyebilmesi için organlarý belli bir büyüklüðe ulaþmasýna raðmen eðer sinir sistemi yeterince

1. ayda; yüzükoyun durumdayken baþýný hemen

olgunlaþmamýþsa çocuk yürüyememektedir. Sinir siste-

yana çevirir, kol ve bacaklarýný büker, dirsekleri gövdeden

minin olgunlaþmasý biyolojik bir süreçtir.

ayrý durur, kalçalar biraz yukarý kalkýktýr. Sert bir zeminde ayakta durdurulduðunda ayaklarýný yere basar, gövdeyi

Çocuðun devinsel geliþimi iki açýdan ele alýnmakta-

dikleþtirir ve genellikle ileriye doðru otomatik yürüme

dýr. Bunlar: Büyük (kaba) ve küçük (ince) kas geliþimidir.

hareketi yapar (Yavuzer, 2005).

Büyük kas geliþimi denince kastedilen çocuðun

2. ayda; oturtulunca baþýný dik tutabilir. Yüzükoyun

büyük kaslarý olan kol, bacak, bel, boyun kaslarýnýn geli-

yatýrýlýnca hem baþýný, hem de omuzlarýný kaldýrabilir. Ha-

þimi kastedilmektedir. Çocuðun önce büyük kaslarý geliþir,

reket eden cisimleri gözleriyle izleyebilir. Annesinin kendi-

sonrada küçük kaslarý geliþmektedir. Büyük kas geliþimi

siyle konuþmasýna gülümser ve ses çýkararak yanýt verir.

alanýnda geliþim olmazsa çocuk, baþkalarýna baðýmlý bir 3. ayda; kollar ve bacaklar daha kolay bükülür, hareketler daha düzenlidir. Kollarýný simetrik olarak sallar, eller gevþekçe açýlýr, sarkýtýlýr. Elleri yana doðru getirip göðüs ve çene üstünde birleþtirir. Bacaklarýyla tüm gücüyle tekme atar. Oturur konuma getirildiðinde bel bölgesinde eðri oluþur. Baþýný birkaç saniye dik tutabilir. Yüzükoyun durumdayken önkollardan destek alarak baþýný ve üst göðsünü iyice yukarý kaldýrýr (Yavuzer,2005). 4. ayda; elleriyle oynar. Elleriyle nesnelere uzanýr, ancak yakalayamaz. Eline verilen kalemi tutabilir. Çaðrýlýnca dönüp sesin geldiði yöne bakar. Kahkaha ile güler. 5. ayda; yattýðý yerde yuvarlanýp ters döner, oturtulurken saða sola sallanýr. Eliyle uzandýðý nesneleri yakalar. Ayaðýný aðzýna götürebilir. Aynada kendisini görünce güler, sevinir. 34

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 35

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

6. ayda; sýrtüstü durumdayken ayaklarýna bakmak

leri yinelemeye çalýþýr. 11. ayda çeþitli nesneleri tutar ve

için baþýný yastýktan kaldýrýr. Bacaklarýný kaldýrarak ayak-

kaplar içine koyabilir.

larýndan birini ya da her ikisini eliyle kavrar. Arkasýndan 1 yaþýnda uzun süre oturabilir. Yatar durumday-

destekle oturur. Çevresine bakmak için baþýný bir yandan

ken oturur duruma gelir. Destekle ayaða kalkar ve oturur.

öbür yana çevirir. Ellerinden sýkýca tutulduðunda omuzla-

Destekle yürür, emekler. Bir süre tek baþýna ayakta dura-

rýný gerer ve oturabilmek için gövdesini yukarý doðru kal-

bilir. 13-14. aylarda emekleyerek merdivenlerden yukarý

dýrýr. Birkaç saniye tek baþýna oturabilir (Yavuzer 2005).

çýkar (Yavuzer, 2005). Elinden tutulunca yürüyebilir. 13.

Eline verilen kaþýkla masaya vurur.

ayda bir elinde iki ayrý nesne tutabilir. 15. ayda yardýmsýz 7. ayda; iki elinde birer nesne tutabilir. Nesneleri bir

yürüyebilir. Elinden tutulduðunda merdiven çýkabilir. Ýki

elinden diðerine aktarabilir. Verilen herþeyi aðzýna götürür.

küpü üst üste koyabilir. Ayakkabýlarýný çýkarabilir. 18. ay-

Kendi kendine bisküvi yiyebilir. Aynadaki görüntüsünü

da daha güvenli bir þekilde yürür. Büyük oyuncaklarý, ku-

tutmak ister. 8. ayda kýsa bir süre desteksiz oturabilir.

tularý yerde itip çekebilir. Sandalyeye çýkýp oturabilir. Elinden tutulduðunda merdivenden inip çýkabilir. Geri geri sü-

9 aylýkken desteksiz 10-15 dakika oturabilir.

rünerek merdivenlerden aþaðýya iner. Düz bir yerde des-

Dengesini kaybetmeden yerde duran oyuncaðý almak

teksiz oturabilir. Yerden bir þey almak için dizlerini büke-

için öne doðru eðilir. Tüm bedenini rahatlýkla hareket

rek çömelebilir (Yavuzer 2005), sendeleyerek koþar. Ken-

ettirir. Yerde yuvarlanarak ilerler. Emeklemeye çalýþýr.

di kendine sandalyeye çýkarak oturabilir. Üç küpü üst üs-

Destekle ayakta bir süre durabilir. Destekle ayaða kalkar, ayaktayken desteksiz yere oturamaz. Ayakta tutu-

te koyabilir. Kaþýk kullanabilir. Bir kitabýn sayfalarýný karýþ-

lursa amaçlý bir þekilde adým atar (Yavuzer, 2005) . El

týrabilir. 21. ayda kendi kendine merdiven çýkabilir, elin-

baþ parmaðý ile iþaret parmaðý arasýnda küçük bir nes-

den tutulduðunda inebilir. 5-6 küpü üst üste koyabilir.

neyi tutabilir.

2 yaþýnda koþmaya baþlar. Dengesini yitirmeden

10. ayda yatarken kendi kendine oturur duruma

çömelebilir. Mobilyanýn üstüne rahatlýkla çýkýp inebilir. To-

geçebilir. Yardýmsýz ayaða kalkabilir. El çýrpar el sallar. Gi-

pu düþmeden ileriye doðru atabilir. 3 tekerlekli bisiklette

yidirilirken yardýmcý olur. Bardaktan su içebilir. Ýþittiði söz-

oturur ama pedallarý kullanamaz. Aldýðý nesneleri ustalýk35

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 36

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI la yerine koyar. Küçük þekerlerin ambalajlarýný rahatlýkla açabilir. Tahta küplerle altý ya da sekizli kuleler oluþturur. Kalemi tutabilir. Karalama yapabilir. Sayfalarý teker teker çevirir (Yavuzer, 2005). Kendi kendine merdiven inebilir. Topu atabilir, tekme vurabilir. Sinir sisteminin olgunlaþmasý, beyin yapýlarýnýn ve kaslarýn olgunlaþmasý-geliþmesiyle birlikte çocuklar sað ya da sol eli tercih etmektedirler. Beyin sað ve sol beyin yarýmküresi olmak üzere iki bölümden oluþur. Beynin sað ve sol yarým küresinin görevleri farklýdýr. Ayrýca beyinde þekil-7’de görüldüðü gibi frontal, pariatel, temporal, oksipital loblar bulunmaktadýr ve her lobun farklý iþlevi vardýr. Bazý iþlevlerin gerçekleþebilmesinde birden çok lob etkili olmaktadýr. Beynin ön kýsmýnda alýn bölgesinde bulunan frontal korteks (lob), istemli hareketlerin organizasyonu ve baþlamasýndan, motor kontrolde ve davranýþýn kontrolünde önemli rol oynamaktadýr. Konuþmanýn motor kontrolü, problem çözme, yargýlama, plan yapma ve bir amaca yönelme frontal lobun iþlevidir. Bu lob eski yaþantýlarla yeni yaþantýlarý birleþtirir. Bu lobdaki hasarda ve iþlev bozukluklarýnda dikkat problemleri, bilinç düzeyinde bozulmalar, apati, sosyal geri çekilme, sanrýlar, denetimsiz davranýþlar, þizofreni, depresyon, zihinsel iþlevlerde yavaþlama, görgüsüzlük, hiperaktivite, antisosyal davranýþlar, emme gibi ilkel reflekslerin tekrar ortaya çýkmasý, okuma yazma güçlüðü, konuþmanýn ritminde bozulma görülebilmektedir. (Durukan, www.gata.edu.tr; www.-med.gazi.edu.tr).

Þekil 7. Sol Yarýkürenin Dýþ Görünümü

Temporal lob ise iþitsel uyarýlarý alýr. Bellek ve konuþmanýn anlaþýlmasýnda etkilidir. Duygulaným ve cinsel aktiviteyi etkiler. Temporal lobun hasar görmesi ya da iþlev bozukluðu durumunda cinsel davranýþlarda deðiþme, korku, öfke, kýzgýnlýk, uysallýk, psikomotor nöbetler (anlamsýz robot gibi hareketler), mide yanma hissi, aritmi, elde bir þeyle oynama, aðýzda çiðneme ve þapýrdatma, ayaklarýný yere sürme, göz kýrpma, karmaþýk motor davranýþlar görülür. Parietal lob, uyaranlarýn algýlanmasý ve yorumlanmasýný kontrol eder. Beden pozisyonu, beden imajý, büyüklük gibi maddelerin fiziksel özellikleri hakkýnda bilgi sahibi olma, basýnç, ýsý, karmaþýk duygusal uyaranlarýn ayrýlmasýndan da sorumludur. Bu lobdaki hasar ya da iþlev bozukluðunda beden imajý deðiþiklikleri, çizimleri kopya Kaynak: Cüceloðlu, Doðan, Ýnsan ve Davranýþý (1993, s. 76)’ndan alýnmýþtýr.

edememe görülür (www.med.gazi.edu.tr). 36

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 37

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

Oksipitol lob görsel uyaranlarý alýr ve yorumlar. Bu

nun diðer duyulara göre daha az geliþmiþ olduðu düþünül-

lobdaki hasar ya da iþlev bozukluðunda körlük görülebilir.

mekle birlikte, doðumdan sonra 10 gün içinde gözünün önünden geçen objeyi izleyebilir (Senemoðlu, 2005).

Duyularýn geliþimi

Bebeklerin koklama ve tat alma duyu organlarý da

Yenidoðanýn iþitme duyu organý geliþmiþtir. Ýnsan

geliþmiþtir. Birbirinden farklý koku ve tatlarý ayýrt edebil-

sesindeki perde ve þiddet deðiþikliklerinin farkýna varabi-

mektedirler.

len bebek, tanýdýk ve yabancý sesleri ayýrt edebilir (Sene-

Dokunma duyusu en geliþmiþ duyudur. Ama he-

moðlu, 2005).

nüz üst düzeyde geliþmiþ deðildir. Bu duyunun geliþimi

Çocuðun görme duyu organý da geliþmiþtir. Göz

çok hýzlý olmaktadýr. Bebek çevreye uyumda, etkileþimde,

kaslarý tembeldir. Göz koordinasyonu, doðuþtan henüz

nesneleri tanýmada, yakalamada, atmada bu duyumu

tam olarak saðlanamamaktadýr. Zaman zaman iki gözü-

kullanmaktadýr.

nü de bir noktada odaklaþtýrdýðý gözlenir. Görme duyusu-

2-6 Yaþ Arasý Bedensel Geliþim Tablo 5. Sað Elini Kullanma Durumundaki Kiþide Yarým

2 yaþýndan 6 yaþýna kadar olan bedensel geliþim

Kürelerin Görev Daðýlýmý

hýzý, 0-2 yaþa göre yavaþlamýþtýr.

Sað yarým küre

Sol yarým küre

* Basit cümleler kurma

* Sözel içerikli fikirler

* Sözsüz iþaret kullanma

* Kelimelerin karmaþýk

bezleri, solunum ve sindirim organlarý, kas iskelet siste-

kullanýmý (soyut kavramlar)

mi büyümeye devam etmektedir. Kan volümü artmakta-

Sinir sisteminin geliþimi büyük ölçüde tamamlanmýþtýr. 2 yaþýndaki çocuðun beyninin aðýrlýðý, yetiþkin beyin aðýrlýðýnýn %75’i iken; 5 yaþýnda %90’a ulaþmýþtýr. Salgý

dýr. Kalbin büyümesi 6 yaþa kadar çok hýzlýdýr. * Basit matematik iþlemler * Zor matematik iþlemler

2-6 Yaþ Devinsel Hareket Geliþimi * Duygusallýk

* Problem çözme 2-6 yaþ arasý, çocuðun, genel geliþimindeki artýþa

Kaynak: Aydýn, Betül. Çocuk ve Ergen Piskolojisi, Ýstanbul. Marmara Üniversitesi Vakfý yayýnlarý, 1997, s.22’den alýnmýþtýr.

paralel olarak etkinlik düzeylerinin çok arttýðý bir dönemdir. 37

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 38

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Tablo 6. Erkek çocukta tartý artýmý þýnda 18, dört yaþýnda 20, beþ yaþýnda 23.5, altý yaþýnda 27 kilo olmalýdýr. Üç yaþýnda en az kilo artýþý 11, dört yaþýnda 14, beþ yaþýnda 15.5, 6 yaþýnda 17 kilo olmalýdýr. Bu deðerlerin altýndaki ve üstündeki deðerler anormal olarak kabul edilir. 3 yaþýndaki bir erkek çocuk ortalama olarak 14 kilo, 4 yaþýndaki bir erkek çocuk ortalama olarak 16 kilo, 5 yaþýndaki bir çocuk ortalama olarak 18 kilo 6 yaþýndaTablo-6’da görüldüðü gibi en fazla kilo artýþý üç ya-

ki bir çocuk ise ortalama olarak 20 kilo olmalýdýr.

Tablo 7. Kýz çocukta tartý artýmý

cuðunun ortalama kilosu 20’dir.

Tablo-7’de görüldüðü gibi kýz çocukta en fazla kilo artýþý üç yaþýnda 18, dört yaþýnda 20, beþ yaþýnda 23, al-

2 yaþýndan büyük çocuklarda normal vücut aðýrlý-

tý yaþýnda 26.5 olmalýdýr. En az kilo artýþý üç yaþýnda 11.5, dört yaþýnda 13, beþ yaþýnda 14.5, altý yaþýnda ise 16.5 ol-

ðýný kabaca hesaplamak için “yaþ x 2 + 8” formülü kulla-

malýdýr. 5 yaþýndaki bir kýz çocuðunun kilosu en fazla 23

nýlabilir. Bulunan rakam ortalama deðerdir. Persentille he-

iken, en az ise 14,5 kilodur. Bunun altýnda ve üstündeki

saplanan deðerlerle hesaplanan deðerler arasýnda küçük

deðerleri normalin dýþýnda kabul edilmektedir. Üç yaþýn-

farklýlýklar olabilir.

daki kýz çocuðunun ortalama kilosu 14, dört yaþýndaki bir Örneðin: 4 yaþýndaki bir kýz çocuðunun ortalama

kýz çocuðunun ortalama kilosu 16, beþ yaþýndaki bir kýz çocuðunun ortalama kilosu 18 ve altý yaþýndaki bir kýz ço-

kilosunun hesaplanmasý 4 x 2 + 8 = 16 olmalýdýr. 38

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 39

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Tablo 8. Erkek çocukta boy uzamasý

Tablo-8’de görüldüðü gibi en az boy artýþý 3 yaþýn-

yaþýnda 110 cm, 5 yaþýnda 117.5 cm, 6 yaþýnda ise 124 cm

da 89 cm, 4 yaþýnda 96 cm, 5 yaþýnda 102 cm ve 6 yaþýn-

olmalýdýr. Ortalama ise 3 yaþýnda 95 cm, 4 yaþýnda 102

da 108 cm’dir. En fazla boy artýþý ise 3 yaþýnda 104 cm, 4

cm, 5 yaþýnda 110 cm ve 6 yaþýnda ise 116 cm’dir.

Tablo 9. Kýz çocukta boy uzamasý

cm, 5 yaþýnda 104 cm ve 6 yaþýnda 115 cm olmalýdýr.

Tablo-9’da görüldüðü gibi kýz çocuklarda boy artýþý en az 3 yaþýnda 88.5 cm, 4 yaþýnda 95 cm, 5 yaþýnda 102 cm

Ýki yaþýndan büyüklerde yaklaþýk boy uzunluðunu

ve 6 yaþýnda 106.5 cm olmalýdýr. En fazla ise 3 yaþýnda 110.5,

bulmada “yaþ x 5 + 80” formülü kullanýlabilir. Elde edilen

4 yaþýnda 104 cm, 5 yaþýnda 116 cm ve 6 yaþýnda 123.5 cm

rakam ortalama boy uzunluðudur. Normal deðerler ise

olmalýdýr. Bunun altýndaki ve üstündeki boy artýþlarýnda

çok geniþ bir yelpazeye daðýlýr. Persentille hesaplanan de-

hormon bozukluðu, beslenme yetersizlikleri gibi geliþimi

ðerler arasýnda küçük farklýlýklar olmasý normaldir. Örneðin: 4 yaþýnda bir çocuðun ortalama boyunun

etkileyen kalýtýmsal, çevresel ve hormonal faktörler akla

hesaplanmasý 4x5+80=100 cm ortalama boy uzunluðu.

gelmelidir. Ortalama ise 3 yaþýnda 94.5 cm, 4 yaþýnda 102 39

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 40

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

Büyük kaslarýnýn geliþimiyle birlikte küçük kaslarý ve göz

yapabilir. Yapýþtýrma yapar. Daire, artý ve kare þekillerini çi-

koordinasyonu da geliþmektedir. Sürekli hareket etme ih-

zer. Çocuk resminin eksik olan bir parçasýný tamamlar.

tiyacý hissederler. Hareketsiz kaldýklarý süre uyku dýþýnda

5 yaþýnda, sek sek oynar. Üçgen çizer, dört renk bi-

çok azdýr. Önce yardýmla sonralarý yardýmsýz merdiven çý-

lir. Ona kadar sayar. Giyinip soyunur. Çoðul ifadeler kulla-

kabilirler. Parmaklarýný kullanarak tutma, atma, yakalama,

nabilir. 6 kýsýmlý adam çizer. Çocuk resminin eksik olan

kesme, yapýþtýrma, boncuk geçirme, boyama, çizme etkin-

birkaç parçasýný tamamlar. Üçgen þeklini çizer. Yön deðiþ-

liklerini yapabilir. Ayak parmaklarý üzerinde yürüyebilir.

tirerek koþar. Tek ayak üzerinde beþ kez sýçrar. Ýleri doðru uzun atlar. Geri doðru çift ayak üzerinde sýçrar. Kaðýdý

Bu dönemde çocuk, büyük kas geliþimini tamam-

yatay dikey katlar. Makasla basit þekilleri keser, yapýþtýrýr.

lamak, kaslarýna denge ve koordinasyon kazandýrmak

Vidalý nesneleri vidalar. Denge tahtasý üzerinde yürür.

için çeþitli alet ve oyunlara ihtiyaç duyar. Bunlar; sek sek

6 yaþýnda, ip atlar gibi sýçrar. Koþarken yerden bir

oyunlarý, denge tahtalarý, týrmanma aletleri, elle büyük

þey alabilir. 30 cm yükseklikten yere atlar. Ýki tekerlekli

nesne taþýma, sýnýrlandýrýlmýþ alanda koþma, baþýnýn üze-

bisiklete binebilir. Paten kayar. Becerili bir þekilde týrma-

rinde nesne taþýma gibi.

nýr, kayar, sallanýr, koþar. Çekiçle çakar. Baðcýðýna düðüm

2,5 yaþýnda, ayaklarýný birer birer kullanarak mer-

atar.

Kapý kilidini anahtarla açar. Makasla resimleri ke-

diven inip çýkabilir. 9 küp üst üste koyar. Ýpe geniþ delik-

ser. Adam resmi çizer. Resimde kompozisyon vardýr. Sý-

li birkaç boncuk geçirir. Üçgen, kare ve daireyi yerine

nýrlandýrýlmýþ iki çizgi arasýndan dýþarý taþýrmadan çizer.

yerleþtirir. Küplerle kule yapar.

Resimlerin eksik parçalarýný bulur ve çizer. Ýsmini yazar.

3 yaþýnda, üç tekerlekli bisiklete biner. Kalemi tu-

Nokta üzerinden birleþtirme yapar. Sýnýrlý boyama yapar.

tarak daire þeklini kopya eder. Küplerle köprü yapar.

Görme organý tam geliþmemiþ olduðundan büyük

4 yaþýnda, parmak ucunda yürür, koþar. Merdiven-

puntoyla yazýlmýþ kitaplarý inceleyebilir. Küçük puntoyla

leri ayak deðiþtirerek çýkar. Tek ayak üzerinde birkaç sani-

yazýlmýþ kitaplar ilgisini çekmez ve küçük delikli boncukla-

ye durur. 15 cm’lik basamaktan yere atlar. Üç tekerlekli

rý geçirmekte zorlanýrlar. Göz kaslarýný, parmak kaslarýný,

bisiklete biner. Yardýmla öne takla atar. Duran topa tekme

koordinasyonunu geliþtirecek etkinliklere ihtiyaç duyarlar.

ile vurur. Kapý kulpu çevirir. 4-5 boncuk dizer. Sayfalarý te-

Bu etkinlikler: yýrtma, kesme, yapýþtýrma, boyama, boncuk

ker teker çevirir. Ambalajlarý açar. Makasla düz kesimler

geçirme gibi çalýþmalara katýlmaya gereksinimi vardýr. 40

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 41

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ZÝHÝNSEL GELÝÞÝM (BÝLÝÞSEL GELÝÞÝM) Doðumda, belli zihinsel kapasitede olan bebeðin

reflekslerin etkisi büyüktür. Yeni doðan bebek, refleks

zihinsel olarak geliþmesinde hem beyin yapýsýnýn geliþimi

olarak eline verilen nesneyi yakalamaktadýr. Ama yakala-

hem de dýþarýdan gelen uyarýcýlarýn rolü vardýr. Bebeðin

dýðý nesne onun için bir uyarýcýdýr ve sinirler yoluyla beyin

doðuþtan getirdiði kapasitesi onun zihinsel geliþimi üze-

hücreleri arasýnda sinaptik baðlantý oluþmasýný saðlar. Be-

rinde etkilidir. Kalýtsal etki olduðu gibi, annenin doðum

bek benzer ve farklý nesneleri yakalamaya devam ettik-

öncesi dönemde beslenmesi, radyasyon almasý, kromo-

çe beyin hücreleri arasýndaki sinaptik baðlantýlar artmak-

zom anomalileri, doðum travmalarý ve doðum sonrasý ge-

tadýr. Baþlangýçta yakalama refleksinin etkisiyle tuttuðu

çirilen hastalýklar, beslenme, öðrenme deneyimleri, hor-

nesneleri, büyüdükçe bilinçli olarak tutmaktadýr. Tuttuðu

mon salgýlanmasý, kendine olan güveni zihinsel geliþimi

nesneyi aðzýna götürerek onun özellikleri hakkýnda bilgi

etkilemektedir. Çocuðun doðum öncesi etkenleri normal-

edinmektedir. Bir süre sonra bebek o nesnenin ne tür

se, herhangi bir hastalýk ya da travma geçirmediyse, çev-

özelliklere sahip olduðunu daha tutmadan, aðzýna alýp

re tarafýndan gerekli uyaran verildiyse ve giriþimleri des-

bakmadan bilecektir. Bebek için her uyarýcý, Piaget’e gö-

teklendiyse, yeterli ve dengeli beslenmiþse ve duygusal

re bebekte bir þema oluþturur. Bunu þöyle açýklayabiliriz; 1 yaþýnda bebek koltuðun üzerinden nasýl ineceðini bil-

geliþimi normal ise o çocuk doðuþtan getirdiði kapasitesi-

meyip yere atlýyorsa ama bir süre sonra, önce ayaklarýný

ni en iyi þekilde kullanabilecektir. Uyaran görsel, iþitsel, dokunsal olabileceði gibi koku ve tat alma duyusu ve

Þekil 8. Beyin geliþimi için uyarýcýlar

kaslarýný hareket ettirmeye dayalý da olmalýdýr. Deneyim ve beyin geliþimi arasýnda iliþki vardýr. Erken yaþlardaki uyaranlar, milyarlarca nöron baðlantýlarýnýn (sinapsis) oluþumunu etkiler. Erkek çocukluk nöronlarýnýn geliþmesi ve baðlantýlarýnýn oluþumu için kritik bir dönemdir. Þekil-8’de görüldüðü gibi çocuða verilen ses, görüntü, koku, dokunma, kaslardaki durum duyusu ve tat uyarýcýlarý, bebeðin beyin hücreleri arasýndaki sinaptik baðlantýlarý kuvvetlendirmekte ve beynin geliþmesini

Kaynak: Mustard, J. Fraser (“7 Çok Geç: Sosyal ve Ekonomik Kalkýnma Ýçin Çocukluk Eðitimi: Beyin Geliþimi ve Ýnsan Sermayesi, www.meb.gov.tr) tarafýndan Neal Halfon’dan aktarýlmýþtýr.

saðlamaktadýr. Doðumdan sonra bebek, hayatýný önceleri reflekslerle devam ettirir. Zihinsel geliþim üzerinde de 41

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 42

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

aþaðýya sarkýtarak inmeyi denemeleri sonucunda bul-

da ve düzeninde etkilidir.

muþsa ya da bu yönde desteklenmiþse bebek bunu öð-

hücreleri arasýndaki baðlantýlar az ve düzensiz iken ço-

renecektir. Bu bebek için bir þemadýr. Bu þemayý tekrar

cuk büyüdükçe düzelmeye baþlamaktadýr.

koltuktan inerken önce ayaklarýný sarkýtýp sonra vücudu-

Çocuðun baþlangýçta beyin

Zihinsel geliþimle ilgilenen Jean Piaget’e göre be-

nu indirirken kullanacaktýr. Bir süre sonra ayný iþlemi san-

beklikten yetiþkinliðe doðru þemalar, olgunlaþma, yaþan-

dalyeden inerken de kullanacaktýr. Ýþte bu bir þemadýr.

tý kazanma, uyum ve örgütleme yoluyla sürekli olarak

Yani bebek ilk önce koltuktan nasýl inileceðine yönelik bir

deðiþir, geliþir. “Uyum”, yaþam boyu devam eder. Biliþsel

þema geliþtirdi, sonra ayný þemayý kullanarak sandalye-

geliþim açýsýndan olduðu kadar diðer fiziksel ve psikosos-

den de indi ve ikinci bir þema oluþtu: Sandalyeden inme

yal geliþim açýsýndan da sürekli olarak uyum saðlamak

þemasý. Bu þemalar bütün öðrenme yaþantýlarýnda vardýr.

durumundadýr. Uyum ise iki açýdan ele alýnmaktadýr.

Þemalarýn sayýsý bebeðin zihinsel geliþiminin ne kadar iyi

Özümleme ve düzenleme. “Özümleme”, çocuðun karþýlaþ-

olduðunun da göstergesidir. Yavuzer (1995, s.62)’e göre

týðý yeni bir olayý, fikri, objeyi, kendisinde daha önceden

de zengin bir þemasý olan çocuðun, çevresindeki her þe-

varolan biliþsel yapý içine almasýdýr. Mevcut þemayý yeni

yin daha çok farkýnda ve çevresiyle daha faal bir etkile-

durumlara, objelere, olaylara göre yeniden biçimlendir-

þim içinde olduðunu görmek mümkündür. Çocuðun bilgi-

me, þekillendirme sürecine de “düzenleme” denmektedir

si, onun dünya anlayýþýný ve ilgilerini açýklamaktadýr; ço-

(Senemoðlu, 2005).

cuk resimlerinde de görülen budur. Resimler çocuklarýn ÖRNEK-1: 7 yaþýnda bir çocuk olan Ahmet’in baba-

þemalarý hakkýnda bilgi verir.

sý gitar çalmaktadýr ve bu gitar çalma komþu evde konuDoðuþtan iyi zihinsel kapasite getiren ve gerekli

þulmaktadýr. Çocuðun çalmaya yönelik tek bilgisi gitar

çevresel uyarýcýlarý alan 2 yaþ çocuðunda, þema sayýsý

çalmadýr. Ahmet ilkokul 1. sýnýfa gitmektedir. Sýnýfta bir

fazla olacakken; doðuþtan iyi kapasite getirmiþ ama

çalma olayý yaþanmýþtýr. Bunun üzerine öðretmen çocuk-

olumsuz çevresel þartlarda yaþayan çocukta ayný sayýda

lara çalma davranýþýný anlatmak ister ve önce çocuklara

þema oluþmayacaktýr. Þemalar ayný zamanda beyin hüc-

çalmanýn ne olduðunu sorar. Ahmet öðretmenine gitar

releri arasýndaki sinaptik baðlantýlarýnda sayýsýnda, hýzýn-

çalmayý anlatýr. Sonra öðretmen çalmanýn hýrsýzlýk yap42

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 43

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI melindeki itici güçtür. Ona göre, tüm organizmalar, do-

Þekil 9. Ýki nöron ve arasýndaki baðlantý

ðuþtan kendileri ve baþkalarýyla uyumlu iliþkiler kurmalarýný saðlayacak özelliklere sahiptir. Yani organizmanýn tüm donanýmý, en yüksek uyumunu saðlamaya yöneliktir. Dengeleme de bu içsel eðilimi, yaþantýlarla organize edici bir süreçtir. Piaget’nin kuramýnda bahsettiði örgütleme, karþý karþýya kaldýðýmýz kavram ve olaylarý birbiriyle tutarlý bütünler haline getirmektir. Þekil-9’da iki nöron (beyin hücresi) görülmektedir. Uyaranlar milyarlarca nöron arasýndaki baðlantýlarýn (si-

Kaynak: Mustard, J. Fraser “7 Çok Geç: Sosyal ve Ekonomik Kalkýnma Ýçin Çocukluk Eðitimi:Beyin Geliþimi ve Ýnsan Sermayesi” www.meb.gov.tr.

napsis-snaptik baðlantý) oluþumunu etkiler (duyarlý dönemler). Özellikle 0-6 yaþ arasýnda, bu oluþum, daha hýz-

mak anlamýna da geldiðini anlatýr. Ahmet çalma denince

lý olmaktadýr.

artýk sadece gitar çalmayý anlamamaktadýr. Hýrsýzlýk yapGörme, iþitme, dokunma, tat alma, koklama yo-

maya da çalmak dendiðini öðrenmiþtir.

luyla alýnan uyaranlarla birlikte çocuðun duygusal uyaBu örnekte Ahmet, çalma ile ilgili bir þemaya sa-

ranlarý da zihin geliþimi üzerinde etkilidir. Duygusal uya-

hiptir. Okula gider ve öðretmen çalma dediði zaman ilk

ranlar sadece zihni etkilemekle kalmaz. Çocuðun baðýþýk-

düþündüðü gitar çalmadýr. Bu durum uyumun bir boyutu

lýk sistemini ve hormonal durumunu da etkiler. Yetersiz

olan özümlemedir. Ahmet, öðretmenin çalma sözünü

duygusal uyaran alan çocukta seretonin hormonu salgýla-

kendisinde var olan þemanýn içine almýþtýr. Çalmanýn hýr-

masý azalacaktýr. Bu durum çocukta isteksizliðe, mutsuz-

sýzlýk anlamýna geldiðini de öðrenmesi uyumun diðer bo-

luða neden olacaktýr. Duygusal yaþamý çöküntü içinde

yutu olan düzenlemeye örnektir.

olan çocuk daha az öðrenme deneyimleri yaþayacaktýr.

ÖRNEK-2: Büþra 3 yaþýndadýr. O ana kadar balýk

Þekil-10’da görüldüðü gibi doðumda nöron baðlan-

olarak sadece alabalýk görmüþtür ve yemiþtir. Anneanne-

týlarý azken ve nöronlar az sayýda dallara sahipken altý ya-

sine yemeðe gitmiþtir. Anneannesine bugün ne yaptýn di-

þýnda oldukça fazla baðlantýlar (dallar) oluþmuþtur. Bu, öð-

ye sorar. Anneannesi balýk piþirdiðini söyler. Anneannesi hamsi piþirmiþtir. Çocuk alabalýk beklemektedir. Sofraya

Þekil 10. Sinaptik yoðunluk

oturur ve anneannesine balýðýn nerede olduðunu sorar. Anneannesi hamsi gösterince bu balýk deðil der. Anneannesi onunda balýk olduðunu söyler. Bu örnekte de görüldüðü gibi çocukta belli bir balýk þemasý vardýr. O þemanýn içinde de sadece alabalýk yer almaktadýr. Çocuk balýk denince alabalýk düþünmektedir. Çocuðun anneannesinin balýk demesi üzerine çocuk, daha önceden kendisinde varolan alabalýk þemasý ile eþleþtirecek ve alabalýk yiyeceðini düþünecektir. Bu özümlemedir. Hamsi balýðý olduðunu öðrenmesi ve varolan balýk þemasýný yeniden düzenleyip içine hamsi balýðýný da almasý düzenlemedir. Bu süreçler yetiþkinler de daha karmaþýk þekillerKaynak: Mustard, J. Fraser (“7 Çok Geç: Sosyal ve Ekonomik Kalkýnma Ýçin Çocukluk Eðitimi: Beyin Geliþimi ve Ýnsan Sermayesi, www.meb.gov.tr) tarafýndan Rethinking the Brain, Families and Work Institute, Rima Shore, 1997 aktarýlmýþtýr.

de iþlemeye devam etmektedir. Piaget’e göre dengeleme ise biliþsel geliþimin te43

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 44

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ile etrafý tanýmaya çalýþmaktadýr. Yakaladýðý ve aðzýna al-

renmenin arttýðýný, bilgi alýþveriþinin hýzlandýðýný gösterir.

dýðý nesneler hakkýnda bilgi elde etmektedir. Bebek du-

Duygusal uyaran yetersizliði, çocuðun böbrek üstü

yularý yolu ile öðrenmektedir. Annesinin kokusunu, an-

bezlerindeki kortizol salgýsýný etkilemektedir. Kortizol aþý-

nesinin görüntüsünü ve sesini tanýmaktadýr. Yani yeni

rý salgýlanýrsa çocukta ya da yetiþkinde davranýþ bozuk-

doðan bebek dýþ dünyayý ve kendi bedenini keþfetmede

luklarý, depresyon, diyabet, beslenme bozukluðu, kardi-

duyularýný (görme, iþitme, tat alma, koklama, dokunma)

yovasküler hastalýk, hafýza zayýflýðý, baðýþýklýk sisteminde

ve motor becerilerini kullanýr.

zayýflýk, uyuþturucu ve alkol baðýmlýlýðýna neden olmaktadýr. Kortizol yetersiz salgýlanýrsa da kronik yorgunluk sen-

Bebek, 1 yaþýna kadar, nesne önündeyken onun

dromu, fibromiyalji, baðýþýklýk sistemi sorunlarý (otobaðý-

var olduðunu düþünürken, 1 yaþýndan sonra nesne orta-

þýklýk düzensizlikleri), romatoid artrit, alerjiler, astým görü-

dan kaldýrýlsa da yok olmadýðýný anlar. Nesne önünde

lebilmektedir.

saklandýysa onu saklandýðý yerden bulmaya çalýþýr. 12. ayda yeni araçlar keþfeder, kendi kendine ye-

ZÝHÝNSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ

mek yeme denemelerine giriþir. Çocuk bazý nesneleri ele

0-2 Yaþ Zihinsel Geliþim

alýrken sahip olduðu davranýþlarý olduðu gibi tekrarlamaz,

Yenidoðan bebek emme ve yakalama refleksleri

bu davranýþlarý sýralar, deðiþtirir, deneyerek yeni yollar 44

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 45

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

bulur. Bir örtü üzerindeki nesneyi doðrudan doðruya ya-

tedir. Vücudunun birkaç bölümünü gösterebilmektedir.

kalayamaz, örtüyü yakalarken nesneyi salladýðýný görür

Gösterilen birkaç nesnenin ismini söyleyebilmektedir.

ve nesneyi çeker. 1 yaþ çocuðu deneme yanýlma yoluy-

Küplerle kule yapabilmektedir. Ýki kelimelik birkaç cümle

la, vurmak, sallamak gibi sahip olduðu hareket biçimleri-

kurabilmektedir.

ni, bir nesneyi kendine çekmek þeklindeki hareket biçi-

Þekil-11’de görüldüðü gibi görme ve iþitme duyu-

mine baðlý olarak deðiþtirebilir. Bunlar bebeðin dýþ dün-

su doðumda en üst seviyede iken dil geliþimi 6. aya ka-

yayý tanýmaya ve anlamlandýrmaya yönelik çabalarýdýr

dar hýzlý bir þekilde geliþmektedir. 9. aydan sonra bu ge-

(Yavuzer, 2005, s.100).

liþme yavaþlamaktadýr. Zihinsel fonksiyonlar 1 yaþýna kadar hýzlý þekilde geliþmektedir. 3.5 yaþýndan sonra da ya-

18. ayda çocukta ilk düþünme belirtileri görülmeye

vaþlama baþlamaktadýr.

baþlar. Daha önceden gördüðü ama kaybolan nesneler artýk çocuðun zihninde kalmaktadýr. Çocuða bardak dendiði

2-6 Yaþ Zihinsel Geliþimi

zaman bardaðýn ne olduðunu bilmektedir. Bardaðý görme-

2 yaþýndan sonra dil ve kavram geliþimi hýzlýdýr. Ço-

sine gerek yoktur. Ýsteklerini basit sözcüklerle anlatýr.

cuk sembollerle nesne arasýndaki iliþkiyi kavramaya baþlar.

2 yaþýnda sözcükleri kullanmaya baþlama ile zihin-

Sembolik oyunlar oynar. Bebeði gibi nesnelere canlýlýk özel-

de sembolleþtirdiði nesnelerin isimlerini söyleyebilmek-

liði kazandýrarak onunla konuþur, ona sesler çýkartýr, yemek 45

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 46

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

yedirir. 2 yaþ dolaylarýnda canlý nesne ile cansýz nesne ayrý-

2-6 yaþlarý arasýndaki çocuklar, ayrýntýlarý dikkate

mýný yapamaz. Ben merkezci bir yapý içindedirler. Kendi bil-

almazlar. Parça bütün iliþkisi kuramazlar. Zihinsel kýyasla-

diklerinin herkes tarafýndan da bilindiðini zannederler. Dün-

ma yapamazlar. Miktar belirten sorularý anlayamazlar.

yaya baþkalarýnýn bakýþ açýsýndan bakamazlar. Bu nedenle

4 yaþýndaki çocuk, büyük küçük nesneleri bilir. Ön

baþkalarýnýn duygu ve düþüncelerini anlayamazlar.

vücut kýsmýný gösterir. Kýz-erkek, uzun-kýsa gibi ayýrýmlarý

2,5 yaþýndaki çocuk, daha çok nesne ismini söyle-

yapabilir. Birebir eþleþtirme yapar. Saklanan nesnenin adýný

yebilmektedir. Alýcý dil ifade edici dile göre daha geliþmiþ-

söyler. Birçok nesnenin iþlevini bilir. Resimde gördüðü nes-

tir. Vücudunun birçok bölümünü gösterebilmektedir.

nelerin isimlerini söyler. Eksik insan resminin birkaç parçasýný tamamlar. Basit hikaye, parmak oyunlarýný tekrarlar.

3-3,5 yaþýnda küplerle köprü yapabilmektedir. Bir-

Nesneleri sýnýflandýrabilir. Daire, artý ve kare çizer. 3-6 par-

kaç rengi bilmektedir. Nesnelerden uzun olaný göstere-

çalý bul-yap’ý tamamlar. Model olunduðunda 10’a kadar sa-

bilmektedir. Gösterilen resimdeki nesnelerin isimlerini

yar. Ýþlevleri bakýmýndan iliþkili nesneleri gösterir.

söyleyebilmektedir. Ýþlevleri sorulan nesneleri gösterebilmektedir.

4,5-5 yaþýnda iken basit nesnelerin neden yapýldýðýný bilir. Güzel çirkin kavramlarýný bilir. Kýsa þiir ve þarký-

Þekil 11. Ýnsan beyninin geliþimi

larý söyleyebilir. 6-8 rengi isimlendirir. Resimdeki nesnelerin eksik parçalarýný söyler veya gösterir. Ayný sayýda olan þekilleri eþleþtirebilir, þekilleri isimlendirir. Bazý paralarý isimlendirir. Etkinliklere baðlý olarak günün zamanýný söyler. Haftanýn günlerini yardýmla sayar. 6 yaþýnda, benzerlik, farklýlýk, zýtlýklarý açýklar. Yarým ve bütün nesneleri gösterir. Basit labirenti tamamlar. Kendi saðýný solunu gösterir. 10’a kadar istenen sayýda nesne verir. Ritmik olarak 20’ye kadar ya da daha fazla sayar. Basit sayýlardan herhangi birinden sonra kaç geli-

Kaynak: Mustard, J. Fraser (“7 Çok Geç: Sosyal ve Ekonomik Kalkýnma Ýçin Çocukluk Eðitimi:Beyin Geliþimi ve Ýnsan Sermayesi, www.meb.gov.tr) C. Nelson, in From Neurons to Neighborhoods, 2000’den aktarýlmýþtýr.

yor diye sorulursa söyler. Sýra ile haftanýn günlerini söyler. Paralarý tanýr. Ayakkabýlarýný doðru giyer. 46

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 47

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

HAFIZA GELÝÞÝMÝ (BELLEK GELÝÞÝMÝ) Bellek, bilgilerin duyular aracýlýðý ile alýnýp, kýsa bir

sal kayýt olmasaydý bilgi alýnýp hafýzada tutulamayacaktý

süre tutulduktan sonra beynin ilgili yerlerine gönderilme-

ve ihtiyaç olduðu zamanda geri çaðrýlmasý söz konusu ol-

sidir ve ihtiyaç olduðu zaman bilgiyi çýkartabilmedir. Bel-

mayacaktý. Duyusal kayýt yoluyla gelen bütün bilgiler iþ-

leðin üç boyutu vardýr. Bu boyutlar kodlama, depolama

lenmemektedir. Algýda seçicilik ve dikkat yoluyla seçilen

ve arayýp bulup geri getirmedir.

bilgiler kýsa süreli belleðe geçmektedir. Gövsa (1998)’ya göre bir izlenim duyularýmýzdan ne kadar fazlasýný ilgilen-

Kodlamada, bilgi belleðe yerleþtirilir. Kodlama yok-

dirirse hafýzada korunmasý o derece saðlýklý olur.

sa bilgi alýnmamýþ demektir. Cüceloðlu (1993)’na göre dýþ dünya olaylarýnýn ve insan yaþantýsýnýn tüm boyutlarýný

2. Kýsa Süreli Bellek (Ýþleyen Bellek): Kýsa süreli bel-

kapsayan bir kodlama sistemi, insan belleðinin, bilgi kay-

lek, duyusal kayýt yoluyla alýnan bilgiyi kýsa süreli olarak

dýnýn temelini oluþturur.

depolamaktadýr. Yetiþkin bir insan zihinsel tekrarlar yapmazsa yani bilgiyi aklýnda sürekli canlý tutmazsa 20 sani-

Depolamada bilgi bellekte tutulur. Depolanan bil-

ye kadar bellekte tutabilmektedir. Senemoðlu (2005)’na

ginin unutulmamasý için sýk tekrarlar yapmak, iliþkilendi-

göre kýsa süreli belleðin bir fonksiyonu, sýnýrlý bilgiyi kýsa

rilerek bilgiyi depolamak gibi stratejiler kullanýlmasýnda

süreli de olsa depolamaktýr. Kýsa süreli belleðin ikinci

fayda vardýr.

önemli fonksiyonu ise, zihinsel iþlemleri yapmaktýr. Bu

Ara-bul-geriye getirde (hatýrlama), bilgi ihtiyaç ol-

nedenle kýsa süreli bellek, iþleyen bellek olarak da adlan-

duðu zamanda bellekten çaðrýlýr. Unutma, bu süreçteki

dýrýlmaktadýr. Kýsa süreli bellekte depolanan þey, sunulan

aksaklýk sonucunda ortaya çýkmaktadýr.

þeyin (duyular yoluyla alýnan) aynýsý deðildir. Gösterilen materyal sadeleþtirilmekte, düzenlenmekte bazen de üs-

BELLEK ÇEÞÝTLERÝ

tüne baþka þeyler eklenerek zenginleþtirilmektedir.

1. Duyusal Kayýt: Senemoðlu (2005)’nun Lindsay

3. Uzun Süreli Bellek: Öðrenilen bilginin sürekli ya

ve Norman (1976)’dan aktardýðýna göre çevreden gelen

da uzun süreli olarak depolandýðý yerdir. Cüceloðlu

uyarýcýlar, öðrenenin alýcýlarýný yani duyu organlarýný etki-

(1993)’na göre 30 saniye geçtikten sonra hatýrlanan bilgi

ler ve duyusal kayýt yoluyla sinir sistemine girer. Duyu or-

veya olay uzun süreli bellekten çaðrýlýr.

ganlarýnýn her birine gelen uyarýcýlarýn ilk algýlamalarýndan duyusal kayýt sorumludur. Bilgi, duyusal kayýtla çok

Uzun süreli bellekteki bilgi kullanýldýkça ya da tek-

kýsa bir süre hafýzada tutulabilemektedir. Duyusal kayýt,

rar edildikçe sinapslarda yapýsal deðiþmeler olmaktadýr.

bilginin öðrenilmesi için hayati bir öneme sahiptir. Duyu-

Sinapslar güçlenir ve diðer nöronlarla yeni baðlar oluþtu47

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 48

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

rur. Uzun süreli bellek üçe ayrýlmaktadýr. Bunlar (Sene-

langýçta duyularý yoluyla çevreyi öðrenmektedir. Bu de-

moðlu, 2005):

mektir ki çocuðun duyularý yoluyla aldýðý bilgiler duyusal kayýtta iþlenmektedir. Çocuk önce duyusal kayýt yoluy-

a. Anýsal bellek: Kiþisel yaþantýlarýn depolandýðý

la bilgileri sürekli alýr ve bu bilgiler kýsa süreli oradan da

bölmedir. Anýsal bellekteki bilgi, ne zaman oluþtuðu, na-

uzun süreli belleðe geçer. Duyular yoluyla aldýðý bilgiler

sýl oluþtuðu, nerede meydana geldiðine göre organize

çocuk için ayný zamanda birer þema özelliði göstermekte-

edilmiþ imajlar halinde depolanýr.

dir. Çocuðun görme duyusuyla gördüðü bir nesnenin sembolü, kýsa süreli belleðe aktarýlýr, oradan da uzun sü-

b. Anlamsal bellek: Konu alanlarýnýn kavramlarý, ol-

reli belleðe geçmektedir. Ve çocuk, ayný nesneyi gördüðü

gularý, genellemeleri, kurallarý depolanýr. Öðrenilenlerin

zaman, o nesne ile ilgili bilgi, uzun süreli bellekten geri

çoðu bu bellekte depolanýr. Anlamsal bellek, bilgiyi birbir-

çaðrýlmaktadýr. Bu olmasaydý çocuk her defasýnda o nes-

lerine baðlanmýþ aðlarda depolar. Çocuk için depolanan

neyi yeni görmüþ gibi olacaktýr.

bilgilerin hepsi birer þemadýr. Çocuðun þemalarý da, kazandýðý öðrenme yaþantýlarýna göre deðiþmektedir. Okul

Çocuðun bellek geliþimi için doðumundan itibaren

öncesi dönemde beyin ve sinir geliþimi çok hýzlý olduðu

uyaranlarýn çocuða verilmesi gerekmektedir. Verilen uya-

için öðrenme yaþantýlarý bu geliþimde etkilidir. Bu dönem-

ranlar ne kadar fazla ise ve ne kadar uzun süreli belleðe

de ne kadar çok yaþantý kazanýlýrsa o kadar çok þema ge-

geçmiþ ise çocuðun zihin geliþimi de o kadar iyi olmakta-

liþecektir.

dýr. Çocuk öðrendiði þemalarý gerektikçe bellekten geri getirip tekrar kullanabilmekte ve üzerine yeni bilgiler ilave

c. Ýþlemsel bellek: Herhangi bir þeyin nasýl yapýla-

ederek tekrar uzun süreli bellekte depolayabilmektedir.

caðý ile ilgili bilgilerin, iþlemlerin depolandýðý bellektir. Ýþlemsel belleðin oluþumu zaman alýcýdýr, ancak bir kez

Uzun süreli belleði geliþtirmek için: Bellekte bir bil-

meydana geldiðinde de güçlü bir kalýcýlýða, hatýrlanma

ginin tutulmasý isteniyorsa; bilginin ayrýntýsýna gidilmeli,

özelliðine sahiptir. Örnek: Nasýl yüzüleceðini, nasýl kayak

bilgi tekrar edilmeli ya da bilgi kullanýlmalýdýr. Bilgi de-po-

yapýlacaðýný bilmek gibi (Senemoðlu, 2005).

lanýrken kümelendirilmiþ olarak, bir olayla iliþkilendirilerek depolanýrsa bulunup geriye getirilme (hatýrlanma) ola-

Çocuðun geliþimi açýsýndan bakarsak, çocuk, baþ-

sýlýðý da o kadar yüksektir. Yani bilgi unutulmaz. 48

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 49

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

KAVRAM GELÝÞÝMÝ Kavram, aralarýnda belirli özellikleri paylaþan bir

sayýsý fazla ise daha organize ve ayrýntýlý düþünebilirken

grup nesne veya olaya verilen semboldür (Cüceloðlu,

düþüncelerini de daha iyi anlatabilmektedir. Çocuk, önce

1993). Kavramlar düþünmeyi, ifade etmeyi, sosyal ve duy-

nesneyi yani kavramý tanýr. 10 aylýk bir çocuða topu gös-

gusal durumlarý anlamlandýrmayý saðlar. Örnek: Kedi bir

ter dediðiniz zaman bunu gösterebilir. Ama burada önce-

kavramdýr. Kedi belirli özellikleri olan bir hayvaný temsil

likli þart topu çocuðun daha önce görmüþ olmasýdýr. Ço-

eder ve bize kedi dendiði zaman kedinin özelliklerini dü-

cuk baþlangýçta kavramlarý tanýr ve bir süre sonra tanýdý-

þünürüz. Çevrede gördüðümüz her þey birer kavramdýr.

ðý kavramlarý ifade edebilir ve iþlevlerini de öðrenebilir. 2

Örnek: Okul, ev, yol, deniz, kaþýk vb. çocuðun kavramlarý-

yaþýnda bir çocuk ifade edebildiðinden daha çok kavramý

nýn sayýsý hayatýn ilk yýllarýnda sýnýrlýyken ve aralarýnda

tanýmaktadýr. Çocuk önce kavramý görmeden onun gö-

iliþki kurulamazken çocuk büyüdükçe kavram sayýsý ve

rüntüsünü zihninde tutamazken büyüdükçe nesneyi gör-

aralarýnda kurduðu iliþkiler artmaktadýr. Çocuðun kavram

meden de onu bilir ve özellikleri hakkýnda düþünebilir.

49

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 50

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

Kavramlar birbiriyle iliþkilidirler. Bir durumu ifade etmek

göre sýnýflandýrýlmasýdýr. Çocuk farklý renklerdeki bütün

için çok sayýda kavram kullanýlabilir.

toplarý ayný gruba koyar. Ya da çocuk meyveleri sýnýflandýrýrken farklý meyveleri tanýr, ifade edebilir, ne için kulla-

KAVRAM ÖÐRENME AÞAMALARI

nýlacaðýný bilir ve meyveleri diðer kavramlarýn içinden 1. Somut Düzey

ayýrt edebilir. Bu örnekte de görüldüðü gibi sýnýflama düzeyinde; kavramlar hakkýnda daha çok bilgi sahibi olun-

Senemoðlu (2005)’na göre somut düzeyde kav-

maktadýr ve genellemeler yapýlmaktadýr.

ram öðrenmek için; objenin algýlanabilen çerçevesine dikkat etme, objeyi diðer objelerden ayýrt etme ve ayýrt edi-

4. Soyut Düzey

len objeyi, ayný kapsam ve durumda bir baþka zamanda da gördüðünde hatýrlamak gerekmektedir. Çocuk, top oy-

Bu düzeyde çocuk nesnenin sembolünü aklýnda

nanýrken gördüðünde topa ve onun çevresine dikkat

tutmakla birlikte onun özelliklerini de bilmektedir. Örnek:

eder. Çocuk topu baþka bir gün ayný ortamda oynanýrken

Meyveleri görmeden meyve nedir diye çocuða sorulduðu

gördüðünde tanýr.

zaman farklý meyveleri, onlarýn özelliklerini, meyvelerin benzerliklerini ve farklýlýklarýný bilir. Çocuk kavramý önce

2. Tanýma Düzeyi

somut düzeyde sonra soyut düzeyde kavrar. Soyut düBu düzeyde çocuk kavramý farklý ortamlarda da ta-

zey oldukça geniþletilebilir ve çocuðun yaþýna göre kav-

nýr. Çocuk topu evde, okulda, parkta vb. ortamlarda tanýr.

ramlarýn özellikleri hakkýnda çok ayrýntýlý bilgiler verebilir.

Çocuk, kavramý tanýrken birden çok duyularýný kullanmaktadýr. Topu görür, topa dokunur, topu yere vurur, na-

Bütün geliþim alanlarý birbiriyle iliþkilidir. Çocuk ön-

sýl ses çýkardýðýný duyar. Kavramý tanýdýktan sonra kavra-

ce kavramlarý tanýr daha sonra onu isimlendirir. Onun

mý isimlendirebilir. Her ortamda topu gördüðü zaman ona

kavramý tanýmasý, zihinsel açýdan belli bir olgunluða gel-

top diyebilir.

diðinin göstergesidir. Kavramý tanýmasý, nöronlarý arasýndaki baðlantýlarý da etkilemektedir. Kavram geliþimi iyi

3. Sýnýflama Düzeyi

olan çocuk, duygularýný, isteklerini daha rahat ve daha iyi ifade edebilmektedir.

Nesneler kullanýmlarýna ya da belli özelliklerine 50

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 51

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

DÝL GELÝÞÝMÝ • Kendi hareketlerini gözleme

Dil, iletiþim kurabilmek, diðer insanlarýn dikkatini çekebilmek, ihtiyaç ve dileklerini ifade edebilmek için zo-

• Kiþinin kendi hareketlerine yön verme

runlu bir araçtýr. Çocuklar, doðumdan itibaren, çevrelerin-

• Baþkalarýnýn hareketlerine yön verme

de oluþan sesleri algýlamaya ve içinde yaþadýklarý toplumda konuþulan dilin temel yapýsýný kazanmaya baþlamak-

• Baþkalarý ile hareketlerde iþbirliði yapma

tadýrlar (Gönen ve Dalkýlýç, 2002, s.12).

3. Þimdiki ve geçmiþ deneyimleri üzerine rapor

Güven ve Bal (2000, s.13)’a göre dil, tüm kurallarý

verme.

ile birlikte, geçirilen yaþantýlar sýrasýnda doðal olarak öðDestekleyici stratejileri

renilmektedir.

• Görüntüdeki elemanlarý etiketleme

Joan Though’a göre dil, aþaðýda belirlenen konular için kullanýlmaktadýr ve destekleyici stratejiler þunlardýr

• Detaya inme (ebat, renk vs.)

(Gönen ve Kýlýç, 2002, s.14): • Olaylarý açýklama 1. Kendini ispat-kiþinin kendi kiþiliði ve haklarýný • Olaylarý sýralama

göstermesi. Destekleyici stratejileri

• Karþýlaþtýrma yapma

• Fiziki ve psikolojik istek ve ihtiyaçlarýný belirtmek

• Önemli olay ve detaylarý fark etme (ilgili yönleri anlama)

• Kiþiyi ve kiþinin çýkarlarýný korumak • Yukarýdaki maddelerin birkaçý ile analiz yapma • Davranýþ ve iddialarýný ispat etmek • Anafikri açýklama • Baþkalarýný tenkit etmek • Kendi bilgi ve deneyimlerini hatýrlama (daha ön• Baþkalarýný tehdit etmek

ceki bilgileri ile baðdaþtýrma)

2. Çocuðun ve baþkalarýnýn davranýþlarýna yön verme.

4. Akýl yürütme.

Destekleyici stratejileri

Destekleyici stratejileri 51

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 52

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Destekleyici stratejileri • Gerçek hayata iliþkin hayati durum geliþtirme • Fantaziye dayalý hayali durum geliþtirme • Orijinal bir öykü geliþtirme Yön verme, rapor etme, akýl yürütmede kullanýlan stratejileri tahmin etme, yansýtma ve hayal etmede de kullanýlmaktadýr. Stratejiler yedi grubun sadece birine ait deðildir. Çocuðun ilk dil kullaným çabalarý, kendini ispat, yön verme ve rapordur. Rapor etme her kullanýmda görülmektedir. Belirtilen dilin kullanýlma yöntemlerinin çoðu, eðitim yönünden avantajlý ailelerin çocuklarýnda görülmektedir. Eðitimi yetersiz evlerden gelen çocuklarýn konuþmalarý ise daha çok deneyimlerine dayanýr ve etiketleme düzeyinde kalýr (bu “kayýk” gibi). Bu çocuklar diðerleri gibi avantajlý ortamlarda olmadýklarýndan, ayný yeteneði kaza-

• Süreci açýklama

namamýþlardýr (Gönen ve Dalkýlýç, 2002, s.14). • Nedensel ve baðlý iliþkileri tanýma (bazý iliþkileri Çocukta konuþma geliþimini etkileyen bir çok et-

fark etme)

men vardýr. Bu etmenler çocukla ilgili olabileceði gibi çevre • Problemleri ve çözümleri tanýma

ile ilgili de olabilmektedir. Etmenlerin sadece bir tanesi konuþma geliþimi üzerinde tek baþýna etkilidir denilemez.

• Hareket ve kararlarý doðrulama (olaylara göre hüküm verme)

DÝL GELÝÞÝMÝNÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER

• Olaylarý yansýtarak sonuç çýkarma

Çocukla Ýlgili Faktörler

• Prensipleri tanýma

Çocuðun zeka düzeyi: Konuþma geliþimi ile zeka düzeyi arasýnda iliþki bulunmaktadýr. Üstün olarak nite-

5.Olasý durumlarý önceden tahmin etme.

lendirdiðimiz zeka düzeyi yüksek olan çocuklarda, konuþDestekleyici stratejileri

ma, normal zeka düzeyindeki çocuklara göre daha erken baþlayabilmektedir. Zeka geriliði olan çocuklarda ise ko-

• Olaylarý sezinleyerek tahmin etme

nuþma daha geç baþlayabilmektedir. Çünkü konuþma öðrenilir. Özsoy (1971, s.30)’ a göre konuþma oldukça kar-

• Olaylarýn detaylarýný tahmin etme

maþýk becerilerin belli bir düzen içinde oluþmasýný ge• Olaylarýn sýrasýný tahmin etme

rektirir. Bu böylesine açýk olunca, konuþma geliþimi ile zeka arasýnda iliþki kendiliðinden ortaya çýkar.

• Problemleri ve onlarýn sonuçlarýný tahmin etme

Çocuðun saðlýk durumu: Aðýr ve uzun süren hasta-

• Çeþitli hareket tarzlarýný tanýma ve tahmin etme

lýklar çocuðun sosyal duygusal motor geliþimiyle birlikte

(durumla ilgili seçenekleri fark etme)

konuþma geliþimini de yavaþlatmakta ya da durdurmak• Hareket ve olaylarýn sonuçlarýný tahmin etme

tadýr. 2 yaþýndan sonra sýk sýk havale geçiren bir çocukta epilepsi nedeniyle zihinsel olarak gerilik oluþabilir. Bu ge-

6. Baþkalarýnýn deneyimlerine yansýtma.

rilikte çocuðun öðrenme yaþantýlarýný etkilemektedir. Daha önce belirttiðimiz gibi konuþma öðrenme ile kazanýl-

7. Konuþma sýrasýnda ve oyun içinde hayal etme. 52

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 53

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI maktadýr ve geliþmektedir. 1 yaþýnda trafik kazasý geçi-

geliþmesi için çocuðun dil kaslarýnýn geliþtirilmesi gerek-

ren ve uzun süre yataða mahkum olan çocuðun yürüme-

mektedir.

sinde ve konuþmasýnda gecikme olabilmektedir.

Cinsiyet: Cinsiyet açýsýndan bakýlacak olursa da kýz Çocuðun iþitme durumu: Ýþitme durumu da konuþ-

çocuklarý erkek çocuklarýna göre daha erken konuþmaya

mayý etkilemektedir. Hiç duymayan çocuklarda konuþma

baþlamaktadýr. Kelime daðarcýklarý daha fazladýr.

geliþmezken, hafif iþitme kaybý olan çocuklarda konuþma geliþmekte fakat tamamen duyan çocuklara göre de fark-

Çocuðun duygusal durumu: Aþýrý korunmuþ, be-

lýlýk görülmektedir. Ýþitme kaybý iþitme cihazýyla düzeltile-

beksi davranýþ gösteren yada yaþanan duygusal problem-

bilirse çocuk geç de olsa konuþmaya baþlayabilir. Özsoy

lerinde konuþma üzerinde etkisi vardýr.

(1971, s.31)’a göre çocukta konuþma geliþiminin normal

s.33)’a göre de bir kardeþin doðumu, ana babanýn çocuðu

seyretmesi için baþkalarýnýn konuþmalarýný duyabilecek

vaktinden önce konuþmaya zorlamasý, çocuðun yaþamýný

bir yeteneðe sahip olmasý gerekir. Konuþulaný duymak ise

sürdürdüðü ve alýþýk olduðu düzenin deðiþmesi, fazla kor-

diðer herhangi bir sesi iþitmekten daha hassas bir iþlemdir.

ku ve heyecan verici olaylarla karþýlaþmasý gibi pek çok

Özsoy (1971,

durum çocuðu duygusal yönden etkiler. Bu etki konuþ-

Konuþma organlarý: Konuþma üzerinde etkili olan

manýn kazanýldýðý evrede olursa, konuþma geliþimini ya-

bir diðer faktör konuþmayla ilgili organlarýn durumudur.

vaþlatabilir. Bazen konuþma geliþimini durdurur ve kaza-

Dil, diþ, damak, dudak, boðaz ve ses bandlarý konuþma or-

nýlmýþ olaný da kaybettirir.

ganlarýdýr.

Bu organlardaki herhangi bir özür durumu, Kalýtým Ýle Ýlgili Faktörler

hastalýðý, dil altý baðýnýn olmasý gibi durumlar konuþma geliþimini yavaþlatmakta ve durdurmaktadýr.

Aile fertlerinin konuþmaya baþlama dönemleri ge-

Çocuðun psikomotor geliþimi: Çocuðun sinir siste-

cikmiþ ise çocukta da konuþma gecikebilir. Bu durum nö-

minin yapýsý, dil kaslarýnýn olgunluðu, kas ve sinirler ara-

ronlarýn ve dil kaslarýnýn olgunlaþmasýnda gecikmeye

sýndaki eþgüdümün geliþmemesi de gecikmiþ konuþmaya

baðlý olabilmektedir. Bu durumda çocuk, anlamasýna rað-

neden olabilmektedir. Zeka düzeyi düþük ya da spastik

men ifade edememektedir. Kekemelikte de kalýtýmsal

olan ya da kas hastalýðý olan çocuklarýn kas geliþiminde

faktörler tek neden olmasa da etkili olabilmektedir. Ayný

gecikmeler olabilmektedir.

zamanda katýlým, dili kullanma becerisini de etkileyebilir.

Konuþmanýn baþlamasý ve

53

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 54

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Bu devrede çocuk aðlarken, gülümserken, emerken, yutkunurken konuþma için gerekli olan becerileri kazanmaktadýr. Özsoy (1999, s.39)’a göre bebeðin ilk aðlayýþýnda çýkardýðý sesler “e” ile “a” veya ikisi arasý seslerdir. Gýðýldama Dönemi (6 hafta-3 ay): Bu dönem mýrýldanma döneminin baþlangýcýdýr. Ses üretimi refleksiftir. Çocuk, sesi, ses olarak çýkardýðýnýn farkýndadýr. Çýkardýðý seslerden doyum saðlar. Ses oyunlarý yapar. Kendiliðinden farklý sesler çýkarýr. Ses çýkarmaktan zevk alýr. Rastgele çýkarýlan seslerde a, u, o seslerini uzatýr, s, k, g gibi yumuþak damak ve gýrtlak sesleri çýkarýr. Çýkarýlan seslerin çoðu tekrarlanmaz. Bebeðin çýkardýðý sesler, hoþnutluðunu ve hoþnutsuzluðunu belirten seslerdir. Bebek baþkalarýnýn çýkardýðý seslere tepki gösterir ve annesinin sesine gülümser. Mýrýldanma (Babýldama) Dönemi (3-6 ay): Bebek seslerle oynamaya baþlar. Kendi kendine sesler çýkarýr ve kendi sesini kendisi duyar. Daha sonralarý çevresine tepkide

Çevre Ýle Ýlgili Faktörler

bulunmaya baþlar. Bu dönemde bebek, sesini ihtiyacýný beÇocukla ilgili her þey normal olmasýna raðmen ço-

lirtmek ve dikkat çekmek için kullanmaya baþlar. Sesler

cuk konuþamýyorsa çevresel faktörler araþtýrýlmalýdýr.

refleksif deðildir. Özsoy (1999, s.39)’a göre bu devrede be-

Aile tutumlarý: Konuþma geliþimi için çocuðun ko-

bekler “l” ve “r” seslerini sýk sýk çýkarýrlar. Babýldama ko-

nuþmaya ihtiyaç duyurulmasý, konuþma giriþimlerinin

nuþma bakýmýndan algýlama ile beraber gelen ve yetiþkin-

desteklenmesi gerekmektedir. Hiçbir çaba göstermeden

lerin ilgileri ile birtakým temel seslerin ve alýþkanlýklarýn pe-

ihtiyaçlarý yerine getirilen çocukta, konuþma geliþmeye-

kiþtirileceði bir devredir. Ýþitme olmasa da bebek bu sesle-

cektir. Çocuk konuþma yerine iþaret etmeyi tercih ede-

ri çýkarýr. Bu dönemde bebek (Güven ve Bal, 2000);

cektir.

• Ani ses ya da gürültüden ürküp sýçrar.

Modeller: Diðer bir çevresel faktör de modellerdir.

• Bebek kendisiyle konuþulduðunda buna tepki

Konuþma, modelleri taklit etme yoluyla kazanýlmaktadýr.

verir gülümser.

Çocuðun çevresindeki kiþiler az konuþuyorsa ya da konuþma problemi varsa bu konuþma geliþimini yavaþlat-

• Gýdýklamadan yüksek sesle güler.

makta ya da konuþma bozukluklarýna neden olmaktadýr. • Ýlgisini çekecek bir ses verildiðinde o tarafa doð-

Çocukta konuþma en hýzlý diðer çocuklarý taklit ederek

ru bakar ve bedenini çevirir.

geliþmektedir.

• Bebek isteklerini belirtmek için farklý ses tonla-

DÝL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ

rýnda aðlar. Yenidoðan Dönemi (0-6 hafta): Bu ilk dönemde is• Mutlu olduðu zamanlarda mutluluðunu gösteren

tem dýþý ses çýkarma görülür. Ýlk üç haftalýk dönemde be-

sesler çýkarýr.

bek bütün uyaranlara karþý ayný tip ses çýkarýr. Ýkinci üç haftalýk süreçte uyarana verilen tepkiler farklýlaþmaya

• Kendisiyle konuþanýn seslerini taklit eder, sanki

baþlamýþtýr. Çýkarýlan sesler uyarýcýyla iliþkilidir. Genellikle

onunla konuþuyormuþ gibi sesler çýkarýr.

de açlýk ve rahatsýzlýk aðlamalarýdýr. Anne, sesine göre að• Annesi ya da yakýn tanýdýðý kiþileri görünce mut-

lamanýn nedenini belirleyebilir. Bu dönemde homurtu, iç çekme ve guruldanma sesleri çýkarýlýr.

lu olduðunu gösteren sesler çýkarýr. 54

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 55

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Yakýnlarýnýn kullandýðý sözcükleri tekrarlar. Bu dönemde

• Mama saati geldiðinde annesini emecekken ya

bebek (Güven ve Bal, 2000);

da biberonla besleniyorsa biberonu görünce mutluluk ifade eden sesler çýkarýr.

• Taklide dayalý oyunlar oynamaya baþlar.

• Baþlangýçta anlaþýlmaz heceler çýkartýr. Sonra ise

• Azarlanýnca aðlar.

“ba-ba-da-da” gibi anlaþýlýr heceler çýkartmaya baþlar.

• Kendisiyle oynanýnca çok mutlu olur ve bunu

• Tanýdýðý birisi kucaklamak istediðinde ona doðru

belli eder.

ellerini uzatýr ve kucaklamasýný isteyen sesler çýkartýr.

• “Hayýr-cýs” denince bunu anlar ve durur. • Kýzýldýðýnda yüzünün ifadesi deðiþir. • Müziðe tepki verir. • Çýngýraðýný ya da baþka bir þeyi eliyle sallar ve çý• Reklamlarý izlemeye devam eder.

kan sesler hoþuna gider ve sallamaya devam eder. • Yakýnýndaki kiþiyle göz kontaðý kurar.

• Tanýmadýðý kiþilere tepki verir.

• Televizyon reklamlarýna ve müzik sesine tepki

• Ýsteklerini daha iyi ifade etmeye baþlar.

verir.

Ses-Sözcük (Tekrarlama-Çeþitlenmiþ Mýrýldanma) Dönemi (9-12 ay): Bu dönemde çýkarýlan sesler ana dile ait

Mýrýldanmanýn Tekrarý Dönemi (6-9 ay): Bu döne-

seslerdir. Bebek ana dilinin ses örüntülerinin farkýna varýr

me, ses oyunlarýnýn tekrarý dönemi de denilmektedir. Bu

ve ses çýkarma esnasýnda bu sesler üzerinde daha çok

dönemde bebeðin organlarý gerekli olgunluða eriþmiþtir

durur. Bu sesler anlaþýlmaz, acele mýrýltý þeklindedir. Bun-

ve heceler çýkarýlmaya baþlanýr.

lar bebek için sözcük yerini tutarlar. Bebeðin alýcý dili geBu dönemde iþittiði sesleri tekrar eder ve ayný þe-

liþmeye baþlamýþtýr. Söylenen basit þeyleri anlar ve yeri-

kilde taklit eder. Çýkardýðý sesler çeþitlilik göstermeye baþ-

ne getirmeye çalýþýr. Ayrýca bu dönemde bebek (Güven

lar. Zamanla kelimeleri heceleyerek çýkarmaya baþlar ve

ve Bal, 2000):

bu heceleri art arda tekrar eder (ba-ba-ba gibi). Bebek in• Ýki hecelik kelimeler kurar. “baba-anne” gibi.

san konuþmasýna gülümseyerek veya ses çýkararak cevap verir. Kýzgýnlýk ve hoþnutluk seslerini ayýrt edebilir.

• Yetiþkini taklit eder.

55

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 56

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI þiminden daha önde olmaktadýr. Ayrýca (Güven ve Bal, 2000): • Çocuðun anladýðý komut sayýsýnda artýþ vardýr. • Çocuk, sorularý henüz anlayamaz. • Hayvan seslerini çýkartýr. • Yetiþkinin birçok konuþmasýný anlar. • Ýstenen basit þeyleri yapar (Mutfaktan bardak getirmek gibi). • Sesin geldiði yönü takip eder ve sesin kaynaðýný bulur. • Kendi vücudunun birçok kýsmýný gösterir. • Ýstenen nesneyi gösterir. • Ýstenen nesneyi verir. • Çevresindeki bir nesne sorulunca o nesneye bakar. • Nesneyi iþlevleriyle birlikte tanýmaya baþlamýþtýr. • Vücudunun birkaç kýsmýný sorulunca gösterir. • Sorulduðunda kendi ismini söyler. • Baðýrýr. • Çevresinde bulunan anne baba dýþýndaki kiþilere • Yüksek sesle güler.

“teyze, babaanne vb.” þeklinde hitap eder.

• Birkaç kelime söyler.

• Ýki kelimelik birkaç basit cümle kurar.

• Hayvan seslerini taklit eder.

• Kurallarý öðrenmeye baþlar.

• Sözcükleri anlamlý olarak kullanýr.

• Evet-hayýr cevabýný anlar.

• Söylenen basit kelimeleri tekrar eder.

• Oyuncak bebeðe ya da bir bebeðe sarýlarak sevgisini belli eder.

• Acýkýnca “mama” babasýný görünce “baba” der.

• Tanýmadýðý kiþilere tepki verir.

• Basit oyunlarý yetiþkinle birlikte oynar. Ýlk Sözcükler ve Tek Sözcüklü Cümleciklerle Ko-

Ýki Sözcüklü Birleþimler Dönemi (18-24 ay): Bu dö-

nuþma Dönemi (12-18 ay): Bu dönemde çocuk gerçek ko-

nemde çocuk yeni sözcükler öðrenir, deneyimlerini algý-

nuþmaya geçmiþtir. Sözcük rastlantýsal olarak sesle oyna-

lar ve yetiþkinler tarafýndan sözcük öðretilir. Öðrendiði

manýn bir sonucu olarak ortaya çýkar ve tekrarlamalar yo-

sözcükleri tekrarlar. Zorlamasýz ve kolay çýkarýlan hece ve

luyla uygun bir þekil alarak kuvvetlenir. Sözcük bilgisin-

sözcükler sýk sýk tekrarlanýr. Çocuðun anlamlý olarak kul-

de artýþ olur. Çocuk 1-30 arasý sözcük söyler. Bu sözcük-

landýðý 20-100 sözcüðü vardýr. Ýstediðini anlatýrken beden

ler, çocuðun belli bir durum ya da nesneyi anlatmak için

dilinden çok sözcükleri kullanýr. Çoðunlukla tek sözcükle

kullandýðý, yetiþkin sözcüklerine benzeyen yapýlardýr. Bu

isteklerini anlatýrken nadiren de iki üç kelimelik cümleler

dönemdeki çocuklarýn ifadeleri, içinde bulunduklarý du-

kurar. Ayrýca bu dönemde (Güven ve Bal, 2000):

rumla birlikte yorumlanmalýdýr. Çocuk sözel olarak ifade

• Basit þarkýlar söyler.

edemediði isteklerini beden hareketlerini de katarak anlatmaya çalýþmaktadýr. Alýcý dil geliþimi ifade edici dil geli-

• Birçok oyuncaðýnýn ismini bilir. 56

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 57

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Arka arkaya verilen iki talimatý anlar ve yerine

• Televizyonda gördüðü ya da tanýdýðý resimleri getirir.

isimlendirir.

• Arkadaþlarýnýn isimlerini bilir. • Baþka çocuðun hareketini, konuþmasýný taklit eder. • Tanýdýðý kiþinin ismiyle ne yaptýðýný sorar. • Kendisinden küçük çocuðun ismini söyler.

• Ýsteklerini cümlelerle rahatlýkla ifade edebilir.

• Kardeþinin arkadaþýnýn ismini söyler.

• Þarký, þiir söyler. • Renklerin birkaçýný tanýr. Ve söylenen rengi gös-

2-3 Yaþ Dönemi: Bu dönem dilbilgisi yeteneðinde

terir.

ve sözcük hazinesinde en hýzlý geliþimin olduðu dönem-

• Yaþý sorulunca söyler.

dir. Çocuk yetiþkin konuþma seslerinin üçte ikisini öðrenir. • Etrafýndaki nesnelerin iþlevleri sorulunca bunlarý bilir ve gösterir.

Çýkarýlan ünlülerin %90’ý doðrudur. Ünsüzlerin bir çoðunu kendine özgü biçimde söyler. Ýki sözcüðü hiçbir taký kul-

• Oyuncaklarýn ve eþyalarýn isimlerini söyler.

lanmadan birleþtirebilir (örnek: “anne su” gibi). Çocuðun

• Yaþý sorulunca parmaklarýyla kaç yaþýnda olduðunu gösterir.

içinde bulunduðu durum, ihtiyaçlarý ve vurgulama yoluyla anlatmak istediði anlaþýlabilir. Ayrýca çocuk soru sormak, istek ve emirlerini bildirmek için ses tonunu deðiþ-

• Büyük küçük gibi zýt kavramlarý bilir ve yerinde kullanýr.

tirir. Çocuk üç-dört sözcüklü birleþimler kullanmaya baþlar. Bunlar iki sözcüklü birleþimleri, yeniden birleþtirme

• Bir resimde ya da televizyonda gördüðü nesnelerin isimlerini söyler.

(baba at + top at= baba top at) þeklinde olur. Bu dönemde çocuk, dilin temel yapýlarýný öðrenir. Ýþaret sýfatlarý, iþa-

• Basit hikayeleri anlatýr.

ret zamirleri, zarflar (sýrasýyla yer, zaman ve durum zarfla-

• Kendisine hatýrlatýldýðýnda “lütfen, teþekkür ederim” der.

rýný öðrenir), olumsuz yapýlar, soru yapýsý, çekim eklerini basit düzeyde kullanmaya baþlar. Ayrýca bu dönemde ço-

• Yorgunluk, mutluluk vb. bildiði sýfatlar için uygun tepkiyi gösterir.

cuk (Güven ve Bal, 2000):

• Þimdiki zaman ekini kullanýr “ben yiyorum” gibi.

• Çevresindeki birçok kiþinin adýný bilir.

• 2 sözcüklü dizelerde isim ile fiili birleþtirir “baba gitti” gibi.

• Ev iþlerine yardým eder.

57

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 58

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

• 2 sözcüklü dizelerde isim ile sýfatý veya isim ile ismi birleþtirir “büyük top” gibi.

oyunda dili kullanýr. Kendini konu aldýðý konuþmalar yapar. Kelime hazinesi 900 kadardýr. Bunlarýn hepsini söyleyemese de anlar. Yani alýcý dili ifade edici dile göre daha çok geliþmiþtir. Cümlelerin %48’i dilbilgisi yapýsýna uygundur. Geçmiþ, þimdiki zaman ve geniþ zaman kullanýmý görülür. Ayrýca bu dönemde çocuk (Güven ve Bal, 2000; Anasýnýfý ve Anaokulu Öðrenci Gözlem Dosyasý):

• 2 sözcüklü dizelerde nesne ve fiili birleþtirir “yemek piþir” gibi. • Yaþadýðý bir olayý anlatabilir. • Tuvalet ihtiyacýný sözlü olarak belirtir. • Hoþlanmadýðý bir þeyi yapmak istemeyeceðini

• Ýsteðini uzun cümlelerle anlatýr.

söyler. • Müzik eþliðinde dans edip þarký söyler. • “burada” veya “orada” sözcüklerini isim veya fiille birleþtirir “top burada” gibi.

• Basit bir sohbete katýlýr.

• Sözel ipuçlarýný anlar ve istenen þeyi yerine getir.

• “nasýl” sorusunu kullanýr ve nasýl sorusuna uygun cevap verir.

• Sözcüklerin çoðul hallerini uygun yerlerde kullanýr.

• Kýz mý erkek mi olduðunu bilir.

• Geçmiþ zaman eklerini uygun yerlerde kullanýr (-di, -miþ).

• Kendisine model olunduðunda 3’e kadar sayar.

• Kurallý cümle kurar.

• Arkadaþýnýn oyuncaðýný almak için izin ister.

• “Kim” sorusunu anlar ve yerinde cevap verir.

• Kendiliðinden “lütfen” ve “teþekkür ederim” der.

3-4 Yaþ Dönemi: Çocuklar çoðunlukla bu dönemde anadilinin yapýlarýný öðrenir ve kendini iyi bir biçimde ifade edebilir. Bir yetiþkin gibi konuþur. Duygularýný, düþüncelerini, iliþkilerini konuþarak anlatýr. Fýsýldamayý öðrenir. Ünlülerin %90’ýný, ünsüzlerin %60’ýný doðru söyler. Hayali

• Telefona cevap verir. Tanýdýk kiþilerle telefonda konuþur. • Kapý çalýnca kapýya bakar. • “nerede” ve “kiminle” baþlayan sorular sorar. 58

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 59

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Kýsa hikayeler anlatýr.

• Soru cümlesi için “mi” ekini kullanýr. • Söz ve hareket içeren basit oyunlarý oynar.

4-5 Yaþ Dönemi: Bu dönemde dil, kolay ve doðru kullanýlan bir araç haline gelir. Kýz çocuklarý dili erkeklerden daha becerili bir þekilde kullanýrlar. Ses üretiminde doðruluk oraný artar. Ünsüzlerin %90’ý doðru olarak üretilir. Anne ve babanýn ses tonunu taklit eder. Sözcük sayýsýnda artýþ ve kendine dönük konuþma devam eder. Önceki döneme göre, daha karmaþýk cümle yapýsý kullanmaya baþlar. Çoðul kullanýmýný doðru yapar. Ayrýca çocuk bu dönemde (Güven ve Bal, 2000; Anasýnýfý ve Anaokulu Öðrenci Gözlem Dosyasý):

• Zýt kavramlarýn birçoðunu anlar. • Diðer çocuklarla oynar ve onlarla konuþur. • “niçin?” ile baþlayan sorular sorar. • Yaptýðý bir resmi anlatabilir. • Renkleri tanýr ve söyler. • Yaþadýklarýný ayrýntýlarýyla anlatýr. • Gelecekle ilgili olaylarý anlatýr “ben çikolata istiyorum” gibi.

• Konuþurken “yapar mýydýnýz”, “yapabilir misiniz” gibi ifadeler kullanýr.

• Oluþ sýrasýna göre iki olayý anlatýr.

• Birleþik cümleler kurar “Odama gittim ve oyuncaðýmý aldým” gibi.

• Konuþmasý herkes tarafýndan rahatlýkla anlaþýlabilir.

• Basit kurallarý anlar ve uyar. • Çoðul eklerini doðru ve yerinde kullanýr.

• Bir nesne sorulduðunda onun ne olduðunu basit olarak anlatýr “bardak nedir?” sorusuna “su içeriz” gibi cevap verir.

• Oyun içinde hangi rolü alacaðýný söyler. • Sorulduðunda adýný ve soyadýný söyler.

• Düzgün ve tam cümleler kurar. • Büyüklükle ilgili sýfatlarý kullanýr. • Bildiði hikayeleri anlatýr. • Yetiþkinleri selamlar. • Konuþmasý tam olarak anlaþýlýr.

59

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 60

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Ezbere þarký, þiir, tekerleme söyler. • Adýný, yaþýný söyler. •Sayfa üzerindeki resimlerin altýnda üstünde, içinde yanýnda olanlarý gösterir. • Zýtlýklarý gösterir ve söyler. • 8 rengi isimlendirir. • Þekilleri isimlendirir. •Gerçekleri hayalleriyle karýþtýrarak hikayeler anlatýr. 5-6 Yaþ Dönemi: Çocuðun dil kullanýmý bu dönemde yetiþkininkine benzer. Sosyal etkileþimde konuþma artmaktadýr. Ýsteklerini daha çok konuþarak anlatýr. Ünlülerin %99’u, ünsüzlerin %98’inin doðru olduðu görülür. Tanýmlama isteyen konuþmalarda tereddüt, duraklama ve konuþma hýzýnda azalma görülür. Üretilen sözcük sayýsý ortalama 2000 kadardýr. Ayrýca bu dönemde çocuk (Gü-

• Anne babasýnýn adlarýný söyler.

ven ve Bal, 2000); • Anne babasýnýn ne iþ yaptýklarýný söyler. • “Az”, “çok”, “biraz” gibi miktar belirten kavramla• Nerede oturduðunu semt olarak söyler.

rý bilir.

• “en çok”, “az”, “en az” gibi miktarlarý bilir.

• Adresini söyler.

• Basit þakalar yapar.

• Telefon numarasýný söyler.

• Hayallerini anlatýr. • Günlük yaþadýklarýný anlatýr. • Sözcükleri tanýmlar. • Dün ve yarýný anlamlý olarak kullanýr. • Yeni ve bilmediði sözcüklerin anlamlarýný sorar. • Ritmik sayabilir. • Öðretmeninin adýný söyler. • Doðum gününü ve adresini söyler. • 8-10 rengi isimlendirir. • Üçgen, daire, kare ve dikdörtgeni isimlendirir. • Kafiyeli kelimeleri tanýr. • Paralarý tanýr. • Bilmediði kelimenin anlamýný sorar. • Birkaç bölümlük hikayeyi birleþtirerek anlatýr. 60

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 61

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

KÝÞÝLÝK GELÝÞÝMÝ Kiþilik, insanlarý diðer insanlardan farklý kýlan be-

zandýðý dönemdir. Çünkü bu dönemde, olgunlaþma so-

densel, düþünsel, ruhsal özellikler olarak tanýmlanabilir.

nucu çocuk kas kontrolünü kazanmaya baþlamakta, kendi bedeninin farkýna daha çok varmaktadýr. Anüs

Bilim adamlarýndan Eric Erikson, kiþilik geliþimini

kaslarýný kontrol etmeye baþlamýþtýr.

psikososyal geliþim kuramý ile açýklamýþtýr. Bu kurama göre okul öncesi dönem 3 bölüme ayrýlmýþtýr.

Çocuk her konuda baþkalarýna baðýmlý olmaktan

Bu dönemler; temel güvene karþý güvensizlik,

çýkmaktadýr. Kendini ve çevresini kontrol edebilmeye

özerkliðe karþý kuþku ve utanç, giriþimciliðe karþý suç-

baþlamýþtýr. Bu dönemde cezalandýrýcý ve baskýlý bir tu-

luluktur.

tum sergilenmesi özerklik kazanmaya karþý kendi yeteneklerinden, yaptýklarýndan kuþku ve utanç duyma-

Temel güvene karþý güvensizlik: Doðumdan 18

sýna neden olacaktýr.

aya kadar annenin ya da onun yerine geçen kiþinin çocuðun temel ihtiyaçlarýný sürekli ve tutarlý bir þekilde

Giriþimciliðe karþý suçluluk: 3 yaþýndan 6 yaþýna

karþýlamasý, onu sevmesi, onunla ilgilenmesi sonucun-

kadar olan sürede de çocuk rahatlýkla yürüyebilmekte-

da çocukta temel güven duygusu geliþir.

dir, koþabilmektedir, kendi ihtiyaçlarýný kendisi gidermeye baþlar, baþkalarýna baðýmlýlýðý oldukça azalmýþtýr.

Temel güven duygusu geliþen çocuk kendine yönelik olumlu bir benlik algýsý geliþtirmekle birlikte

Genel geliþime baðlý olarak fiziksel çevreyi taný-

kendine olan güveni de kazanmaya baþlayacaktýr.

mak için giriþimlerde bulunacaktýr. Bu dönemde hare-

Bu ihtiyaçlarý karþýlanmamýþsa ya da tutarsýz bir

ketleri, meraký, giriþimciliði engellenen çocuk yaptýkla-

þekilde karþýlanmýþsa çocuk dünyanýn ve insanlarýn gü-

rýnýn yanlýþ olduðunu düþünmeye baþlar ve suçluluk

venilmez olduðu sonucunu çýkartýr.

duygularý geliþtirir.

Yani temel güven duygusu geliþmezse bu duy-

Bu nedenle bu dönemde desteklenen, giriþimle-

gunun tersi güvensizlik oluþur. 18. aya kadar olan dö-

ri engellenmeyen, hoþgörü, ilgi ve sevgi ile yaklaþýlan,

nemde çocuðun temel ihtiyaçlarý; beslenme, güvenlik,

kendini geliþtirebileceði ortamlar oluþturulan, gerekti-

bakým, ilgi ve sevgidir.

ðinde olumlu disiplin verilen çocuklar yaptýðý þeylerde daha güvenli hareket edecek, öðrenme meraký arta-

Özerkliðe karþý kuþku ve utanç: 18 aydan 3 yaþýna kadar geçen sürede çocuðun tuvalet alýþkanlýðý ka-

caktýr. 61

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 62

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

DUYGUSAL GELÝÞÝM Duygusal geliþim, çevrenin etkilemeleri sonucu ço-

insanlarýn kendileri için önemli olan kiþiler ile güçlü duy-

cukta oluþan duygular, bu duygulardaki deðiþmeler ve ge-

gusal baðlar kurma eðilimidir. Duygusal bað kurma eðili-

liþmelerle ilgilidir. Çocuðun duygularýnýn durumu davranýþ-

mi ve gereksinimi, yeni doðan bebeklerin yaþamlarýný

larýný ve öðrenmesini de etkilemektedir. Baltaþ ve Baltaþ

sürdürebilmeleri için gereklidir.

(s.52-53)’a göre saðlýklý psikolojik geliþim esas olarak, duy-

Bebekler iki günlükken annelerinin suratlarýný, bir-

gusal ihtiyaçlarýn doðru tanýnmasý ve doyurulmasý ile sað-

kaç gün sonra annelerinin seslerini ve kokularýný yabancý-

lanýr. Duygusal doyumun saðlanmasý güven, sevgi, anlaþýl-

lardan ayýrt edebilmektedir. Bebek doðumdan sonraki ilk

mak, yaþanýlana katýlmak ve paylaþým ile gerçekleþir.

iki ayda kendisiyle ilgilenen herkese ayný tepkiyi verir. Çocukta duygusal geliþimdeki bir geriliðin eðitim-

Ýkinci aydan itibaren 7. aya kadar kendisiyle ilgilenen her-

deki olumsuz etkileri çok fazladýr. Saðlýklý duygulanama-

kese tepki verdiði gibi tanýdýðý yüzleri ayýrmaya baþlar ve

yan, duygusal güç yitimine uðrayan, engellenme, gerilim

tanýdýklarýyla olan etkileþimler esnasýnda gülümser. Bu dö-

ve zorlamayla karþý karþýya kalan öðrenci birtakým uyum

nemde çocuklarýn daha çok anneye, babaya veya birincil

mekanizmalarý geliþtirecek, gitgide ruh saðlýðý bozulacak;

bakýcýya baðlandýklarý görülmektedir. 7. aydan 9. aya ka-

böylece öðrencinin eðitimde hedeflenen amaçlara ulaþ-

dar olan süreçte çocuk tek bir kiþiye baðlýlýk geliþtirir. Bu

masý zorlaþacaktýr (Kuðuoðlu,2004, s.85).

kiþi genellikle annedir. Anneden ayrýlmak istemez ve buna aðlayarak tepki verir. Bu dönemde çocukta ayrýlýk en-

Sevgi olgusuna dayanan duygusal geliþim, anne-

diþesi geliþir. Bu sýrada ayrýlma kaygýsý iyice geliþmekte ve

baba-çocuk etkileþiminden kaynaklanýr. Çocuðun anne ve

genelde yabancý kaygýsý ortaya çýkmaktadýr.

babasý tarafýndan sevilmesi, sözel olarak desteklenmesi,

9. aydan

sonra ise çocuk anneden sonra kendisiyle ilgilenen baþka

korunmasý ve ilgi görmesi onun duygusal ihtiyaçlarýný

kiþilere de baðlýlýk geliþtirmeye baþlar. Bebek, anne, baba,

oluþturmaktadýr. Bu ihtiyaçlarýn karþýlanmamasý veya kar-

bakýcý veya büyük anne- baba gibi kiþilere çoklu baðlan-

þýlanmasýndaki aksaklýklar, dengesizlikler, duygusal örse-

ma göstermektedir. Ýki yaþýna gelindiðinde çoðu çocuk,

lenmelere neden olmaktadýr. Duygusal örselenmeler ön-

güçlü baðlanma göstermekte ama üç yaþýndan sonra bu

lenemediðinde ise çocukta istenmeyen süreðen kaygýnýn

baðýn ortaya konulmasýnda bazý deðiþiklikler görülmekte-

oluþmasýna zemin hazýrlanmýþ olur (Alisinanoðlu ve Ulutaþ

dir. Bakýcý anne eðer çocuðun doðumundan sonra onunla

- http//www.yayim.meb.gov.tr).

birlikte ise çocuk ona karþý da baðlýlýk geliþtirecektir.

Bakýcý Anne ile Çocuðun Duygusal Baðý

Bebeðin emme, izleme, gülme ve aðlama davra-

Baðlanma herkes için bir ihtiyaçtýr ve baðlanma,

nýþlarý baðlandýðý kiþilerin tepkilerini korumak, aralarýnda 62

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 63

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

bir bað kurmak için doðuþtan gelen davranýþlardýr. Bað-

Çocuðun baðlandýðý kiþi çocuða yakýnlýk, sevgi ve il-

lanma davranýþý bebeðe hayati avantajlar saðlar ve onla-

gi gösteriyorsa, çocuðun ihtiyaçlarýna duyarlý ise, çocuðun

rý anne babaya yakýnlaþtýrarak tehlikelere karþý korunma-

davranýþlarýna olumlu tepkiler veriyorsa ve bu davranýþýn-

sýný saðlar. Baðlanma davranýþlarýný gülme, aðlama, görsel

da tutarlý ise güvenli baðlanma gerçekleþir, güven ve sev-

takip vb. davranýþlardan oluþan organize davranýþ sistemi

gi hissi doðar ve çocuk oyun oynamayý seven, gülen, keþ-

biçimlendirir. Bunlar tek bir amaca hizmet eder; bakýcý an-

fedici ve sosyal bir birey haline gelir. Baðlanmada, kiþi ço-

ne ile yakýnlýðýn sürdürülmesi.

cuða yakýnlýk göstermiyorsa, onunla ilgilenmiyorsa, ihtiyaçlarýný yerine getirmiyorsa, tutarsýz davranýyorsa çocuk ya

Ortalama hayatýn ilk 4 ayý çocuklarda normal otistik dönem olarak kabul edilmektedir. Bu dönemde çocuk ken-

korku-kaygý hisseder ki çocukta görsel kontrol, baðý tekrar

di bedeniyle ilgilidir. Bakýcýnýn yeterince ilgilenmediði, sevgi-

kurma çabasý, aðlama, çaðýrma, baðý tekrar kurmak için sý-

sini, ilgisini göstermediði, sürekli televizyon baþýnda býraký-

ký sýký sarýlma gibi davranýþlara yol açar. Ya da savunma

lýp tek taraflý iletiþimin olduðu durumlarda çocuðun bu dö-

hissidir ki bunu benimseyen çocuk yakýnlýðýn sürdürülme-

nemden çýkamayýp kalýcý otistik davranýþlar kazanmasýna

sinden ve bað kurmaktan kaçýnma davranýþlarý sergiler.

neden olacaktýr. Böyle bir dönem yaþayan çocuk, dönen

Güven Duygusu

nesneleri izlemeyi tercih edecek, dil geliþimi yaþýnýn altýnda olacak, tekrarlayan konuþmalarý olacak ve bu devam ede-

Özellikle 0-1 yaþlarý arasýnda anne/bakýcý anne; ço-

cek, hýrçýn, saldýrgan olacak, sosyal iletiþimde yetersizlik ola-

cuk aðlayýnca onunla ilgilenir, beslenmesini saðlar, altý kir-

cak, baþka çocuklarýn oyunlarýna katýlmakta zorlanacaktýr.

lenince temizler, çocuðu sever ve ona ilgi gösterirse, ço-

Bakýcý anne ile çocuk arasýnda güvenli ve yeterli bir

cuk annenin her ihtiyacý olduðunda yanýnda olacaðýný an-

baðýn oluþup oluþmadýðýný, ailenin çok iyi takip etmesi ge-

lar, annesine güvenir, annesine güvenen çocuk kendisine

rekmektedir. Anne, sadece çocuðu fiziksel açýdan yeterli

ve baþkalarýna da güven duymaya baþlar. Bu dönemde

kilo alýp almamasý, giyimin uygun olup olmamasýna göre

ihtiyaclarý karþýlanmamýþ çocukta, temel güven duygusu-

deðerlendirmemelidir. Çocuðun, bakýcý geleceði zamanki

nun tam zýttý olarak güvensizlik oluþur. Bu güvensizlik ön-

davranýþlarýný takip etmeli, bakýcý anne ile iliþkisi gözlen-

ce anneye sonra baþkalarýna ve kendine güvenmeme

meli, gün içinde yapýlan etkinlikleri göstermesi bakýcýdan

þeklinde olur. Çocuðun temel güven duygusunu kazan-

istenmelidir. Anne, bakýcýnýn bilinçli olmasýna, bu alanda

masýnda etkili olan sadece anne deðil onun bakýmýyla yü-

eðitimli olmasýna ve yaptýðý iþi sevmesine dikkat etmelidir.

kümlü bakýcý anne de olabilir. Anne veya bakýcý annenin 63

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 64

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

çocuðun ihtiyaçlarýna duyarlý olmasý ve ihtiyaçlarýný gider-

çocukta oluþan sembiyotik birimin doygunluk ve haz do-

mesi gerekmektedir.

lu ya da yoksunluk, acý ve öfke dolu yaþantýlarý olarak bebeðin beyninde iz býrakýr.

Çocuk baðýmsýzlýk ve kendisine güvenme yolundaki geliþirken annesini veya bakýcý anneyi ya kabul edici ya

Bebek 5. aydan sonra dýþ dünyayý “gören” gözlerle

da yoksun býrakýcý bir model olarak benimser ve bu mo-

incelemeye baþlar ve yavaþ yavaþ kendisi ve annesinin

deli kendi benliðinde (egosunda) taklit ederek yeniden

ayrý bedenler, ayrý varlýklar olduðunu algýlamaya yönelir.

yaratýr. Bu da çocuðun temel güven duygusunun karþýtý

Bu yöneliþ ayrýlma, bireyleþme sürecinin baþlangýç aþama-

olarak güvensizlik oluþturmasýna neden olur.

sýný oluþturur. Bir yandan çocuðun sembiyotik ortaðý olan anneden ayrýlmasý; bir yandan da kendisini herkesten ayrý

Ýhtiyaç ve isteklerini ne ölçüde anlar ve doyum

bir birey olarak yaþamaya baþlamasý. Bu süreç boyunca

saðlayabilirse yetiþmekte olan yeni bireyin de hoþgörü

çocuðun beyni, öz imgelerini anne imgelerinden giderek

kazanma ihtimali o ölçüde artar. Fakat ana-babanýn çocu-

daha iyi ayýrmaya baþlar. Ayrýlma birleþme süreci üç yaþý-

ðun doyumlarýný geciktirmesi, yadsýmasý ve yok saymasý,

na doðru büyük oranda tamamlanýrsa da, bir anlamda ya-

çocuðun içinde bir çatýþma baþlatýr. Bu tür çatýþmalar da

þam boyu sürer. Bu sürecin belli baþlý sonucu, çocuðun

genç ve yetiþkin hayatýndaki nevrotik yapýya zemin oluþ-

özel olarak annesinden, genel olarak baþkalarýndan ayrý bir

turur (Baltaþ ve Baltaþ, 2004, s.53).

birey olduðu gerçeðini ruhunun derinliklerinde bilmeye ve Doðumdan sonraki ilk bir ayda bebek, kendi be-

bu gerçeði kabullenmeye baþlamasýdýr (Dereboy, 1993).

deninin farkýndadýr ve bebeðin ilgisi kendi bedeninden Sevgi Güdüsü

gelen uyaranlara dönüktür. Bebeðin annesini ya da bakýcý anneyi fark etmesi ve ilgisini ona yöneltmesi ikinci ay-

Güdü (motivasyon), istekleri, arzularý, gereksinim-

da baþlar. Ama annesinin ve kendisinin farklý varlýklar ol-

leri, dürtüleri ve ilgileri kapsayan genel bir kavramdýr. Gü-

duðunun farkýnda deðildir. Bu döneme de sembiyotik dö-

düler organizmayý uyarýr ve faaliyete geçirir. Organizma-

nem adý verilmektedir. Annesini kendisinin dýþýnda bir

nýn davranýþýný belli bir amaca doðru yöneltir (Cüceloðlu,

varlýk olarak deðil; kendisini bir parçasý olarak algýlar. Bu-

1993). Sevgi güdüsü de böyledir.

nun doðal sonucu olarak , annesiyle yaþadýðý etkileþimlerin beyninde oluþan izleri, öz ve anne imgeleri olarak

Þekil-12’de görülen Maslow'un ihtiyaçlarý teorisin-

ayrýþtýrýlamaz. Bu dönemde oluþan etkileþimler, anne ve

de, kiþi sosyal ihtiyaçlarýný karþýlamadan önce en alt se64

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 65

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI viyede olan, temel ihtiyaçlarýný en azýndan bir dereceye kadar karþýlamalýdýr. Fizyolojik ihtiyaçlar hayatta kalabilmek için gerekli olan yiyecek, içecek, nefes alma, uykuyu içeren en temel ve güçlü ihtiyaçlardýr. Güvenlik ihtiyaçlarý, bakýcýlarýna baðýmlýlýktan ve ebeveynlerinin acizliði nedeniyle küçük çocuklarda ve bebeklerde kolayca görülür. Ait olma ve sevgi ihtiyaçlarý kiþiyi diðer insanlarla içten iliþkiler kurmaya, çevresi tarafýndan tanýnma, kabul edilebilir olma, takdir edilme, saygý görmeye teþvik eder. Kendini gerçekleþtirme ihtiyaçlarý kiþinin bütün yeteneklerini, kapasitesini ve potansiyellerini kullanabilen ve anlamlý bir insan olma isteðine hitap eder. Ýnsanlar için öncelikli ihtiyaç fizyolojik ihtiyaçlarýdýr. Çocuðun birincil ihtiyacý ise fizyolojik ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýdýr. Bu ihtiyaçlarý karþýlanan çocuk için, ikinci önemli ihtiyaç, güvenlik içinde olmasý, ailesi tarafýndan tehlikelerden korunmasýdýr. Bu ihtiyaçlarýn karþýlanmasý esnasýnda ailenin ya da bakýcýnýn veya çocuðun yakýn çevresinde çocu-

Çocuðun Duygularýný Tanýma

ðun fizyolojik ve güvenlik ihtiyacý ile ilgilenen diðer kiþiÇocuk geliþim süreci içinde, farklý durum ve ortam-

lerin çocukla bir etkileþimi olmaktadýr. Bu etkileþim olumlu olursa ve çocuða karþýlýksýz ve tutarlý sevgi veri-

larda farklý tepkiler verir. Duygularýn ifadesi genetik yapý-

lirse çocuðun sevgi ihtiyacý karþýlanmýþ olmaktadýr. Bu ih-

ya baðlý olabilecekken çevresel faktörlerle de yakýndan

tiyacý karþýla

nmayan çocuk ilgi ve sevgi ihtiyacýný do-

alakalýdýr. Çocuðun mutluðunu, öfkesini, heyecanýný, þaþ-

yurmak için istenmeyen davranýþlara baþvurabilmekte-

kýnlýðýný ifade etmesinde modellerde önemlidir. Bazý ço-

dir. Bu ihtiyaçlarýn öncelikle karþýlandýðý yer ailedir ve

cuklarýn anne baba ya da yakýn çevresindeki kiþiler, nasýl

okul öncesi dönemde bu ihtiyaçlarýn karþýlanmasý ve

duygularýný ifade ediyorlarsa çocuk da ayný yolu kullan-

sonra da karþýlanmaya devam etmesi gerekmektedir.

mayý öðrenmektedir. Önemli olan çocuðun duygularýný nasýl ifade ettiðini öðrenmektir. Bazý çocuklar duygularýný is-

Þekil 12. Maslow'a Göre Gereksinimlerimizin Aþama Sýrasý

tenmedik þekilde ortaya koyabilmektedirler. Sinirlenince arkadaþlarýna zarar veren çocuklar olabildiði gibi þaþýrýnca donup kalan çocuklarda bulunmaktadýr. Bazý çocuklar da duygularýný, araç kullanarak ifade edebilmektedirler. Resim yaparak ve oyun oynayarak duygularýný ifade etmekte, ayný zamanda duygusal olarak da rahatlamaktadýrlar. Çocuðun duygularýný ifade etmesine olanak tanýmak önemlidir. Duygularýný ifade etme yaþ büyüdükçe daha da geliþmektedir. Kendini ve duygularýný ifade edemeyen çocuklara bunu öðretmek gerekmektedir. Duygularý bastýrmak, çocuklarda duygusal davranýþsal bozukluklara neden olabilmektedir.

Gördüðü bir rüyadan korkan bir çocuk

bunu bazen ifade edebilirken bazen de rüyanýn etkisinde kalarak evden dýþarý çýkmak ve yalnýz kalmak istemez, nesi olduðu sorulunca hiçbir þey söylemez ya da mazeretler Kaynak: Bakýrcýoðlu, Rasim. Ýlköðretim, Ortaöðretim ve Yükseköðretimde Rehberlik ve Psikolojik Danýþma, Ankara: Aný Yayýncýlýk, 2000, s.93'den alýnmýþtýr.

bulabilirler. Bu durumda çocuðu rahatlatmak önemlidir. Önemsenen çocuðun duygularý da önemsenmektedir. 65

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 66

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

SOSYAL GELÝÞÝM ra gitmek istemez, onlardan korkmaya baþlar.

Çocuðun sosyal geliþim sürecinde ilk etken ailedir. Daha sonra akrabalar, arkadaþlar, yabancýlar sosyal geliþi-

1 yaþýnda çocuklar, kalabalýktan zevk almaya baþ-

mi etkilemeye baþlar. Çocuðun ileriki yaþamý için sosyal

lar. Hayýr’ý anlar. Ýsteklerini basit sözcüklerle anlatabilir.

becerileri kazanmasý da önemlidir. Sayýn (1990, s.102)’a

Anneden ayrýlmaya tepki verir.

göre çocuk, ergin yaþta oynamasý istenecek anlamlý rolleri taklit eder ve öðrenir. Bu nedenle çocuða taklit edebi-

Yürümeye, konuþmaya baþladýðý ikinci ve üçün-

leceði olumlu modeller sunmak gerekir.

cü yaþlarda çocuk, edilgin durumdan kurtulup ayrý bir birey olarak ortaya çýkar. Annesine baðýmlýlýðý sürer,

Yenidoðan bebeðin ilk sosyal davranýþý annesi ile

ama baþýna buyruk davranmak ister. Baðýmlýlýk ve ba-

olan iliþkisidir. Ýsteklerini aðlayarak ifade eder.

ðýmsýzlýk arasýnda bocalar. Anneden ayrý kalmak isteBebek 2 aylýk olunca çevresinde kendisiyle ilgile-

mez, ama ona boyun eðmek de istemez (Yörükoðlu,

nen kiþilere gülümseyerek tepki verir. Bebek keyifliy-

1996, s.23-24).

ken sesler çýkarýr ve konuþana tepki verir. Ýsteklerini að-

Çocuðu Tanýma

layarak ifade etmeye devam etmektedir. Acýktýðý zamanki ve hastalandýðý zamanki aðlamalarýn da farklýlýk

Çocuðu tanýmak çocuðun bütün özellikleri hak-

görülür. Yabancýlarý tanýr. Kendisiyle ilgilenildiðinde aðla-

kýnda bilgi sahibi olmak demektir. Çocuðun “uykusu

mayý býrakýr.

nasýldýr, hangi yemekleri sever, hangilerini sevmez,

3. ayda tanýdýk durumlara tepki vermeye baþlar;

hastalýðý var mýdýr, korkularý nelerdir, neleri yapabil-

gülümseme, cývýldama ve coþkulu hareketlerle yemek,

mektedir, konuþmasý nasýldýr, sevdiði arkadaþý kimdir”

banyo gibi bazý faaliyetlere iliþkin hazýrlýklarý fark ettiðini

gibi özellikleri, seçimleri, tercihleri vb. hakkýnda bilgi

gösterir (Yavuzer, 2005, s.50). Yabancýlara yakýn davranýr.

sahibi olmaktýr. Çünkü, her çocuk birbirinden farklýdýr. Çocuðu tanýmak, çocuðun eðitiminde en önemli unsur-

6. ayda da yabancýlara yakýn davranmaya devam

lardan biridir. Bazý çocuklar tek baþlarýna bir þeyi öðre-

etmektedir. 7. ayýn sonuna doðru yabancýlara karþý utan-

nirken, bazý çocuklar grup ile öðrenmektedirler, bazý

gaçlýk göstermeye baþlar ve anneden ayrýlmak istemez.

çocuklar dokunarak daha iyi öðrenebilecekken bazý ço-

9. ayda anneden ayrýlmak istememektedir. 10. aya

cuklar hem görerek hem duyarak öðrenebilmektedir.

yaklaþtýkça annesi dýþýnda onunla ilgilenen kiþilere karþý

Çocuðu tanýmak için ailesini ve yakýn çevresini de taný-

da baðlýlýk geliþtirmeye baþlar. Yabancýlarý ayýrýr ve onla-

mak gerekmektedir. 66

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 67

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Çevre ve Uyum

dýr. Örneðin; okul öncesi eðitime baþlayan bir çocuða kurum tanýtýlmalý ve kurumun kurallarý açýklanmalýdýr. Ço-

Kiþinin çevresine uyum saðlamasýnda, devamlý

cuk kurallarý öðrenmede zorlanabilir bunun için kurallar

olarak karþýlaþtýðý çeþitli problem durumlarýný çözebilme-

tekrar edilmeli, drama yoluyla öðretilmeli, resimlerle an-

sinde, þahsiyet özellikleri ve öðrendikleriyle birlikte zihin-

latýlmalý ve en önemlisi kurallara uyma konusunda çocu-

sel kapasitesi, zekasý ve diðer yetenekleri rol oynar (Arýk,

ða örnek olunmalýdýr.

1996). Çocuðun çevreye uyumunda ailede ve okul öncesi

Ýç Denetim

kurumlarda aldýðý disiplinin de etkisi vardýr. Çocuðun evdeki iliþkileri nasýlsa, dýþardaki kiþilerle de ona benzer bir

Ýç denetim çocukta sonradan geliþmektedir. Ýç de-

iliþki geliþtirmeye çalýþýr.

netimin kazanýlmasýnda ailenin fonksiyonu büyüktür. Ço-

Sosyal Kurallar

cuk birçok þeyde anne babasýnýn istediklerini yapmaktadýr. Çocuk, kurallarý sorgulamadan anne babasý istedi diye

Çocuklar kurallarý öncelikle ailede öðrenmektedir.

uyar. Çocuk büyüdükçe bu kurallarý, ahlaki deðer yargýla-

Ailede kurallar varsa ve çocuk bunlara uyuyorsa sosyal

rýný içselleþtirmesi beklenir. Bu durumda yanýnda onu

kurallarý anlamasý ve bunlara uymasý daha kolay olmak-

kontrol edecek birinin olmasýna gerek yoktur. Çocuk ken-

tadýr. Çocuk baþlangýçta basit sosyal kurallarý hatýrlatýldý-

di istedi diye kurallara uymaktadýr, kendi istediði için ya-

ðýnda uyar. Kurallarý öðrendikçe hatýrlatýlmadan da kural-

lan söylememekte, baþkasýna ait bir þeyi izin istemeden

lara uymaktadýr. Küçük çocuklar kurallara sorgulamadan

almamaktadýr. Çocuk eðitiminde hedef, çocukta iç dene-

uymaktadýrlar. Kurallarýn neden konulduðunu okul döne-

timi geliþtirmek olmalýdýr.

mine geldikçe sorgulamaya baþlarlar. Bu sosyal kurallar; çevrede konuþurken kullanýlan ses tonundan yabancýlar-

SOSYAL DUYGUSAL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ

la nasýl konuþulacaðýný, yabancý bir ortamda nasýl davra-

0-2 Yaþ Sosyal Duygusal Geliþim

nýlacaðýný, arkadaþýndan bir þeyin nasýl isteneceðini de içeren geniþ bir yelpazeyi içermektedir. Her ortamýn bir

Doðumdan 5. aya kadar çocuk anne baba yada

kuralý olmalýdýr ve kural baþlangýçta çocuða açýklanmalý-

baþka birine baðlýlýk geliþtirmemiþtir. Kendisiyle ilgilenen

67

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 68

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ya da yabancý herkese ayný tepkiyi verir. 5. aydan 10. aya

meye baþlar.

kadar çocuk kendisine bakan kiþiye özel baðlýlýk geliþtirir.

Öðretmenin ya da bir yetiþkinin yönettiði oyunlara katýlýr.

1. aydan 2 yaþýna kadar çocuk anne ile birlikte çevresin-

Diðer çocuklarla çeþitli oyunlar oynar. Basit kurallý oyun-

deki diðer kiþilere de baðlýlýk geliþtirmeye baþlar. Yakýnýn-

lar oynar. Haklarýný korur. Övgüden hoþlanýr, yaptýðý iþin

da bir çocuk olmasý hoþuna gider ama onunla oyuncakla-

beðenilmesini ister. Kendisi ile ilgili sorulara uygun cevap-

rýný paylaþmak istemez. Baþka bir çocuðun davranýþlarýný

lar verir. Bir sorunu olduðu zaman yardým ister. Sofra ku-

taklit eder. Yabancýlardan utanýr.

rallarýna uyar. Adýný, soyadýný ve yaþýný bilir. Sevdiði ve

Oyuncaklarýný baþka çocuklarla paylaþýr.

sevmediði kiþileri sorulursa söyler. Toplum içinde kendi-

2-6 Yaþ Sosyal Duygusal Geliþim

sinden beklenen uygun davranýþlarý gösterir. Kýzgýnlýk,

Baðýmsýz hareket etmeye baþlar. Çocuk farklý or-

mutluluk, sevgi, korku gibi duygularýný belli eder. Baþka-

tamlara girmekten, yetiþkinler tarafýndan onaylanmaktan

larýnýn duygularýný anlar. Baþkalarýna oyunun veya etkin-

hoþlanýr. Sosyal çevreyi tanýmak için giriþimlerde bulunur.

liðin kurallarýný açýklar. Baþarý yaþadýðý etkinliklere katýl-

Yabancý birinden bir þey isteyebilir. Baþkalarýyla sohbet

mayý isterken baþarýsýz olduðu þeyleri yapmak istemez.

edebilir. Toplum içinde kendisinden beklenen uygun dav-

Kendine güven duyar. Yeni ve alýþýlmamýþ durumlara

ranýþlarý gösterir. Yeni girdiði bir ortamýn kurallarý söyle-

uyum saðlar. Kendi arkadaþlarýný kendisi seçer. Soruldu-

nirse bunlara uyar. Sosyal kurallar ve davranýþlarda yetiþ-

ðunda ailesi ile ilgili bilgi verir. Sorulduðunda adresini ve

kinleri ve baþka çocuklarý taklit eder. Sorumluluk alýr ve

telefon numarasýný söyler. Ýþbirliðine dayalý oyunlara katý-

yerine getirir.

Övgü almaktan, takdir edilmekten hoþla-

lýr. Ýstediklerine ulaþmada sosyal olarak kabul edilebilir

nýr. Kendinden küçük çocuklara ilgi gösterir ve bebekleri

davranýþlar gösterir. Gün içinde ne olduðunu çok ayrýntý-

sever. Duygularýný oyunlarýyla ve resim yoluyla ifade et-

ya inmeden sorulursa anlatýr. 68

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 69

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

II. BÖLÜM

69

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 70

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 71

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÇOCUK BAKIMI GÝYÝM

mamalýdýr. Uykuya dalmadan önce banyo yapmasý onun uykuya daha rahat dalmasýný saðlayacaktýr. Banyo yapa-

Çocuðun giysileri, pamuklu ve çocuðun yaþýna, ki-

caðý zaman stresli olunmamalýdýr. Çocukla olan iletiþime

losuna uygun olmalýdýr. Çocuk banyodan sonra, üstü kir-

olumsuz olarak yansýyabilir. Çocuk yaþýna uygun taþýnabi-

lendiðinde, terlediðinde muhakkak giysileri deðiþtirilmeli-

lir bir küvetle banyoda yýkanmalýdýr. Banyo yaptýrýlacak

dir. Giysilerinin üst kýsmýný çýkardýktan sonra atlet ve diðer

yerin ýsýsý 22-25 derece civarýnda olmalýdýr. Banyo yaptýr-

giysisi giydirilmeli, sonra alt kýsmý çýkartýlmalý ve temiz giy-

maya baþlamadan önce kullanýlacak bütün malzemeler

sileri giydirilmelidir. Çocuðun bütün kýyafetlerini çýkartýp

hazýrlanmalýdýr.

sonra baþtan giydirme esnasýnda geçen sürede çocuk

Banyo ve banyo sonrasý için gerekli malzemeler

üþütebilir. Çocuðun giysisi üzerine çatal iðne, toplu iðne gibi þeyler takýlmamalýdýr. Giyimi mevsime uygun olmalýdýr.

• Banyo küveti

Çocuða giysi alma

• Banyo havlusu, saç havlusu

Çocuða alýnan kýyafetler rahat yýkanabilir olmalýdýr.

• Bebek þampuaný

Giyip çýkartmasý kolay olmalýdýr. Çocuðun kendi kendine

• Bebe yaðý

giyinip soyunmasý için giysileri çýtçýtlý, beli lastikli, düðme varsa kolay iliklenip açýlabilen fermuar varsa kolay açýlýp

• Kaynatýlmýþ ýlýtýlmýþ su

kapanan tarzda olmalýdýr. Çýtçýt, fermuar gibi þeyler çocu-

• Pamuk

ðun tenine temas edip canýný acýtmamalýdýr. Giysilerdeki • Yumuþak sabunlama bezi

etiketlerde kesilmelidir. Çocuða ne dar ne de çok geniþ olmalýdýr. Giysiler tüylü olmamalýdýr. Mevsime göre pa-

• Kulaklarý kapatmak için tamponlar

muklu, yünlü, terletmeyen, kaþýndýrmayan giysiler tercih

• Gözleri silmek ve kulaklarý (ýslatýlmýþ olmalý) te-

edilmelidir. Sentetik ve naylon giysiler teri yeterince eme-

mizlemek için pamuk tamponlar

mediði için bunlarý almaktan kaçýnýlmalýdýr.

• Giysileri (ýsýtýlmýþ olmalý) BANYO • Tarak Banyo çocuðun rahatlamasýný ve cildinin saðlýklý • Bebek bezi

olmasýný saðlar. Çocuk haftada 2-3 defa banyo yaptýrýlma-

• Týrnak makasý

lýdýr. Banyo yapýlacaðý zaman çocuk çok aç yada tok ol71

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 72

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI evin en sýcak yerine götürülmeli ve iyice kurulanmalýdýr. 8.Vücudu iyice yaðlanarak masaj yapýlmalýdýr. 9.Giysileri giydirilmelidir. 10.Saçý taranmalý, sonra da muhakkak kurulanmalýdýr. 11.Bebeðin týrnaklarý kesilmelidir. Banyo yaparken çocuðun güvenliðine dikkat edilmelidir. Çocuk banyoda yalnýz býrakýlmamalýdýr. Suyun sýcaklýðýna dikkat edilmelidir. Su, banyoya baþlamadan önce bir kovada ýlýþtýrýlmalýdýr. Banyoda çocuðun veya çocuðu yýkayan kiþinin kaymamasý için gerekli önlemler alýnmalýdýr. Çocuða banyo yapmayý sevdirmek için; 1.Banyo eðlenceli hale getirilmelidir. Banyo yaptýrýlýrken en rahat edilebilecek pozisyon 2.Banyo yaptýran kiþi neþeli olmalýdýr.

tercih edilmelidir. Çocuk banyo yaptýrýlmaya baþlamadan önce küvete bir miktar su doldurulmalýdýr. Küvetteki ýsý

3.Banyo oyuncaklarý alýnmalýdýr.

dirsekle kontrol edilmeli ve suyun sýcaklýðý dirseði yakmayacak þekilde olmalýdýr.

4.Neden banyo yapmasý gerektiði anlatýlmalýdýr.

Banyo yaptýrma aþamalarý

5.Banyo köpükleri oluþturularak çocuðun bununla oynamasý saðlanabilir.

1.Bebeðin giysileri çýkarýlmalý, banyoya girene kadar geçen sürede üþümemesi için çocuk havluya sarýlma-

6.Banyoda çocukla birlikte þarký söylenebilir.

lýdýr. 2.Bebek küvete sýrtüstü, baþýnýn altýna destek konularak yatýrýlmalýdýr. Ilýtýlmýþ suya batýrýlmýþ pamuk tamponlarýyla gözler, kulaklar, burun ve aðýz temizlenmelidir. Her defasýnda tampon deðiþtirilmelidir. Kulak temizlendikten sonra kulaða su kaçmamasý için tampon konulmalýdýr. Bebeðin karný, boynu, kasýðý yýkanmalýdýr. 3.Bebek sýrtý banyo yaptýrana bakacak þekilde sol kolla iki koltuk altýndan tutulmalýdýr. 4. Sonra baþý yýkanmalýdýr. ve bol suyla durulanmalýdýr. 5.Kasýk ve poposu yýkanmalýdýr. 6.Sonra vücudu yýkanmalý ve durulanmalýdýr. Çocuk banyoda çok uzun süre tutulmalýdýr. 7.Banyodan çýkarken ýsýtýlmýþ havluya sarýlmalý, 72

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:44

Page 73

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI 7.Kendini sabunlamasýna izin verilmelidir. 8.Banyoda ayna olursa çocuðun kendisini seyretmesi hoþuna gidebilir. EL-YÜZ YIKAMA Çocuk, kendi elini yýkama becerisini kazanýncaya kadar beslenme öncesi ve beslenme sonrasý, tuvalet öncesi ve sonrasý eli yýkanmalýdýr. Çocuk 2,5-3 yaþ dolaylarýnda kendisi elini yýkamaya baþlar. El-yüz yýkama konusunda da çocuða örnek olunmalýdýr. Ellerini yýkarken sabun kullanmasý yönünde teþvik edilmeli ve ellerin nasýl yýkandýðý öðretilmelidir. Çocuk baþlangýçta zorlanabilir, zorlandýðý durumlarda kendi kendine yýkamayý öðreninceye kadar yardým edilmelidir. Çocuk uykudan kalkýnca ve yüzü kirlenince yýkamasý için örnek olunmalý ve çocuk yönlendirilmelidir. Yüzünü yýkarken yüz sabunu kullanmalýdýr. Yüz yýkandýktan sonra yumuþak pamuklu bir havlu ile yüzünü elini kuru-

Ama çocuk macunlarýnda flor daha az olduðu için yutma-

lamalýdýr.

sýnda sakýnca yoktur. Çocuða fýrçalama tekniði öðretilmelidir. Anne ya da

DÝÞ FIRÇALAMA

bakýcý kendi diþlerini fýrçalarken çocuða nasýl yaptýðýný anÇocuðun diþleri, saðlýklý ve temiz olmasý için mu-

latmalýdýr. Çocuk iyice öðrenene kadar yardým edilebilir.

hakkak fýrçalanmalýdýr. Diþ fýrçalamayý öðretmek için ön-

Diþler dairesel hareketlerle fýrçalanmalýdýr. Diþler fýrçalan-

celikle çocuða örnek olunmalýdýr. Fýrça olarak orta yumu-

dýktan sonra çocuðun midesi bulanmazsa dil üstüde fýrça-

þaklýkta bir fýrça tercih edilmelidir. Aðzýný çalkalamayý ve

lanmalýdýr.

tükürmeyi öðrenene kadar macun kullanýlmamalýdýr. Diþler her yemekten sonra fýrçalanmalýdýr. Diþlerini fýrçaladýðýnda diþ fýrçasý temizlenmelidir. Daha sonra onun temizlemesi istenmelidir. Fýrçasý her 3 ayda bir deðiþtirilmelidir. Çocuk bir þey yedikten sonra aðýzda kalan yiyecekler bakteri oluþturarak diþ çürümelerine neden olur. Bu nedenle bir þey yedikten sonra aðzýný çalkalamalý ya da bir miktar su içilmelidir. Þekerli cikletler, asitli içecekler diþ çürümelerine neden olur. Þekerli ciklet yerine þekersiz cikletler verilmeli, asitli içecekleri kamýþla içmesi saðlanmalýdýr. TIRNAK KESME Genel kiþisel hijyende olduðu gibi týrnak kesmede de çocuða örnek olunmalýdýr. Týrnaðý neden kesmek gerektiði çocuða açýklanmalýdýr. Týrnak biraz uzayýnca kesilmelidir. Týrnaklarýn içinde biriken maddeler çocuðun aðýz yoluyla enfeksiyon kapmasýna neden olur. Týrnaklar banyodan sonra kesilebilir ya da kesilmeden önce ýlýk suda 73

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 74

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI atlerde yatmasý istenmeli, öðle saatlerinde de uyuma alýþkanlýðý kazandýrýlmalýdýr. Yatma saati kurallarý konusunda, çok gerekmedikçe esnek davranýlmamalýdýr. Neden erken yatmasý ve öðle saatinde uyumasý gerektiði konusunda çocukla konuþulmalýdýr. Çocuk yatarken yanýnda yatmayý alýþkanlýk haline getirmemek gerekir. Ama uyumadan önce yatmasýný kolaylaþtýracak aþaðýdaki yöntemler kullanýlabilir. Bu yöntemlere raðmen hala çocuk uyumamýþ ise kendi kendine uyumasý için yalnýz býrakýlmalýdýr. Çocuðun kendine ait bir dünya oluþturmasý ve hayal kurmasý için buna ihtiyacý vardýr. Çocuk anne baba ile yatmak istiyorsa, yattýktan sonra anne babanýn yanýna geliyorsa bu konuda müsamahalý davranýlmamalýdýr. Çocuk hem anne babanýn hem de kendinin sýnýrlarýný bilmeye ihtiyacý vardýr. Saðlýklý geliþimi için kendi odasýnda, kendi yataðýnda ve kendi baþýna yatmasý gerekmektedir.

Çocuðun yatmasýný kolaylaþtýracak yöntemler; bekletilebilir. Kesilirken kaðýt havlu gibi bir þeyi elinin al• Yatma öncesi sýcak banyo yaptýrýlabilir.

týna serip o þekilde týrnaklarý kesilmelidir. Ayak týrnaklarý düz bir þekilde, el týrnaklarý da yuvarlak olarak kesilmeli-

• Kitap okunabilir.

dir. Çocuk týrnaklarýný kestirmek istemiyorsa oyunlaþtýrarak týrnaklarý kesilebilir.

• Masal anlatýlabilir.

UYKU ALIÞKANLIÐI

• Ninni söylenebilir.

Yenidoðan bebek, günün büyük bir vaktini uyu-

• Ballý süt ya da bitki çaylarý içirilebilir.

yarak geçirir. Sadece emme vakitlerinde ve altý kirlendiðinde uyanýr. Bu ortalama olarak 5- 7 defadýr. Bir aylýk bebeðin uykuda harcadýðý süre 14-18 saat arasýndadýr. Uyanýk kaldýðý süre ise 6-10 saat civarýndadýr. Bebek büyüdükçe uykuda kaldýðý süre azalýr. Bebek bir süre sonra anne ile etkileþimleri sonucunda uyku düzenini oluþturmaya baþlar. Gündüzleri daha az uyurken geceleri daha fazla uyumaktadýr. 5. aya geldiðinde günde ortalama 14.5 saat uyur. Çocuk için düzenli uyku önemlidir. Düzenli olarak ve yeterince uyuyan çocukta uyku esnasýnda büyüme hormonu daha çok salgýlanýr, çocuðun dikkati daha uzun süreli olur, daha mutlu ve huzurlu olur, bir þey yapmak için daha yüksek motivasyona sahip olurlar. Düzenli uyku uyumamak ya da az uyumak dikkat daðýnýklýðýna, dalgýnlýða, huzursuzluða, huysuzluða ve akþam yorgunluktan dolayý uyuyamamaya neden olabilir. Bu nedenle çocuðun uyku düzeni oluþturulmalýdýr. Bunun için her gün belli sa74

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 75

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Hafif hafif okþar tarzda masaj yapýlabilir. • Çocukla ailecek bir etkinlik gerçekleþtirilebilir. • Yatmadan önce televizyon izlettirilmemelidir. • Uykudan önce hareketli oyunlar oynatýlmamalýdýr. Bu durum çocuðun uykuya geçiþini zorlaþtýrmaktadýr. • Uyku bir ceza yöntemi olarak kullanýlmamalýdýr. • Gündüz uykusu uyumasý saðlanmalýdýr. Çünkü gündüz uykusu aþýrý yorulan çocuðun, dinlenmesini saðlayarak akþam uykuya geçiþini kolaylaþtýrýr. • Çok sevdiði bir oyuncaðý yanýna konulabilir. • Güven duygusunda problem varsa anne babaya ait olan bir þey ya da anne babanýn kendisi için önemli olduðunu söylediði bir nesne yanýna konulabilir.

Çocuðun Uyku Sorunlarýnda Ne Yapýlabilir? ve kesin bir ses tonuyla ve tavýrla yataðýna gitmesi söy-

• Çocuk gece yarýsýnda kalkýp annenin babanýn

lenmelidir. Ya da yataðýna götürülmeli ve yatýrýlmalýdýr.

yanýna geliyorsa ve korktuðunu söylüyorsa çocuða sorunun ne olduðu sorulmalýdýr.

• Kötü bir rüya gördüðünü söylüyorsa rüyasý hakkýnda onunla konuþulmalýdýr.

• Çocuða sarýlmalý ve okþanmalýdýr. • Sevecen ve rahatlatýcý bir þekilde davranýlmalýdýr.

• Ýsterse ýþýk açýk býrakýlabilir.

• Çocukla korkusu hakkýnda konuþulmalý, kararlý

• Herkesin kendi yataðýnda yatmasý gerektiði çocuða açýklanmalýdýr. • Akþam olunca her zaman yatýrýldýðý saatte yatýrýlmalýdýr. Ve her zamanki kurallar uygulanmalýdýr. • Kurallar konusunda çocukla tartýþýlmamalýdýr. • Evde anne baba dýþýnda yaþayan baþkalarý da varsa onlarýnda bu kurallara müdahale etmemesi ve uymalarý saðlanmalýdýr. • Uyku saati dýþýndaki zamanlarda da çocukla bedensel temas kurulmalý, sarýlýnmalý, öpülmeli ve çocuða ilgi ve sevgi gösterilmelidir. Çocukla kaliteli zamanlar geçirilmelidir. • Anne baba akþam eve erken gelmeli, akþam olunca ailece paylaþýmda bulunulmalýdýr. • Çocuk, korkusundan dolayý aþaðýlanmamalýdýr. 75

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 76

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÇOCUÐA ÖZBAKIM BECERÝLERÝNÝN KAZANDIRILMASI

sýz bir birey olarak algýlamaya baþlar, kendi davranýþlarýný kontrol etmeyi öðrenir. Kendine olan güveni artar. Ken-

Çocuða yukarýda bahsedilen yemek yeme, giyin-

dine olan güvenini kazanan çocuk diðer becerileri kaza-

me soyunma, el yüz yýkama, banyo yapma gibi özbakým

nýrken daha istekli davranacaktýr.

becerilerini kazandýrmak için öncelikle çocuðu çok iyi tanýmak gerekir. Çocuk neleri yapabilmekte ve neleri yapa-

ÖZBAKIM BECERÝSÝ KAZANMAYI ETKÝLEYEN FAKTÖRLER

mamaktadýr, neleri sevmektedir, neleri sevmemektedir, 1. Çocuðun Ogunluk Düzeyi

geliþimi ne düzeydedir, biyolojik bir problemi var mý, zihinsel, psikomotor geliþimi normal mi, fiziksel bir engeli

Çocuðun özbakým becerilerini kazanmasý için belli

var mý belirlenmelidir. Normal bir çocuðun olgunluk düze-

fiziksel, zihinsel, duygusal, sosyal olgunluða ulaþmasý ge-

yine baðlý olarak özbakým becerileri kazandýrýlmalýdýr. Bu

rekmektedir. El kaslarýnda zayýflýk olan bir çocuða düðme

beceriler kazandýrýlýrken hazýrbulunuþluk düzeyi de dik-

iliklemesini öðretmeye çalýþmak çocuðu zorlar ve baþarý-

kate alýnmalý, ön öðrenmeleri yoksa kazandýrýlmalý, sonra

sýzlýk yaþamasýna neden olur. Bu nedenle çocuðun iste-

beceriyi kazandýrmaya geçilmelidir. Beceri kazandýrýrken

nen kas geliþimi olgunluðuna ulaþmasý gerekir. Bunun için

anne baba ya da bakýcý tutumu yine beceriyi kazanmayý

önce el kaslarý geliþtirilmeli, sonra düðme ilikleme, aþama

direkt etkiler. Çocuk ile anne baba ve bakýcý arasýndaki

aþama, çocuðu zorlamadan, baþarýlarý, giriþimleri ödüllen-

iliþki çocuðun gelecek yaþamýný doðrudan etkilemektedir.

dirilerek istenen beceri kazandýrýlmalýdýr.

Özbakým becerisi kazandýrma sürecinde çocuk ile anne 2. Çocuðun Hazýrbulunuþluk Düzeyi

baba bakýcý arasýnda yoðun bir iletiþim yaþanmaktadýr.

Çocuðun öðretilecek beceriyi kazanmayla ilgili is-

Özbakým becerisini kazanan çocuk kendini baðým76

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 77

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI teðinin olmasý, fiziksel bir engelinin olmamasý, zihinsel

problemler yaþayabilir ve bunun sonucu olarak beceri ka-

açýdan olgun olmasý, daha önceden o beceriye ait dene-

zanmasý gecikebilir. Yine sevgi ve ilgi görmeyen çocuklar

yimlerinin olmasý gerekir.

tepki olarak da beceri kazanmaya karþý koyabilirler. 6. Zihinsel Geliþimi

3. Fiziksel Geliþimi Çocuðun bazý becerileri öðrenmesi için belli bü-

Bütün becerileri kazanmak zihinsel olgunluk gerek-

yüklüðe gelmesi gerekir. Baðýrsak rahatsýzlýðý olan bir ço-

tirir. Çocuðun beceriyi kazanabilmesi için onu anlamasý, far-

cuk tuvalet alýþkanlýðýný kazanmada zorlanacaktýr.

kýndalýðýnýn olmasý, verilen komutlarý algýlamasý gerekir.

4. Psikomotor Geliþimi

7. Kullanýlan Ödüllendirme

Özbakým becerisini kazandýrmak için beyin ve sinir

Beceri kazandýrýlýrken kullanýlan disiplin yönteminin

olgunluðu olmalýdýr. Çocuk kaslarýný kullanabilmeli ve ko-

etkisi olmaktadýr. Baskýcý veya aþýrý hoþgörülü tutumlar ser-

ordinasyonu geliþmiþ olmalýdýr. Kaþýk tutma becerisini ço-

gileyen ailelerin çocuklarý beceriyi ya geç kazanmakta ya

cuðun kazanabilmesi için el ve parmak kaslarýnýn kaþýk

da kazanamakta ama beraberinde davranýþ problemleri de

tutacak kadar geliþmiþ olmasý gerekmektedir.

oluþmaktadýr. Bazý durumlarda ise beceriyi öðrenememektedir. Erken ve baskýcý tuvalet eðitimi verilen çocuk gecele-

5. Anne, Baba, Bakýcý ile Çocuk Etkileþimi

ri altýný ýslatmaya devam edebilmektedir.

Çocuðun çevresindeki yetiþkinlerle ve birinci dere-

8. Becerinin Veriliþ Sýrasý

cede onu etkileyen kiþilerle olan etkileþimi önemlidir. Ye-

Öðretilecek beceri çocuða yapabileceðinden baþla-

terince sevgi ve ilgi görmeyen çocuklar farklý psikolojik

77

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 78

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI lýkla kullanýlýr. Çocuðun beceriyi gerçekleþtirmesi için sözel olarak talimat verilmesidir.

2. Çocuða yeni bir beceri kazandýrýrken çocuk sevilmeli ve ödüllendirilmelidir. Çocuða beceri kazandýrýrken ya da bir þey öðretilirken sevdiði bir þekilde muhakkak ödüllendirilmelidir. Ödül, çocuðun geliþim özelliklerine göre ve sevdiði þeye göre seçilmelidir. Bir þeyin ödül niteliði taþýmasý, çocuk için önemi olmasýný ve çocuðun kendi imkanlarýyla ona ulaþamamasýný gerektirir. Beceri kazandýrýlýrken baþlangýçta çocuðun her giriþimi ve çabasý muhakkak ödüllendirilmeli, ilerleyen aþamalarda çocuk beceriyi kazandýkça ödüllendirme aralýklý olarak devam etmelidir. Ödüllendirmeyi azaltýrken nesnel ödüllerin yerine giderek davranýþ ve etkinlik gibi ödüller verilmelidir. Yine ödülün ne olacaðýný belirlerken çocuðun sevdiði þeylerin bir listesi yapýlabilir ve seçilen ödüller arasýndan da çocuðun en sevdiði tercih edilir. Belirlenen ödül narak verilmelidir. Becerinin çocuk tarafýndan hemen en

sadece istenen davranýþý gerçekleþtikçe verilmeli, diðer

iyi þekilde öðrenilmesi beklenmemelidir.

zamanlarda çocuðun o ödüle ulaþmasý engellenmelidir. Ödüllendirme ayný zamanda baþarýnýn geribildirimidir ve

9. Çocuðun Kendine Olan Güveni

onun kendine olan güvenini arttýrýr. Çocuk ile anne, baba, Güven duygusu kazanmýþ çocuklar daha istekli ve

bakýcý arasýnda olumlu bir etkileþim oluþmasýný da saðlar.

yapabilirim duygusuyla hareket ettikleri için beceriyi da-

Ödüller

ha rahat kazanabilmektedir.

a. Davranýþ Ödülü: Çocuðun hoþuna gidecek öpme,

ÖZBAKIM BECERÝLERÝNÝ KAZANDIRIRKEN DÝKKAT

baþýný okþama, “aferin”, “harikasýn”, “bir tanesin” gibi söz

EDÝLMESÝ GEREKENLER

ve davranýþlarýn, istenilen davranýþ yapýldýktan hemen

1. Her yeni beceriyi öðretirken çocuða ihtiyacý ol-

sonra verilmesidir.

duðu ölçüde yardým edilmelidir. b. Yiyecek Ödülleri: Çocuðun hoþuna gidecek yiyeÇocuða, beceri kazandýrma sürecinde, gerektiðin-

cekler, çikolata, þeker, bisküvi gibi ödüllerdir.

de yardým edilmelidir. Çocuða öncelikle fiziksel yardým c. Etkinlik Ödülleri: Çocuðunuzun yapmaktan hoþ-

ardýndan iþaret yardýmý ve en sonda sözle yardým edilme-

landýðý oyunlar, ev iþleri, geziler etkinlik ödüllerindendir.

lidir. Çocuk beceriyi kazandýðý ölçüde yardým azaltýlmalý ve çocuk o beceriyi yalnýz baþýna yapabildiði zaman ise

3. Beceri öðretilirken basitten karmaþýða bir sýra

yardým tamamen kaldýrýlmalýdýr.

izlenmelidir.

a. Fiziksel Yardým: Çocuðun beceriyi iyi yapabil-

Bütün özbakým becerilerinde öncelikle en kolay

mesi için doðrudan elle yapýlan yardýmdýr.

yapabileceði yaptýrýlmalýdýr. Arkasýndan yavaþ yavaþ yapabildiðinden yapamadýðýna doðru bir sýra izlenmelidir.

b. Ýþaret Yardýmý: Çocuðun bir beceriyi yapabilme-

Bu yaklaþým çocuða öðretilecek her þeyde kullanýlmalýdýr.

si için elle iþaret edilmesidir.

Eðer çocuðun yapamayacaðý bir þeyi yapmasý önceki öð-

c. Sözel Yardým: Son aþamada baþvurulan yardým-

renmeleri oluþturulmadan istenirse çocuk baþaramaya-

dýr. Çocuðun anlama düzeyi geliþmiþse bu yardým rahat-

caktýr. Ve bu baþarýsýzlýk onun daha sonraki beceriyi öð78

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 79

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI renmeye yönelik giriþimlerini olumsuz olarak etkileye-

Ceket Giyme Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý:

cektir. Baþarýsýzlýk yaþayan çocuðunda kendine olan gü-

Ceketin ön kýsmýný kendisine bakacak þekilde yakanýn or-

veni geliþmeyecektir. Baþarýyla ilgi göremeyen çocuk ilgi

tasýndan tutar. Ceketi tutan elinin bulunduðu taraftaki

ihtiyacýný karþýlamak için istenmedik bir takým davranýþ

omuzuna ceketi yerleþtirir. Diðer eliyle yakanýn omuz

sorunlarý ile ilgi çekmek isteyecektir.

üzerindeki kýsmýndan tutar. Yakanýn ortasýný tuttuðu elini býrakýr. Býraktýðý elini arkaya götürür. Yakanýn omuz üze-

Pantolon, kazak, ayakabý giyme gibi özbakým be-

rindeki kýsmýný tutan elini býrakýr. Býraktýðý elini arkaya gö-

cerilerinden birkaçýnýn kazandýrýlma aþamalarýna örnek

türür. Elini ceketin diðer kolundan geçirir. Elleriyle ceketin

olarak þunlarý saymak mümkündür;

yakasýndan tutar. Ceketin omuzlarýný, kendi omuzlarýna yerleþtirir. Düðmelerini/fermuarýný kapatýr.

Pantolon Giyme Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Kalçasýna kadar giydirilmiþ olan pantolonunu beline

Ayakkabý Giyme Özbakým Becerisinin Kazandýrýl-

kadar çeker. Dizlerine kadar giydirilmiþ olan pantolonunu

masý: Ayakkabýlar, topuk kýsýmlarý kendine bakacak þekil-

beline kadar çeker. Ayak bileklerine kadar giydirilmiþ

de yan yana getirilir. Ayak parmaklarý, ayakkabýnýn to-

olan pantolonunu beline kadar çeker. Bir parçasý giydiril-

puklarýnýn arkasýna gelecek þekilde durur. Ayakkabýnýn

miþ olan pantolonunun diðer paçasýndan ayaðýný geçirir.

dilini tutar. Ayak ucunu ayakkabýnýn içine sokar. Topuðu-

Pantolonu beline kadar çeker. Pantolonunun kemer kýs-

nu ayakkabýnýn içine yerleþtirir. Ayakkabýnýn baðcýklarýný

mýný tutan kopçayý/düðmeyi kapatýr. Pantolonunun düð-

baðlar/bantlarýný kapatýr.

melerini/fermuarýný kapatýr.

Etek Giyme Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Kazak Giyme Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý:

Eteði, baþparmaklarý içeride kalacak þekilde bel kýsmýn-

Kazaðý arka yüzü kendine bakacak þekilde omuzlarýndan

dan tutar. Ayaklarýný eteðin bel kýsmýndan geçirir. Eteði

tutar. Kazaðý, etek kýsmý kendine bakacak þekilde omuz-

beline kadar çeker. Eteðin bel kýsmýný tutan kopçayý/düð-

larýndan tutar. Etek kýsmýnýn yanlarýndan baþparmaklar

meyi kapatýr. Eteðin fermuarýný-düðmelerini kapatýr.

içeride kalacak þekilde tutar. Kazaðýn etek kýsmýný avuç

Ayakkabý Çýkarma Özbakým Becerisinin Kazandýrýl-

içinde tutar. Baþýný, kazaðýn etek kýsmýndan içeri geçirir.

masý: Bantlarý açar/baðcýðý açar. Ayakkabýnýn topuk kýs-

Kazaðýn yakasýný baþýndan geçirir. Ellerini kazaðýn kollarýn-

mýndan tutar. Ayaðýný çýkartýr.

dan geçirir. Kazaðýn etek kýsmýný beline doðru çeker.

Kazak Çýkarma Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Ellerini çapraz duruma getirerek kazaðýn etek kýsmýndan tutar. Kazaðý, boynuna kadar kaldýrýr. Kazaðý çekerek boynundan çýkartýr. Kollarýný, kazaðýn kollarýndan çýkartýr.

Etek Çýkarma Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Eteðin bel kýsmýný tutan kopçayý/düðmeyi açar. Eteðin fermuarýný/düðmelerini açar. Eteði bel kýsmýndan tutarak aþaðýya indirir. Ayaklarýný eteðin içinden çýkartýr.

Ceket Çýkarma Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Ceketin düðmelerini/fermuarýný açar. Ceketin yakasýnýn ön kýsýmlarýndan tutar. Ceketi omuzlarý açýkta kalacak þekilde arkaya doðru kaydýrýr. Yakayý tuttuðu elinin birini býrakýr. Elini ceketin kolundan çýkartýr. Yakayý tuttuðu diðer elini býrakýr. Ceketten çýkardýðý eliyle ceketin diðer kolunun ucundan tutar. Kolu çýkana kadar çeker.

Pantolon Çýkarma Özbakým Becerisinin Kazandýrýl79

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 80

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI masý: Kemer kýsmýný tutan kopçayý/düðmeyi açar. Panta-

rendiðinden emin olunduktan sonra ayný iþlem düðmeyi

lonun fermuarýný/düðmelerini açar. Pantalonu bileklerine

delikten çýkarmayla ilgili tekrarlanýr. Çocuk her iki beceri-

kadar indirir. Pantolonun içinden ayaklarýný çýkartýr.

yi de yapabilir hale geldikten sonra giysi üzerine giydirilir ve düðmeleri açma kapama becerisinin öðretilmesine

Fermuar Açma-Kapama Becerisinin Kazandýrýlmasý:

yardým edilir. Çocuk baþarýlý oldukça çeþitli büyüklükte

Ýri diþli, orta boyda fermuarý olan bir giysi seçilir. Giysi düz

düðmeleri olan giysilere geçiþ yapýlabilir. Düðme ilikleme

bir zemin üzerine yerleþtirilir. önce fermuarýn nasýl açýlýp

çalýþmalarý sýrasýnda, en alt düðmeden en üst düðmeye

kapandýðý gösterilerek model olunur. Daha sonra çocuðun

doðru atlamadan sýra ile iliklemesi ya da açmasý yönünde

bir eli ile fermuarýn alt ucundan tutmasý saðlanýr. Diðeri ile

yardým edilmelidir.

de fermuarýn çengelinden tutabilmesine yardým edilir.

Ellerini Yýkama ve Kurulama Özbakým Becerisinin

Birlikte fermuar açýlýr ve kapatýlýr. Zamanla yardým azaltýlýr ve çocuðun kendisinin denemesi için fýrsat verilir. Ço-

Kazandýrýlmasý: Musluðu açar. Sabunu alýr. Ellerini suyun

cuk bu beceriyi tek baþýna yapabilecek düzeye geldikten

altýna tutar. Sabunu elleri arasýnda köpürtür. Sabunu uy-

sonra giysi üzerine giydirilir ve fermuarýný açýp kapamayý

gun yere býrakýr. Ellerini ovalar. Ellerini durular. Musluðu

öðrenmesine yardým edilir. Çocuk fermuarý her iki þekilde

kapatýr. Havluyu bir eliyle tutar. Havluyla diðer elini siler.

de kullanabilmeyi öðrendikten sonra farklý özellikteki fer-

Havluyu sildiði eline alýr. Havluyla boþta kalan elini siler.

muarlarý olan giysiler seçilerek bu beceri pekiþtirilebilir.

Yüzünü Temizleme Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Çocuða ait küçük bir el havlusu seçilir. Önce çocuða

Düðme Ýlikleme Açma Becerisinin Kazandýrýlmasý:

musluðu açmasý ve havluyu sabunlamasýnda yardýmcý olu-

Büyük boy (yaklaþýk 2-3 cm. çapýnda) düðmeleri olan bir

nur, gerekiyorsa fiziksel yardým kullanýlýr. Havlu iyice sýkýla-

giysi seçilir. Düðmelerin, sert, düz ve ilik ile orantýlý olma-

rak çocuða verilir ve yüzünü silerek temizlemesine yardým-

sýna dikkat edilir. Giysi düz bir zemin üzerine yerleþtirilir.

cý olunur. Yüzün ýslak havluyla temizlenmesinin ardýndan

Önce düðme ilikleme ve açmada model olunur. Daha son-

kuru bir havluyla yüzünü kurulamasý saðlanarak havluyu

ra çocuðun bir eli ile düðmeyi diðer eli ile iliði tutmasýna,

yerine kaldýrmasý istenir. Bu iþlem her gün ayný þekilde tek-

ikisini karþýlaþtýrarak düðmeyi ilikten geçirebilmesine yar-

rarlanarak alýþkanlýk haline getirilmelidir. Çocuk kendi ken-

dým edilir. Gerekirse fiziksel yardým kullanýlarak birlikte

dine yapabilir hale geldiðinde, kirli olduðu anlarda temiz-

yapýlabilir. Bu deneme birkaç kez tekrarlanýr. Çocuðun öð-

lenmesi için gerekli açýklamalarla yönlendirilmelidir.

Diþ Fýrçalama Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Diþ fýrçasý ile macunu tanýr ve gösterir. Fýrçayý sapýndan tutar. Macunun kapaðýný açar. Fýrçaya bir parça macun sýkar. Fýrçayý ýslatýr. Fýrçayý diþlerine götürür. Fýrçayý diþlerinin üzerinde yukarýdan aþaðýya/aþaðýdan yukarýya doðru hareket ettirir. Fýrçayý diþlerinin iç kýsmýnda yukarýdan aþaðýya doðru hareket ettirir. Avucuyla aðzýna su alýr. Aðzýný su ile çalkalar. Musluðu kapatýr.

Banyo Yapma Özbakým Becerisinin Kazandýrýlmasý: Yýkanmaya baþlamadan önce kirli çamaþýrlarýný çýkartýr. Vücudunu yýkarken sabun/þampuan kullanýr. Yýkanýlacak suyun sýcaklýðýný ayarlar. Baþýný elle ovalayarak yýkar. Vücudunu lif ile ovarak yýkar. Vücudunun tamamýný suyla durular. Vücudunu havluyla tamamen kurular. Banyo yaptýktan sonra temiz çamaþýrlar giyer. 80

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 81

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

BESLENME Erken çocukluk geliþimi, çocuklarýn hayatýn erken dönemlerindeki (0-8 yaþ) fiziksel, mental ve sosyal geliþimini kapsamakta ve beslenme, saðlýk, zihinsel geliþim ve çocuklarýn sosyal iletiþimleri için gerekli tüm giriþimleri içermektedir. Erken çocukluk geliþimini etkileyen üç ana bileþenden söz etmek mümkündür. Bunlar; beslenme, çevre ve eðitim (uyarý)’dir . Saðlýk bu üç faktörden de etkilenecek ve bozulan saðlýk da bu faktörleri etkileyecektir. Beyin geliþiminde üç faktör önemli rol oynamaktadýr, temel olarak iletimin hýzýný belirleyen miyelinizasyon (davranýþ deneyimleri ve beslenmeden etkilenir), nöron hücreleri arasýndaki iletiþimi saðlayan sinaps oluþumu (deneyim ve uyarýdan etkilenir) ve davranýþlarýn düzenlenmesi ve deneyimlerden öðrenmemizi saðlayan beyin di bebeði için özeldir. Çünkü anne sütü bebek için gerek-

biyokimyasý önemli ölçüde postnatal (doðum sonrasý) 18

li bütün gýdalarý ve sývý miktarýný içermektedir. Anne sü-

aylýk dönemde gerçekleþen miyelinizasyon nörogliail

tü bebek için ilk altý aya kadar yeterlidir. Özellikle anne-

hücrelerin fonksiyonudur. Nöronal aksonal hücrelerin et-

nin ilk gelen sütü baðýþýklýk maddeleri içermektedir. An-

rafýný saran miyelin tabakasý aksonal iletimi hýzlandýrmak-

ne sütü yeterli ise bebeðe altý aya kadar sadece anne sü-

tadýr. Miyelinizasyon için yüksek konsantrasyonda yað

tü verilmelidir. 6. aydan sonrada ek gýdalarla birlikte an-

asidi nervonik ve lignoserik içeren sfingomyelin ve sereb-

ne sütü verilmeye devam edilmelidir. Eðer bebek yeterli

rosid depolanmasý gerekmektedir. Geliþimin erken dö-

kilo almýyorsa annenin sütünün yeterli olmadýðý düþünül-

nemlerinde sinir sisteminde hücresel büyüme ve bölün-

melidir. Bu gibi durumlarda ek gýdalara dördüncü ayda

me için uzun zincirli poliansatüre yað asitleri gereklidir

baþlanabilmektedir. Bebek baþlangýçta iki saatte bir em-

(Özmert, 2005, sf.179). Bu hýzlý büyüme ve geliþmenin des-

zirilirken gittikçe iki emzirme arasýndaki süre artmaktadýr.

teklenmesi için gerekli besinlerin saðlanmasý önemlidir.

Bebeðin sindirim organlarý tam olarak geliþmemiþ olduðu

Anne Sütü ile Besleme

için 4. aydan önce ek gýda verilmemelidir.

Yenidoðan bebek için en uygun beslenme, anne

Anne çalýþýyorsa sütünü saðdýktan sonra kaynatýl-

sütü ile olan beslenmedir. Çünkü her annenin sütü ken-

mýþ steril þiþelerde oda sýcaklýðýnda 8 saat, buzdolabýnda 81

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 82

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Anne sütü bebek tarafýndan daha rahat sindirilebilmektedir. • Anne sütü daha az kabýzlýða ve ishale neden olmaktadýr. • Daha az sodyum (tuz) içermektedir. Bu durum da bebeðin böbreklerine daha az yük binmesi demektir. • Anne sütünün alerji riski düþüktür. • Anne sütü ile beslenen bebeklerde daha az piþik görülür. • Anne sütündeki kalsiyum daha iyi emilmektedir. Emziren Annenin Beslenmesi Bebeðini emziren annenin kendi beslenmesine de dikkat etmesi gerekmektedir. Bu amaçla anne günde en 24 saat, buzlukta 6 ay saklayabilir. Bu amaçla saklanan

az iki litre yani 10 su bardaðý sývý gýdalar (meyve suyu,

anne sütü hiçbir zaman kaynatýlmamalýdýr. Bebeðe veri-

hoþaf vb.) tüketmelidir. Hergün en az iki su bardaðý süt

lirken ise kaynatýlmýþ soðutulmuþ bir bardak ya da cam

veya yoðurt, 1 köfte kadar et, 1 adet yumurta, 3 ince di-

bir biberona konularak sýcak suyun içinde bekletilmelidir.

lim ekmek veya 3 porsiyon unlu yiyecek, 2 adet meyve

Sýcaklýk ise bileðin iç tarafýna damlatýlarak kontrol edilme-

olmalýdýr. Emzirirken sigara içmemeli, çay-kahve tüket-

li ve bileði yakmayacak ýsýda olmalýdýr.

memelidir.

Anne sütünün yararlarý

Ek Gýdalara Geçiþ

• Anne sütü bebeðin bütün ihtiyaçlarýný karþýlaya-

Anne sütü yeterli olan bebeklerde ek gýdaya 6. ayda baþlanýrken, anne sütü yetersiz ise 4. ayda baþlanabi-

bilecek besin enerji deðerine sahiptir.

lir. Bebeðe ek gýda ile birlikte anne sütü verilmeye de• Anne sütü sterildir.

vam edilmelidir. Altýncý aydan itibaren bebeðin protein gereksinimini karþýlayabilen anne sütü, enerji ve diðer ba-

• Anne sütü her zaman hazýrdýr.

zý besin öðelerini bebeðe verememektedir. Ek besinlere • Anne sütü baðýþýklýk maddelerini içerdiði için be-

baþlamada gecikme, enerji ve demir saðlamada yetersiz-

beði ilk dört ay kýzamýk gibi hastalýklardan korur.

liðe neden olmaktadýr. Ek besinlere erken baþlamak ise alerjik hastalýklarýn ve özellikle de besin alerjilerinin gö-

• Anne sütü bebeðin sindirim sistemi için en uy-

rülme sýklýðýný arttýrmaktadýr. Ýshal baþta olmak üzere en-

gun besindir.

feksiyonlar da bu dönemde en çok karþýlaþýlan sorunlardýr. Ek besinlerin hazýrlanýþý, saklanýþý ve bebeðe sunuluþu

• Anne sütünün alerji yapma riski yoktur.

aþamasýnda bebeðe ulaþabilen mikroorganizmalar zaten • Anne sütünün ekonomik maliyeti yoktur.

korumasýz olan bu bebekte kolaylýkla ishal geliþtirir. Verilen ek besinlerin yetersizliði de ciddi sorunlara yol açabil-

• Anne sütü ile beslenen çocuklarýn zeka düzeyle-

mektedir.

ri daha yüksek olmaktadýr.

Bebek beslenmesinde dikkat edilecek noktalar

• Anne sütü ile beslenenlerde anne çocuk iliþkisi daha iyi olmaktadýr.

• Anne, sütünü vermeden önce ellerini yýkamalý 82

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 83

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ve göðsünü temizlemelidir. Göðsünü temizlemek için

yun yatýrmak ve sýrtýný hafifçe sývazlamak olabilir. Gaz

kaynatýlmýþ ýlýtýlmýþ suyla ýslatýlmýþ temiz bir bezle göðüs

problemli bebeklere düzenli olarak jimnastik yaptýrmak

silinmelidir.

ve vücudunu sýcak tutmak onlarý rahatlatacaktýr.

• Bebek emzirileceði zaman önce göðüs, bebeðin

• Emzirmeden sonra bebeðin midesine baský ya-

yanaðýna deðdirilmelidir. Bu yolla bebek refleksif olarak

pýlmamalýdýr. Mideye yapýlan baský bebeðin kusmasýna

memeyi arayacak ve bulacaktýr.

neden olabilmektedir. • Bebek hem anne sütü hem ek gýda ile besleni-

• Emzirilirken bebeðe, göðsün ucu aðzýna gelecek

yorsa önce ek gýda verilmeli, sonra anne sütü verilmelidir.

þekilde verilmelidir.

• Anne, ellerini ek gýdalarý hazýrlamaya baþlama-

• Bebek her istediðinde emzirilmelidir.

dan önce yýkamalýdýr.

• Emzirmeden sonra göðüs, emzirmeye baþlama-

• Ek gýdayla bebeði beslemeye baþlamadan önce

dan önce temizlendiði gibi temizlenmelidir.

hem bebeðin hem de kendi elini yýkamalýdýr.

• Her emzirmede ayný göðüs emzirilmemelidir.

• Hazýrlanan besinler kýsa sürede tüketilmelidir.

• Emzirmeden sonra bebeðin gazý çýkarýlmalýdýr.

• Ek gýdalar kaþýk ya da bardak ile verilmelidir.

Bu amaçla bebek kucaða dik bir þekilde alýnmalý, anne omzuna temiz bir bez ya da kaðýt havlu koymalýdýr. Be-

• Ek gýdalar biberonla verilmemelidir.

beðin sýrtý hafif hareketlerle sývazlanmalýdýr. Bebek yuttuðu gazý çýkartýrken bir miktarda anne sütü çýkartacaktýr.

• Bebeðin yaþýna uygun kývamda besin verilmelidir.

Bebeðin gaz problemi fazla oluyorsa ya da gazýný zor çý-

• Püreler 6-8 aylar arasýnda verilmelidir.

kartýyorsa bebek dizlerin üstüne yüzü koyun gelecek þe• Bebek fazla yemek istemiyorsa zorlanmamalýdýr.

kilde yatýrýlýr ve sýrtý sývazlanýr. Dizin bebeðin aðzýna gelecek yerine yine temiz bir bez konarak bebek gazýný çýkar-

• Bebeðin beðenmediði tatlar belli aralýklarla tek-

týrken dizin kirlenmemesi saðlanýr. Kullanýlabilecek olan

rar denenmelidir. Buna raðmen yemek istemiyorsa zor-

bir baþka yöntemde anne bebeðin yanýndayken yüzü ko-

lanmamalýdýr.

83

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 84

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI aylarda verilmelidir.

Sebze çorbasý: Ek gýdaya baþlandýktan iki hafta sonra verilir. Günlük hazýrlanýr. Bir iki tatlý kaþýðýndan baþlanýr ve yavaþ yavaþ arttýrýlýr. 4 hafta sonra sebze püresine geçilir.

Sebze çorbasý hazýrlanýþý: 3-4 su bardaðý su, 2 orta boy havuç, 1 orta boy patates 45 dakika kapaklý kapta piþirilir. Tel süzgeçle hiç ezmeden suyu bir baþka kaba alýnýr. Bir çay kaþýðý irmik ilavesiyle tekrar 5-10 dakika piþirilir. Sývý miktarý 200 gram olacak þekilde ayarlanýr.

Sebze püresi: Ayný þekilde piþirilir. Havuç ve patatesler tel süzgeçten tamamen ezilerek püre olarak geçirilir. Bu pürenin içine yine irmik katýlarak mamanýn hazýrlanmasý tamamlanýr.

Karýþýk sebze püresi: Havuç ve patatesin yanýna 1 çay kaþýðý pirinç ve her gün bir yenisi ilave edilmek üze-

• Bebeðe sürekli püre þeklinde besinler verilme-

re mevsimlik sebzeler eklenir. Örneðin ilk gün 3-4 yaprak

melidir. 8. aydan sonra pütürlü gýdalarda verilmelidir. Ya-

maydanoz, ertesi gün maydanoz ve bir kaç yaprak ýspa-

vaþ yavaþ gýdalarýný biraz daha az ezilmiþ, daha taneli bir

nak, sonraki gün ilaveten dörtte bir enginar, daha sonra

hale getirmek onun ileride kendi baþýna beslenebilmesi-

dörtte bir domates gibi. Tel süzgeçten ya da çýrpýcýdan ge-

ne önayak olacaktýr. Taneli gýdalar daha fazla çiðneme ge-

çirilerek elde edilen püreye yine bir çay kaþýðý irmik ekle-

rektirecektir. Bu dönemde aldýðý besinlerin çeþitliliðini ar-

nerek 5 dakika daha piþirilir.

týrmaya devam edilmelidir.

Tam sebze püresi: Karýþýk sebze püresine 1 çay ka-

• Yeni besinlere teker teker baþlamalý ve iki yeni

þýðý zeytin yaðý veya pastörize tereyaðý katýlýr.

besin arasý 2-3 günden erken olmamalýdýr.

Altýncý aydan itibaren sebze çorbasý ya da püresi-

• Ýlk 1 yýl içinde yumurta beyazý, bal, inek sütü ve-

ne 1 yemek kaþýðý kýyma (3 kez çekilmiþ yaðsýz sinirsiz

rilmemelidir.

dana eti) eklenmelidir. • Bebek aþýrý beslenmemelidir.

Muhallebi: Sebze püresinden 1-2 hafta kadar son• Az tuzlu yiyeceklere alýþtýrýlmalýdýr. Ýlk 1 yýl tuz

ra genellikle 1 yaþýndan itibaren akþam (gece deðil) öðü-

içermeyen besinler verilmelidir.

nü olarak verilir. 1 su bardaðý süt, 1 tatlý kaþýðý pirinç unu, 1 tatlý kaþýðý toz þekerle yapýlýr. Soðuk sütün bir kýsmýyla

• Protein içeren besinlerle birlikte yeterince sývý,

pirinç unu iyice ezilir, kalan süt eklenir, karýþtýrýlarak piþi-

sebze ve meyve de verilmelidir.

rilir. Ateþten indirmeye yakýn þeker eklenir. Ýlk günlerde

Ek Gýdalar ve Hazýrlanýþlarý

süt sulandýrýlabilir. Muhallebi, kutu mamalarla da hazýrlanabilir. Özellikle inek sütü proteinlerine duyarlý olan be-

Meyve suyu: Meyveler yýkanýp kabuklarý soyulur, ve cam rende ile rendelenir.

beklerde bu durum tercih edilir. Bir su bardaðý su, 1 tatlý

Tülbentle süzülerek suyu

kaþýðý pirinç unu karýþtýrýlarak piþirilir. Ateþten indirildikten

elde edilir. Bebeðe ilk verilecek ek gýdadýr. Taze olarak ha-

sonra içine 5-6 ölçek hazýr mama toz halinde katýlýr. To-

zýrlanmýþ meyve suyu 1-2 tatlý kaþýðýndan baþlanarak ve-

paklanma durumunda tel süzgeçten geçirilir.

rilir. Baþlangýçta elma, þeftali gibi meyvelerin sularý verilir. Meyve suyuna baþladýktan bir iki hafta sonra da mey-

Yoðurt: Süt kaynatýlýr, elin dayanabileceði sýcaklýða

veler püre halinde verilir. Portakal, mandalina daha ileriki

kadar soðutulur. 1 litre süt içine bir çorba kaþýðý yoðurt, 184

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 85

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI 2 kaþýk sütle sulandýrýlarak eklenir, yavaþça karýþtýrýlýr. Ha-

kez çekilmiþ dana kýymasýndan baharatsýz olarak hazýr-

reket ettirmeksizin sýcaklýðýný koruyabilecek þekilde 3-4

lanmýþ 1-2 köfte 6. aydan itibaren verilebilir.

saat bekletilir. Bir kase kadar ikindi öðünü olarak verilir.

Balýk ve Tavuk: Bebek yedi-sekiz aylýk olduðunda kýymaya alternatif olarak püre halinde öðle öðününde ta-

Kahvaltý: Çocuk altý ya da yedi ayýný bitirdikten ve

vuk ve kýlçýksýz balýk eti verilebilir.

sebze püresi, muhallebi, yoðurt gibi gýdalara iyice alýþtýktan sonra kahvaltýlara baþlanýr. Süt, beyaz peynir, reçel,

Karaciðer: Kuzu ciðeri tercih edilir. Az tuzlu suda

pekmez, ekmek veya bebe bisküvisi baþlýca malzeme-

haþlanýr, zarý çýkarýlýr, rendelenerek balýk ve tavuk etleriy-

lerdir. Tuzu alýnmýþ bir parça beyaz peynir ve reçel süt-

le dönüþümlü olarak sebze çorbalarýyla birlikte verilir.

le ezilir. Karýþýma ekmek içi katýlýr. Bu amaçla 3-4 bebe 6-8 Aylýk Bebeðin Beslenmesi

bisküvisi kullanýlabilir. Kahvaltýya önce 1-2 tatlý kaþýðý

Örnek Menü:

olarak baþlanýr, miktarý giderek arttýrýlýr. Bal allerji yapma olasýlýðý nedeniyle bir yaþýndan önce tercih edilmez.

1. Öðün (saat 06.00-07.00)

Ýstenirse 1 çay kaþýðý yað eklenebilir. Bir süre sonra peynir, reçel, yað ve ekmek sütten ayrý olarak verilebilir.

Kahvaltý + Anne Sütü

Yumurta: Katý olarak piþirilmiþ yumurtanýn sarýsý 1

Ara Öðün (saat 09.00-09.30)

çay kaþýðý miktarýndan baþlanýp giderek arttýrýlmak sureMeyve Suyu

tiyle kahvaltýya ilave olarak verilir. Bir haftanýn sonunda bebek bir tam yumurta sarýsý yiyebilir. Ýyice alýþmýþ olan

2. Öðün (saat 11.30-12.30)

çocuklara yumurta kayýsý kývamýnda verilebilir. YumurtaEt + Sebze çorbasý + Anne Sütü

nýn beyazýnýn bir yaþýndan önce verilmesi genellikle tercih edilmez.

Ara Öðün (saat 15.30-16.00)

Tahýllý Çorbalar: Mercimek, yoðurtlu yayla, acýsýz

Yoðurt + Meyve Püresi + Ekmek

tarhana çorbasý gibi gýdalar, taze sebze çorbalarýna alýþtýrýlmýþ olan bebeklere 7. aydan sonra deðiþik tatlarý öðret-

3. Öðün (saat 18.30-19.30)

mek amacýyla verilebilir.

Muhallebi + Anne Sütü

Köfte: Sebze çorbasýyla birlikte, yaðsýz sinirsiz üç

Gece Öðünü Anne Sütü (1-2 kez) Et olarak 1 köfte, 5 tatlý kaþýðý karaciðer veya tavuk ezmesi dönüþümlü olarak verilebilir. Sütlü muhallebi yerine mamalardan hazýrlanmýþ muhallebiler ya da hazýr unlu sütlü mamalar verilebilir. Sebze mamasý ve muhallebi öðünleri önceleri az miktarda baþlanýr, daha sonra 200250 gram (bir kase dolusu) olarak hazýrlanýr. 9-12 Aylýk Bebeðin Beslenmesi Çocuk için bu dönemde özel yiyecekler hazýrlamaya gerek yoktur. Yetiþkinler için piþirilen tüm ev yemekleri az yaðlý püreler halinde bebeðe verilebilir.

Örnek Menü Sabah: Kahvaltý 85

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 86

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI zamanda kesilebilir. Bir yaþýndan sonra 13-14 aylýk olan çocuða, çatal kaþýk kullanma alýþtýrmalarý yapýlabilir. Ailenin diðer fertleriyle birlikte sofrada oturan çocuðun ayrý tabaðý olmalý, neyi ne kadar tükettiðine dikkat edilmelidir. Bu dönemde de çocuklar günde dört öðün beslenmeli, temel besin gruplarýndan (süt ve sütlü gýdalar, etler, yumurta ve baklagiller, sebze ve meyveler, unlu ve niþastalý besinler) yeterli ve dengeli tüketilmelidir. Her gün yarým litre süt çocuklara verilmelidir. Süt her þekilde verilebilir. Sütün içerdiði kalsiyum çocuklarýn geliþimi için çok önemlidir. 25 gram peynirde de 200 gram sütteki kadar kalsiyum vardýr. Her gün et ve baklagillerden bir-ikisi beslenme listesinde bulunmalýdýr. Her gün bir yumurta yedirilmelidir. Düzenli et verilen çocuklara gün aþýrý olabilir. Günde bir ya da iki kez sebze ve meyve yenmelidir. Fazladan bir öðün meyve vermek sebzenin yeri-

1 bardak þekersiz süt

ni tutabilir. Meyve sularý da meyvenin yerine geçebilir. 1 yumurta sarýsý

Günde bir-iki kez niþastalý besinler ve üç dilim ekmek beslenme listesinde bulunmalýdýr. Çocuklara olabildiðince

1 tatlý kaþýðý reçel ya da pekmez

erken dönemde kendi kendilerine çatal kaþýk kullanarak yemeleri öðretilmelidir.

1 çay kaþýðý yað

Her çeþit þekerleme, pasta, kek, dondurma sýk sýk

1 ince dilim ekmek veya 3-4 adet bisküvi

verilmemesi gereken yiyeceklerdir. Öðünler arasýnda ço-

Ara: Meyve püresi

cuða þekerleme vermek iþtahý azaltarak yetersiz beslenmeye yol açtýðý gibi diþ çürüklerinin de önde gelen nede-

Öðle: Kýymalý sebze püreleri

nidir.

Dolma içleri, sebzeli köfteler

Çay ve kahve verilmesi içerdikleri uyarýcý maddeler nedeniyle sinirliliðe yol açtýðýndan bu içecekleri çocuk-

Kuru baklagil püreleri

lara hiç tattýrmamak en iyisidir.

Bir dilim ekmek içi (sebzelerle)

Beslenme sýrasýnda çocuðun geliþimini desteklemek için;

Akþam: Muhallebi veya öðle öðünün aynýsý

• Bebek, dik ve yüzü karþýya bakacak þekilde

Sebze olarak bakla ve patlýcan bebek beslenme-

oturtulmalýdýr.

sinde tercih edilmez. Bir yaþýna basan bebekler, aile sofrasýna oturtulur, kendi kendine yemesi için teþvik edilir.

• Bebek, annenin-bakýcýnýn karþýsýnda oturtulmalý

Diðer sütlü besinlerin yaný sýra günde bir bardak süt içme-

ve göz temasý kurulmalýdýr.

sine özen gösterilir. • Bebeðin beslenmeden önce yiyeceðe ilgi göster1-5 Yaþ Çocuk Beslenmesi

mesi beklenmelidir.

Dokuz aydan sonra çocuðun temel gýdasý olmak-

• Bebek, önce istediði zamanlarda beslenmeli, fakat daha sonra belli bir programa oturtulmalýdýr.

tan çýkan anne sütü 2 yaþýna dek anne için uygun olan bir 86

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 87

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Ýlgili olunmalý, fakat aþýrý ýsrarcý olunmamalýdýr. • Onunla yumuþak ve destekleyici bir ses tonu ile konuþulmalýdýr. • Bebek ilgisini çabuk kaybediyorsa, konuþma, davranýþlar ve çevre ile aþýrý uyarýlmamalýdýr. • Bebeðin yiyeceklere dokunmasýna ve kendi kendini beslemesine izin verilmelidir. • Yeme hýzýný bebeðin belirlemesine izin verilmelidir. • Bebeðin yiyecek seçimine saygý gösterilmeli; beÇikolalý yiyecekler, çocuk beslenmesinde ilk yaþlarda önerilmemektedir.

bek bir besini reddederse, bunun yerine geçebilecek diðer besinler denenmeli ya da ayný besin daha farklý lez-

• Besinlerin seçimi ve hazýrlanmasý aþamasýnda da

zet, içerik veya þekilde sunulmalýdýr.

çocuðun yer almasý desteklenmelidir. • Bebeðin istediði kadar yemesine ve doyduðu za• Çocuðun tabaðýna az miktarlarda yemek kon-

man yemeði býrakmasýna izin verilmelidir.

malý çocuk isterse tekrar verilmelidir. • Beslenme öðünlerinin ayný zamanda öðrenme • Anne babalar, sadece yemek esnasýnda çocuða

ve sevgi öðünleri de olduðu unutulmalýdýr.

ilgi göstermekten ve çocuða yemek konusunda ýsrarcý ol• Çocuk, her öðünde sofrada en az on dakika otur-

maktan kaçýnmalýdýrlar. Sadece yemek esnasýnda ilgi gör-

masý konusunda özendirilmeli ve çocuðun kendi kendine

düðünü ve ailenin yemesi konusundaki hassasiyetini öð-

yemesine izin verilmelidir.

renen çocuk bir süre sonra yeme sorunlarýna yol açarak hem aileyi kontrol edecek hem de baþka zamanlarda el-

• Çocuklar için ayrý beslenme oturumlarýndan kaçý-

de edemeyeceði ilgiyi bu yolla elde etmek isteyecektir.

nýlmalý, eriþkin ve çocuk beraber yemeye özendirilmelidir.

• Yaþanan sorunlar, yemek esnasýnda konuþulmamalý, tartýþýlmamalýdýr. BÜYÜTÜCÜ VE ONARICI BESÝNLER Vücudun etkinliklerini yerine getirebilmesi, büyüyebilmesi, dokularýn çalýþmasý ve iyileþmesi için alýnmasý gereken besin öðeleridir. Bunlar; proteinler, yaðlar, karbonhidratlar, vitaminler, madenler ve sudur. Proteinler Proteinler, hücrelerin esas yapýlarýný oluþtururlar. Belirli hücreler birleþerek vücut organlarýný ve dokularýný oluþturur. Protein, büyüme ve geliþme için en önemli besin öðesidir. Birçok hücre, zamanla ölür ve yenileri yapýlýr. Bu nedenle proteinler, hücrelerin sürekliliði içinde önemli bir besin öðesidir. Vücudun savunma sistemlerinin, vücut çalýþmasýný düzenleyen enzimlerin, bazý hormonlarýn esas yapýlarý, proteindir. Protein, ayný zamanda vücutta ener87

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 88

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ye, kabuklu deniz ürünleri, karaciðerde bulunmaktadýr.

3. Krom Vücuttaki basit þekerin parçalanmasýnda etkilidir. Ýnsülin oluþumuna, kandaki þeker ve kolestrerol düzeyinin kontrolüne yardým eder. Vücuttaki enzim ve hormonlar için çok önemlidir. Kromun bulunduðu yiyecekler; buðday, peynir, ciðer, yumurta, tavuk göðsü, piþmiþ mýsýr yaðýdýr.

4. Ýyot Tiroid bezinde yer alýr. Tiroid ve tiroid kontrol mekanizmasýnda, zihinsel fonksiyonlarda, enerji ve kilo almada önemli bir rol oynar. Ýyodun bulunduðu yiyecekler; iyot katýlmýþ sofra tuzu, deniz mahsulleri, bitkisel ve hayvansal ürünlerdir. ji kaynaðý olarak ta kullanýlýr (www.saðlýkbakanlýðý.gov.tr).

5. Magnezyum

Madenler (Mineraller)

Sinir sisteminin ve kaslarýn gevþemesini saðlar, kandaki þekerin enerjiye dönüþtürülmesinde önemli bir

Madenler, iskelet ve diþlerin yapýtaþýdýr. Vücut su-

rol alýr. Saðlýklý diþler ve sindirim sistemi için gereklidir.

yunun, oksijenin taþýnmasýnda rol alýr. Vücudu düzenle-

Sakinleþmeye yardýmcý olur. Bu nedenle “anti-stres mi-

yen enzimlerin bileþiminde yer alýr. Bunlar;

nerali” olarak bilinir. C vitamini, kalsiyum, fosfor, sodyum

1. Kalsiyum

ve potasyumun daha etkili bir þekilde kullanabilmesi için gereklidir. Eksikliðinde, büyüme geriliði, davranýþ bo-

Saðlýklý vücut yapýsý için gereklidir. Vücuttaki de-

zukluðu, sinir ve kas çalýþmasýnda bozukluk meydana

mirin kullanýmý ve alýnan gýdalarýn hücre zarýndan geçe-

gelir.

bilmesi için gerekli olan bir mineraldir. Çoðunluðu vücutta kemiklerde bulunur. Eksikliðinde, diþ ve sýrtta að-

Magnezyum, soya fasülyesi, fýndýk, süt, balýk, yeþil

rýlar, kemiklerde zayýflama, çatlama ve kolay kýrýlma

yapraklý sebzeler ve tahýllarda bulunur.

görülür. Stres, egzersiz yetersizliði, aspirin, fazla yað alý-

6. Fosfor

mý ve diðer faktörler nedeniyle vücuttaki kalsiyum miktarý azalýr.

Vücuttaki bütün hücrelerde bulunur. Normal kemik ve diþ yapýsý, kalp düzeni ve normal böbrek fonksi-

Kalsiyum içeren besin gruplarý; buðday unu, su-

yonlarý için gereklidir. Eksikliðinde halsizlik ve kalsiyum

sam, mýsýr unu, pirinç, sýðýr eti, tavuk eti, yumurta, balýk,

kaybý oluþur. Süt ürünleri, sakatatlar, et ve kurubaklagil-

süt ve süt ürünleri, kaþar peyniri, badem, kuru fasülye,

lerde bulunur.

bezelye, ýspanaktýr.

7. Potasyum

2. Bakýr

Vücuttaki potasyumun yüzde 98’i hücre duvarla-

Karaciðerde depolanýr. Vücut dokusu, hemoglobi-

rýnýn içinde bulunur. Potasyum, sodyumla birlikte vücut-

ne baðlý demirin korunmasý, C vitamini kullanýmý, beyin,

taki su dengesinin saðlanmasýna yardýmcý olur ve gýdala-

sinirler ve bað dokusu için bakýr miktarý önemlidir.

rýn hücre içine geçiþini saðlar. Sinir uyarýmýný saðlayarak

Bakýr, buðday, badem, fýndýk, ceviz, bezelye, fasül-

sistemindeki mesajlarý iletir. Beyne oksijen gönderilmesi 88

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 89

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI 10. Kükürt

için gereklidir. Fazla þeker, diüretikler, laksatifler, fazla tuz, alkol ve stres, bu mineralle birlikte vücuttan atýlýr.

Saðlýklý saç, cilt ve týrnaklar için, vücuttaki oksijen

Vücudun günlük ihtiyaçlarý içindedir. Bu nedenle düzenli

dengesinin korunmasý ve beyin fonksiyonlarý için çok

olarak alýnmalýdýr. Aþýrý alýmý bebeklerde tehlike nedeni

önemlidir. Kükürt, yumurta, brokoli, lahana, süt, sarýmsak

olabilir; kalp problemleri hatta ölüme neden olabilir. Ek-

ve soðanda bulunur.

sikliðinde kramplar, kaslarda yorgunluk olur.

11. Çinko

Et, süt, yoðurt, meyveler ve iþlem görmemiþ hububat, patates, greyfurt suyu, ýspanak, brokoli ve karpuzda

Çinko vücudun birçok fonksiyonu gerçekleþtirme-

bulunur.

si için gereklidir. RNA ve DNA oluþumu, proteinlerin enerjiye dönüþtürülmesi, zihinsel fonksiyonlar, vücudun ken-

8. Selenyum

di kendini iyileþtirmesi ve yenilemesi, vücuttaki alkali E vitamini ile birlikte antioksidan ve hücre koru-

dengesinin korunmasýnda etkilidir. Büyümenin ve cinsel

yucusu olarak çalýþýr. Erken yaþlanma ve dokularýn oksi-

geliþimin normal olmasýný, yaralarýn iyileþmesini saðlar.

dasyon nedeniyle zarar görmesini engeller. Erkeklerin

Vücuttaki her hücrede çinko vardýr. Bu mineralin varlýðý-

kadýnlara göre daha fazla ihtiyacý vardýr. Erkeklerde bu-

na ihtiyaç duyan organlar; kalp, beyin ve üreme sistemi-

lunan selenyumun yarýsý üreme sisteminde yer alýr. Faz-

dir. Yemeklerin piþirilme yöntemleri, stres, alkol alýmý ve

la alýnýrsa ishal, saç dökülmesi, týrnak kýrýlmasý, yorgun-

diðer faktörlerle vücuttaki çinko oraný azalýr. Eksikliðinde

luk, sinir sisteminde istem dýþý hareketlere neden olur.

büyüme geriliði, iþtahsýzlýk, eklemlerde þiþme oluþur.

Selenyum, patates, yumurta, ayçekirdeði, hindi, tavuk, ekmekte bulunur.

Et ve et ürünleri, özellikle karaciðer, deniz ürünleri, fýndýk, süt ve yumurtada bulunur.

9. Sodyum

12. Boron

Sodyum, sinir ve kas fonksiyonlarý için gereklidir. Vücudun suyunu dengeler, sinir iletiþimlerini ve kaslarýn

Vücuttaki kalsiyum, magnezyum ve fosforun ko-

kasýlmalarýný saðlar, kalbin normal atýþ ritmini korur. Ek-

runmasý için gerekli olan bir mineraldir. Yetersizliðinde bu

sikliðinde kramplar, iþtahsýzlýk, uyumsuzluk olur. Tuz, süt

üç madde vücutta korunamaz. Elma, havuç, tahýl ve

ve süt ürünlerinde bulunur.

üzümde bulunur.

13. Demir Demirin beyne oksijen taþýnmasýnda çok önemli bir rolü vardýr. Özellikle oksijenin beyne taþýnmasý ve beyin tarafýndan kullanýlmasýný saðlayan kandaki hemoglobin ve alyuvarlarýn oluþumunda demire ihtiyaç vardýr. Demir seretonin gibi hormonlarýn salgýlanmasýný etkilemektedir. Demir eksikliði anemisi, çocuklarda dikkat bozukluðu, IQ düþüklüðü, algý ve duyuþsal davranýþsal bozukluklara yol açmaktadýr. Çocuklarýn okul baþarýlarýný olumsuz etkilemektedir. Bu çocuklar mýzmýz olmaktadýrlar. Bu durumda anne çocuk iliþkisini olumsuz olarak etkilemektedir. Davranýþ deðiþiklikleri anemi düzeldikten sonra da devam etmektedir. Fazla demir bebekte beyin geliþimini olumsuz etkilemektedir. 89

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 90

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Doymuþ yaðlarýn yokluðunda esansiyel yaðlarýn kullaným yüzdesi düþmektedir. Doymuþ yaðlar, mikrop kýrýcý özelliðe sahiptir. Sindirim sisteminin organlarýný zararlý bakterilere karþý savunurlar. Doymuþ yaðlar uzun süre yapýsal sabitliklerini bozmadýklarý için ýsýtma ve piþirme iþlemlerinde doymamýþ yaðlara göre daha geç bozulurlar.

Tekli doymamýþ yað asitleri: Vücudumuz bu yað asitlerini doymuþ yað asitlerini kullanarak yapar ve çeþitli görevlerde kullanýr. Zeytin yaðý, badem yaðý, fýstýk yaðý ve avokado bitkisinin yaðýnda bulunur.

Çoklu doymamýþ yað asitleri: Çoklu doymamýþ yað asitlerinden en çok bilineni omega-6 ve omega3’tür. Vücudumuz, bu yað asitlerini oluþturamadýðý için omega-6 ve omega-3 yað asitleri “esansiyel” olarak adTüm kýrmýzý etler, kuru baklagiller, koyu yeþil seb-

landýrýlýr. Esansiyel yað asitleri, yediðimiz besinlerden

zeler, domates ve pekmez demir açýsýndan zengin olan

saðlanmalýdýr. Omega-3 yaþ asitleri baðýþýklýk sistemi

yiyeceklerdir.

hücrelerini koruyarak kansere karþý etkilidir. Geliþme döneminde gözdeki retina tabakasýnýn geliþmesini sað-

Karbonhidratlar

lar. Cildin pürüzsüz ve esnek olmasýný saðlar. Yara ve ilKarbonhidratlar vücuda enerji saðlayan besin öðe-

tihaplara karþý koruyucudur. Kanýn pýhtýlaþmasýný önleyi-

Yetersiz enerji alýnmasý durumunda vücutta de-

ci etkisi vardýr. Vücudun su kaybýný önler. Vücut ýsýsýný

po edilen karbonhidratlardan kullanýlmaktadýr. Karbon-

düzenleyen reaksiyonlarýn oluþumunu saðlar. Allerjilerin

hidratlar ayný zamanda glikoza da dönüþerek vücudun

önlenmesinde rol oynar. Beyin geliþmesinde ve fonksi-

leridir.

glikoz ihtiyacýný karþýlamaktadýr. Yaðlar (Yað asitleri) Doymuþ ve doymamýþ yað asitleri olarak ayrýlmaktadýr. Beyin geliþiminde ve beyindeki hücre sayýsýnda etkilidir. Yaðlarýn harcanandan fazla alýnmasý vücuttaki yað oranýnýn artýþýna neden olur. Doymuþ yaðlar, hücre zarýnýn en az %50’sini oluþtururlar ve hücrelerin fonksiyonlarýna önemli ölçüde katkýda bulunurlar. Baðýþýklýk sistemini kuvvetlendirirler. Harcandýðýndan az alýnýrsa da yað oranýnda azalmaya neden olur. Doymuþ yað asitleri; Yüksek sýcaklýklara kadar ýsýtýldýklarýnda bile yapýlarýný büyük oranda muhafaza edebilirler. Oda sýcaklýðýnda katý ya da yarý katý haldedirler ve çoðunlukla hayvansal yaðlarda (kuyruk yaðý, tereyaðý, kaymak vs.) ve tropikal yaðlarda (hindistan cevizi yaðý) bulunurlar. Esansiyel yaðlardan olan omega-3 yaðlarýnýn vücutta daha ekonomik olarak kullanýlmasýný saðlarlar. 90

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 91

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI yonlarýnda etkilidir. Batman (2002, sayý 44)’a göre yaþamsal öneme sahip bu yaðlarýn dengeli alýnmasý gerekmektedir. Çünkü biri diðerine dönüþmez. Örneðin; yediðimiz omega-6 oraný artarken, omega-3 düzeyi düþer. Bu yaðlarý vücuda alýrken, omega-6 miktarýnýn omega-3’ün 4-5 katýndan çok olmamasýna dikkat edilmelidir. Omega-3’ün fazla alýnmasý önemli saðlýk sorunlarýna yol açmaktadýr. Omega-3 eksikliðinde, baðýþýklýk sistemi zayýflar. Cilt problemleri ve egzamaya neden olur. Yara ve iltihaplar çabuk oluþur.

Beyinin geliþiminde gerilikler

olur. Beyin, fonksiyonlarýný yeterince yerine getiremez. Allerjiler oluþabilir. Dolaþýmdaki kan pýhtýlaþarak dolaþým bozukluklarýna neden olur. Organlara, oluþan pýhtý nedeniyle yeterince kan gidemez ve organlar görevini yerine getiremez. Soðuk karþýsýnda vücut ýsýsý çok ça-

ceviz, keten tohumu omega-3 bakýmýndan zengindir. Ta-

buk düþerek soðuðun neden olduðu þok tablosu geli-

hýl ürünleri, ayçiçeði, mýsýrözü, ayçiçek yaðý, soya fasulye-

þebilir.

si ve yaðý, ve bu yaðlardan üretilen margarinler de omega-6 bakýmýndan zengindir.

Omega-3 yaðý genellikle soðuk denizlerde yaþayan yaðlý balýklarda daha çok bulunur. En çok bulunduðu ba-

Su

lýklar: ringa, somon, uskumru ve sardalyadýr. Diðer deniz ürünlerinde de bulunur. Bu balýklar ýzgarada, fýrýnda ya da

Su, besinlerin sindirimi, dokulara taþýnmalarý, hüc-

haþlama olarak piþirilmelidir. Ayrýca soya fasulyesi, ýspa-

relerde kullanýlmalarý sonucu oluþan zararlý atýklarýn ve

nak, pazý, brokoli, marul, lahana, kabak çekirdeði, fýndýk,

vücutta oluþan fazla ýsýnýn atýlmasý için gereklidir. Vücutta bütün kimyasal olaylar çözelti içinde oluþtuðundan, vücutta yeterince su bulunmasý yaþam için zorunludur. ENERJÝ VEREN BESÝNLER Alýnan besinlerden en fazla enerji veren, yaðlardýr. Yaðlardan sonra karbonhidratlar ve proteinler gelmektedir. Proteinlerin asýl görevi vücudun ihtiyacý olan enerjiyi saðlamak deðildir. Sadece yað ve karbonhidrat alýmýnýn yetersiz olduðu durumlarda proteinler, enerji kaynaklarý olarak kullanýlmaktadýr. Karbonhidrat içeren besinler; makarna, pilavlar ve tatlýlar gibi hamur iþlerine dayanan yiyeceklerdir. Yað içerenler; zeytin yaðý, çiçek yaðý, omega-3 ve omega-6 gibi yaðlardýr. Proteinler; mercimek, soya fasülyesi gibi baklagiller ayrýca buðday, yulaf ezmesi gibi tahýllar. 91

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 92

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Balýk, karaciðer yaðý, karaciðer, havuç, koyu yeþil ve sarý sebzeler, yumurta, süt ve süt ürünleri, margarin ve sarý meyvelerde çok bulunur. K Vitamini Eksikliði, bebeklik döneminde kafa içi kanamaya yol açarak daha sonraki geliþim basamaklarýný etkileyebilir. Yeni doðan bebeðe, doðumdan hemen sonra göbekte oluþabilecek kanamalarý önlemek için bacaðýnýn üst kýsmýna k vitamini enjekte edilir. B Grubu Vitaminleri

B1 Vitamini (Thiamine) Büyümeyi ve zihin fonksiyonlarýný geliþtirir. Sinir sistemini, kaslarý ve kalbin fonksiyon göstermesini normalde tutar. Hava ya da deniz tutmasýný önler. Tedavi sonrasý diþ aðrýlarýný azaltýr. Suda eriyen B1 vitamini iþtahý önemli oranda etkiler; besinin sindirilmesine yardým eder ve bedeni, enfeksiyona karþý korur. Sinir dokularýnýn nor-

VÝTAMÝNLER

mal çalýþmasý için gereklidir. A Vitamini

Bu vitaminin eksikliði, çabuk yorulma, çabuk öfke-

A vitamini vücutta; görme, epitel hücrelerinde

lenme, asabiyet, unutkanlýk, kaslarda ve baldýrlarda aðrý,

farklýlaþma, büyüme, üreme ve immün sistemde önemli

sýk kalp atýþý, bacaklarda þiþme, çocuk seslerine katlana-

rol oynar. Hamileliðin ilk aylarýnda bebeðin kalp, kulak ve

mama, iþtahsýzlýk, yorgunluða karþýn uyuyamamak gibi

gözlerinin geliþiminde rol oynar. Gece körlüðüne, zayýf gö-

belirtilerle anlaþýlýr.

rüþe karþý koyar ve birçok göz rahatsýzlýðýna yardýmcý olur.

Bira mayasý, pirinç kabuklarý, rafine edilmemiþ ta-

Solunumla ilgili enfeksiyonlara karþý direnç saðlar. Baðý-

hýl taneleri, kepekli un, soya fasulyesi, yumurta sarýsý, ba-

þýklýk sisteminin tam olarak fonksiyon göstermesine ve

lýk, yulaf ezmesi, süt, kuþkonmaz, lahana, havuç, kereviz,

kýrýþýklýklarýn yok edilmesinde etkilidir. Büyümeyi, kuv-

hindistancevizi, greyfurt, limon, maydanoz, nar, turp, yu-

vetli kemikleri, saðlýklý bir cildi, saçý, diþi ve diþ etlerini ge-

laf, mýsýr, muz ve pirinçte bulunur.

liþtirir. Sivilcenin, yüzeysel kýrýþýklýklarýn, çýbanýn ve dýþtan

B2 Vitamini (Riboflavin)

uygulandýðýnda açýk ülserin tedavisine yardýmcý olur. A vitamini eksikliðinde gece körlüðü geliþir. Geliþ-

Büyüme ve üremeye yardýmcýdýr. Saðlýklý bir cilt,

mekte olan ülkelerde 5 yaþ altý körlük nedenlerinin en

týrnak ve saç saðlar. Görüþ için faydalýdýr ve göz yorgunlu-

önemli sebeplerinden biri A vitamini eksikliðidir. Yine epi-

ðunu azaltýr.

tel hücrelerdeki fonksiyonlarý nedeniyle eksikliðinde, de-

Eksikliðinde gözlerde yanma ve kuruluk, dudaklar-

ride keratinizasyon geliþir, solunum sistemi, gastrointesti-

da çatlama, ayak altlarýnda yanma, kulakta ve burunda

nal sistem ve genitoüriner sistemdeki tüm mukoza yü-

pullanma, titreme, sersemlik, hareketlerde aðýrlaþma, sin-

zeylerinde mukus sekresyonu bozulur. Bu deri ve muko-

dirim bozukluðu, saç dökülmesi belirtileriyle ortaya çýkar.

zanýn enfeksiyonlara karþý bariyer görevini yapmasýný engeller ve enfeksiyon geliþimi kolaylaþýr. IgG sentezinde ve

Bu vitamin, süt, karaciðer, böbrek, peynir, balýk,

T hücre fonksiyonlarýndaki rolü de enfeksiyon geliþimini

yumurta, yoðurt, soya fasulyesi ve unu, buðdaylý madde-

etkiler (Günlemez, Atasay ve Arsan, 2003, s. 73).

ler, fýndýk, yerfýstýðý, elma, lahana, havuç, ýspanak, grey92

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 93

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI furt, kayýsý, badem, yulaf, arpa, domates, hurma, þeftali,

oluþumunun önlenmesine yardýmcý olur. Mide bulantýsýný,

erik, pirinç, mýsýr, karnabahar da vardýr.

gece kas kramplarýný, ellerin uyuþmasýný azaltýr.

B3 Vitamini

B6 vitamini eksikliði, alýnan besin proteince yüksek, karbonhidratça düþük olduðu durumlarda böbrek ta-

Kolesterol ve trigliseridlerin düþürülmesine yar-

þýna neden olabilir. Ellerde titreme, nedensiz huysuzluk,

dýmcý olur. Saðlýklý bir sindirim sistemi saðlar. Daha saðlýk-

huzursuzluk, uykusuzluk, unutkanlýk, B6 vitamini eksikli-

lý bir cilt saðlar. Migren kaynaklý baþ aðrýlarýnýn önlenme-

ðinin belirtileri arasýnda yer alýr.

sine yardýmcý olur. Dolaþýmý artýrýr ve yüksek tansiyonu azaltýr.

Bu vitaminin yüksek dozda alýnmasý, yaþlýlarda baðýþýklýk sistemini güçlendirmek ve bazý sinir sorunlarýný te-

Endiþe, sessizlikte sesler iþitmek, sersemlik, huzur-

davi etmekte kullanýlsa da, 6 ay süreyle günde 100 milig-

suzluk, unutkanlýk, diþ etlerinde yumuþama, dilde þiþme

ramdan fazla kullanmak sinirleri tahrip edebilir.

ve kýrmýzýlýk, B3 eksikliðinin belirtileri arasýndadýr.

Bulunduðu yiyecekler, buðday kepeði ve tohumu, Bulunduðu yiyecekler; balýk, yaðsýz et, kepekli un

bira mayasý, karaciðer, balýk, soya fasulyesi, lahana, pek-

ürünleri, bira mayasý, karaciðer, buðday tohumu, yumur-

mez, yumurta, yulaf, yer fýstýðý ve cevizdir.

ta, kavrulmuþ yer fýstýðý, kümes hayvanlarýnýn beyaz eti, C Vitamini

avokado, hurma, incir, kuru eriktir.

Günlük alýnmasý gereken miktar, en az 60 milig-

B6 Vitamini

ramdýr. C vitamini demirin yiyeceklerden emilmesini koGünlük alýnmasý gereken miktar, 1.6 ile 2 miligram

laylaþtýrýr, kiþiyi bakterilere karþý korur, damarlarýn saðlýðý-

arasýndadýr. Baðýþýklýk sistemini kuvvetlendirir. Böbrek taþý

ný sürdürür. C vitamini kandaki kalsiyumun bedene daðý-

93

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 94

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI D Vitamini Vücudun günlük D vitamini ihtiyacý 400 ünitedir. Kalsiyumun sindirimi için gereklidir. Ýnsan vücudu yaþlandýkça birçok nedenlerden dolayý bedende D vitamini azalýr. Eksikliði, kemiklerin geliþiminde geriliklere ve ilerleyen yaþlarda kemik erimesine neden olmaktadýr. Günde 5 bin üniteden fazla alýnýrsa vücut için zararlý olmaktadýr. Fazla D vitamini, vücutta kalsiyum birikmesi demektir. Vücuttaki fazla kalsiyum birikmesi durumuna hiperkalsemi denir. Hiperkalsemi çocuklarda erken kemikleþmeye neden olduðu için erken yaþlarda çocuðun boyu uzasa bile daha sonra boy uzamasý durur. Hiperkalsemi santral sinir sistemini de olumsuz etkilediði için zeka geliþimini etkiler. Ayrýca fazla kalsiyum böbrek taþýna da neden olmaktadýr. Bu nedenle dýþarýdan D vitamini almadan önce tahlil yapýlmalýdýr ve doktoru ile görüþülmelidir. lýþýnda büyük rol oynar. Bundan dolayý demir içeren yiye-

Aldýðýmýz günlük besinlerde D vitamini pek yoktur.

ceklerin "C vitamini” içeren besinlerle birlikte alýnmasýn-

Balýk yaðýnda D vitamini boldur. Kadýn ve erkeklerde her

da fayda vardýr. Kafein içeren içecekler ve yiyeceklerle

gün alýnmasý gereken en az doz 200 ünitedir. Düzenli süt

birlikte alýnan çay, demirin emilmesini engellemektedir.

içenler ya da süt ürünleri tüketenlerin yeterince D vitamini aldýðý söylenebilir. Ayrýca vücut, güneþ ýþýnlarýna maruz

Eksikliði damarlarýn çatlamasýna, kemiklerin kolay

kaldýðýnda kendisi de D vitamini üretir.

kýrýlmasýna, eklemlerde aðrýya, diþ etlerinde kanamaya, soðuk algýnlýðýna, damar þiþmelerine, sýrta aðrý veren disk

YEMEK DÜZENÝ

þikayetlerine, soluk kesikliðine, bedensel halsizliðe, hýzlý Çocuða bir yeme düzeni oluþturulmalý ve heryerde

kalp atýþýna, baþ aðrýsýna, bitkinliðe yol açar.

bu düzene uyulmalýdýr. Çocuk evde olduðu zaman muUzun süre fazla kullanýlmasý böbrek taþýna neden

hakkak aile üyeleriyle ayný sofrada yemek yemelidir. Ve-

olabilmektedir.

rilecek besin gruplarý farklýlaþtýrýlmalý, çocuðun vücudunun ihtiyacý olan besinlerden düzenli olarak ve yeterli

Portakal, greyfurt, limon, lahana, çilek, kivi, ýspa-

miktarda almasý saðlanmalýdýr.

nak, kavun, domates, pancar yapraðý, yeþil fasulye, bezel-

Evde yemek düzeni

ye, yeþil biber gibi sebze ve meyvelerde bulunur.

07:30-08:30 arasý kahvaltý

E Vitamini

Saat 10:00 meyve

Günlük alýnmasý gereken miktar, 12-15 ünitedir. E vitamini antioksidan olarak beynin etkin ve verimli kul-

Saat 12:00 öðle yemeði

lanýlmasýna büyük katký saðlamaktadýr. A vitaminin vü-

Saat:15:00 kahvaltý yada meyve

cutta korunmasýný saðlar. Hücrelerin daha uzun yaþama-

Saat 18:00-19:00 akþam yemeði

sýný ve yenilenmesini saðlar.

Ev dýþýnda yemek düzeni Çimlendirilmiþ buðday, tohumlu besinler, soya faÇocuk muhakkak kahvaltýsýný yaptýktan sonra ev-

sulyesi yaðý, arý sütü, ceviz, marul, su teresi, kereviz, may-

den çýkarýlmalýdýr.

danoz, ýspanak, lahana, mýsýr yaðý, mýsýr ve yulafta bulu-

Sabah 07:30-08:30 arasý kahvaltý

nur. 94

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 95

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI bir tabakta önüne konulmalýdýr. Çocuðun tabaðýndan ken-

Saat 10:00 meyve

di kendine yemek yemeye baþlamasý saðlamalýdýr. Çocuk

Saat 12:00 öðle yemeði

çatal-kaþýðý tutup aðzýna götürebilecek olgunluða geldikten Saat 15:00 meyve yada meyve suyu

sonrada küçük çatal, kaþýk ve bardak verilerek yemek ye-

Saat 18:00-19:00 akþam yemeði

me esnasýnda bunlarý kullanmasý saðlanmalýdýr.

Kreþ-yuvada yemek düzeni

Çið Sebze ve Meyve Tüketimi

Çocuklarýn günlük besin ihtiyaçlarý dikkate alýna-

Çið yenecek sebze ve meyveler, yemeden önce

rak yeterli ve dengeli beslenecekleri besinler düzenli

iyice yýkanmalýdýr. Sebze ve meyvelerin toz, toprak ya da

öðünlerle verilmelidir. Kurumlarda çocuðun yeme düzeni,

ilaç kalýntýlarýndan temizlenmesi için bir müddet su dolu

çocuk kahvaltý yapmadan geliyorsa

kapta bekletilmeli ve birkaç kez yýkanmalýdýr. Herhangi bir haþere ve mikroorganizma bulaþmasýndan kuþkulaný-

08.30'da sabah kahvaltýsý;

lýyorsa taze sebzeler 20 dakika tuzlu, sirkeli veya klorlu 10.00'da meyve

suda bekletilmelidir. Sebze salatalarý bekletilirse A ve C vitamini deðeri azalýr. Meyveler kesildikten ya da suyu sý-

12.00'da öðle yemeði,

kýldýktan sonra bekletilirse vitamin deðeri azalmaktadýr.

15.00'da ikindi kahvaltýsý þeklinde olmalýdýr.

Zararlý Yiyecek-Ýçecek Tüketimi 18:00-19:00 akþam yemeði Ýçecekler, tatlý, reçel, tahin, çerez, konserve ve baYEMEK YEME ALIÞKANLIÐI

lýk ile hazýr çorbalarda kullanýlan renklendirici (boya maddesi) E-102'nin (Tartrazin) astým krizi ve tiroid tümörüne

Yaþa Uygun Yemek Araç ve Gereçleri

neden olduðu, çocuklarda allerjik reaksiyonlar yaptýðý, in-

Çocuk, 1 yaþ civarýnda eline besinler verilerek ye-

san kromozomunda hasar meydana getirdiði bilinmekte-

mesi saðlanýr. Eline verilen þey kopup çocuðun boðazýný tý-

dir. Gýdalara kýrmýzý renk veren E-127 erytrocine reçel,

kamayacak þekilde olmalýdýr. Bebek oturabilmeye baþla-

konserve, muhallebi, tatlý, pasta ve çerezlerde kullanýlýr.

dýktan sonra mama sandalyesine oturtularak aileyle birlik-

Bu E-127 erytrocine maddesi ýþýða karþý duyarlýlýðý artýrýr.

te yemek sofrasýna dahil edilmelidir. Çocuðun yemeði ayrý

Hipertiroidizme neden olur. Tiroid kanserine neden oldu-

95

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 96

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ðu tespit edilmiþtir. Kalori açýsýndan çok zengin olan ve

dar tabaðýna konulmalýdýr.

vücutta fazla yað birikmesine neden olan kýzartmalar,

Yemek Seçimi

fast-foodlar da vücut için zararlýdýr ve þiþmanlýða neden olmaktadýrlar.

Ýþtah, çeþitli geliþim dönemlerinde farklýlýk gösterir. Çocukluk dönemine oranla bebeklikte iþtah daha fazladýr.

Düzenli Öðün Alýþkanlýðý

Ergenlik döneminde tekrar iþtah artmasý görülür. Ayný zaOkul öncesi dönemde çocuða düzenli öðün alýþ-

manda iþtahta bireysel ve aileden gelen farklýlýklar görü-

kanlýðý kazandýrmak ileriki yaþamýndaki yemek yeme

lür. Annenin devamlý þikayetleri ve korkularý çocuðun ye-

alýþkanlýðý için önemlidir. Ayrýca düzenli yemek ile aldýðý

me düzenini etkiler. Fazla yemek yiyen çocuklarda ço-

dengeli ve saðlýklý besinler onun büyüme ve olgunlaþma-

ðunlukla, duygusal açlýklarýný gidermek için yemeðe baþ-

sý için etkili olmaktadýr. Bu nedenle okul öncesi dönemde

vururlar (Özdoðan, 1997).

3 ana öðün ve 2 ara öðün yemek yemesi saðlanmalýdýr. Düzenli yemek ile birlikte aile ile yemek yeme alýþkanlýðý

Çocuklarda görülebilecek yeme problemlerinden

kazandýrýlmalýdýr. Çocuk sabah kahvaltý yaptýktan sonra

biri ise yemek seçimidir. Yemek seçimi konusunda çocuk

öðle yemeðinden birkaç saat sonra ara öðün verilmeli, yi-

ek gýdalara baþladýðý zaman tedbir alýnmasýnda fayda var-

ne öðle yemeðinden birkaç saat sonra ikindi civarýnda da

dýr. Bunun için çocuðun yemek istemediði ek gýdalar bir

ikinci ara öðün verilmelidir. Ara öðünlerde þekerli ve ka-

süre sonra ve özellikle çocuk açken tekrar denenmelidir.

lorili yiyecekler yerine meyve tarzý yiyecekler ile süt, ta-

Yine yemediyse bir süre sonra tekrar denenmelidir. Ay-

ze sýkýlmýþ meyve sularý tercih edilmelidir. Yemeklerden

rýca yeme esnasýnda anne çocuk arasýnda olumsuz bir et-

önce þeker, çikolata gibi tatlýlardan verilmesi çocuða tok-

kileþim söz konusu oluyorsa çocuk tepki olarak yemek

luk hissi verdiði için yemek yemek istememesine neden

seçebilir. Yemeklerden önce çocuðun tatlý yiyecekler ye-

olmaktadýr. Bu tarz yiyeceklerin yemeklerden sonra ve az

mesi önlenmelidir. Seçtiði yemek çocuðun tabaðýna az

miktarda verilmesi daha uygun olmaktadýr. Akþam öðü-

miktarda konulmalý ve tatmasý istenmelidir. Çocuða doð-

nünde ise saðlýklý yemek yeme alýþkanlýðýný okul öncesi

ru model olunmalýdýr. Çocuk hala yemek seçmeye devam

dönemde kazanmasý için saat 7’den önce akþam yemeði-

ediyorsa birkaç çeþit yemek konulup çocuðun bunlarýn

ni yemelidir. Yatmadan önce yine meyve suyu ve süt ve-

arasýndan seçim yapmasý istenebilir. Önemli olan çocu-

rilebilir. Çocuða yemek yeme alýþkanlýðý konusunda ör-

ðun ihtiyacý olan yiyecekleri yeterli ve dengeli bir þekilde

nek olmak önemlidir. Yemekler çocuðun yiyebileceði ka-

almasýdýr. Seçtiði yiyecekle ayný özellikleri taþýyan baþka 96

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 97

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI yemeðini aðzýna boþaltýr, yemeðini yutar.

bir yemek yemesi konusunda zorlamadan yönlendirilebilir. Önemli olan bir noktada çocuðun yemek seçme dav-

Çatalla Yemek Yeme Becerisini Kazandýrmak Ýçin:

ranýþýna saygý duymaktýr.

Çocuk yemek masasýndaki sandalyeye oturtulur.

Kendini Besleyebilme Becerisini Geliþtirme

Çocuk, çok kullanýldýðý eliyle çatalýn sapýný avuç içine gelecek þekilde dört parmaðý üstte, baþ parmaðý alta gelecek

Çocuðun kendi kendine yemek yemesi daha 1 ya-

þekilde tutar, tabaktan çatalý ile yiyeceklerden alýr, aðzýna

þý civarýnda eliyle yiyecekleri tutmaya baþladýðý zaman

götürür, yiyeceði çiðner, yiyeceði yutar, çatalý býrakýr.

kazandýrýlmaya baþlanmalýdýr. Baþlangýçta katý þeyler eli-

Bardaktan Su Ýçme Özbakým Becerisinin Kazandýrýl-

ne verilirken çatal ve kaþýðý tutup, dökerekte olsa aðzýna

masý:

götürdüðü girþimler desteklenmelidir. Yine çocuk bardaðý tutabilecek olgunluða geldikten sonra kendisi içmesi için

Çocuðun iki eli ile kolay tutabileceði bir bardak se-

yönlendirilmeli ve giriþimleri desteklenmelidir. Çocuðun

çilir. Bardaðýn yarýsýna kadar su doldurulur. Çocuðun bar-

geliþimsel geriliði yoksa giriþimleri desteklenir ve fýrsat

daðý önce iki eli ile tutarak suyu içmesine yardýmcý olu-

verilirse kendi kendine yemek yemeyi rahatlýkla öðrene-

nur. Çocuk iki eli ile bardaktan su içebilir hale geldikten

bilecektir. Ama geliþimsel geriliði var ise kaþýk, çatal ve

sonra tek eli ile tutarak su içmesi saðlanýr. Çocuk bu aþa-

bardak tutmayý öðretmek için aþaðýdaki yöntem uygu-

malarý yardýmsýz yapabilir hale geldiðinde bardaktaki su-

lanmalýdýr. Bu beceri kazandýrýlýrken daha önceki konular-

yun miktarý arttýrýlýr.

da belirttiðimiz özbakým becerisini kazandýrmak için dik-

SAÐLIKLI YEMEK HAZIRLAMA KURALLARI

kat edilecek noktalar gözönüne alýnmalýdýr.

Hijyen Kurallarý

Kaþýkla Yemek Yeme Alýþkanlýðý Kazandýrmak: Çocuk öncelikle yemek masasýndaki sandalyeye

Yiyecek ve içecekler, hastalýk yapýcý mikroplarla

oturtulmalýdýr. Çocuk hangi elini kullanmayý tercih edi-

bulaþmamýþ olmalýdýr. Denetlenmiþ, kapalý kaynak sularý

yorsa o eliyle kaþýðýn sapý avuç içine gelecek þekilde dört

en güvenilir temiz içme suyudur. Açýk su kullanmak gü-

parmaðý üstte, baþ parmaðý alta gelecek þekilde tutmalý-

venli deðildir. Böyle sular, kaynamaya baþladýktan sonra

dýr. Tabaktan kaþýðýný yeterli miktarda yemek ile doldur-

en az üç dakika daha kaynatýlýp soðutulur ve bu sayede

masý saðlanýr ve yiyecekle dolu kaþýðý aðzýna götürür,

temiz olarak içilebilir. Besin maddelerinde bulunan çok

97

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 98

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI et sularý ya da her çeþit etten yapýlmýþ gýdalarla bulaþmýþ yüzey, alet ve malzemelerin temizliði çok önemlidir. Bu tür yüzey ve malzemeler iþ biter bitmez, hemen soðuk suyla akýtýlmalý, sonra da yüksek ýsýda su ve deterjan kullanýlarak temizlenmelidir. Yüzey temizliði için çamaþýr suyu da kullanýlabilir (www.sagmer.ha-cettepe.edu.tr).

Sebze Piþirme Teknikleri Sebzeler piþirilmeden önce toz, toprak ya da ilaç kalýntýlarýndan temizlenmesi için bol suda bekletilmeli ve birkaç kez yýkanmalýdýr. Haþere yada mikroorganizma bulaþma ihtimalinden þüpheleniliyorsa tuzlu suda ya da klorlu suda 20 dakika bekletildikten sonra iyice yýkanmalý ve piþirmeye hazýrlanmalýdýr. Sebzeler doðrandýktan sonra bekletilmeden piþirilmelidir. Sebzelerin piþirilme sularý dökülmemelidir. Sebzeler oda ýsýsýnda ve oksijenle temas edecek þekilde bekletilirse vitamin kayýplarý olur. Bu nedenle sebze ve meyveler soðutucuda saklanmalý, kul-

sayýda mikroorganizma, mutfak temizliðinin önemini artý-

lanýlacaðý zaman doðranmalýdýr. Sebzeler piþirilmeden he-

rýr. Bu nedenle ayrýca özen ister. Gerekli malzemelerin sa-

men önce keskin bir býçakla, mümkün olduðunca büyük

týn alýnmasý ile yemeklerin sunulmasý arasýnda, depola-

parçalar halinde doðranmalýdýr. Piþen yemekler en kýsa

ma, hazýrlama, piþirme, bekletmeden, servis sonrasý te-

sürede tüketilmelidir. Bekletme vitamin kayýplarýný arttý-

mizlik ve bakýma kadar tüm iþ akýþý mutfakta saðlýklý or-

rýr. Sebzeler mümkün olduðu kadar az suda ve kýsa

tam oluþturmada ayrý ayrý önem taþýr. Mutfaktaki sýcak ve

sürede piþirilmeli, bekletilmemelidir. Haþlama sýrasýnda

nemli ortamda bulunan bakterilerin sayýsý her 20 dakika-

besinlerde bulunan vitaminlerin birçoðu haþlama suyuna

da iki katýna çýkabilir ve bir tek bakteri 10 saatte 1 milyar

geçmektedir. Sebze ve kurubaklagillerin haþlama sularý

olacak þekilde üreyebilir. Mutfakta alýnmasý gereken sað-

dökülmemeli, yemeklerde kullanýlmalýdýr.

lýk önlemleri içinde, yiyecek maddelerinin gördüðü iþlemler özel bir önem taþýrsa da, mutfaktaki tüm malzemeler-

Baklagillerin Piþirilme Teknikleri

le yüzeyler ve zeminin temizliði en az diðer önlemler kadar önemlidir. Mutfakta çalýþanlarýn elleri, diðer vücut yü-

Piþirilecek baklagiller öncelikle ayýklanýr ve yýkanýp

zeyleri, aðýzlarý, burunlarý, dýþký ve giysileri aracýlýðýyla yi-

temizlenir. Yaklaþýk 10 saat temiz suda bekletildikten

yeceklere mikroplar bulaþabilir. Mutfakta iþ yapanlar elle-

sonra suyu dökülür, çocuk 1,5 yaþýndan küçükse kabuk-

rini önceden etkili þekilde yýkamalý, ellerinde kesik ve ya-

larý soyulur. Üzerine iki parmak geçecek kadar su konu-

ra bandý olanlar yiyecek hazýrlamamalý, yemek hazýrlama

lur. Yumuþayýncaya kadar kaynatýlýr. 1 yaþýn altýndaysa

sýrasýnda sigara içmemeli, saçlar ve buruna temas etme-

baklagiller çatalla iyice ezilir. 1-2 yaþ arasýnda çocuðun

meli, yemeklerin tadýna bakýlmasý gerektiðinde temiz bir

çiðneme davranýþý yeterince geliþmediyse hafif ezilerek

kaþýk kullanýp sonra hemen yýkamalýdýr. Besinler alýndýk-

verilir. Kuru baklagillerin iyice piþirilmesi durumunda

tan sonra bekletilmeden buzdolabý ya da dolaplara kaldý-

hem sindirimi kolaylaþýr hem de protein deðeri artar.

rýlýr. Son kullanma tarihleri geçmeden kullanýlýr. Kýrýk, çat-

Yaðlarýn Cinslere Göre Kullanýmý

lak ve kirli yumurtalar alýnmamalýdýr. Zedelenmemiþ ve beresiz alýnmýþ sebze ve meyvelerdeki toz, toprak, ilaç

Yemek piþirirken ve salatalarda tekli doymamýþ

kalýntýlarý temiz bol akar suda yýkanýr. Sebzelerin hazýrlan-

yaðlardan olan zeytin yaðý, kanola yaðý ve yer fýstýðý yaðý

dýðý tezgah diðerlerinden ayrýdýr. Besin hazýrlama alanlarý-

tercih edilmelidir. Soðuk yemekler içinde Omega-3 yaðý

nýn temizliði besinler kaldýrýldýktan sonra yapýlýr. Özellikle

içeren keten tohumu yaðý ve ceviz yaðý tercih edilmelidir. 98

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 99

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

III. BÖLÜM

99

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 100

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 101

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÇOCUK SAÐLIÐI VE HASTALIKLARINI TAKÝP ETME SAÐLIKLI YAÞAM KOÞULLARI

dilmemektedir. Kiþinin içinde yaþadýðý aile de geliþimi etkilemektedir. Çocuðun ihtiyaçlarýný karþýlýksýz yerine geti-

Saðlýklý yaþam koþullarý denince saðlýðý olumsuz

ren, þartsýz sevgi gösteren, çocuðun giriþimlerini destekle-

olarak etkileyen her türlü ortamdan uzaklaþýp beden ve

yen, etkileþimlerin olumlu olduðu ailelerde yaþayan ço-

ruh saðlýðý için uygun koþullardan bahsedilmektedir. Bu

cuklar hayata daha mutlu ve merakla bakarken, hem

koþullar; çocuðun içinde bulunduðu aile ortamý olduðu gi-

kendilerine hem de baþkalarýna güvenmeyi öðrenmiþken,

bi, yeterli oksijen almak, düzenli uyumak, dengeli ve ye-

sürekli kavganýn olduðu, varlýðýnýn önemsenmediði, anne

terli beslenmek, fiziksel aktivite yapmak ve kiþisel baký-

babanýn boþandýðý, aile içinde istismar edildiði ortamlarda

ma özen göstermektir.

çocuðun psikolojik saðlýðý olumsuz etkilenir. Uzun süren durumlarda da çocukta psikosomatik hastalýklar olarak

Huzurlu Ev Ortamý

nitelendirilen kökeni psikolojik faktörler olan ama bedenSaðlýklý yaþam derken sadece beden saðlýðý kaste-

sel saðlýðýn bozulmasýna yol açan durum ortaya çýkmak-

101

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 102

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Düzenli Uyku Saðlýk ve zindelik için düzenli yaþam ve uyku da vazgeçilmez þartlardandýr. Büyüme hormonu uykuda salgýlandýðýndan çocuklarýn büyüme ve geliþmesinde düzenli ve yeterli uyku çok önemlidir. Uyku ayný zamanda ruh saðlýðýnýn bir göstergesidir. Stres ve pek çok psikiyatrik hastalýkta uyku ritmi ve süresi bozulur. Bunun yanýnda yeterli uyku uyunmadýðýnda kiþinin fiziksel ve ruhsal streslere dayanýklýlýðý azalýr (www.boun.edu.tr). Yapýlan aktivite kiþiyi çok yoruyorsa aralarda dinlenilmelidir. Çocuklar öðle saatlerinde uyuyarak dinlenmelidirler. Uyuyarak ya da mola vererek dinlenilmesi, yapýlacak iþ için, daha fazla enerji kazanýlmasýný ve stresle daha iyi baþ etmeyi saðlamaktadýr.

Bakým Kurallarýna Uyma Kiþi, tüm dýþ ortam kirleticilerinin sürekli etkisi altadýr. Çocuk, ev ortamýnda olumsuz bir yaþam sürdürü-

týndadýr. Eliyle dýþ ortamdaki birçok kirletici etmene doku-

yorsa ileriki yaþamýnda ne konuda olursa olsun giriþimde

nur. Ayakkabýlarýyla gezerken kirletici yerlere basar. Kirli ellerini aðzýna götürdüðünde kirletici etmenlerin vücuda

bulunmaktan çekinir ve korkar. Davranýþ bozukluklarý

girmesine neden olur. Ýnsan derisindeki çatlaklar, yaralar

gösterebilir. Bunlardan en çok görülen ise saldýrganlýk,

bir takým hastalýk etkenlerinin kolayca vücuda girmesine

aþýrý içekapanýklýk, aþýrý hareketlilik, alt ýslatmadýr.

neden olur (Güler, 2004). Bu nedenle kiþisel bakýma özen

Temiz Hava, Güneþ

gösterilmelidir. Tuvaletten önce ve sonra, yiyeceklere dokunmadan önce eller mutlaka sabunla yýkanmalýdýr.

Vücudun iþlevlerini yerine getirebilmesi ve psiko-

Mümkünse hergün banyo yapýlmalýdýr. Banyo yapýlmadýðý

lojik açýdan rahat olmak için kalabalýk, kapalý, kirli ve gü-

gün koltuk altý önce sabunlu bezle, sonra ýslatýlmýþ temiz

rültülü ortamlardan uzak durulmalýdýr. Temiz hava ve gü-

bezle silinmelidir. Genital bölgeler yýkanmalýdýr. Ayaklar

neþ beden saðlýðýný olumlu olarak eklediði gibi psikolojik

her akþam mutlaka sabunla yýkanmalýdýr. Yemeklerden

saðlýðý da etkilemektedir. Temiz havanýn oksijen kalitesi

önce ve sonra eller yýkanmalýdýr, diþler fýrçalanmalýdýr. Sa-

daha yüksektir. Oksijen ve güneþ birlikte hem hastalýkla-

bah ve akþam yüz yýkanmalýdýr. Týrnaklar kýsa kesilmelidir.

rýn önüne geçmede etkili olduðu gibi hastalýðýn iyileþme-

Temiz, ütülenmiþ iç çamaþýrý giyilmelidir. Ev ve bulunulan

sinde de bol oksijen ve güneþin etkisi vardýr. Bol oksijen-

çevrenin temizliðine özen gösterilmelidir. Saçlar düzenli

le birlikte dengeli ve yeterli beslenme ile vücuttaki bütün

olarak þampuanla yýkanmalýdýr. Hergün sabah ve akþam

dokulara daha fazla oksijen taþýnacaktýr. Beyin iþlevlerini

fýrçalanmalýdýr. Ayak ve el havlusu ayrý ayrý olmalýdýr. Se-

daha iyi yapacaktýr. Yapýlan araþtýrmalara göre de açýk

çilen ayakkabý ayaða uygun olmalýdýr. Kýyafetler çok dar

havada yürüyüþ yapan depresyon hastalarý ilaç tedavisi

ve çok bol olmamalýdýr.

görenlere göre daha hýzlý olarak iyileþmiþtir. Yapýlan her

HASTALIKLARIN TANIM VE BELÝRTÝLERÝ

türlü aktivitede mümkün olduðunca temiz hava ve güneþ ýþýðýndan yararlanýlmalýdýr. Yaz mevsiminde

güneþ ýþýðý-

Hepatit A

nýn dünyaya dik geldiði zamanlar olan öðle saatlerinde

Hepatit A virüsünün neden olduðu karaciðerde ha-

güneþe çýkýlmamasý daha iyidir. Güneþ ýþýnlarýna direkt

rabiyete neden olan ve sarýlýkla seyreden bir hastalýktýr.

bakmakta göz saðlýðý açýsýndan iyi deðildir. Gündüz saatlerinde yapýlacak iþlerde mümkün olduðunca güneþ ýþý-

Hastada sarýlýk 2 hafta önce dýþkýsý ile etrafa yayýl-

ðýndan yararlanýlmalýdýr.

maya baþlar ve sarýlýktan 1 hafta sonrasýna kadar devam 102

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 103

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI eder. Bulaþma; kirli su, meyve ve sebzelerin iyi temizlen-

masý genellikle iyileþme döneminin ilk iþaretidir. A tipi

meden yenmesi ile olmaktadýr. Kan vermekle, virüsü taþý-

hepatit geçirmekle ömür boyu baðýþýklýk kazanýlýr (Sali-

yan enjektörler ve diþçilik aletleri ile dövme malzemeleri,

hoðlu Dursun, 2003).

hatta sivrisinek ve tahta kurularý aracýlýðý ile bulaþýr. Kuluç-

Hepatit B

ka süresi 15-45 gün arasýnda deðiþmektedir. Salgýn halinde yayýlýr. Özellikle toplu yaþanýlan yerlerde ve hijyenik

Hepatit B virüsü karaciðere yerleþir ve karaciðerde

tedbirler alýnmadýðý durumlarda daha fazla yayýlýr. Okul

tahribat oluþturarak hastalýða yolaçar. Hepatit B’den aþý ile

öncesi eðitim kurumlarý ve okullarda çabuk yayýlýr.

korunmak mümkündür. Tüm dünyada görülen oldukça ciddi bir hastalýktýr. Dünyada 350 milyon kiþi Hepatit B vi-

Belirtiler önce iþtahsizlýk, halsizlik, çabuk yorulma

rüsünü kronik olarak taþýmaktadýr. Hastalarýn %75-80'inde

þeklinde baþlar. Daha sonra bulantý, kusma, karýn aðrýsý,

hiçbir belirti görülmez. Kuluçka süresi 2-6 aydýr. Kuluçka

yüksek ateþ görülebilir. Bir hafta içinde idrar rengi koyu-

süresi sonunda hastalýk belirtileri görülür. Bunlar; aþýrý hal-

laþýr, dýþký rengi açýlýr. Göz aklarý ve deri rengi sararmaya

sizlik ve yorgunluk hissi, iþtah kaybý, bulantý, kusma, deri-

baþlar. Sarýlýk ortaya çýktýktan sonra þikayetler azalýr. Sarý-

de ve göz aklarýnda sararma, idrar renginde koyulaþma,

lýklý dönem, çocuklarda 8-10 gün kadar sürebilir. Bazý va-

karýn aðrýsý ve karaciðer bölgesinde hassasiyettir.

kalarda, çocuklar sarýlýk olmadan da hastalýðý hafif geçirebilirler. Fakat bulaþtýrýcýlýðý ayný oranda sinsice devam

Bulaþma; kan yoluyla ve çok sýklýkla da yakýn te-

eder.

mas ile bulaþýr. Ayný ev içinde yaþayanlar birbirlerine rahatlýkla bulaþtýrýrlar. Derideki bir çatlak ya da açýk yara ile

Özel bir tedavisi yoktur. Bulantý kusma çoksa, aðýz-

temas eden bir damla kan veya tükrük bile hastalýðýn bu-

dan beslenemiyorsa, serum takýlarak takip edilir. Ýçme

laþmasý için yeterli olabilmektedir. Ayrýca Hepatit B taþýyý-

sularý ve yiyeceklerde kullanýlan sularýn temizliðine özen

cýsý anneden bebeðine de bulaþýr. Bir diðer bulaþma yolu

gösterilir. Hasta tuvaletten çýkýnca tuvalete çamaþýr suyu

cinsel iliþkidir. Kan ve kan ürünlerinin kullanýmý, kirli en-

dökülmelidir. Ve yemek yediði kaplar çamasýr suyu ile yý-

jektörler, cerrahi müdahale, steril olmayan aletlerle yapý-

kanmalýdýr.

lan sünnet ve kulak delme gibi iþlemler kuaför ve berberlerdeki iyi sterilize edilmemiþ manikür-pedikür setleri,

Kusmalarýn kesilip hastanýn yemek yemeye baþla-

103

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 104

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Saðlýk personeli. Tedavi ve Korunma: Kesin tedavisi yoktur. En etkili korunma yolu aþýlanmadýr. Hepatit C Hepatit C virüsü de karaciðerde yerleþerek karaciðeri tahrip eder. Bulaþma; Virüs, en sýk olarak, ortak iðne kullanan uyuþturucu baðýmlýlarý arasýnda bulaþýr. Cinsel temasla bulaþmasý sýk deðildir. Hepatit C, kronik hepatite, bazý siroz vakalarýna ve karaciðer kanserine neden olur. Alkol kullanýmý nedeniyle karaciðer hastalýðý olanlarda da bu hastalýk görülür. Alkol kullanýmýyla birlikte görülen Hepatit C ciddi karaciðer problemlerine yol açmaktadýr. Herhangi bir belirti vermemesine raðmen hepatit C çok ciddi bir hastalýktýr. Hastalarýn yaklaþýk beþte birinde siroz oluþmaktadýr. traþ býçaklarý, makaslar ve diþ fýrçalarý Hepatit B virüsünün

Kronik Hepatit C taþýyýcýsý olan kiþide hiçbir belirti

bulaþmasýna aracýlýk edebilmektedir.

ortaya çýkmaz, ancak kiþi aslýnda hastadýr. Bu durum sadece Hepatit B ve Hepatit C’de görülür. Kronik bir taþýyýcý-

Hepatit B Taþýyýcýlýðý: Bu virüs ile temas eden her

da karaciðer kanseri olabilir.

10 bebekten 9'u ve her 10 eriþkinden 1'i belirli bir süre sonunda (6 ay) mikrobu vücudundan atmayý baþaramazsa,

Hepatit C virüsünün hastalýk sürecinin ne kadar

kiþi, virüsü yaþam boyu vücudunda "taþýyacak" ve etrafa

olacaðý bilinmemektedir. Akut Hepatit C hastalarýnda kara-

yayacaktýr. Ancak taþýyýcýlarda hastalýk durumu farklýlýk

ciðer fonksiyonlarý birkaç ay süreyle düzelip ardýndan tek-

gösterir. Bazý kiþilerin karaciðerlerinde önemli deðiþiklikler

rar kötüleþebilir ve bu tablo tekrarlanarak devam edebilir.

meydana gelmezken, bazýlarýnýn karaciðer hücrelerinde Hepatit D (Delta Hepatit)

aðýr hasarýn ortaya çýktýðý tablolar oluþabilir. Bu gruptaki bireylerde, yýllar sonra siroz ve karaciðer kanseri görüle-

Hepatit D, sadece Hepatit B ile birlikte görülebilen

bilir (http://www.istanbul-saglik.com.tr).

bir hastalýktýr. Çoðalmak için Hepatit B virüsüne ihtiyaç duyar. Hepatit B infeksiyonunu aðýrlaþtýrýr. Tüm dünyada

Kronik hepatitlilerin %25'i karaciðer kanseri ve siroz nedeniyle ölmektedir. Hepatit B virüsü sigaradan son-

hepatit D hastasý yaklaþýk 15 milyon kiþi vardýr.

ra bilinen en yaygýn kanserojendir (kanser nedenidir). Hepatit D, hastalýðýn yaygýn olduðu ülkelerde en Hepatit B açýsýndan risk altýndakiler (http://

sýk siroz nedenidir. Sadece Hepatit B’de siroz olasýlýðý %15-

www.istanbulsaglik.com.tr):

30 iken, B ve D’nin birlikte olduðu durumlarda bu risk %70-80'e çýkar. Hastalarýn çoðunda 5 yýldan önce siroz ge-

• Hepatit B'li anneden doðan bebekler,

liþir. Bulaþma yolu, en çok kas ve damar içine yapýlan en-

• Ev içinde Hepatit B hastasý ya da taþýyýcýsý olanlar,

jeksiyonlar, damar içi uyuþturucu kullanan baðýmlýlarýn kirli iðnelerle yaptýklarý enjeksiyonlar ve cinsel yolla bula-

• Birden fazla kiþi ile cinsel iliþkisi olanlar,

þabilir, nadiren anneden bebeðe geçer.

• Kan ve kan ürünleri kullananlar,

Hepatit E

• Hemodiyaliz uygulanan kiþiler,

Hepatik E virüsü dýþký yoluyla vücuttan atýlmaktadýr. Bu sebeple dýþký karýþan su ve gýda gibi aðýz yoluyla

• Damar içi ilaç baðýmlýlarý, 104

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 105

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI alýnan maddelerle bulaþýr. Ýçme sularýnýn temizliðine dik-

eriþkinlerdir. Hastalýk, etkenin alýmýndan yaklaþýk 6-20

kat etmekte fayda vardýr.

gün (ortalama 10 gün ) sonra ortaya çýkar. Hastalýk 6-10 hafta sürer. Üç dönemi vardýr. Ýlk döneminde burun akýn-

Hepatit E kronik hale gelmez ama gebelerde ölüm

týsý, gözde yaþarma, halsizlik ve fazla yükselmeyen ateþ

oraný % 20’dir.

gibi hafif üst solunum yolu infeksiyonuna benzer belirtiler ortaya çýkar. Ýki hafta kadar sürer. Ýkinci dönemde ku-

Hepatit G

ru öksürük baþlar ve çok geçmeden boðmaca için karakHepatit G virüsü, karaciðer iltihaplanmasý yapar.

teristik olan þiddetli öksürük nöbetleri ortaya çýkar. Bir

Bulaþma; kan ve kan ürünleri ile olur. Hepatit G virüsünün

günde onlarca nöbet geliþebilir. Boðulurcasýna art arda

uyuþturucu baðýmlýlarýnda, diyaliz hastalarýnda, hemofili

öksürük, morarma, kusma ve derin, sesli bir iç çekme

hastalarýnda görülme olasýlýðý yüksektir.

olur. Nöbetten sonra çocuk bitkinleþir. Bu dönem 2-6 hafta sürer. Üçüncü dönem iyileþme dönemidir. Bu dö-

Boðmaca

nemde nöbetler gittikçe seyrekleþir. Bir ay içinde tümBulaþýcý bir solunum sistemi hastalýðýdýr. Her yaþta

den yok olur. Hastanýn yaþý ne kadar küçükse komplikas-

görülmekle birlikte çocuklarda daha fazla görülür ve aðýr

yonlar o kadar sýktýr. En sýk bronkopnömoni, atelektazi

seyreder.

gibi solunum sistemi komplikasyonlarý görülür. Ölümlerin baþlýca nedeni pnömonilerdir (http//www.istanbulsag-

Hastalýk etkeni olan “bordatella pertussis”in tek

lik.gov.tr).

konakçýsý insandýr. Bulaþma, solunum yolundan öksürük Çoðu hasta evde tedavi edilebilir. Altý aydan küçük

gibi nedenlerle atýlan ve havada serbest halde bulunan

bebekler ve aðýr hastalar hastaneye yatýrýlmalýdýr.

asýlý küçük damlalarýn baþka kiþiler tarafýndan solunum yoluyla almasý ile oluþur. Ayný evde yaþayan insanlar aþý-

Hastalýðý geçirenler ömür boyu baðýþýklýk kazanýr-

lanarak baðýþýklýk oluþturulmamýþsa bu hastalýða yakala-

lar. Difteri-boðmaca ve tetanoz karma aþýsý yapýlarak ba-

nýrlar. Bulaþýcý etki en fazla öksürüðün baþlamasýndan ön-

ðýþýklýk kazandýrýlýr.

ceki dönemde görülür. Öksürük baþladýktan üç hafta son-

Bruselloz (Malta Hummasý, Akdeniz Ateþi, Bang

rasýna kadar da bulaþýcýlýk devam edebilir.

Hastalýðý) Boðmaca her yaþta görülür. Küçük bebeklerde Bruselloz, brucella cinsi bakterilerle oluþan, tüm

hastalýk aðýr seyreder. Hastalarýn %25’i ergen ve genç

105

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 106

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI rin baþlama süresi 8-52 hafta) 1-2 haftalýk ateþ-düzelme periyotlarý, kas-iskelet sistemine ait belirtiler görülür. Kronik brosellozda ateþ, nöropsikiyatrik þikayetler ve kronik yorgunluk sendromuna benzer belirtiler görülür. Brusellozda; kas-iskelet sistemi problemleri, mide-barsak sistemi, idrar yollarý ve üreme sistemi, merkezi sinir sistemi, kalp-damar sistemi ve kan yapým sistemi komplikasyonlarý görülebilir. Korunma, insanlarda brusellozun önlenmesi konakçý hayvanlarda hastalýðýn kontrolü ve eradikasyonuyla mümkündür. Süt ve süt ürünlerinin kaynatýlarak ya da pastörize edilerek hazýrlanmasý, mesleki olarak da temasý önleyici koruyucu hijyenik tedbirlerin alýnmasý gereklidir. Hayvanlarda bruselloza karþý aþý uygulamasý mevcuttur. Ancak insanlarda ciddi allerjik reaksiyonlar nedeniyle henüz kullanýlabilir bir aþý yoktur ama aþý çalýþmalarý devam etmektedir (www.istanbulsaglýk.gov.tr). dünyada, (özellikle Akdeniz ülkeleri ve Türkiye’de) insan

Difteri

ve hayvanlarda salgýnlar yapan bir hastalýktýr. Difteri, ateþ, halsizlik ve boðazda zar oluþturur. SoBrusella bakterileri, koyun, keçi, sýðýr, manda, do-

lunum güçlüðü ile seyreder. En çok çocuklarda görülür.

muz gibi hayvanlarýn etleri, süt ve süt ürünleri, infekte

Hastalýða, mikroplar deðil mikroplarýn ürettiði toksinler

hayvanýn idrar ve gebelik materyalleri ile insanlara bula-

neden olur.

þarak hastalýk oluþturur. Hastalýk esas olarak kaynatýlma-

Bulaþma; öksürme, aksýrma ile havaya yayýlan

dan ya da pastörize edilmeden tüketilen süt ve süt ürün-

bakteri, aðýz, boðaz ve buruna yerleþerek enfeksiyona yol

leri (taze peynir, krema) ile bulaþýr. Kaþar ve tulum peyni-

açar. Duyarlý kiþilerde mikrop çoðunlukla boðaza yerleþir.

ri ve kaynatýlmýþ sütten mayalanarak hazýrlandýðý için yo-

Fakat derideki yaralara bulaþýp deri difterisine de neden

ðurt ile bulaþmaz. Salamura peynirler yüksek oranda tuz

olabilir. Hastalýða yakalanan her 10 kiþiden 1’i her türlü

içerdiklerinden bulaþma kaynaðý deðildir. Ýnfekte hayva-

tedaviye raðmen solunum yollarýnýn týkanmasý , kalp yet-

nýn iyi piþmemiþ eti, özellikle sakatatlarý (karaciðer, dalak

mezliði ve felçler nedeniyle hayatýný kaybeder. Difteri,

vb.) hastalýk için risk oluþturur. Aðýz yolu, direkt ciltten te-

özellikle ýlýman iklim kuþaðýnda, dünyanýn her tarafýnda

mas, solunum yolu, cinsel temas ile ve laboratuvar çalý-

görülür. Çoðunlukla mikrobun bilinen tek taþýyýcýsý insan-

þanlarýnda kaza sonucu bakteriler insanlara bulaþabilir.

dýr. Sonbahar ve kýþ aylarýnda görülür. Hastalýk hayatýn ilk

Hastalýk; hayvanlarla uðraþanlarda infekte hayvanýn atýk-

6 ayýnda pek görülmez. En fazla 2-5 yaþlarýnda görülür. 10

larý ile direkt temas sonucu ciltten, veterinerlerde ve la-

yaþýna doðru baðýþýklýk oraný yeniden artar. Büyük yaþlar-

boratuvar çalýþanlarýnda ise solunum yolu veya deri bü-

da görülen nadir vakalar ise hastalýðý hafif geçirir. Difteri-

tünlüðünün bozulduðu yerlerden direkt temasla bulaþa-

nin kuluçka dönemi 1-7 gündür.

bilir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Difteri Anjini (Bademcikler Çevresindeki Difteri): Bruselloz; her sistemi ve organý etkiler. Belirtilerin

Hastalýk en sýk bademcikler ve çevresinde görülür. Hasta-

baþlama süresine göre akut (8 haftadan az), subakut (8-52

lýk boðazda noktalar þeklinde baþlar, 12-24 saat içinde be-

hafta); ve kronik (52 haftadan uzun) gidiþli klinik þekiller

yaz veya grimtrak, yüzeyi düz, kaldýrmakla kanayan bir

olabilir. Akut brusellozda (belirtilen baþlama süresi 8 haf-

zar haline dönüþür. Boynun her iki yanýnda bezeler oluþur.

tadan az); ateþ, terleme, halsizlik, iþtahsýzlýk, myalji ve sýrt

Difterinin neden olduðu kötü sonuçlar, mikrobun zehirle-

aðrýsý gibi belirtiler görülür. Subakut brusellozda (belirtile-

me derecesi ve tedaviye baþlama zamanýna göre deðiþir. 106

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 107

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI En iyi korunma þekli aþýdýr. Difteri aþýsý tetanoz ve

10'unda ve hastalýðýn ilk 1-2 haftasý içinde görülür. Ýyi se-

boðmaca aþýsý ile birlikte karma aþý olarak uygulanmak-

yirlidir ve sekelsiz olarak 3-10 gün içinde iyileþir. Testis il-

tadýr. Difterili hasta diðer kiþilerden ayrý tutulmalýdýr. Ka-

tihabý genellikle ergenlikten sonra %20-30 oranýnda görü-

rantina, birer hafta ara ile yapýlan boðaz kültürü negatif

lür ve 1/6'sý iki taraflýdýr. Olgularýn 2/3'ü kabakulaðýn 1.

olana kadar devam ettirilir. Taþýyýcýlarýn saptanmasý ve te-

haftasý içinde, 1/3'ü 2. haftasý içinde oluþur ve ateþ tekrar

davisi korunmada çok önemlidir.

yükselir. Testisler þiþ, aðrýlý, sýcak ve kýzarýktýr. Belirtiler genellikle 3-7 gün devam eder ve testisler normal büyüklü-

Kabakulak

ðüne 2-3 haftada döner. Kýsýrlýk geliþmesi çok çok nadir-

Kabakulak, tükrük bezlerinin iltihabý, bazen de

dir. Yumurtalýklarýn iltihabý ergenlikten sonra kadýnlarda

testisler, beyin zarlarý, pankreas ve diðer organlarýn tutul-

%5 oranýnda görülür. Bunlardan baþka pankreatit %4, ge-

masý ile kendini gösteren bulaþýcý, viral bir infeksiyon has-

çici saðýrlýk %4, böbrek iltihabý, tiroid bezi iltihabý, prostat

talýðýdýr. Çoðunlukla çocukluk çaðýnda görülür. Hastalarýn

iltihabý, karaciðer iltihabý, hepatit, eklem iltihabý, artrit ve

%95'i 15 yaþ altýndaki çocuklardýr. 20 yaþ ve üzerindeki

trombosit (kanda pýhtýlaþmayý saðlayan madde) düþüklü-

eriþkinlerin %80-90'ý kabakulaða karþý baðýþýktýr. Bunlarýn

ðü çok nadir görülebilmektedir (www.istanbulsag-

%30'u ise hastalýðý farkýnda olmadan geçirmiþtir.

lýk.gov.tr).

Kabakulak etkeni bir virüstür. Bulaþma damlacýk

Korunma kabakulak aþýsýyla saðlanýr. Hastalar

infeksiyonu þeklindedir. Gerçek bulaþtýrýcýlýk süresi 10-17

mutlaka karantinaya alýnarak hastalýk bulaþmayanlardan

gündür. Ýnfeksiyon etkeni tükrük ile ve havlu gibi eþyalar-

ayrýlmalýdýr. Her 3-4 yýlda bir ülkemizde görülür. Bildirimi

la indirekt olarak geçirilebilir.

zorunlu bir hastalýktýr. Akut Kanlý Ýshal

Kabakulaðýn kuluçka süresi 14-25 gündür. Belirtiler iþtahsýzlýk, halsizlik, kas aðrýlarý, baþaðrýsý ve hafif ateþ

Dýþkýda kanýn görüldüðü ishallere, kanlý ishal denir.

yükselmesidir. Bundan bir veya iki gün içerisinde kulak

Ýshalle seyreden hastalýklar, halen önemli ölüm sebepleri

altý tükrük bezi tek veya çift taraflý olarak çene kemiði kö-

arasýndadýr. Özellikle bebeklerde, küçük çocuklarda ve yaþ-

þesi üzerinde belirginleþir. %75 çift taraflý þiþer ve üzerin-

lýlarda çok önemlidir, tedavi edilmezse ölümlere götürür.

de kýzarýklýk ve ýsý artýþý yoktur. Hastalýðýn ilk üç gününde Hastalýðýn çeþitli etkenleri vardýr. En sýk bakteriler

40ºC ateþ olabilir, bir hafta içinde de tükrük bezi normale

ve parazitler hastalýða neden olmaktadýr.

döner. Santral sinir sistemi tutulumu kabakulaðýn en yaygýn tükrük bezi dýþý tutulumudur. Menenjit, vakalarýn %1-

Ýshale kusma eþlik edebilir. Sýklýkla okullarda, ma-

107

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 108

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ishal tipi; karýn aðrýsý ile seyreden ve kanlý- sümüklü dýþkýlama ile birlikte olan ishaldir. Belirtiler basilli dizanteriye benzer. Farklý olarak, bunda genellikle ateþ yoktur. Ancak barsakta geliþen diðer bir enfeksiyon veya karaciðer apsesi gibi bir komplikasyon olursa ateþ yükselir. Barsak gangrenleri, barsak kanamalarý ve delinmeleri, hepatit (karaciðer iltihabý), karaciðer apsesi ve diðer organ apseleri, geliþebilecek komplikasyonlar arasýnda sayýlabilir. Bu hastalýktan korunma, amipli dizanteri hastalarýný tedavi etmekle, bulaþmasýna engel olmakla olur. El yýkama ve hijyen, korunmada önemli etkenlerin baþýndadýr. Basilli Dizanteri Hastalýða adýný veren “dizanteri” kanlý ishal anlamýndadýr ve hastalarýn belirgin olarak ateþi ve karýn aðrýsý vardýr. Çomak þeklini taþýyan bakterilerle oluþan ve kanlý ishalle seyreden ve hijyen þartlarýna baðlý olarak salgýnlar oluþturan bir sindirim sistemi enfeksiyonudur.

hallelerde ve ailelerde küçük salgýnlar yapar. Ýshallerden korunmada genel hijyen kurallarý ge-

Hastalýk, mikroplar tarafýndan meydana getirilir.

çerlidir. El yýkama ve gýdalarla temas önemlidir. Gýda sek-

Nadir vakalar halinde bütün Türkiye’de vardýr. Þartlar uy-

töründe çalýþanlar bu hastalýðý rahatlýkla bulaþtýrýrlar.

gun olunca salgýnlar da yapar. Dizanteri basilinin kaynaðý insanlardýr.

Yaþlýlarda ve küçük çocuklarda elektrolit ve sývý Hastalýðýn yayýlmasýnda rol oynayan canlýlar ara-

dengesinin korunmasý önemlidir.

sýnda en önemlisi ayaklarý ile basili taþýyan karasineklerAmipli Dizanteri

dir. Hastanýn dýþkýsý ile atýlan basiller tuvaletlerdeki kara-

Amipli dizanteri, amip adý verilen mikroplarla olu-

sineklerin ayaklarý ile besin maddelerine taþýnýr. Açýk tuvaletlerin varlýðý salgýnlara neden olmaktadýr.

þan ve esas olarak kanlý-sümüklü ishal ile seyreden bir barsak enfeksiyonudur.

Hastalýk, direkt temas veya su ve besin maddeleri

Amip, insanlara ait bir parazittir. Bunun iki türü var-

ile dolaylý yoldan bulaþýr. Direkt bulaþmada, hastanýn elle-

dýr, biri canlý hareketli þekli, diðeri de kist þeklindedir. Doða-

diði kapý tokmaklarý, çatal, kaþýk, bardak, havlu veya tu-

da kist þeklinde bulunur. Kara sinek olarak bildiðimiz sinek-

valet musluklarýndan alýnan basiller söz konusudur. Di-

ler bu hastalýðý ayaklarýyla taþýrlar. Amipin kaynaðý insan-

zanteriyi hafif geçirenler, yatmaya ihtiyaç duymadan

lardýr. Bulaþmada dayanýklý olduklarýndan kistler rol oyna-

ayakta gezenler, hastalýðý kolayca yayarlar. Bir insanda hafif hastalýk yapan dizanteri basili, diðer bir insanda aðýr

maktadýr. Kistler suya, çið yenen besinlere karýþarak hasta-

bir hastalýk tablosuna yol açabilir. Hastalýðý hiçbir belirti

lýða yol açar. Amipli dizanteriye çok az rastlanýr. Basilli di-

vermeden geçiren dizanteri taþýyýcýlarý da vardýr. Dolaylý

zanteri gibi salgýnlara pek yol açmaz. Aðýzdan alýnan kistler,

bulaþmada besin maddelerinin mikropla kirlenmesi duru-

doku içinde ilerler, barsakta ülserlere neden olur. Amipler

mu görülür. Portör (hastalýðý belirti vermeden taþýyan) sa-

bazen karaciðere ulaþarak apselere yol açar, kan yoluyla

týcý, aþçý, garsonlarýn ve diðer gýda ile uðraþanlarýn basili

ulaþtýðý diðer organlarda da apse yapabilir. Kistler aðýz yo-

bulaþtýrmasý ile ekmek, süt, salata, meyve gibi piþmeden

luyla alýndýktan 8-10 gün sonra hastalýk meydana çýkar.

yenen ve içilen maddelerden, hastalýk kolayca alýnmaktaBelirtilerin derecesi iklime, kiþinin bünyesine ve

dýr. Dizanteri salgýnlarý yaz aylarýnda çýkar. Denize dökülen

amipin cinsine göre deðiþiklikler gösterir. Dizanteri denen

laðýmlardan karýþan basillerle plajlarda hastalýðý almak 108

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 109

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI mümkündür. Dizanteriye her cins ve yaþtaki kiþiler yaka-

seyreden hastalýkta, hasta yaþlý ise veya baþka bir hasta-

lanabilir. Çocuk ve yaþlýlarda, diðer bir hastalýðýn nekaha-

lýðý daha varsa hastanede tedavi edilmesi gerekir.

tinde bulunanlarda, dolaþým yetmezliði olanlarda, hamileKorunma aþamasýnda, hastalar karantinaya alýnýr,

lerde ve veremli olanlarda aðýr seyreder. Hastalýðýn kuluç-

dýþký dezenfekte edilmeden tuvaletlere dökülmez. Dizan-

ka süresi, ortalama olarak 3-6 gün arasýnda deðiþir

teri hastalarý ve taþýyýcýlarý, besin maddeleri ile temas et-

(www.istanbulsaglik.gov.tr).

memelidir. Sular klorlanmalýdýr. Sütler iyi kaynatýlmalý ve Kuluçka döneminden sonra ani baþ aðrýsý, halsizlik,

pastörize edilmeli, çið sebze ve meyveler temiz ve bol su

kusma, titreme ile ateþ yükselir. Karýn aðrýsý ile birlikte is-

ile yýkanmalýdýr. Salgýnlar esnasýnda çið sebze ve meyve

hal baþlar. Hasta günde 10 kez ya da daha fazla sayýda tu-

yememelidir. Besinler karasineklerden korunmalý, el te-

valete gider. Dýþký içinde kan, balgam ve cerahat vardýr.

mizliðine dikkat edilmelidir. Korunmada yaygýn olarak

Dýþkýlama, karýn aðrýsýný takip eden burultuyla baþlar. Þid-

kullanýlan bir aþý yoktur. Korunmada toplumsal alt yapý ve

detli bir aðrý ile dýþkýlama devam eder. Bazen hasta tuva-

hijyen þartlarý son derece önemlidir. Ýnsan çýkartýlarý ile su

lete gidemeden yataða dýþkýlar. Ayrýca, mide-barsak sin-

ve besin maddelerinin kirlenmesi salgýnlara yol açacaðýn-

dirim salgýsýnda azalma olduðundan hazýmsýzlýk da ortaya

dan mutlaka uygun þartlar saðlanmalý , sular yeterince

çýkar. Barsakta gaz vardýr. Ýdrar yaparken yanma, bazen

klorlanmalý ve gýda iþi ile uðraþanlarýn sürekli kontrolleri

durdurulamayan hýçkýrýk vardýr. Tansiyon, hastalýðýn ikin-

yapýlmalý ve bir olgu saptandýðýnda mutlaka çevresinde

ci günü düþer, nabýz sayýsý artar. Çocuklardaki dizanteri

kaynak araþtýrmasý yapýlmalýdýr (www.istanbulsag-

daha deðiþik seyreder. Çocuklarda sinir sistemi belirtileri

lýk.gov.tr).

fazladýr, huzursuzluk, durgunluk ve havaleyle seyreder. Kýzamýkçýk

Su kaybý belirtileri çoktur. Dýþkýda balgam boldur. Dýþký yeþil renktedir. Dizanteri eriþkinlerde 10-15 gün sürer.

Kýzamýkçýk çocukluk çaðý hastalýðýdýr. Virüsler has-

Kronikleþen dizanteri ise gelip geçici iyileþmelerle sene-

talýða yol açar. Döküntülü bir hastalýktýr.

lerce sürebilir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Bulaþma; virüs, burun-boðaz salgýlarýndan veya Tedavi þekli ise hastanýn yatak istirahatine alýnma-

anneden bebeðe plasenta (son) yoluyla geçer.

sýdýr. Beslenmesi ayarlanýr. Bol sývý verilir. Posa býrakan gýBelirtiler: Hafif soðuk algýnlýðý belirtileri ile baþlar,

dalar verilmez (sebze, meyve gibi). Ýshal, kusma ve ateþle

109

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 110

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI genellikle birleþmez. Hastalýk yüzde 10-40 oranýnda belirtisiz seyreder. Ateþ kýsa süreli ve hafiftir. Dalak hafif büyümüþ olabilir. Ergen ve yetiþkinde eklem iltihabý olabilir. Sekel býrakmaz. Komplikasyonlar; Gebelerde "Konjenital Rubella Sendromu (bebek doðmadan önce annenin kýzamýkçýk hastalýðýna yakalanmasý)"na neden olmasýdýr. Bu nedenle anne adaylarýnýn kýzamýkçýk geçiren hastalardan uzak durmasý gerekir. Aksi takdirde doðacak bebeðin sakat olma ihtimali fazladýr. Bu nedenle kýz çocuklarýna özellikle kýzamýkcýk aþýsý yaptýrmak gerekir. Bu sendrom gebeliðin 8. - 12. haftasýnda annenin kýzamýkcýk geçirmesi nedeniyle meydana gelir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Kromozom kýrýlmalarýna neden olur. Bebeðin infeksiyon riski gebeliðin ilk 3 ayýnda % 50 - 80 , ikinci 3 ayýnda %10 - 20, üçüncü 3 ayýnda ise nadirdir. Bu sendromda bebeklerde doðumsal saðýrlýk, kalp anomalileri, katarakt, mikrosefali (beynin geliþememesi sonucu baþý normalden küçük olmasý), hidrosefali (kafanýn su toplamasý), zihinsel gerilik görülebilir. Korunma; aþýlama ile olur. Kýzamýk-Kýzamýkçýk-Kabakulak aþýsý yapýlýr. Hastalýk ile temas etmiþ baðýþýk olmayan hamile kadýna ilk 7 gün içinde baðýþýklýk sistemini kuvvetlendirici ilaç yapýlmalýdýr. Bu temas gebeliðin ilk 3 ayýnda olmuþsa gebelik sonlandýrýlabilir. kulak arkasýnda bezelerin þismesinin yaný sýra belirgin dö-

Kýzamýk

küntü baþlar, vücuda yayýlýr. Üç gün sürer. Özellikle daha Kýzamýk, çocukluk çaðý döküntülü hastalýðýdýr. Ký-

büyük kýzlarda (genellikle ellerde) eklemlerde iltihap, að-

zamýkta ölüm oraný ortalama %3’tür. Ancak 1 yaþ altýnda

rý bulunabilir. Kýzamýkcýk geçirmemiþ veya aþýlanmamýþ

%15, beslenme yetersizliði olan çocuklarda %20, uzamýþ

annelere kýzamýkcýk gebeliðin ilk üç ayýnda bulaþýrsa, ço-

ishalle birlikte görüldüðünde ise %25’e kadar çýkabilmek-

cuklarda doðumsal kýzamýkcýk sakatlýklarýna yol açabilir.

tedir.

Kýzamýkcýk, ciltte pembe döküntülerle kendini gösteren bir hastalýktýr. Özellikle hamileliðin erken dönemlerinde

Son derece bulaþýcý bir hastalýktýr ve solunum yo-

kýzamýkçýða yakalanan gebelerin bebeklerinde ciddi ano-

lu ile bulaþýr. Salgýnlar oluþturur. Hasta kiþinin öksürme ve

malilere ve düþüklere neden olmasý nedeniyle önemlidir.

aksýrmasý ile havaya yayýlan virüs, solunum yolu ile alýnýr,

Çoðunlukla ilkbahar ve kýþ aylarýnda görülür. Hastalýðý ge-

aðýz, boðaz ve buruna yerleþerek enfeksiyona yol açar.

çirmekle ömür boyu baðýþýklýk kazanýlýr.

Kýzamýklý hastalar mikrobu burun mukozasýnda taþýrlar. Kýzamýk, ilk belirtinin görülmesinden sonra 7 gün süre ile

Kuluçka süresi 2 - 3 haftadýr. Ense ve kulak arkasý

bulaþýcýdýr. Mikrop, dýþ ortamda uzun süre yaþamadýðýn-

lenf bezlerinin þiþmesi en ayýrt edici belirtisidir. Döküntü-

dan kýzamýklý hasta ile temas eden kiþilerin hastalýðý

ler baþlamadan önce yumuþak damak üzerinde açýk

üçüncü bir kiþiye bulaþtýrmasý çok nadirdir. Kýzamýk ço-

pembe lekelenmeler meydana gelir. Döküntüler baþ böl-

cukluk çaðý hastalýðýdýr. Anneden plasenta yoluyla geçen

gesinden baþlar. 24 saat içinde tüm vücuda yayýlýr. Dö-

antikorlar nedeniyle yeni doðmuþ bebeklerde ilk 3-4 ay

küntüler çok küçük, pembe noktalar þeklinde baþlar ve

içinde son derece enderdir. Eðer anne hiç kýzamýk geçir110

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 111

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI memiþse kýzamýk yenidoðan bebekte de görülebilir. Has-

ral almasý saðlanýr).

talýk daha fazla kýþýn ve ilkbahar aylarýnda görülür. Aþýnýn

Korunma; kýzamýkla temas eden bir çocuk temas-

yaygýn olarak uygulanmadýðý toplumlarda kýzamýk 2-3 yýl

tan sonra 1-2 gün içinde kýzamýk aþýsý yapýlarak kýzamýk-

aralarla salgýn yapar. Kýzamýk bulaþýcýlýðý en yüksek has-

tan korunabilir. Aþý ile aktif olarak baðýþýklayarak en etki-

talýklardan birisidir. Bulaþýcýlýðý çok yüksek olduðundan ký-

li koruma saðlanabilir.

zamýk kontrolü için gerekli toplum baðýþýklýðý düzeyi de

Aþýnýn oluþturduðu baðýþýklýk, aþýlananlarýn büyük

(herd immünite) çok yüksektir (en az %93) (www.istan-

çoðunluðunda ömür boyu sürer. Kýzamýk salgýnlarýnýn ne-

bulsaglik.gov.tr).

deni kiþilerin aþý sonrasý geliþen baðýþýklýklarýný zaman

Kýzamýðýn kuluçka süresi 10-12 gündür. Bundan

içinde kaybetmeleri deðildir. Hiç aþýlanmamalarý ya da al-

sonraki 4 gün belirti dönemidir. Bu sürede ateþ, göz iltiha-

dýklarý aþýya yanýt vermemeleri sonucu hastalýða yakala-

bý, öksürük ve lekeler görünür. Ateþ döküntüden 3-4 gün

nabilirler.

öncesinden itibaren vardýr. Döküntüden sonraki 2-5. günlerde hýzla düþer. Burun akýntýsý, göz kapaklarýnda su top-

Çocuða doktor tedavisi uygulanmalý, ateþi düþürül-

lamasý ve iltihap görülür. Fotofobi (ýþýktan korkma) vardýr.

meli, bol sývý verilmeli, gözler yanýyorsa soðuk su ile yý-

Kuru ve inatçý öksürük, solunum yollarý iltihabýnýn belirti-

kanmalýdýr.

sidir. Hastalýk için özel olan ve yanaklarýn iç kýsmýnda göKolera

rülen beyazýmsý lekeler döküntüden iki gün önce belirir ve kýzamýk için spesifiktir. Bu lekeler, etrafý pembe-kýrmý-

Salgýnlara yolaçan, ishalle seyreden, aþýrý su ve

zý bir çizgi ile çevrili, yaklaþýk 1 mm çapýnda mavimtrak-

elektrolit kaybý ile, tedavi edilmediði takdirde þoktan

beyaz noktalardýr. Baþlangýçta yanak içi mukozasýnda be-

ölümlere neden olabilen bulaþýcý bir hastalýktýr.

lirirler ve hýzla yayýlýrlar. Birinci günün sonunda bütün aðýz mukozasý ve yanak içi beyaz nokta þeklindeki bu lekelerle dolabilir. Döküntüler ortaya çýkýnca bu yaralar azalmaya baþlar ve döküntünün 3. gününde tamamen kaybolur. Döküntü dönemi: Kýzamýkta döküntü ciltte ufak kabartýlar þeklindedir. Döküntü saç çizgisinden, alýndan ve enseden baþlar; yüze, boyuna, üst bölümlere ve gövdeye yayýlýr. Yüz ve boyundakiler birleþmeye eðilim gösterirler. Bu nedenle deri ödemlidir (su toplamýþtýr), yüz þiþ bir görünüm alýr. Avuç içi ve ayak tabanýnda da döküntü görülebilir. 3. günden itibaren döküntüler esmerimsi leke býrakarak ve deride un sürülmüþcesine bir pullanma yaparak solarlar. Kýzamýðýn neden olduðu kötü sonuçlar mikrobun yarattýðý iltihabi durumun yayýlmasýyla oluþur. Çok küçük ya da malnütrisyonlu çocuklarda, eriþkinlerde ve baðýþýklýk sistemi zayýflamýþlarda aðýr seyreder. Ýshal, zatürre ve orta kulak iltihabý en sýk görülen komplikasyonlarýdýr. Orta kulaktan irinli akýntý gelmesi ve ateþin düþmemesi karakteristiktir. Pnömoni (zatürre), geliþmekte olan ülkelerde kýzamýk hastalýðýnýn ölüme yol açan en önemli ve tehlikeli sonucudur. A vitamini yetmezliði olanlarda körlüðe yol açabilir. Her bin vakadan birinde beyin enfeksiyonuna (ensefalit) neden olur (www.istanbulsaglik.gov.tr). Hastalýða yönelik bir ilaç yoktur. Ancak destek tedavisi yapýlýr (beslenme düzenlenir, yeterli vitamin, mine111

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 112

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

býz yüzeysel ve hafiftir. Gözler içeriye çöker, cilt buruþur,

Koleranýn etkeni bakterilerdir.

eller çamaþýrcý eline benzer. Hastada ani kilo kaybý olur.

Bulaþma; hastanýn kusmuk ve dýþkýsýnda bol mik-

Karýn kayýk gibi içeriye çöker. Ýdrar çýkýþý giderek kaybo-

tarda bakteri bulunur. Salgýnlar, bakterinin içme suyuna

lur. Hastanýn mental fonksiyonlarý yerindedir. Çocuklarda

karýþmasý ile olur.

kolera çok daha hýzlý seyreder ve hipoglisemi yapabilir. Hafif þekil (Günde 4-5 kez çok sulu olmayan dýþký

Derhal rehidratasyon saðlanmadýðý takdirde hastanýn þok-

çýkartanlar); bu hastalara salgýnlar sýrasýnda çok aðýr sey-

tan kaybedilmesi kaçýnýlmaz olur (www.istanbulsag-

reden vakalarýn yaný sýra rastlanmaktadýr. Aile fertlerin-

lik.gov.tr). Salgýn bir anda olur.

den birinde aðýr kolera gözlenirken bir diðerinde hastalýðýn hafif bir ishal ile seyretmesi mümkündür. Bu hafif se-

Korunma; kolera büyük ölçüde sularla bulaþtýðýn-

yirli kolera gözden kaçabilir (www.istanbulsaglik.gov.tr).

dan, temiz içme suyu temini saðlanýr. Kanalizasyon ve içme suyu þebekeleri birbirinden uzak olmalýdýr. Sularýn

Hýzlý seyreden tipik kolera: Bir-iki gün sonra kusma ve birden barsaklarýn boþalmasý þeklinde geliþen ishal ile

klorlanmasý veya kaynatýlmasý, besinleri ellemeden önce

baþlar. Diyare, saatler içerisinde þiddetini artýrýr. Dýþkýlama

ellerin su ve sabunla yýkanmasý, besin maddelerinin de-

için güç sarfetmeye gerek yoktur. Kirli sarý-gri veya krem

zenfeksiyonu, salgýnlarda ölenlerin dezenfekte edilerek

renkli, su kývamýndaki dýþkýnýn içinde pirinç tanesi gibi yü-

çabucak gömülmesi gibi önlemler alýnmalýdýr. Aþýsý henüz

zen atýklar bulunur. Hastanýn kan basýncý hýzla düþer, na-

geliþtirilmemiþtir. 112

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 113

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Kuduz

Meningokoksik Menenjit

Ýnsanlara özellikle hayvan ýsýrýklarý ile bulaþýr. Has-

Neisseria meningitidis mikroorganizmasýnýn yol

talýk oluþtuktan sonra tedavi edilemez ve ölüme yol açar.

açtýðý, oldukça aðýr seyreden bir hastalýktýr. Mevsimlerle iliþkili olarak yerel salgýnlar yapmaktadýr. Ayný aile içinde

Kuduz hastalýðýnýn etkeni “Rabies” virüdür. Bu vi-

kardeþler arasýnda ardarda belirtiler verir, ölüm olasýlýðý

rüs güneþ ýþýðý ve deterjanlar ile ölür. Ancak karanlýkta,

yüksektir. Belirtiler; gribal infeksiyon benzeri belirtilerden

uygun ortam bulduðu zaman vücut dýþýnda da canlý kala-

sonra ense sertliði, ciltte çok sayýda küçük kýrmýzý-mor

bileceði ve herhangi bir ýsýrýk hikayesi olmadan da bula-

renkte kanama odaklarý biçiminde döküntüler görülür.

þabileceði bilinmektedir (www.istanbulsaglik.gov.tr).

Aðýr seyreden bir hastalýktýr.

Kuduz, enfekte hayvan tarafýndan ýsýrýlmadan baþ-

Toplu olarak bulunan, okul gibi ortamlarda ortaya

lar, hayvanlarýn salyasýnýn açýk yaralara ya da konjuktiva

çýkan salgýnlarda aþýyla korunma saðlanmalýdýr.

gibi vücut bölgelerine temasý ile de olur. Kedi, köpek, tilki, kokarca, rakun, çakal, kurt, maymun gibi tüm vahþi

Çocuk Felci (Poliyomielit)

memeliler kuduz kaynaðý olabilir ve hastalýðý bulaþtýrabiÇocuk felci, çoðunlukla çocukluk çaðýnda görülür.

lirler.

Nadiren eriþkinlerde de görülür. Felçlerle seyredip kalýcý Hastalýðýn kuluçka süresi 4 gün ile birkaç yýl ara-

ortopedik hasarlar yaratan ve salgýnlar oluþturan, ancak

sýnda deðiþmektedir. Ancak vakalarýn %95'inde bu süre

aþý ile korunulabilen bir hastalýktýr.

bir yýldan daha azdýr ve ortalama olarak 20-90 gündür. Kuluçka süresi, ýsýrýk yerinin beyine yakýnlýðý, ýsýrýðýn sayý-

Hastalýðýnýn nedeni, “polio” virüsü denilen bir mik-

sý, derinliði, ýsýrýk yerinin sinir uçlarýndan zenginliði, hasta-

roptur.

nýn çocuk olup olmadýðý ve vücuda giren virus miktarý ile Çevre koþularýnýn kötü olduðu yerlerde, sularýn ve

ilgilidir. Ýnsanlarda baþlangýç semptomlarý genellikle çok tipik deðildir ve iþtahsýzlýk, kýrgýnlýk, yorgunluk, ateþ görülür. Hastalarýn yaklaþýk yarýsýnda ýsýrýk bölgesinde aðrý ve duyu kaybý görülür. Daha sonra huzursuzluk, aþýrý korku hali, saldýrganlýk, uykusuzluk, psikiyatrik bozukluklar ve depresyon görülebilir. Nörolojik semptomlar ise, sara krizleri, tuhaf davranýþlar, ense sertliði, hýzlý ve sýk nefes alýp verme, salya artýmý ve felçler olarak ortaya çýkar. Hiperaktif ataklar kendiliðinden ya da görsel ve iþitsel bir uyarý sonucu ortaya çýkabilmektedir. Iþýk gibi görsel uyarýlarýn ataklarý baþlatabilmesi kiþilerde fotofobi (ýþýktan korkma) geliþmesine neden olmaktadýr. Su içme teþebbüsü sýrasýnda boðaz kaslarýnýn kasýlmasý nedeniyle kiþide týkanma, boðulma hissi ortaya çýkmakta ve bu nedenle hastalarda hidrofobi (sudan korkma) geliþmektedir. Ataklar arasýndaki dönemde hasta genellikle kendindedir ve bilinci yerindedir. Nörolojik belirtilerin geliþmesinden 4-10 gün sonra koma hali geliþir ve sonunda hasta yaþamýný kaybeder (www.istanbul-saglik.gov.tr). Korunma; aþý yolu ile olur. Þüpheli bir hayvan tarafýndan ýsýrýlan kiþinin yarasý sabunlu ya da deterjanlý su ile bolca yýkanmalýdýr. Ayrýca yaralýnýn tetanoz aþýsý yoksa tetanoz aþýsý da yapýlmalýdýr. 113

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 114

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Tetanoz Kazýklý humma da denir. Genellikle öldürücü bir hastalýktýr. Her yaþta görülür. Tetanoz mikrobu, genellikle toprakta, nemli ortamda, ev-ameliyathane tozlarýnda, tuzlu suda, özellikle gübre içerisinde ve oksijensiz ortamda yaþayabilir, ýsýya dayanýklýdýr. Ayrýca dýþ ortam þartlarýnda oluþturduðu sporlar ile de son derece dayanýklýdýr. Vücuda çok küçük yara ve kesiklerden dahi girebilen tetanoz mikrobu, salgýladýðý tetanoz zehiri ile omuriliðe ve sinir sistemine zarar verir. Tüm tedavi olanaklarýna raðmen 10 hastadan 6’sý ölmektedir. Yenidoðan dönemi dýþýnda hastalýk her yaþta görülebilir. Ýleri yaþlarda kadýnlarda risk oraný artar. Askerlik döneminde erkeklere aþýlama yapýlýr. Gebelikte tetanoz aþýlama þemalarýnýn tam olarak uygulanmasý nedeniyle de kadýnlar da korunmaktadýr. Mikrobun doðada yaygýn halde bulunan ve çok dayanýklý olan sporlarýnýn yara yerlerinden girmesi ile en sýk hastalýk oluþtuðu için toprakla uðraþanlarýn aþýlarýnýn tam olmasý son derece önemlidir. Belirtiler: Eriþkin tetanozlu hastada yüzde kasýlmalar sonucunda özel bir görüntü (alaycý bir gülüþ gibi) oluþur. Yüz kaslarýnýn kasýlmasý sonucu alýn kýrýþýr, dubesinlerin mikroplu dýþký ile kirlenmesi ve kalabalýk or-

daklar hafif aralanýr, aðzýn iki uçlarý kenarlara çekilir,

tamlarda havaya yayýlan mikroplarýn solunmasýyla bula-

gözler daralýr, burun kenarýndaki çizgiler daha belirgin

þýr. Hastalýða yakalanan çocuklarda hafif ateþ, baþ aðrýsý,

hale gelir. Refleks halinde gelen kasýlmalar, hastalýðýn

kas aðrýlarý, bulantý-kusma gibi üst solunum yolu enfeksi-

yaygýn özelliðidir. Kasýlmalar; gürültü, ýþýk, dokunma,

yonlarýnda her zaman rastlanýlan bulgular vardýr. Bazý ço-

koku ile uyarýlabilir. Sinir sisteminin uyarýlmasý sonucu

cuklarda hastalýk bu bulgularla sýnýrlý kalýrken, bazýlarýnda

kalp atýþýnda düzensizlikler, kan basýncýnda deðiþiklik-

ise kalýcý felçler meydana gelmektedir. Felçler genel ola-

ler, terleme, yutak spazmý, idrar tutamama görülebilir.

rak, çocuðun kendini ayaða kaldýrmasýnda ve yürümesin-

Komplikasyon olarak kasýlmalar sonucu kýrýklar oluþabi-

de güçlük þeklinde ilk bulgularýný verir. Felçler yumuþak-

lir. Konvülziyon, aspirasyon, akciðer embolisi, bakteriyel

týr ve duyu kaybý yoktur. Felç geliþen hastalarda ölüm

enfeksiyon, dehidratasyon, solunum yetmezliði ve kalp

oraný %2 ile % 20 arasýnda deðiþmekte, ancak beyindeki

durmasý görülebilir. En sýk ölüm sebebi sekonder zatür-

solunum merkezinin etkilenmesiyle bu oran % 40'a kadar

redir. Gebelerde kasýlmalar sonucu düþük oluþabilir. Ani

çýkabilmektedir (www.istanbulsaglik.gov.tr).

ölümlerde solunum kaslarýnýn tutulmasý ve pulmoner emboli akla gelir (www.istanbulsaglik.gov.tr). Korunma

Hastaya destek tedavisi uygulanmaktadýr. Çocuða

aþý ile olur.

bol sývý verilmelidir. Ateþi düþürülmelidir. Yenidoðan tetanozundan korunma amacýyla, tüm Korunma; çocuk felci hastalýðýna karþý inaktive ço-

gebelerin tetanoz aþýlarý kontrol edilmeli ve aþýsý eksik

cuk felci aþýsý (enjeksiyon þeklinde uygulanýr ) veya oral

olanlar ve özellikle son beþ yýlda hiç tetanoz aþýsý olma-

çocuk felci aþýsý (aðýzdan damla þeklinde verilir) ile gerçek-

yanlar mutlaka aþýlanmalý ve bu durum þartlar ne olursa

leþtirilir.

olsun ihmal edilmemelidir. Tetanoz aþýsýnýn son derece 114

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 115

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI saf ve etkin bir aþý olmasýnýn yaný sýra, sanýldýðýnýn aksine,

çocuklar, yaþlýlar, baðýþýklýðý baskýlanmýþ kiþiler ve gebe-

gebelikte tetanoz aþýlamasýnýn yapýlmasý hem anneye

lerde daha aðýr seyretmektedir.

hem bebeðe yaþamsal faydalar saðlamaktadýr (www.is-

Korunma; çiçek aþýsý ile olur. Türkiye’de çiçek has-

tanbulsaglik.gov.tr).

talýðý ortadan kalktýðý için aþý uygulanmamaktadýr.

• Tetanozda; yara temizliði yara bakýmý hemen ve

Kýzýl

hijyenik koþullarda yapýlmalýdýr.

En seyrek görülen çocukluk çaðý enfeksiyon hasta-

• Yara içindeki tüm yabancý cisimler çýkarýlmalýdýr.

lýklarýndan biridir. Kýzýl, bademcik iltihabýna benzer ve boðaz aðrýsýyla birlikte deri döküntüsüne yol açar. Kuluçka

• En kýsa sürede hastaneye baþvurulmalýdýr.

dönemi 1-5 gündür. Üç gün bademciklerde þiþliðe, boðaz

Yaralanma sonrasý, yaranýn yeri ve þekli ile hasta-

aðrýsýna neden olmasýndan sonra ateþ, kusma ve karýn

nýn aþýlý olup olmamasý dikkate alýnarak aþý ile birlikte Te-

aðrýlarý ortaya çýkar. Göðüste ve boyunda, daha sonra bir-

tanoz serumu uygulanmasý önerilebilir. Aþý, serumla bir-

birleriyle birleþen lekeler belirir, sonra bütün vücuda ya-

likte ayný gün, fakat vücudun farklý bir bölgesine enjekte

yýlýr. Döküntüler kaþýntý yapabilir ama aðýz çevresinde

edilmelidir (www.istanbulsaglýk.com). Çiçek Hastalýðý Çiçek hastalýðý yalnýzca insanlarda görülen bir hastalýktýr. Virüs, tükrük yoluyla bulaþýr. Hastanýn eþyalarýný kullanmak bulaþmaya sebep olur. Bulaþtýrýcýlýk hastalýðýn ilk haftasýnda en yüksek olmakla birlikte hastalýk baþlamadan bir hafta öncesinden döküntüler tamamen dökülüp ortadan kalkana kadar bulaþtýrýcýdýr. Sadece insanlarda görülür. Kuluçka süresi, 7-17 gün arasýnda deðiþebilir. Belirtiler: Baþlangýçta yüksek ateþ, halsizlik, baþ ve sýrt aðrýsý görülür. Baþ aðrýsý sürekli bir belirtidir. Baþaðrýsý ile birlikte öksürük, bronþit, farenjit ve larenjit yakýnmalarýyla birlikte koyu pembe döküntülerin etrafýnda açýk pembe alanlar görülür. Bir gün içinde döküntülerin içerisinde berrak sývý olduðu görülür. Döküntülerin çýkýþ yerleri karýn, göbek altý, uyluk ve bacaklarýn iç kýsmýdýr. Döküntüler 2-3 günde püstül þekline geçtiði ve içerisinde koyu sarý, hücreden zengin sývý bulunduðu görülür. Bütün döküntülerin ortaya çýkýþý ve kayboluþu ayný andadýr. Sekizdokuz günde kurumaya baþlayan püstüllerin ortasý çökük düðme þeklindedir. Üç dört haftanýn sonunda da döküntüler kabuk baðlar, ayrýlýr ve düþmeye baþlar (www.istanbulsaglik.gov.tr). Hastalarýn %30 kadarýnda hastalýk ölümle sonuçlanýr. Çiçek hastalýðýnýn tedavisi yoktur. Hastalýða yakalanan kiþilere destekleyici tedavi önerilmektedir. Küçük 115

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 116

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

bulunmazlar. Hastanýn dili kýrmýzý ve paslý olabilir. Dö-

hafta kadar devam edebilmektedir (Stoppard).

küntü 5 gün sonra kaybolur. Ama derideki soyulmalar iki

Çocuðun öncelikle ateþi düþürülmelidir. Bol miktarda sývý verilmelidir. Ayrýca aðrýsý ve ateþi fazla ise doktorun önerdiði aðrý kesici ateþ düþürücü þuruplar kullanýlmalýdýr. Suçiçeði Kýþ ve bahar mevsimlerinde, 3-10 yaþ arasý çocuklarda çok görülür. Bertiler; önce halsizlik, birkaç gün düþmeyen ateþ, nezle, öksürükdür. Sonra vücudun farklý kýsýmlarýnda, içi su dolu pembe tanecikler belirir, tanecikler kuruyuncaya kadar kaþýntý olur. Kuluçka süresi 2-3 haftadýr. Bulaþma taneler dökülünceye kadar devam eder. Hastalýk süresince çocuðun yaralarýný kaþýyýp, koparmasýna engel olunmalýdýr. Çocuðun týrnaklarý kesilmeli ve kaþýnmamasý saðlanmalýdýr. Çocuk, bez kullanýyorsa mümkün olduðunda altý açýk býrakýlmalý ya da sýk sýk bez deðiþtirilmelidir. Hamileliðin ilk 5 ayýnda geçirilen suçiçeði anne karnýndaki bebekte sakatlýklara yol açar. 116

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 117

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

BEDEN SAÐLIÐINI BOZAN VE HASTALIKLARA NEDEN OLAN ETMENLER Kalýtýmla Ýlgili Etmenler

me, kimyasal maddelerden etkilenme, besinlerdeki hormonlar, çevredeki insanlarýn tutumlarý, travmalar, kazalar,

Kalýtým, fiziksel özellikleri, bedensel geliþimi, psiko-

zehirlenmeler hastalýklara neden olan çevresel faktörler-

motor geliþimi, sosyal ve duygusal durumu etkilediði gibi

dir. Bu faktörler hastalýklara yakalanmayý hýzlandýracaðý

hastalýklara yakalanma olasýlýðýný da etkilemektedir. Kiþi

gibi hastalýðýn geçirilme þiddetini de etkilemektedir.

kalýtým yoluyla hastalýk genini aldýysa ve çevresel faktörRAHATSIZLIKLAR-HASTALIKLAR

ler hastalýða hazýrlayýcý durumdaysa hastalýk oluþmaktadýr. Gerek bedensel gerekse psikolojik problemler genetik

Mikroplar

yatkýnlýkla çok yakýndan ilgilidir. Kalýtýmsal olarak geçen Mikroplar, mikroskopla görülebilen tek hücreli bit-

hastalýklarýn içinde kanserler, depresyon, þizofreni, eklem

kisel ve hayvansal varlýklardýr. Deðiþen hayat þartlarýna

hastalýklarý yer almaktadýr.

kolaylýkla karþý koyamadýklarýndan canlýlarý sömürerek Çevre Ýle Ýlgili Etmenler

yaþamaktadýrlar.

Çevre ile ilgili etmenler; yetersiz-dengesiz beslen-

Mikroplar, genel olarak iki gruba ayrýlýrlar;

117

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 118

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI vanlar, amipler bu grupta yer almaktadýr. Parazitler Parazitler, bir canlýya baðýmlý olarak yasayabilen ve üzerinde yaþadýðý canlýya zarar veren mikroorganizmalardýr. Bu parazitler þunlardýr:

Askaris (yuvarlak solucan): En yaygýn olan parazittir. Ýnce baðýrsaklara yerleþir. Büyüklüðü 15–35 cm’dir. Diþi yuvarlak solucan günde 200.000 kadar yumurta üretebilir. Ýnsan dýþkýsý ile atýlan yumurtalar toprakta uzun süre canlý kalabilir. Ýnsan dýþkýsýnýn gübre olarak kullanýldýðý, kanalizasyon sularýnýn sulamada kullanýldýðý yerlerde aðýz yolu ile insana bulaþýr. Ayrýca topraðýn elle temasý veya insan dýþkýsý ya da sineklerle bulaþmýþ çið etin yenmesiyle de bulaþabilir. Ýnce baðýrsaklara gider, orada larva haline geldikten sonra baðýrsaðý delip kan dolaþýmýna karýþýr, akciðerlere ulaþýr. Akciðerden soluk borusu bo-

1. Bitkisel mikroplar (Bakteriler): Þekillerine ve gör-

yunca yukarý týrmanýp gýrtlaktan tekrar mideye ve baðýr-

dükleri iþlere göre ayrýlýrlar.

saklara inerek yerleþir (http//www.bebekhastanesi.com).

- Faydalý bakteriler: Sütte, þarapta, peynirde ve

Belirtiler; baðýrsaklarda yaþayan parazit sayýsýna

hamur mayasýnda bulunur.

baðlýdýr. Parazit çoksa karýn aðrýsý, iþtahsýzlýk, bulantý, yað-

- Zararlý bakteriler: Hastalýk yapan bakterilerdir.

lý ishaller ve A vitamini eksikliðine neden olur. Akciðeri de

Hastalýk yapan mikroplar, bir canlýnýn vücuduna sindirim,

etkileyerek öksürük, ateþ, döküntü ve kaþýntýlarla akci-

solunum yolu, deride açýlan yara ve bereler yolu ile gire-

ðerde geçici bozukluklara yol açar.

rek ya çoðalýrlar ya olduðu yerde kalýrlar ya da kana ka-

Taný için dýþkýda parazitin veya yumurtalarýn görül-

rýþarak bütün vücuda yayýlýrlar ve hastalýðý meydana ge-

mesi gerekir.

tirirler. Toplu ölümlere yol açabilir. Zararlý bakteriler:

Kýl kurdu: Kýl kurdu, her yerde, her yaþta ve her

a. Koklar: stretekoklar, diplokoklar, tetragenler,

sosyal kesimde hastalýk yapabilen bir parazittir. En çok

staphilokoklar.

çocuklarda görülür, zararsýzdýr. Eriþkin þekli 1 cm boyda, sarý-beyaz renkte ve iplik inceliðindedir. Kalýn baðýrsakla-

b. Basiller: tifo, paratifo, dizanteri, veba, þarbon

rýn çýkan kýsmýnda, kör baðýrsak ve apendiste yaþarlar.

hastalýklarýnýn etkenleridirler.

Kýl kurdunun bulaþmasý için yumurtalarýnýn aðýz

c. Vibriyon: Frengi hastalýðýna neden olan mikrop-

yolu ile alýnmasý gerekmektedir.

lardýr. - Zararsýz bakteriler: Toprakta, havada yaþayan çe-

Kýl kurdu nadiren aðýr hastalýk tablosu yapar. Belir-

þitli çürüme, parçalanma ayrýþmaya sebep olan bakteri-

tiler; makatta gece ortaya çýkan kaþýntý ve kaþýntýya bað-

lerdir. Bu mikroorganizmalar topraktaki organik madde-

lý uyku bozukluðu görülür. Karýn aðrýsý, kilo kaybý, iþtahsýz-

ler üzerinde ürerlerken amonyak tuzlarý ortaya çýkar.

lýk, diþ gýcýrdatma görülür. Bazen de kýz çocuklarýnda

Böylece toprak doðal yoldan gübrelenmiþ olur. Bu arada

anüsten genital bölgeye ulaþarak vajinada ve idrar yolla-

bitkilerin ve dolaylý yoldan diðer canlýlar için gerekli olan

rýnda enfeksiyona neden olur.

azot ortaya çýkmaktadýr.

Taný için yumurtalarýn anüs etrafýnda görülmesi

2. Hayvansal mikroplar: Asalaklar, bir hücreli hay-

gerekir. Parazit gece ve sabaha karþý yumurtlamak için 118

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 119

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI anüsten dýþarý çýktýðý için anüse yapýþtýrýlan selofan banda

Belirtiler; kaþýntý, kaþýnarak kanatýlan ciltte enfek-

yapýþan yumurtalar mikroskopla görülebilir. Parazitin dýþ-

siyon, kabuklanma, bazen bit ýsýrýðýna baðlý olarak saçlý

kýda görülmesi daha zordur. Bazen hareketli kýl kurtlarý

deride yüzeysel kanamalar da oluþabilir.

çocuðun anüsünde aile tarafýndan da görülebilir

Tedavi: Doktor tedavisinin yanýnda bit öldürücü

(www.bebekhastanesi.com). Aile içi bulaþma son derece

ilaçlar içeren krem veya þampuanlarla saç yýkanýr. Saç

kolay olduðu için aile tedavisi önerilir.

normal þampuan ile yýkandýktan sonra bit þampuaný uy-

Korunma ve genel hijyen özellikleri: Gece uyku-

gulanýr. Bit þampuaný, 10 dakika saçlý deride kaldýktan

dayken makatý kaþýmýþ olma ihtimali nedeniyle sabah

sonra sirkeleri temizlemek için saçlar ince diþli bir tarakla

uyanýr uyanmaz mutlaka eller çok iyi sabunlanmalý, yu-

taranýr. Çünkü þampuan biti öldürür ama sirkelere etkisiz-

murtalarýn çarþafa dökülme ihtimaline karþýda çarþaf sil-

dir. Sirke taranarak dökülmeye çalýþýlýr. Sirkelerin temizli-

kelenmeden yavaþça kaldýrýlýp çamaþýr makinesine atýl-

ði için 1/1 oranýnda sulandýrýlmýþ üzüm sirkesi ile yýkan-

malý, kuruduktan sonra kýzgýn ütü ile ütülenmelidir. Taha-

masý da önerilir. Çamaþýr, giysi, yatak örtüleri vs. mümkün

retlenmeden sonra el temizliðine dikkat edilmeli, çocu-

olan en yüksek sýcaklýkta yýkanýp ütülenmelidir. Mümkün

ðun iç çamaþýrlarý yüksek ýsý ile yýkanýp yüksek sýcaklýkta

olmuyorsa kuru temizleme yapýlmalýdýr. Bitlenme duru-

ütülenmelidir.

munda kullanýlan saç fýrçasý ve taraklar ise atýlmalý veya çok sýcak sabunlu suda uzun süre bekletilmelidir. Peluþ

Bit: Bit vücutta, saçta ve pubiste (kasýkta) bulunur.

oyuncaklar ise koyu renkli kalýn poþetlere konup müm-

Sadece vücut biti, tifüs adlý bulaþýcý hastalýðý taþýr, diðerle-

künse vakumlanýp ve 2 – 3 hafta hiç açýlmazsa bitler ölür

ri hastalýk taþýmaz.

(http//www.bebekhastanesi.com).

Saç biti, her sosyoekonomik kesimden çocukta gö-

Tenyalar: Tenyalar da insanda enfeksiyona neden

rülebilir. Saç ve saçlý deride yaþar ve kan emerek beslenir.

olan bir parazit çeþididir. Eriþkin hali 4 ile 12 metre arasý

Asýl bulaþma kafadan kafaya doðrudan temasla olur. Biti

boya ulaþýr. Geniþliði birkaç milimetre kadardýr.

taþýyan çocuklarýn þapka, havlu, tarak ve fýrçalarýnýn ortak kullanýlmasý ile bulaþabilir. Yaz aylarýnda salgýnlar yapabilir.

Bulaþma; çið ve az piþmiþ et yenmesi ile olur. “Tenya saginata” parazitli sýðýr etinden, “tenya solium” ise has-

Diþi bitin, saç dipleri ve saça býraktýðý yumurtalara

ta domuzun etinin yenmesi ile ortaya çýkar. Larva dýþký ile

ise “sirke” denir. Sirke gözle görülebilir ve en çok ense ile

atýlýr. Sýðýr gibi bir konak tarafýndan otlar yenirken aðýz yo-

kulak arkasýnda bulunur. Fazla kaþýmalara baðlý saçlý deri-

lu ile hayvana bulaþýr. Sýðýrýn baðýrsaklarýndan kana, ora-

de kanamalar ve enfeksiyonlar görülebilir. Deri iltihabý so-

dan da kaslara gidip yerleþir, kistler oluþturur. Ýnsanlar pa-

nucunda boyunda ve ensede lenf bezlerinde aðrýlý þiþlik-

razit larvalarýný, sýðýrýn az piþmiþ veya çið etini (çið köfte

ler görülebilir.

sevenlerin dikkatine) yiyerek alýrlar. Kistler midede açýlýr ve ince baðýrsaða ulaþýp 1-3 ayda eriþkin hale gelirler (http//www.bebekhastanesi.com). Belirtiler; karýn aðrýlarý, ishal, kilo kaybý, makatta kaþýntý olur. Bazen parazit parçalarý anüsten düþer. Domuz tenyasýnýn yumurtalarý çok seyrek olarak aðýz yoluyla (et ile deðil) doðrudan alýnmasý ile yumurtalarýn gidip yerleþtiði organa (çoðunlukla beyine yerleþir) özgü belirtiler de olabilmektedir. Dýþkýda çoðunlukla halkalar görülür.

Kist hidatik: “Ekinokokus granulosis” veya “ekinokokus multilocularis” adý verilen parazitlerin insan bünyesinde sebep olduðu hastalýktýr. Parazitin eriþkin þekli, ke119

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 120

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

2. Plasenta yoluyla bulaþma: Hasta olan annenin

di, köpek gibi hayvanlarda yaþar.

kanýndaki parazit, plasenta ile bebeðe geçer ve doðumsal Belirtiler; kistler yerleþtikleri organa özel belirtiler

toxoplazmoz yapar.

yapar ve 20 cm. çapa kadar büyüyebilir. Çoðunlukla kara3. Diðer yollar: Kan, kan ürünleri, balgam vs. ile.

ciðer ve akciðere yerleþir. Bazende beyin, böbrek, kemik gibi organlara yerleþebilir. Akciðere yerleþtiðinde ateþ, ök-

Toxoplazmoz Çeþitleri

sürük, göðüs aðrýsý, kanlý balgam ve hýrýltý yapar. Karaciðerde yerleþmiþse, karýn aðrýsý, bulantý, kusma, sarýlýk ve

• Doðumsal Toxoplazmoz: Bebek doðuþtan saðlýk-

karaciðer büyümesi yapabilir. Emultilokülarisin yaptýðý

lý olup sonradan hastalýk belirtileri gösterebilir ya da has-

parazit hastalýðý ise daha aðýr seyreder. Kistler daha küçük

talýk belirtileri ile doðabilir.

fakat çok sayýdadýr. Kanser gibi hýzlý yayýlýr. Operasyonu

Belirtiler; saðlýklý doðan bebekte aylar, hatta yýllar

tehlikelidir. Ýlaç tedavisinin de baþarýsý çok azdýr

sonra yavaþ yavaþ epilepsi, hidrosefali, saðýrlýk, þaþýlýk, göz

(http//www.bebekhastanesi.com).

iltihabý oluþabilir.

Kist hidatik ameliyatla tedavi edilir.

Hastalýk belirtileri ile doðan bebeklerde; ateþ, iltihap, sarýlýk, havale, beyinde kalsiyum çökmeleri, iki göz-

Toxoplazma: Toxoplazma bir parazit, toxoplazmo-

de de kalp kasý iltihabý, solunum güçlüðü, böbrek yet-

zis de onun meydana getirdiði parazit hastalýðýdýr.

mezliði, trombosit hücre sayýsýnda azalmalar ve kanamalar ile kansýzlýk görülebilir. Ölüm oraný yüksektir.

Toxoplazma doðada farklý hayvanlarda farklý biyolojik þekillerde bulunur. Kedi baðýrsaðýnda da bulunan

• Edinsel Toxoplazmoz: Çoðunlukla belirtisizdir.

kist, dýþký ile atýlýp bulaþabilir. Parazit bu kistlerle bulaþýr.

Belirti olursa da bölgesel lenf bezi büyümesi ve þiþmeleri,

Kistler ýlýk ve nemli toprakta çok uzun süre canlý kalabilir-

kas aðrýsý, döküntü, göz iltihabý ve pnömoni görülebilir.

ler. Bulaþma yollarý (http//www.bebek-hastanesi.com); • Oküler Toxoplazma (Göz Toxoplazmasý): Doðuþ1. Aðýz yoluyla bulaþma (Pis etler ve kist ile bulaþ-

tan ya da sonradan olabilir. Küçük bebeklerde ve yenido-

mýþ sineklerle): Kist içeren kedi dýþkýsýna konan sinek, ora-

ðandaki doðumsaldýr. Büyük çocuk ve eriþkindeki toxop-

dan uçup ete veya diðer besinlere konar; bunu da iyi pi-

lazma ise sonradan olmuþtur. Göz retinasýnda iltihap, göz

þirmeden insanlar yerse bulaþma gerçekleþir.

içi kanamalar ve körlüðe neden olabilir. 120

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 121

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Korunma: Etler iyi piþirilerek yenmelidir. Besin hij-

Tedavi: Doktor tedavisi gerektirir.

yenine dikkat edilmeli, kedilerin ýslahý ve aþýlanmasý saðElbise, yatak örtüleri, çarþaf ve çamaþýrlar içindeki

lanmalý, ev gibi kapalý yaþam alanlarý böceklerden arýndý-

uyuz hayvancýðýnýn ölmesi için yüksek ýsýda uzun süre yý-

rýlmalýdýr.

kanýr ya da kuru temizlemeye verilir. Çamaþýrlar yüksek ýsýda kurutulmalý ve en yüksek derecede de ütülenmeli-

Gebeliðin ilk 3 aylýk döneminde aktif enfeksiyon

dir. Gerek görülürse ailede tedavi kapsamýna alýnmalýdýr.

görülürse kürtaj gerekmektedir.

YETERSÝZ VE DENGESÝZ BESLENME

Uyuz: Yengeç benzeri bir eklembacaklý parazitin yol açtýðý kaþýntýlý bir deri hastalýðýdýr. Deri altýnda yerleþir

Vücudun büyümesi, dokularýn yenilenmesi ve or-

ve yumurtlar.

ganlarýn çalýþmasý için gerekli olan besin öðelerinin dü-

Bu parazit 0,4 mm boyunda, 4 bacaklý ve yarý kü-

zenli ve yeterli miktarda alýnmasý ve vücudun ihtiyaç

re þeklindedir. Günde 0,5 ile 5 mm. hýzla derinin en üstün-

duyduðu miktarda tüketilmesi yeterli ve dengeli beslen-

deki boynuzsu tabakasý içinde tüneller açarak ilerler. Di-

medir. Gerekli besinlerin yeterince alýnmamasý durumun-

þisinin deri içinde açtýðý tüneller, salgýladýðý toksinler ve

da büyüme de gecikmeler olabileceði gibi organlarýn ye-

antijenik yapýsýndan dolayý kaþýntý çok fazla olur. Temas

terince görevini yerine getirememesi durumunda da ye-

yoluyla bulaþýr. Hasta kiþinin derisi veya kullandýðý elbise,

tersiz beslenme tablosu ortaya çýkmaktadýr.

Dengesiz

beslenmede ise kiþinin yemesine raðmen, ya yedikleri-

havlu, çarþaf, battaniye vs. ile temas gerekir. Belirtiler;

nin yanlýþ piþirilme teknikleri ile besin deðerini kaybet-

özellikle gece artan þiddetli kaþýntý, parazitin deriye girdi-

mesi yada vücudun ihtiyacý doðrultusunda yememesi du-

ði yerde kýzarýklýk, deri altýnda açtýðý tünele baðlý, deride

rumudur.

ince kýrmýzý çizgiler, 1–2 mm.’lik küçük, kýrmýzý ve kabarýk çýkýntýlar yapar. Tüneller küçük süt çocuklarýnda görülme-

Vücut saðlýðý için yeterli ve dengeli beslenmek ge-

yebilir. Ayrýca küçük bebeklerde, eriþkin ve ergenlerden

rekmektedir. Yeterli ve dengeli beslenmenin prensiple-

farklý olarak avuç içi, taban, saçlý deri ve yüzde de lezyo-

rinden biri de az ve sýk beslenmedir. Ayrýca, hücrelerin ve

na rastlanabilir (http//www.bebekhastanesi.com).

organlarýn saðlýklý bir þekilde çalýþabilmesi için kan þeke-

121

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 122

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Balýn içinde bulunan toksik madde bebeðin sinir istemini etkiler. Nefes darlýðý, aðýr felç, konuþmada, çiðnemede güçlük gibi belirtiler görülür. Yetiþkin vücudu bu maddeyi kolaylýkla kaldýrabilirken çocuklar kolay atlatamamaktadýrlar. DUYGUSAL NEDENLER Hastalýk etkeni olan duygusal nedenler þunlardýr: stres, anne baba tutumlarý, sürekli hakaret edilmesi, kendine güvensizlik, depresyon, travmalar, anne baba boþanmasý, istismar edilme, yeterince sevgi ilgi görememiþ olma, fiziksel ihtiyaçlarý dýþýnda ilgilenilmeme, kardeþin doðumu, anne babadan birinin ya da her ikisinin kaybý, aileden ayrýlma, reddedilme hastalýða neden olan duygusal faktörler içinde yer almaktadýr. DÜZENSÝZ UYKU-YORGUNLUK HALÝ Düzensiz bir yaþam tarzý, aþýrý yorulma, dinlene-

rinin daima belirli bir düzeyde kalmasý gerekmektedir.

meme ya da dinlenmeme, gündüz uyuyup gece uyuma-

Kan þekerindeki iniþ ve çýkýþlarýnda, baþ aðrýsý, konsan-

ma, geç yatma, vücudun ihtiyacý olandan daha az uyuma,

trasyon güçlüðü, yorgunluk, uyku hali görülür. Ýlk öðünü

uyuyamama uzun süre devam ederse psikosomatik has-

olarak tanýmlanan kahvaltýnýn özellikle büyüme döne-

talýklara neden olabilmektedir. Yorgunluk ve uykusuzluk,

mindeki çocuklar ile gençlerin günlük enerji ve besin öðe-

dikkati yoðunlaþtýrmamaya ve sürdürememeye, bir iþe

leri gereksinmelerine katkýsýnýn yanýnda, okul baþarýsý

baþlamada isteksizliðe, iþi devam ettirmek istememeye,

üzerine de olumlu etkisi vardýr. Erciyes Üniversitesi (EÜ)

hýrçýnlýk ve huysuzluða neden olmaktadýr. Aþýrý yorulan

Atatürk Saðlýk Yüksekokulu Beslenme ve Diyetetik Bölü-

bir çocuk ya sýzýp kalacak ya da uykuya geçmede zorla-

mü Baþkaný Doç. Dr. Neriman Ýnanç (www.popülermedi-

nacaktýr. Düzensiz uyku ve yorgunluk kiþinin yaþam kali-

kal.com)’a göre, günlük beþ ya da daha fazla porsiyon

tesini ve geliþimini etkilemektedir.

sebze ve meyve, özellikle koyu yeþil yapraklý ve sarý sebze yenmelidir. Her gün, ekmek, tahýl ve baklagil kombi-

AÞI VE HASTALIKLARDAN KORUNMA

nasyonundan altý ya da daha fazla porsiyon tüketerek Hastalýklarýn Bulaþma Yollarý

kompleks karbonhidrat ve B grubu vitaminlerin miktarý arttýrýlmalýdýr. Yeterli protein ve demir tüketmek için hay-

- Doðrudan temas: Enfekte kiþinin duyarlý kiþi (ko-

vansal kaynaklý besinler, süt yoðurt tüketilmelidir.

nakçý) ile doðrudan temasýyla oluþan bulaþma þeklidir. Örnek; cinsel iliþki, öpüþme, kan nakli, yaraya dokunma vs.

Aþýrý proteinli yiyecekler, kabýzlýða neden olmakta-

Bu yolla; AIDS, Hepatit B, frengi (bel soðukluðu), sifiliz, vb.

dýr. Bunun yanýnda yeþillikler ve meyvelerle birlikte yete-

hastalýklar bulaþmaktadýr.

rince sývý almasý da saðlanmalýdýr.

- Dolaylý temas: Enfeksiyonla bulaþmýþ nesnelerle,

Vitaminler bölümünde de belirtildiði gibi fazla vita-

mikrobun kiþiye bulaþmasýdýr.

min, minarel ve yað alýmý da saðlýðý bozacak etkiye yol açmaktadýr.

* Hava ile bulaþma: Uzun süre açýkta canlý kalabilen mikroorganizmalarýn hava, toz veya damlacýkla du-

Anne sütü yerine mama ile beslenen bebeklerde

yarlý kiþiye bulaþmasýdýr. Damlacýkla yayýlma; tükürük,

obezite görülme olasýlýðý daha yüksektir.

balgam, burun, gözyaþý sývýlarýnýn damlacýklar halinde yayýlmasýdýr. TBC (tüberküloz-verem), grip, soðuk algýnlýðý,

1 yaþýný doldurmamýþ bebeklerde bal zararlýdýr. 122

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 123

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI çocuk hastalýklarýnýn çoðunluðu bu yolla yayýlmaktadýr.

doðal yollarla korunmaktadýr. Kýsaca hastalýklardan ko-

Öksürüp-aksýrýrken aðzýn elle kapatýlmasý ve karþýda bu-

runma yollarý þöyledir:

lunan kiþilerin yüzüne doðru hapþýrýlmamasý hava yoluy-

a. Vücuda mikrobun deri ve mukozadan (derinin

la yayýlmayý önler.

devamý olan ve vücut boþluklarýný saran daha ince olan

* Araçlar ile bulaþma: Enfeksiyonla bulaþmýþ nes-

kýsmýdýr) giriþinin engellenmesi. Örneðin, tetanos mikro-

nelerle meydana gelen bulaþmadýr. Örneðin; Hepatit A,

bunun vücuda girmesi için vücut yüzeyinde kesik olmasý

enfekte yiyeceklerle; tetanoz, paslý çivi ve toprakla; yine

gerekmektedir.

çoðu hastalýklar iyi sterilize edilmemiþ malzemelerle bu-

b. Vücudun savunma mekanizmalarý: Ýltihap olu-

laþýrlar (airway, nazogastrik sonda, çarþaf, giysiler gibi).

þumu, ateþin yükselmesi ile mikrobun vücuda girmesine raðmen antikor oluþmasý ile hastalýðýn meydana gelmesi-

* Vektör ile bulaþma: Bazý mikroorganizmalar bazý

nin engellenmesi veya hastalýðýn hafif atlatýlmasýdýr.

hayvanlarda geliþimlerini tamamlayarak olgunlaþýrlar ve insanda hastalýk oluþtururlar. Örnek; sýtma mikrobu, sivri-

c. Doðal direnç: Türe, ýrka, genetiðe, bireye, yaþa,

sinekte (anofel cinsi) olgunlaþtýktan sonra, sivrisineðin

hormonal veya metabolik deðiþikliklere baðlý dirençlerdir.

sokmasý sonucu insana geçerek sýtma hastalýðýný oluþtur-

d. Edinsel (sonradan kazanýlan) direnç: bu da iki þe-

maktadýr. Veba (fare), kuduz (kedi-köpek-fare), akciðer

kilde gerçekleþmektedir.

kisti (iyi piþmemiþ hayvan etleri) vektörlerle bulaþan diðer hastalýklardýr.

-Pasif baðýþýklýk: Doðuþtan anneden plesenta yoBulaþýcý Hastalýklardan Korunma Yollarý

luyla ve sütle geçer. Yapay baðýþýklýk ise serum veya Immünglobülinle saðlanýr.

Hastalýklardan korunma, aþýlanma ile olabileceði gibi aþýlanma olmadan hastalýklardan korunarak ve baðý-

-Aktif baðýþýklýk: Hastalýðýn geçirilmesiyle oluþan ve

þýklýk sistemini güçlendirerek olmaktadýr. Hastalýðý geçi-

aþýlarla elde edilen baðýþýklýk bu grupta yer almaktadýr.

rerek vücutta o hastalýðýn virüsünü tanýyan antikorlar oluþturmakta baþka bir korunma yoludur. Bu yolla has-

Aþýlar: Aþý, vücuda enfeksiyon nedeni olan mikro-

talýða karþý baðýþýklýk geliþtirilebilmektedir. Hastalýk mik-

organizmalarýn (bulaþýcý hastalýðýn etkeni olan) suni yol-

robu ile karþýlaþtýðýnda baðýþýklýk sistemi kuvvetli ise has-

dan sokulmasý ve baðýþýklýk sisteminin uyarýlmasý için kul-

talýða karþý vücudunda antikor varsa, kiþi hastalýklardan

lanýlan maddedir. Bir hastalýðýn etkeni olan virüs veya

123

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 124

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI bu oran daha düþüktür. • Prematüre bebekler 3.5–4 kilo olana kadar aþýlanmaz mý? Bebeðin doðum tartýsý aþýrý düþük (1500 g altýnda) olmadýðý taktirde saðlýklý prematüreler normal bebeklerin aþý takvimine göre aþýlanabilir. • Aþýlardan sonra 3 gün kesinlikle banyo yaptýrýlmaz mý? Aþý yerinde aþýrý þiþlik ve kýzarýklýk yoksa banyoya da engel yoktur. • Ateþ ve grip gibi hastalýklar sýrasýnda aþý yapýlamaz mý? Hafif enfeksiyonlar, ishal vs. aþýlara kesinlikle engel deðildir. Aþýnýn hastalýðý aðýrlaþtýrmayacaðý gibi, hastalýk da aþýnýn tutmasýna engel olmaz.

DBT (Difteri Boðmaca Tetanoz) Aþýsý Karma aþý olarak bilinir. Bu aþýnýn HIB aþýsý ile birleþtirilerek yapýlan 5’li aþý formu üretilmiþtir. Çocukluk çamikrop, laboratuar ortamýnda zayýflatýlýr, öldürülür veya

ðý aþýlarýnýn en fazla yan etkisi olanýdýr. Yan etkinin en bü-

toksinleri saflaþtýrýlýr. Sonra enjeksiyon yoluyla ya da vü-

yük kýsmý boðmaca aþýsýndan kaynaklanýr. Yan etkisi

cuda aðýzdan damlatma yoluyla sokulur. Lökosit adlý sa-

azaltýlmýþ hücreden arýndýrýlmýþ boðmaca aþýsý da son yýl-

vunma hücreleri bu maddeler ile karþýlaþýnca ona karþý

larda ülkemizde uygulanmaktadýr. Ancak maliyeti çok

antikor (baðýþýklýk maddesi) yapma yeteneði kazanýr. Da-

daha yüksektir.

ha sonra bu mikroplar vücuda girdiðinde (mesela hasta-

Yan etkileri: Ateþ, huzursuzluk, aþý yerinde bölge-

lýklý bir kiþiyle temas sonrasýnda) önceden onu tanýyan lö-

sel þiþlik ve aðrýdýr. Ateþ düþürücüleri ile ateþ düþürülüp

kositler ve antikorlar bu mikroorganizmayý bertaraf ede-

þiþen bölge, soðuk kolonyalý pamukla kompres yapýlarak

bilir. Ýþte aþýlamanýn esasý budur. Buna aktif edinsel baðý-

rahatlatýlmalýdýr.

þýklýk diyoruz. Aþýlamada amaç hasta olmaksýzýn hastalýk

Yapýlma yeri: Kas içine enjeksiyon þeklindedir. Ba-

yapan mikrobu tanýyan hücre ve antikorlarý vücuda üret-

cak ön yüzü 3 yaþýn altýndaki bebeklerde adele dokusu-

tirmektir. Hastalýklar aþýlamadan daha aðýr yan etkilere ve

nun en fazla olduðu bölgedir. Bunun için 3 yaþ altýndaki

zarara neden olacaðýndan aþýlarýn olasý hafif yan etkileri

bebeklerde uyluk ön yüz tercih edilmelidir.

göz ardý edilebilir.

Yedi yaþýndan büyük ve DBT aþýsý yapýlmamýþ bir

Primer aþýlama: Ýlk aþý dozlarýnýn yapýlmasýdýr.

kimseye ilk kez Tetanoz aþýsý, Difteri aþýsý ile birlikte yapýlýr. Boðmaca aþýsý yapýlmaz. Difteri ve tetanozun (Td) ilk

Rapel: Ýlk dozda baðýþýklýk baþlatýldýktan sonra pe-

iki dozu birer ay arayla, 3. doz ise 2. dozdan 6 ay sonra

kiþtirme amaçlý tekrarlardýr.

uygulanýr. 10 yýl arayla hatýrlatma dozlarý uygulanýr.

Aþýlar hakkýnda sorular ve cevaplarý

Yenidoðan tetanozundan korunma amacýyla, tüm gebelerin tetanoz aþýlarý kontrol edilmeli ve aþýsý eksik olan-

• Aþýlar kýsýr býrakýr mý? Aþýlarla yumurtalýk veya

lar ve özellikle son 5 yýlda hiç tetanoz aþýsý olmayanlar mut-

testisler ve bunlarý etkileyen hormonlar arasýnda hiçbir

laka aþýlanmalýdýrlar. Gebelikte tetanoz aþýsýnýn yapýlmasý

etkileþim yoktur. Kýsýrlýk olabilmesi için bu iliþki olmalýdýr.

hem anne hem bebek için çok önemlidir. Yaralanma sonra• Aþýlara raðmen hastalýk geçirilir mi? Her aþýnýn

sýnda yaranýn yeri ve þekli ile hastanýn aþýlý olup olmamasý-

hastalýklardan belli oranlarda koruyuculuðu vardýr. Bazý

na göre aþý ile birlikte tetanoz serumu yapýlmalýdýr. Aþý, se-

aþýlar hastalýklardan %100 koruma saðlarken bazý aþýlarda

rumla birlikte ayný gün ama farklý yerlere yapýlmalýdýr. 124

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 125

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Çocuk Felci (Polio) Aþýsý

taþýyýcýsý olanlar, saðlýk personeli ve diyaliz tedavisi olanlar. Bu kiþiler de 0, 1, 2, 12. aylarda aþýlanýrlar.

1- Oral polio (OPV), canlý virüs içerir. Aðýzdan dam-

Yan etkileri: Belirgin yan etkileri yoktur.

la olarak uygulanýr.

Aþý tekrar zamaný: Yapýlan araþtýrmalar aþýnýn

2- Ýnaktive polio (IPV), ölü virüs aþýsý içerir, bacaktan kas içine uygulanýr.

ömür boyu baðýþýklýk býraktýðýný göstermiþtir.

Son zamanlarda aþý üreticisi firmalarýn çoðu iðne

Verem aþýsý

formuna geçmiþtir. Ýðne formunda aþýlamaya baþlayýp

Yan etkileri: Aþý sýrasýnda mercimek büyüklüðün-

aðýzdan damla þeklinde devam edilmesi de alternatif bir

de beyaz bir kabartý oluþabilir. Bu kabartý 5-10 dakikada

uygulama yöntemidir.

söner. Ateþ yapmaz. Aþý yerine 2 gün su veya alkol deð-

Yan etkileri: Aðýzdan verilen aþýnýn belirgin bir yan

memeli, ellenmemelidir. Haftalar sonra aþý yerinde sivilce

etkisi yoktur. Ýðne þekli ise aþý yerinde lokal bir etki yapa-

gibi bir yara çýkar, sulanýr, kabuklanýr. Daha sonra da iz bý-

bilir. Oral formdan sonra anne sütü dýþýnda hiçbir þey içi-

rakarak iyileþir. Ancak bazen aþý yerinde iz olmaz. Bu du-

rilmemelidir.

rumda aþý tutmamýþ olabilir. Test yapýlarak (PPD testi) kontrol edilmeli, gerekirse aþý tekrarlanmalýdýr. Bazen de

Yapýlma yeri: IPV kas içine enjeksiyon þeklinde ya-

aþý reaksiyonu küçük bir sivilceden çok daha büyük bir

pýlýr. OPV formu ise aðýzdan damla þeklinde yapýlýr.

cilt içi apseye döner. Koltuk altýnda beze bile oluþabilir.

Hepatit B Aþýsý

Yapýlma yeri: Sol omuz baþý deri içi enjeksiyon þeklindedir.

Aþýlanma Hepait B’den tek korunma yoludur.

Aþýnýn koruyuculuðu 5 senedir. 5 senede bir PPD

Aþý takvimindeki uygulamanýn dýþýnda;

testi yapýlarak koruyuculuðun sürüp sürmediði kontrol

1- Hepatit B taþýyýcýsý annenin bebeðine doðum-

edilmeli ve koruyuculuk sürmüyorsa aþý tekrarlanmalýdýr.

dan hemen sonra hepatit B aþýsý ve serumu yapýlmalýdýr.

Kýzamýk, Kýzamýkçýk, Kabakulak (KKK) Aþýsý

Aþý 1, 2 ve 12. aylarda tekrarlanýr. 2- Riskli bireyler: Ailesinde hepatit B hastasý veya

Yan etkileri: Ýlk 1–2 gün hafif ateþ yapabilir. Aþý ye-

Tablo 10. Saðlýk Bakanlýðý 2007 Aþý Takvimi Doðumda

Hepatit B

2. ayýn sonunda

DBT + HIB + Verem (BCG) + OPV

3. ayýn sonunda

DBT + HIB + OPV

4. ayýn sonunda

DBT + HIB + OPV

6. ayýn sonunda

Hepatit B

12. ay

Kýzamýk, kýzamýkçýk, kabakulak (KKK)

16 - 24. ay

DBT rapel + HIB rapel + OPV rapel

Ýlköðretim 1. sýnýfta

OPV rapel + KKK rapel + Td

Ýlköðretim 8. sýnýfta

Hepatit B I-II-III + Td + Kýzamýkçýk

BCG = Verem DBT = Difteri, Boðmaca, Tetanoz Td = Tetanoz, Difteri

OPV = Aðýzdan alýnan çocuk felci aþýsý KKK = Kabakulak, Kýzamýk, Kýzamýkçýk Hib = Haemophilus Ýnfluenza tip B

125

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 126

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Yapýlma yeri: Üst kol arkasý veya bacak ön yüzüne

rinde hafif hassasiyet olabilir. 1–2 hafta içinde hafif bir kýr-

cilt altý enjeksiyon þeklinde yapýlýr.

mýzý döküntü ortaya çýkabilir.

Zatürre (Pnömokok) Aþýsý

Yapýlma yeri: Kýzamýk aþýsý gibi bacak ön yüz veya üst kol arka yüze kas içi veya cilt altý enjeksiyon þeklinde yapýlýr.

Aþý yan etkisi: Bölgesel aðrý, þiþlik ve ateþ yapabilmektedir.

Haemophilus Ýnfluenza Tip B (HIP) Aþýsý

Aþý yapýlma yeri: Kas içi enjeksiyon þeklinde bacak

HIP aþýsý, “haemophilus influenza” tip bakterisinin

ön yüzü veya kola yapýlýr.

oluþturduðu menenjite karþý koruyuculuk saðladýðý halde ve HIB’nin sebep olduðu zatürre gibi ciddi hastalýklara

Grip Aþýsý

karþý da korur. 5 yaþýný dolduran çocuklarý, bu bakteri, etAncak aþý ile korunmak dýþýnda grip için yapýlacak

kilemediði için aþýya gerek kalmaz.

çok fazla þey yoktur. Üretici firmalarýn iddiasýna göre 6 ay-

Yan Etkileri: Ciddi yan etkisi yoktur. Aþýlanan ço-

lýktan büyük çocuklara grip aþýsý yapýlabilir. Ancak her se-

cuklarýn % 0,5’inde 38,5 dereceyi aþan ateþ ve aþý yerinde

ne yeni bir grip virüsü ortaya çýktýðý için her sonbaharda

hafif kýzarýklýk, þiþlik ve sýcaklýk görülebilir. Bu yan etkiler

yeniden aþýlama önerilmektedir.

aþýdan 24 saat sonra baþlar ve 2-3 gün devam eder. KalýKAZALAR

cý etkisi yoktur. Çocukta allerjik reaksiyon geliþtiyse aþý tekrar yapýlmalýdýr.

Kaza: Kurallara uymama, kurallarý bilmeme, dikkatsizlik etme, önemsememe, aceleci olma, kiþinin elinde

Yapýlma Yeri: Kas içine enjeksiyon þeklinde uygulanýr.

olmayan dýþ ortamdan kaynaklanan nedenlerden dolayý

Suçiçeði Aþýsý

beklenmedik bir anda meydana gelen, kiþinin yada kiþi-

Suçiçeði aþýsý, aþý takviminde yer almamaktadýr, ol-

lerin saðlýðýný bozan, yakýn çevresini de etkileyen ve ekonomik zarara da neden olan olaylara kaza denir. En sýk

dukça pahalý bir aþýdýr. Bu aþý suçiçeðine baðlý olarak geç

görülen kazalar; trafik kazalarý, iþ kazalarý, ev kazalarý ve

ortaya çýkan “zona” hastalýðýný da önler.

spor kazalarýdýr.

Yan etkileri: Aþý yerinde hassasiyet ve çok hafif bir Trafik Kazalarý: Kara ve yaya yollarýnda meydana

ateþ dýþýnda bir yan etkisi yoktur.

gelen kazalardýr.

Trafik Kazalarýnýn Nedenleri Þunlardýr (Somyürek, 1993): Araçtan Kaynaklanan Nedenler: Lastik patlamasý, teknik arýzalar, eski araçlarýn kullanýlmasý, teknik olarak yetersiz olan araçlarýn trafiðe çýkmasýdýr. Çevreden Kaynaklanan Nedenler: Kara yollarýnýn uygun olmayýþý, uyarý iþaretlerinin yetersizliði veya yokluðu, geçit ve park yerlerinin olmayýþý, kaldýrýmlarýn olmayýþý, buzlanma, sis, çok sýcak veya çok soðuk havalardýr. Sürücü, Yaya ve Yolculardan Kaynaklanan Nedenler: Trafik kurallarýna tam uymama, bilinçsiz ve saðlýksýz araç kullanma, yorgunluk, uykusuzluk, ilaç, alkol ve uyuþturucu kullanmak, sorumsuzluk, hýz sýnýrýný geçmek, kötü alýþkanlýklar ve hýrs, dikkatsizlik ve ruhsal sorunlar, yaya geçitlerini kullanmamak, kaldýrým ve banketleri kullan126

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 127

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

mamak, yolda yürümek, yolda oynamak, ani yola çýk-

-Araç kullanýmýndan kaynaklanan kazalarý önle-

mak, trafik kurallarýný çiðnemek, sürücüye müdahale et-

mek için araçlar kullaným kýlavuzuna göre kullanýlmalýdýr.

mek, dikkatini daðýtmaktýr. -Elektrikli aletlerin, kýrýlabilen ya da metal aletlerin

Ýþ Kazalarý: Çeþitli nedenlerle iþyerlerinde meydana

evde çocuklardan uzak tutulmasý gerekmektedir.

gelen ve iþçi saðlýðýný tehlikeye atan kazalardýr. Ýþ ortamýnýn þartlarý, iþçilerin psikolojik durumlarý, stres, kullanýlan

-Trafik kazalarýný azaltmak için halka kurallar taný-

cihazlar iþ kazalarýnda etkilidir.

týlmalý, niçin uyulmasý gerektiði belirtilmelidir. Ev Kazalarý: Evdeki araç gereçlerin neden olduðu kazalardýr.

-Uyarýlara raðmen kurallara uymayan kiþilere yönelik yasal yaptýrýmlar yapýlmalýdýr.

Spor Kazalarý: Spor aktiviteleri esnasýnda meydana gelen kazalardýr. Somyürek (1993)’e göre spor kazalarý,

-Binalar saðlamlaþtýrýlmalýdýr.

spor dallarýnýn çoðalmasý, spora ilginin artmasý ile gittikçe artmaktadýr. Spor yapmaya uygun olmayan yerlerin seçil-

-Sportif aktivitelerde uygun mekanlar tercih edil-

mesi, buralarda gerekli önlemlerin alýnmamasý ve spor

melidir.

esnasýnda kontrol edilemeyen pozisyonlara girme, düþme, çarpma, çarpýþma ve organlarýn zorlanmasý spor ka-

-Çocuklarla ilgilenen kiþilere önleme ve ilkyardým

zalarýnýn baþlýca nedenleridir.

eðitimi verilmelidir. Kazalarýn Önlenmesi Ýçin Ne yapýlabilir? -Çocuklar ailenin kontrolü altýnda denize girmelidir.

-Hangi durumlarda kazalarýn ortaya çýktýðý tespit edilmelidir.

-Halkýn kurallarý içselleþtirmesi, polis yokken de kurallara uymasý saðlanmalýdýr.

-Kaza nedenleriyle ilgili halk bilinçlendirilmelidir. 127

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 128

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

TUVALET ALIÞKANLIÐI KAZANDIRMA TUVALET ALIÞKANLIÐI KAZANDIRMA ZAMANI

yeti yaparken durma, evde kapý arkasý ya da kanepe arkasýna gitme gibi belirtiler görülmektedir.

Çocuðun Yaþý: Tuvalet eðitimi, çocuðun sinir sistemi, büzgeç kaslarý üzerinde denetim saðlamasýna elvere-

Güven ve Hoþgörü: Tuvalet alýþkanlýðý kazanýrken

cek düzeyde geliþtiði bir dönemde baþlar. Daha önce dýþ-

çocuk korku yaþamaktadýr. Kendi bedenine yönelik far-

kýlamasý üzerinde hiçbir denetimi olmayan çocuk için,

kýndalýk artmakta ve ortaya bir ürün çýkmaktadýr. Çocuk

þimdi bedenin bu etkinliði üzerinde bilinçli denetim kur-

kakasýný yaparken kendi kakasýný görünce korku yaþa-

maya yönelmek sadece yeni deðil, ama ayný zamanda

maktadýr. Ayrýca çocuk yeni tuvalet alýþkanlýðý kazanma

derin anlamlarý olan bir yaþantýdýr. Artýk kakasýný ve çiþini

aþamasýnda bazen anne ya da bakýcýsýný tuvalete götürüp

isterse tutup isterse býrakýyor olmasý ona þunu gösterir:

tuvaletini yapmamaktadýr. Bu tür durumlar çocukta uzun

Bedeninde ya da içinde uyanan gereksinimlerin, arzularýn,

bir süre böyle devam edebilmektedir. Çocuk bazen oyu-

eðilimlerin kölesi deðildir, onlara kulak vermek zorunda

na dalmaktadýr ve tuvaletini altýna yapabilmektedir. Bu

olsa bile, eninde sonunda ne yapacaðýna, nasýl davrana-

tür durumlar esnasýnda aile ya da bakýmýndan sorumlu

caðýna kendi bilinci karar vermektedir. Bu anal dönem-

kiþi çocuða hoþgörülü davranmalý ve güven vermelidir.

den çýkarýlan özerklik duygusunun bir yönünü oluþturur (Dereboy, 1993, s.82).

Örnek Olma: Tuvalet alýþkanlýðý kazanma sürecinde ailenin çocuða model olmasý önemlidir. Çocuk tuvaletini

Çocuðun Kas Geliþimi: Çocuðun tuvalet alýþkanlýðý-

nasýl yapacaðýný, temizliðini nasýl yapacaðýný sonra ellerini

ný kazanmasý için mesane ve anüs kaslarýnýn geliþmiþ ol-

yýkamasýný modeller yoluyla daha rahat öðrenmektedir.

masý gerekmektedir. Çocuðun bu kas geliþimi için zihinsel ve bedensel olgunluk gerekmektedir. Çocuklar ortalama

Tuvalet Alýþkanlýðý Kazandýrma Aþamalarý: Tuvalet-

olarak tuvalet alýþkanlýðýný kazanma olgunluðuna 2-3 yaþ

te uygun þekilde durur. Çocuk pantolonunun düðmesini

arasýnda ulaþmaktadýr. Bu geliþimde kalýtým faktörü

açar. Pantolonun fermuarýný indirir. Pantolonunu indirir.

önemlidir.

Külotunu indirir. Tuvaletini yapar. Uygun miktarda tuva-

Çocukta “Hazýrým” Sinyali: Tuvalet alýþkanlýðý ka-

let kaðýdý kopararak temizlenir. Ayaða kalkar. Külotunu

zanmaya baþlayan, kendi bedeninde olanlarý fark eden ve

çeker. Pantolonunu çeker. Fanilasýný pantolonun içine

bedenini kontrol etmeye baþlayan çocuk tuvalet ihtiyacý

yerleþtirir. Pantolonunun düðmesini ilikler. Fermuarýný çe-

hissettiði zaman ya da tuvaletini yaparken bir takým dav-

ker. Tiþörtünü pantolonunun üstüne indirir. Sifonu çeker.

ranýþlar içine girmektedir. Bunlar: Yapmakta olduðu faali-

Elini yýkar. Tuvaletten çýkar. Tuvaletin kapýsýný kapatýr. 128

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 129

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

IV. BÖLÜM

129

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:45

Page 130

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 131

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÇOCUKTA GÖRÜLEN UYUM VE DAVRANIÞ SORUNLARI ENUREZÝS (YATAÐA ÝÞEME)

baskýcý tuvalet eðitimi nedeniyle alt ýslatmaya devam etmektedirler. Bu duruma birincil enurezis denir. Çocuðun

Enürezis (enuresis, enürezi), tekrarlayýcý nitelik ta-

altýný ýslatma nedenleri arasýnda özellikle geceleri altýný ýs-

þýyan istem dýþý iþemedir. Çocuklarda sýk, yetiþkinlerde

latýyorsa ve çocuk büyümüþ olmasýna raðmen altýný ýslat-

nadir görülür. Çocuk, 3–5 yaþlarý arasýnda idrarýný gece

maya devam ediyorsa beldeki omurlarda açýklýk olabilir.

gündüz kontrol edebilecek olgunluða eriþir. Bu yaþlardan

Bazen de anne çocuða henüz tuvaleti kontrol edebilecek

sonra ayda en az iki kez gece yataðýný, gündüz külodunu

kas-zihin-sinir olgunluðuna gelmeden tuvalet eðitimi baþ-

ýslatmasý bir bozukluk olarak deðerlendirilmektedir. Me-

larsa bu çocuklar 4 yaþýný geçmiþ olmasýna raðmen altla-

sane kontrolünün olmayýþý nedeniyle gece iþemeleri dört

rýný ýslatabilmektedirler. Katýlýmsal olarak çocuðun kas-si-

yaþ sýnýrýný aþýyorsa, gündüz iþemeleri de üç yaþýný doldur-

nir olgunluðu geç olabilmektedir. Bu durumda da alt ýslat-

muþ olan bir çocukta devam ediyorsa, bu durum enure-

ma 5-6 yaþlarýna kadar devam edebilmektedir.

sis olarak deðerlendirilir (Öztürk, 2004; Aydýn, 2003).

Ýkincil enurezis tablosunda ise çocuk alýþkanlýðýný

Çocuðun geliþim süreci içinde idrar kesesini boþalt-

kazanmýþ fakat en az 1 yýl sonra altýný ýslatmaya tekrar

mayý öðrenmesi dört aþamada oluþur. Birincisi, çocuk id-

baþlamýþtýr. Çocuk tuvalet alýþkanlýðýný kazandýktan belli

rar kesesinin dolduðunu algýlar ve onu annesine belli eder

bir süre sonra altýný ýslatmaya devam ediyorsa duygusal

(1-3 yaþ). Ýkinci olarak idrar kesesini kýsa sürede boþalt-

bir gerilim yaþadýðý düþünülmelidir. Anne çocuk arasýnda

mayý öðrenir. Üçüncü olarak da dolu olan idrar kesesini

tuvalet eðitimi esnasýnda olumsuz bir etkileþim yaþanmýþ

boþaltýrken kontrol etmeyi öðrenir (4-5 yaþlar.) Dördüncü

olabilir. Çocuk tepki olarak altýný ýslatmaktadýr. Çocuðun

olarak idrar kesesi dolmasa bile istediði zaman idrarýný

kendi kendini kontrol etme becerisi kazandýrýlmamýþ ola-

yapabilmeyi öðrenmesidir (Özdoðan, 1997).

bilir, dolayýsýyla çocuk kendi bedenini kontrol edeme-

Çarman, Nuhoðlu ve Ceran (2003, sf.154) tarafýndan

mektedir. Ya da çocukta stres oluþturan baþka problem-

Ýstanbul ili Ümraniye ilçesinde bir grup okul çocuðu üze-

ler olabilir. Stres oluþturan durumlar; kardeþin doðumu,

rinde yapýlan araþtýrmada enürezisi olan 334 olgunun

taþýnma vb. nedeniyle yer deðiþtirme, hastalanma, aile

196’sý erkek (% 58.7), 138’i kýz (% 41.3) olup, enüretik ol-

üyelerinden ya da yakýnlarýndan birini kaybetme, okulda

gularýn % 55.9’unun ailesinde yatak ýslatan birey mevcut

sürekli baþarýsýzlýk, güvensizlik, arkadaþ edinememe, ço-

olduðu bulunmuþtur.

cuklar tarafýndan dýþlanma, bakýcý deðiþikliði, anne babanýn boþanmasý olabilmektedir.

Altýný ýslatan çocuklarýn çoðunluðu bebeklikten

Altýný ýslatan çocuklarýn anneleri (Özdoðan, 1997):

beri hiç tuvalet eðitimi almadýðý için veya yetersiz ya da 131

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 132

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Epilepsi nöbetleri gece iþemelerinin nedeni olabilir. Ayrýca bel omurlarýnda doðuþtan açýklýk olduðu durumlarda çocuk altýný ýslatmakla birlikte belinden aþaðýsýnda bulunan sinirleri hissetmemekte ve dolayýsýyla felç görülebilmektedir. Gece/gündüz iþemeleri olan çocuklarýn uykularý çok derindir. Derin uykuda idrar torbasýnýn büzücü kaslarý gevþemekte ya da içten gelen iþeme uyarýlmasý, çocuðu uyandýrmaya yetmemektedir. Bu çocuklar ertesi gün uyanýnca hiçbir þey hatýrlamamaktadýrlar. Bu durum hatalý tuvalet eðitimlerinde görülmektedir. Çocuk kendi bedeninden gelen uyaranlarý algýlamamakta ya da yanlýþ anlamaktadýr. Yukarýda sayýlan bedensel nedenler ve gevþek tuvalet eðitimi dýþýnda, yataða iþeme, büyük çoðunlukla ruhsal nedenlere baðlanýr. Daha doðrusu, yapýsal yatkýnlýk ve uyku derinliði gösteren çocuklarda ruhsal etkenler kolayca gece iþemelerine yol açmaktadýr. Gerçekten, ruhsal etkenlerin önemli payý olsa da, yataða iþeyen çocuklarýn hepsi uyumsuz çocuklar sayýlamazlar. Bu çocuklar içinde aðýr davranýþ bozukluðu gösterenler olduðu gibi, çok uyumlu olanlar da vardýr. Bunun için, ilkokul çaðýnda sürüp giden gece iþemelerinde, önce bedensel nedenlerin incelenip, ayýklanmasý doðru olur. Çocuk doktorunun muaye* Çok çalýþan, çocuða ayýracak zamaný olmayan

nesinden geçen çocuk, daha sonra Çocuk Ruh Saðlýðý Bölümü’ne götürülmelidir. Korkulardan, örseleyici yaþantýlar-

anne,

dan, ameliyatlardan sonra da gece iþemeleri baþlayabilir. * Kendine güvensiz sorumluluk almaktan korkan

Ýkinci Dünya Savaþý sýrasýnda, bombalanan Avrupa kentle-

anne,

rinde, çocuklarýn çok sýklýkla yataklarýný ýslattýðý gözlemlenmiþtir. Bunun gibi, alýþýlmadýk dayak ve cezalardan son-

* Çok titiz, kuralcý, sýký temizlik eðitimi uygulayan

ra baþladýðý da sýk olur. Anne babanýn çocuðu evde býrakýp

anne olarak sýnýflandýrýlmaktadýr.

yolculuða çýkmasýnda, yani ayrýlýklarda da iþemeler sýklaGece idrara çýkma ve özellikle tuvalet terbiyesini

þýr. Kýzýp öfkelenen kimi çocuklarýn odanýn ortasýna iþeme-

almýþ bir çocuðun tekrar gece altýný ýslatmaya baþlamasý,

leri de bunun bir saldýrganlýk aracý olarak kullanýlabildiðini

kilo kaybý, büyüme geriliði ve cilt enfeksiyonlarý çocukta-

kanýtlar. Anne baba yataðýnda yatan, yedirilen, giydirilen,

ki þeker belirtileri arasýndadýr. Bu nedenle çocuðun týbbi

baþka bir deyimle, olgunlaþma olanaðý verilmeyen çocuk-

muayeneden geçirilmesi gerekmektedir.

larda da iþeme sýktýr ve uzun sürer (Yörükoðlu, 2003).

Yataðýný ýslatan çocuklarýn aileleri ve akrabalarýnýn

Enürezis, çoðunlukla ergenlik çaðýna kadar kendili-

yarýya yakýn bir bölümünde çocukluk yaþlarýnda ayný du-

ðinden geçer. % 1 oranýnda da yetiþkin çaða kadar devam

rumun bulunduðu saptanmýþtýr. Bu bulgu, yataða iþeme-

eder (Öztürk, 2004).

de birçok etken arasýnda ailesel bir yatkýnlýðýn varlýðýný

Yapýlmasý Gerekenler

göstermektedir. Ayrýca gece iþemelerinin küçük bir bölümü (% 5’i) bedensel hastalýklar sonucu ortaya çýkarlar.

Enürezis, birçok nedenle ortaya çýkan bir durum

Böbrekte ve boþaltým yollarýndaki doðuþtan bozukluklar,

olduðu için saðaltýmýnda deðiþik yöntemler kullanýlmak-

idrar yollarýnýn yangýlarý baþlýca nedenler arasýndadýr.

tadýr. Enürezisin organik, biyolojik veya psikolojik bir ne132

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 133

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI deni olduðuna karar verilmeli, buna göre saðaltýma baþ-

kazanýlan alýþkanlýk bozulmamaktadýr. Enürezis problemi-

lanmalýdýr.

ne yapýlabilecek en yararlý yaklaþým danýþmanlýk hizmetidir. Danýþma hizmetinin özelliklerini iki genel baþlýk altýn-

Önce aileye danýþmanlýk yapýlmalý çocuðun iþeme-

da deðerlendirmek mümkündür. Yaklaþýmlardan birincisi

sine karþý ailenin duygu, düþünce ve davranýþlarý incelen-

çocuðun korkularý, kiþiliði ve kaygýlarýna yoðunlaþtýrýlmýþ

melidir. Örneðin, öfke, usanç, utanç duyabilirler ve çocu-

olan psikolojik tedavi sürecini içerir. Bu yaklaþýmýn amacý,

ðu cezalandýrýr, utandýrýr, kardeþleri, arkadaþlarý ile kýyas-

çocuðun kiþilik boyutunda yaþadýðý zorluklarýn üstesin-

layabilirler. Bazý aileler tam tersine enürezisi destekler bir

den gelindiði takdirde iþeme probleminin de ortadan kal-

tutum içine girebilirler. Çocuðu bezler ve sabahleyin bezi-

kacaðý esasýdýr. Danýþmanlýðýn esas alýndýðý ikinci yaklaþým

ni deðiþtirirken öper severler. Her iki tutumun da zararlý

ise enürezis probleminin kendisidir. Bu yaklaþýmda danýþ-

olduðu; cezanýn da sevecenlikle ödüllendirmenin de doð-

man, çocuðu ve aileyi cesaretlendirme noktasýný hedefle-

ru olmadýðý açýklanmalýdýr. Sabýrlý ve anlayýþlý bir yaklaþým,

miþtir. Genel davranýþçý teknikleri kullanarak çocuðun

sorunun daha kýsa sürede çözümünü saðlar. Azarlanýp

kendine güvenini saðlamak ve suçluluk duygusundan

ayýplanan çocuklarda, aþaðýlýk duygusu geliþir. Sertlik ve

arýndýrmak amacýndadýr. Danýþman, çocukla anlaþarak be-

utandýrýcý cezalar, belirtinin uzamasýna neden olur. Çocu-

lirli davranýþ çizelgelerini kullanmaya ikna edebilir. Gece

ðu aþaðýlamak, azarlamak, diðer kardeþlerle veya çocuk-

iþemelerinde kullanýlabilecek haftalýk davranýþ çizelgesi

larla mukayese etmenin çocuk üzerinde "kendini olum-

Tablo-11’de görülmektedir (Öztürk 2004, Yörükoðlu 2003).

suz, deðersiz, beceriksiz algýlama ve suçluluk duygusu,

Tuvalet Eðitimi

aþaðýlýk kompleksi geliþtirme" gibi olumsuz sonuçlar, düþük benlik saygýsý kiþinin tüm sosyal iliþkilerine yansýya-

Enürezis’in ortadan kaldýrýlmasýnda çocuða verile-

rak yaygýn bir etki alaný oluþturur. Çocuðun arkadaþ iliþki-

cek tuvalet eðitimi çok önemlidir. Ailenin tuvalet eðitimi-

leri, okul baþarýsý, uyum düzeyi enürezisten nasibini ala-

ne yaklaþýmý kadar çocuðun durumu da etkilemektedir.

bilir. Özellikle yedi yaþýndan önce, çocuðun, gecede bir iki

Çocuðun kaygý durumu, özgüveni aileyle olan iliþkisi

kez çiþe tutulmasý yararlý olabilir. Uyku derinliðini azaltan

önemlidir. Tuvalet eðitimine baþlamak için çocuðun 2 ya-

ve sidik torbasýný büzücü etki yapan bu ilaçlarýn, dört ile

þýný doldurmasýný beklemek daha faydalýdýr, çünkü tuva-

altý hafta boyunca uygulanmasý gece iþemelerinin yüzde

let eðitiminin sorunsuz verilmesini ve çocuðun tuvaletini

70-80'inde etkili olmaktadýrlar. Ýlaç býrakýldýktan sonra da

öðrenme süresinde etkilidir. Tuvalet eðitimi sürecinin ço-

133

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 134

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Tablo 11. Alt Islatma Takip Çizelgesi Ýsim: Tarih (1 haftalýk süre)

Haftanýn

Pazartesi

Salý

Haftalýk

Gülen

Yüz

Toplam

Sayýsý

Çarþamba

Perþembe

Cuma

Cumartesi

Pazar

Günleri Kuru geceler Islak geceler

Aðlayan

Ödülüm:

Yüz

Sayýsý

cukla bakýcýsý arasýnda bir güç denemesi haline dönüþme-

yaþýndan büyük çocuklarda dýþký kontrolünü saðlayama-

den gerçekleþmesi önemlidir. Bazý çocuklar psikolojik an-

ma durumudur. Enürezis'e göre daha ender olmakla be-

lamda eðitim almaya hazýr olmayabilirler. Çocuk tuvalete

raber, duygusal açýdan daha ciddi bir problemin gösterge-

oturmaya direnç gösterebilir, tuvalet sandalyesine otur-

sidir. Yetersiz ve gevþek eðitimin sonucu dýþký kontrolü

mak da istemeyebilir. Bu durum çocuðun psikolojik an-

alýþkanlýðý kazanýlmamýþ olabilir. Buna birincil enkoprezis

lamda hazýr olmayýþýnýn tipik bir göstergesidir. Ýnatlaþma-

denir. Ayrýca dýþký kontrolü kazanýldýktan bir süre sonra

dan biraz daha beklemek çocuk ve aile-çocuk iliþkisi açý-

herhangi bir sebep, stres nedeniyle dýþký kontrolü bozula-

sýndan yararlý olacaktýr.

bilir. Buna da ikincil enkoprezis denir. Bu durum, sonradan baþlayan yataða iþeme gibi, genellikle ruhsal etkenlere

Altýný ýslatan çocuklarda iþe yarayan bir baþka yön-

baðlý olarak ortaya çýkar. Yeni bir kardeþin doðumu, an-

tem de çocuða kendi davranýþýnýn kontrolünü kendine ver-

neden ayrýlýk, korkutucu olaylar, hastaneye yatýþ, ana-

mek için gece altýný ýslattýðý zaman sabah kalkýnca tutula-

okuluna gidiþ gibi tedirgin edici durumlar çocukta gerile-

cak ve üzerine tarih atýlan bir deftere ýslattýðý zaman bulut,

meye yol açar. Bu çocuklarýn annelerinin, temizlik ve titiz-

ýslatmadýðý zaman güneþ resmi çizmesidir. Bu yaklaþýmý

liðe önem veriþleri ve cezalandýrýcý tutumlarý özellikle be-

kullanmaya baþlamadan önce çocuðun kaç gün arayla al-

lirgindir. Çocuðun dýþkýlama eðitimi çok baskýlý bir yön-

týný ýslattýðý tesbit edilmelidir. Ve sonuçta verilecek ödül ko-

temle uygulanmýþtýr. Bir bakýma çocuk, bu davranýþýyla,

nusunda çocukla baþtan konuþulmalýdýr. Birer haftalýk sürelerle ödüllendirme yapýlabilir. Haftanýn her günü altýný ýs-

hem annesinin ilgisini çekmekte hem de ona baþkaldýr-

latýyorsa altýný ýslatmadýðý ve bir güneþ elde ettiðinde ödül-

maktadýr. Okula giden kimi çocuðun, bütün gün dýþkýsýný

lendirilebilir. Daha sonraki hedef haftada iki sonra üç ve bu

tutup da eve dönüþte kilodu kirletmesi sýk görülen bir du-

süre altýný ýslatmayýncaya kadar devam eder.

rumdur. Bu gözlemler, dýþký kaçýrmanýn, kalýn baðýrsakta bir bozukluktan ileri gelmediðinin en açýk kanýtýdýr. Dýþký-

ENKOPREZÝS (DIÞKI KAÇIRMA)

lamanýn, yalnýz evde sorun olmasý da, çocuðun annesiyle

Çocuk kakasýný tutma ve býrakma iþlevini kontrol

arasýndaki bozuk iliþkiyi gösteren bir ipucudur. Gerçekten,

edebileceði yaþa gelmiþ olmasýna raðmen istemli ya da

dýþkýlarýný tutamayan çocuklarda pek çok uyumsuzluk

istem dýþý olarak kakasýný uygun olmayan yerlerde býrak-

belirtisi gözlemlenir. Bunlar genellikle yaþlarýndan küçük

ma olarak belirlenen bir bozukluktur. Diðer bir ifade ile iki

davranan çocuklardýr. Çevreye ve okula uyumlarý yetersiz, 134

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 135

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI arkadaþ iliþkileri ya kýsýtlý ya da bozuktur. Baðýmlý ve inat-

sabýrla yaklaþmalýdýrlar. Tuvalet eðitimi sýrasýnda örselen-

çýdýrlar. Açýktan saldýrgan olamaz, ama tepkilerini dolaylý

miþ olan çocuklar yetiþkinlik yýllarýnda pasif, giriþimcilik-

yoldan gösterirler. Bu çocuklarýn anneleri, titizlikleri ve

ten uzak yetiþkinler olurlar. Kendini gerçekleþtirme, yete-

baskýcý oluþlarý yanýnda, tedirgin ve ev iþlerinden yorgun

neklerini tam olarak kullanma ve kendini geliþtirme ola-

düþmüþ kadýnlardýr. Bir bölümü, kocalarýnýn uzakta oluþu

sýlýklarý düþük, yaratýcýlýktan uzak, silik ve boyun eðici bi-

nedeniyle evin tüm yükünü omuzlamak zorunda kalmýþ-

reyler olarak varlýklarýný sürdürürler. "Düþük benlik algýsý"

lardýr. Ruhsal býkkýnlýk ve çökkünlük belirtileri gösterirler.

geliþtireceklerinden çoðunlukla baþarýsýz olacaklardýr ve

Bütün sýkýntýlarýný, dýþkýsýný tutamayan çocuða yöneltirler

yapabildiklerini deðil yapamadýklarýný düþünerek, baþarý-

(Yörükoðlu 2003, Öztürk 2004).

sýz olacaðýndan korkarak yaþamlarýný sürdürürler.

Yapýlmasý Gerekenler TIRNAK YEME

Enkoprezis, çocuðu utandýran, benlik saygýsýný zedeleyen, sosyal yaþamýný, arkadaþ, aile iliþkilerini bozan

Týrnak yeme alýþkanlýðý çocuklarda istem dýþý ger-

bir belirti olduðundan saðaltýmý büyük önem taþýr. Enüre-

çekleþir. Duygusal durumla ilgilidir. Genellikle altý yaþlarýn-

ziste olduðu gibi enkopreziste de ilaç tedavisi, aileye da-

dan sonra baþlar. Týrnak yiyen çocuklar genellikle tedir-

nýþmanlýk, psikoterapi, davranýþ tedavisi yöntemleri kulla-

gin, kaygýlý ve gergin çocuklardýr. Týrnak yeme alýþkanlýðý,

nýlmaktadýr.

genellikle titiz, kuralcý kiþilik özellikleri gösteren ana ba-

Dýþkýsýný tutamayan bir çocukta, öncelikle aile tu-

balarýn çocuklarýnda daha sýk görülen bir davranýþtýr. Týr-

tumlarý düzenlenerek baskýlarýn kaldýrýlmasý, aþýrý titiz tu-

nak yeme ortalama 5 yaþlarýnda baþlar.

tumdan kaçýnýlmasý saðlanýr. Ailenin çocukla olan iliþkisi Kartal (2002)’a göre týrnak yemenin nedenleri;

olumlu hale getirilmelidir. Ceza ve dayaðý býrakarak kesin bir tutumla çocu-

• Üzüntü ve sýkýntý duygularý,

ðun günde üç-dört kez, belirli aralarla, tuvalete oturmasý • Gerilim ve kaygý duygularý,

saðlanmalýdýr. Yemeklerden sonra baðýrsak çalýþmasý hýzlandýðýndan, bu saatlerin seçilmesi daha uygun olur. Ço-

• Öfke ve saldýrganlýk duygularý,

cuk dirense de, anne soðukkanlý ve kararlý tutumunu sürdürmelidir. Buna uymazsa, oyuna çýkamayacaðý veya TV

• Korku,

izleyemeyeceði söylenerek çocuk düzene girmeye zor• Deðersizlik, güvensizlik duygularý

lanmalýdýr. Bu yolla, okul öncesi çaðda, eðer annenin tutumu çok katý deðilse, kýsa sürede dýþkýlama düzeni sað-

• Aile içi iletiþim sorunlarýdýr.

lanabilir. Ýliþkilerin çok bozuk olduðu durumlarda ailenin Sýký denetleyici, baský ve disiplini katý olan, kuralcý

Çocuk Ruh Saðlýðý Bölümü’ne baþvurmasý gerekmektedir

ana babalarýn çocuklarýnda daha sýk görülür. Çocuklarýn

(Yörükoðlu, 2003).

kendi halinde yaþamasýna, gevþemesine yeterince imkan

Hatalý Tuvalet Eðitiminin Olasý Sonuçlarý (Enürezis

tanýmayan ailelerin çocuklarý risk altýndadýr. Böyle ana-

ve Enkoprezis için)

babalar, çocuklarýnýn doðallýðýný, çocuksu yönlerini yara-

Tuvalet eðitiminin baþladýðý dönem çocuðun zihin-

mazlýk olarak deðerlendirir. Bu ana-babalar da kendileri

sel olarak geliþtiði, yürüyüp koþtuðu, kendi bireysel öz-

olaylar karþýsýnda çabuk gerilir, tedirgin olur ve gevþeme

gürlüðünü ilk keþfettiði bir dönemdir. Çocukta bireysel

becerileri geliþmemiþ kiþilerdir. Toleranslý ve kabul edici

özgürlüðün, otonomi duygusunun fark edilmesi çocuk

aile ortamlarý ise týrnak yeme gibi diðer davranýþ prob-

için önemli bir haz kaynaðý olmaktadýr. Ýnatçýlýk dönemi

lemlerinin daha az yaþandýðý aile ortamlarýdýr. Týrnak ye-

olan bu dönemde çocukla inatlaþýp onun inadýný kýrmak

me alýþkanlýðý öðrenilmiþ bir davranýþtýr. Aile içinde týrnak

ya da tuvalet eðitimini en kýsa zamanda gerçekleþtirmek

yiyen bir modelin çocuk tarafýndan taklit edilmesi de bir

için çocuðu zorlama ve çocukla inatlaþma çocuðun kiþili-

etken olabilir. Modelin týrnak yeme davranýþý sonucu çev-

ðinde ciddi izler býrakýr. Geceleri yataðýna kaçýran, gün-

resinden aldýðý geri bildirimleri gören çocuk ilgi çekmek

düzleri oyuna dalýp altýný kirleten çocukla ilgilenmek ge-

için týrnak yemeye baþlar. Týrnak yeme, bu durumdan

rekmektedir. Anneler aþýrý kaygý ve endiþeye kapýlmadan,

baþka týrnak çevresi veya týrnaðýn kendisinde oluþmuþ bir 135

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 136

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI problemin (kedi týrnaðý, örselenme gibi) koparýlarak çözülmesi ile de baþlayabilir. Ayrýca öðrenilmiþ olan týrnak yeme davranýþý çocuðun sýkýntýlý, bunalýmlý, gergin ve kendince çaresizlik yaþadýðý durumlarda çocuðun kendisiyle meþgul olmasýna fýrsat saðlayarak, çocuðu bu duygu durumlarý içindeyken avutucu bir rol üstlenir. Böylece sadece öðrenilmiþ bir davranýþ olarak tekrarlanmasý olasýlýðý dýþýnda, bir de çocuða zor durumlarýnda teselli verici bir araç, bir davranýþ biçimi olarak yerleþir (Yavuzer 2000). Týrnak yeme bir güvensizlik belirtisi de olabilmektedir. Sürekli azarlanarak eleþtirilen kýskançlýk (kardeþ kýskançlýðý), yeterli ilgi ve sevgi görmeyen çocuklar sýkýntý ve gerginlik yaþayacak, týrnak yemeye baþlayacaklardýr. Anne baba geçimsizlikleri, anne babanýn sýk sýk kavga etmesi gibi ailevi sorunlar çocuklarda týrnak yeme gibi davranýþlara neden olur. Ayrýca aþýrý derecede kollanan, korunan çocuklarda týrnak yeme açýsýndan risk grubundadýrlar. Yaþýnýn üstünde sorumluluk verilen çocuklar da týrnak yiyebilmektedirler. Týrnak yeme; gerilim, sýkýntý ve saldýrganlýk duygularýnýn açýða vurulmadýðý durumlarda çocuðun kendine yönelik saldýrgan dürtüsünün bir belirtisidir. Çocuðun karþýlaþtýðý korkulu durumlar, endiþeler, yalnýzlýk ve aþaðýlýk duygusu, arkadaþlarýnýn ilgisini kaybetme korkusu da týrnak yemeye yol açabilir. Týrnak Yeme Nasýl Önlenir? Týrnak yeme durumu çocuðun yakýn çevresini endiþelendirir. Ve çocuk, yapmamasý için sürekli ikaz edilir. Bu davranýþ geçici bir durum olabilir ama çocuðun týrnak yemesine yapýlan ikazlar ve tehditler bu davranýþta kalýcýlýða yol açabilir. Bunu önlemek için çocuðu tehdit ve ikaz etmemekle birlikte çocuðun ilgisini çekecek etkinliklerle uðraþmasýný saðlayarak çocuðu mutlu etmek gerekmektedir. Ayrýca çocuðun týrnak yemesine neden olan stres yaratan faktörlerle ortadan kaldýrýlmalý ya da minimuma indirilmelidir. Arkadaþ iliþkileri geliþtirilmeli, psikolojik rahatlama saðlayacaðý etkinliklerle uðraþmasý yönünde desteklenmeli, sosyal-kültürel faaliyete katýlýmý saðlanmalýdýr. Birçok davranýþ problemlerinde olduðu gibi týrnak yemede de týrnak yeme davranýþý görmezden gelinmelidir. Aile otoriter ise tutumunu gevþetmelidir. Çocuk korku kaygý yaratacak durumlardan uzak 136

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 137

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI tutulmalýdýr. Küçük çocuklarýn kaygý ve korku verici televizyon filmlerini izlemeleri ve kavgalý olaylarda bulunmalarý sakýncalýdýr. Heyecanlý anlarda çocuða sakýz çiðnetmek, sinema-televizyon seyrederken aðzýný çiðneyebileceði bir þeylerle meþgul etmek ya da eline meþgul olabileceði bir þey vermek týrnak yemenin yerine geçebilecek etkinlik olabilir. Týrnak yeme davranýþý bir alýþkanlýk deðildir ve isteyenler kolaylýkla býrakabilirler. Alýþkanlýðý býrakmak isteyen çocuða yeterli güven verilirse çocuk daha çok çaba harcayabilir. PARMAK EMME Parmak emme çocuklarýn anne karnýndayken öðrendikleri bir davranýþtýr. Doðumdan sonra bebek bildiði bu davranýþý sahip olduðu emme refleksinin de etkisiyle devam ettirmektedir. Parmak emme ortalama 3,6-4 yaþýna kadar normal olarak kabul edilebilmektedir. Bu yaþtan

erkeklerin oraný aynýdýr. Çocuklarda emmenin normal ka-

sonra çocukta bu davranýþ kalýcý hale gelebilmektedir.

bul edildiði oral dönemin sonu olan 18. ayda parmak em-

Davranýþ problemi olarak kabul edilmesi için bu davraný-

me sýklaþmaktadýr. Bu davranýþýn 3,5-4 yaþ dolaylarýnda

þýn 4 yaþýndan sonra da görülmesi gerekmektedir. 0-1 yaþ

kendiliðinden ortadan kalkmasý beklenir.

arasý çocuk parmaðýný çoðunlukla emmektedir. Özellikle

Nedenleri:

uykuya dalarken parmaðýný emmeye baþvurmaktadýr. Çocuk 2 yaþ dolaylarýnda anne babadan gelen tepkilere

* Çocuðun 1,5 yaþýna kadar emme ihtiyacýnýn gi-

de baðlý olarak emme davranýþýný arttýrmaktadýr. Sürekli

derilmemesi.

parmak emme çocuðun yaþadýðý duygusal bir çatýþmanýn göstergesi de olabilmektedir. Çocuk rahatlama yoluyla

* Memeden erken kesilmesi,

daha önceden bildiði ve güvende olduðu zamanlarda öð* Memeden birden bire kesilmesi,

rendiði bu davranýþý yapmaya devam etmektedir. Kartal (2002)’a göre parmak emmenin bir uyum ve davranýþ bo-

* Memeden zorla kesilmesi,

zukluðu olarak ortaya çýkmasýnýn sebepleri;

* Huzursuz aile ortamý,

* Ýlgisizlik,

* Aþýrý hoþgörü,

* Sevgi eksikliði,

* Temel güven duygusunun geliþmemesi,

* Güvensizlik,

* Kardeþ kýskançlýðý,

* Anne-çocuk iliþkisinde yaþanan sorunlar, * Aile içi sorunlar,

* Kaygý,

* Kardeþ kýskançlýðýdýr.

* Duygusal travmalar ve sevgi,

Parmak emme, karþýlanmamýþ ihtiyaçlardan da

* Çocuða yönelik ilgi ve sevgi eksikliði.

kaynaklanabilmektedir. Emme ihtiyacý giderilen bebekle-

* Çevre kaynaklý kýzgýnlýk ve sýkýntý durumlarý olabilir.

rin bir davranýþ sorunu olarak parmak emmelerinin daha Özellikle biberonla beslenen bebeklerte, sütünü

seyrek olduðu görülmektedir. Parmak emmede kýzlar ve 137

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 138

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

Ne yapýlabilir?

kýsa sürede bitirdiði için emme ihtiyacý tam olarak giderilememiþ olur. Ayrýca biberon ya da memenin çok erken

Parmak emme davranýþýna karþý ailenin yapabile-

veya birdenbire ve zorla kesilmesi de parmak emmenin

cekleri;

nedeni olabilir. * Davranýþýn nedeni bulunur ve ortadan kaldýrýlýr. * Kardeþin doðumuna karþý çocuk hazýrlanýr. * Emme davranýþý görmezden gelinir. * Tutumlar düzenlenir. * Duygusal açýdan rahatlamasý saðlanýr. * Cezalandýrmaktan kaçýnýlýr. * Çocuða parmak emme dýþýndaki zamanlarda ilgi gösterilir. • Spora, sanat eðitimine yönlendirilir. • Ailece gerçekleþtirilecek etkinlikler düzenlenir. YALAN SÖYLEME Yalan söylemek herkesçe ayýplanan bir davranýþtýr. Fakat onlar bile yalana baþvurabilirler. Baþkasýný bilerek aldatmak amacýyla söylenen yalanlar küçük görünseler de gerçek yalanlardýr. Yalanýn çok söylendiði bu ortamda, çocuklarý yalandan uzak tut138

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 139

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI mak güçtür.

Çocuklarýn Yalan Söylemesinin Nedenleri Nelerdir? * Anne babanýn kendilerinin çocuða yalan söylemeleri. Örnek: “Gezmeye gidiyoruz” deyip doktora götürmeleri. * Anne babanýn masumane þekilde çocuða yalan söyletmeleri. Örneðin: Telefonda kendisinin evde olmadýðýný söyleten bir baba. * Anne ya da babanýn kendi yalanýna çocuðu ortak etmesi ve sonucunda çocuða aðýzýný sýký tutmasý karþýsýnda vaatte bulunmasý. * Çocuðun özlemini dile getirmesi. Örnek: “Babasýz bir çocuk kendini babalý olarak tanýtabilir.” * Annenin çocuðun yaþýnýn üstünde beklentide bulunmasý sonucunda çocuðun anneye yok demesi. * Ailenin sevgi desteðinden yoksun olmak. * Kendini savunma. * Çocuðun kaybettiði ilgiyi tekrar elde etmek için yalan söyleyerek kendini acýndýrmasý. * Çocuðun cezalandýrýlma korkusu. * Çocuðun annebabasýnýn beklentilerini karþýlayamamasý. * Anne-baba-çocuk arasýndaki güvenin sarsýlmasý. * Doðru söylemek için çocuða baský yapmak ve çocuk doðru söylediðinde cezalandýrmak. Bunun sonucunda çocuðun gerçeði söylediði zaman baþýna iþ açtýðýný görmesi. SALDIRGANLIK Problemlerin üzerine gitme, bir iþi baþarma, bu durumda bu tarz saldýrganlýk olumlu bir davranýþ olarak görülmektedir. Fakat gereksinmelerin çevre tarafýndan engellenmesi, enerjinin ve saldýrgan duygularýn birikmesine, bu da kýzgýnlýk, kin, nefret, etrafa zarar vermeden hoþlanma, sadist duygularýn ortaya çýkmasýna neden olur. Özdoðan (1997), saldýrganlýða neden olan anne tutumlarýný þöyle sýralamýþtýr; * Boþanmýþ olduklarý eþlerine karþý kýzgýnlýklarýný 139

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 140

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI üstesinden gelememiþ olmalarý,

3- Ýliþkileri gergin ve sürtüþmelidir.

* Erkek çocuklarýný babalarýnýn bir modeli olarak

4- Parlamaya hazýrdýr, kavgacýdýr.

görme, çocuklarýnýn kötü davranýþlarýný babalarýndan, iyi

5- Durmadan kurallarý çiðner; sýk sýk ceza görür.

davranýþlarý kendilerinden aldýklarýný düþünme,

6- Anne baba, öðretmen ve genellikle büyüklere

* Annenin eðitimindeki tutarsýzlýk,

karþý gelmeye eðilimlidir.

* Çocuðu ihmal etme ya da ihmal ettiði duygusu-

7- Olaðan anlaþmazlýklarý bilek gücüyle çözmeye

nu yaþadýktan sonra þýmartma,

çalýþýr.

* Erkek çocuðu boþanmýþ olduðu eþinin yerine

8- Tepkileri ölçüsüz ve durumla orantýsýzdýr.

koyma.

9- Öfkesini yenemez.

Çocuðun ilk zamanlardaki öfkeleri saldýrgan bir þekle girmeyip, baðýrmak, tepinmek þeklinde belirir. Son-

10- Hep kendini haklý çýkarma eðilimindedir.

ralarý daha hýrçýn ve zararlý bir þekil alabilir. Düþünsel bi11- Davranýþýndan utansa bile yinelemekten ken-

çimdeki öfke ise çocukta en son görülmeye baþlar (Göv-

dini alýkoyamaz.

sa, 1998, s. 57).

12- Cezalardan hiç etkilenmez veya bir süre etki-

Çocuklar bir þeye kýzdýklarýnda, ana babalarý gibi

lenmiþ görünür.

kýzgýnlýklarýný dýþa vururlar. Eðer anne babalarý kýzdýklarýnda, birbirlerinin saðý solu daðýtmak gibi öfke nöbetlerine

13- Ruhsal sorunlarýný davranýþlarýna aktarýrlar. Ev-

göz yumuyorlarsa, çocuklarýn da ayný davranýþlarý sergile-

de, çevrede ve okulda durmadan sorun yaratýr.

meleri doðaldýr (Salk, 1989). 14- Eriþkinlerle sürekli çatýþma içindedir.

Saldýrgan çocuðun özellikleri: Erkek çocuklar daha saldýrgandýrlar. Anlaþmazlýkla1- Ruhsal sorunlarý nedeniyle, yaþýtlarý ve genel

rýný dövüþerek çözmeye eðilimlidirler. Kýz çocuklar ise ço-

olarak çevresiyle uyumlu iliþkiler kuramaz.

ðunlukla aðýz kavgasýný tercih ederler.

2- Aþýrý geçimsizdir.

Kiþi saldýrganlýðý doðuþtan getirir. Eðitim ile saldýrganlýðý yumuþatýr ve olumlu yönlere aktarýr. Beden gücünün, kavgada deðil, sporda kullanýlmasý gerekir. Ýnsan içindeki saldýrganlýk eðilimini yüceltir. Beðenilme, baþarý kazanma, yönetme, ortaya bir yapýt koyma, topluma yararlý olma gibi çabalar hep bu saldýrgan gücün toplumsal olarak kabul edilmiþ hale dönüþmesidir. Çocuk, içinden gelen saldýrganlýðý önceleri olduðu gibi dýþa vurur. Ýstekleri engellenen çocuk, daha bebekliðinde öfke tepkisi gösterir. Aðlar, tepinir, altýný ýslatýr, terler, soluðunu tutar, morarýr, kusar. Yürümeye baþladýðýnda, atarak, vurarak, ýsýrarak, yere yatarak saldýrganlýðýný boþaltýr. Bazen de dýþa vuramadýðý düþmanca duygularý kendisine yöneltir, baþýný duvara vurur. Çocuk, güven duygusu geliþtikçe ve zihinsel olarak olgunlaþtýkça beklemeyi ve tepkisini dizginlemeyi öðrenir. Gereksinimleri doyuruldukça sakinleþir. Çocuk, daha 140

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 141

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

az tepkiyle de isteklerinin karþýlanabildiðini öðrenir. Baþ-

1. Kendi kendini ýsýrma.

kaldýrma yerine, uysal davranmanýn, kendi yararýna so-

2. Saçýný yolma.

nuçlandýðýný görür. Kendisine sevgiyle yaklaþýldýkça, bu sevgiyi sürdürmek amacýyla, kendi kendini kýsýtlamaya

3. Baþýný duvara vurma.

baþlar. Bir yandan da saldýrganlýðýný oyuna aktarýr; bastýr4. Kendi canýna kýymaya kalkma.

mak zorunda kaldýðý dürtülerine boþalým alaný saðlar. Anne baba tutumlarýyla birlikte saldýrganlýða neden olan

5. Çevreye zarar verme davranýþlarý görülür.

baþka faktörler de vardýr. Bunlar: Dýþtan gelen baskýlar oranýnda çocuðun tepkileri 1. Çocuðun saldýrganlýðýnýn kýsýtlanmasý sonucunda

deðiþir. Dýþtan gelen baský ve kýsýtlamalar ne denli büyük

çocukta gerginlik oluþmasý.

olursa, çocuðun tepkisi de o denli güçlü olur. Dayaðýn çok kullanýldýðý evlerden saldýrgan çocuklar çýkar. Kendini an-

2. Çocuðun saldýrganlýktan korkmayý öðrenmesi.

ne baba karþýsýnda güçsüz bulan çocuk, tepkisini 3. Kendini savunma amaçlý olsa bile saldýrganlýðý-

ken-

dinden zayýf olan baþkalarýna yöneltir. Evde kardeþlerine,

nýn engellenmesi ve sonunda öfke birikimi olmasý.

çevrede ve okulda arkadaþlarýna saldýrýr.

4. Kendi öfkesinden korkma sonucunda çocuðun

Güvensiz çocuðun saldýrganlýðýnýn altýnda güven-

tamamen içe kapanmasý ya da aþýrý ve kontrolsüz saldýrý-

sizlik yatmaktadýr. Aileden iyi bir davranýþ görmediði ve

ya geçmesi.

çevreden de görmeyeceðini düþündüðü için ilk tepkisi saldýrmak olur. Baþkalarý saldýrmadan, ilk saldýrýyý kendisi

5. Çocuðun uygun yollarla saldýrganlýðýný boþalta-

yapar. Kendi görmediði hoþgörüyü, baþkasýna göstere-

mamasý, bunun sonucunda kendisine ve çevresine zarar

mez. Doyumsuzdur ve sevilmediðine inanýr. Özsaygýsý dü-

vermesi.

þüktür. Temelde güçsüz olan çocuk kabadayýlýk gösterile-

Saldýrganlýðý engellenen çocukta;

riyle kendini güçlü olduðuna inandýrmaya çalýþmaktadýr. 141

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 142

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI le, itildiði ve sevilmediði sonucuna varýr. Yani çocukta suçluluk duygusu geliþir. Olumsuz davranýþlarýný, aileyi sýnamak için kullanýr. Daha çok tepki gördükçe, sevilmediði duygusu iyice pekiþir. Cezalandýrýldýkça bu suçluluk duygusu, bir süre için yatýþýr. Artýk suçunu ödemiþtir ve yeni bir saldýrgan davranýþa hazýrdýr ve en kýsa sürede bunu gösterir. Anne baba tutumlarý saldýrganlýðý etkilese bile çocuktan kaynaklanan saldýrganlýk nedenleri de vardýr. Örneðin; beyin örselenmeleri. Bu çocuklar çoðunlukla dürtüsel olarak saldýrganlýk gösterirler. KORKULAR Korku, canlýlarýn, görünen ve görünmeyen tehlikeler karþýsýnda gösterdikleri doðal bir tepkidir. Korku, canlýyý uyaran ve kendini savunmasýný saðlayan yararlý bir mekanizmadýr. Canlý, kaçarak, saklanarak, gerektiðinde Kurallarý çiðnemek, vurmak, kýrmak, büyüklere karþý gel-

de mücadele ederek kendini korumaya çalýþýr.

mek, onda geçici bir güçlülük duygusu yaratýr. Kendinden Çoðu zaman yeni olan ve bilinmeyen her þey ço-

küçüklere karþý acýmasýz, kendinden güçlüler karþýsýnda

cuðu ürkütür. Çocuk, birçok þeyi bilmediði için birçok þey-

kuþkulu, sinmiþ ve eziktir.

den de korkmaktadýr. Çocuk genel anlamda olgunlaþtýkça Saldýrgan çocuklar ayný zamanda dürtülerini diz-

ve çevresini tanýdýkça korkularý azalmakta, farklýlýk gös-

ginlemeyi öðrenmemiþlerdir. Anne baba tutumu çok sert

termektedir.

ve hoþgörüsüzdür. Çocuk annebabaya karþý biriken öfke-

9 ay - 2 yaþ arasýndaki korkular;

sini ev dýþýnda açýða vurur. Evdeki eðitim çok tutarsýzsa

* Anneden ayrýlma,

çocuk neyin doðru, neyin yanlýþ olduðunu öðrenmekte güçlük çeker. Bu nedenle toplumsal kurallarý benimseyip

* Yüksek ses,

kurallara uygun davranamaz. * Büyük hayvanlar, Gevþek disiplinle yetiþmiþ bir çocuk da saldýrgan

* Büyük objeler.

olabilir. Kendisine sýnýr konmadýðý için, kurallara uymak yerine, herkesin kendisine uymasýný bekler. Dürtülerini kon-

2-3 yaþ arasýndaki korkular:

trol etmeyi öðrenemez ve içindeki saldýrganlýðý dürtüsel

* Yüksek ses,

olarak içinden geldiði gibi ortaya koyar. * Elektrik süpürgesi, Saldýrgan çocuðun aile ve çevrede sevgi yetersizli-

* Gök görültüsü,

ðiyle birlikte katý cezalar ve sürekli anlayýþsýzlýk da eklenince suça itilme olasýlýðý artar. Aile ortamýnýn saðlýksýz

* Anne babadan ayrý düþmek.

oluþu, daha çok küçük yaþtan, çocuðun saldýrgan tutumu

3-4 yaþ arasýndaki korkular:

benimsemesine yol açar.

* Karanlýk,

Saldýrgan çocuk; sevilmek, benimsenmek gerek-

* Dilenci,

sinimlerinin karþýlanmadýðýný görerek umudunu yitirir * Hýrsýz,

ama bu istek ve gereksinimler bilinç dýþýnda etkisini sürdürür. Çocuk kendisindeki bir kusur ve eksiklik nedeniy-

* Polis, asker, 142

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 143

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI saðlamaya çalýþmaktadýrlar.

* Öcü, * Hayvanlar,

Annenin babanýn korkusu varsa farkýna varmadan söz ve davranýþla korkularýnýn çocuða geçmelerine neden

* Kalabalýk,

olmaktadýrlar. Aþýrý kollayýcý ve koruyucu tutum sergile-

* Annesini kaybetmek,

yen aileler, çocuklarýna çevrenin ve diðer insanlarýn tehli-

* Anne babasýndan ayrý düþmek.

keli olduðunu aþýlarlar. Bu tutum ve davranýþlar çocukla-

4-5 yaþ arasýndaki korkular:

rýn problem çözmede zorlanmalarýna, sosyal becerilerini geliþtirememelerine, çevreyi tanýmada zorluk yaþamalarý-

* Köpek,

na, kendilerine güven duygusunun yeterince geliþmeme-

* Düþüp yaralanmak,

sine, ürkek ve korkak olmalarýna yol açmaktadýr. Geliþimsel olarak öðrenme meraký ile çevrelerini araþtýrmaya

• Karanlýk,

baþlarlar. 2-3 yaþlarýnda da daha çok hareketlenirler ve

* Vücudun bir yerinin kesilip kanamasý.

hareket etmek ihtiyaçlarý da artar. Çocuk özellikle bu yaþ-

5-6 yaþ arasýndaki korkular:

larda hareketlerinin kýsýtlanmasý için engellenmeye ve korkutulmaya baþlanmaktadýr.

* Anneyi evde bulamamak, Yaþlara göre çocuðun tehlikelerden aþýrýya gidil-

* Hayalet,

memek þartýyla korunmasýnda, gözetilmesinde fayda var* Cadý,

dýr. 3 yaþ çocuðunu daha çok gözetmek gerekirken, 4

* Hortlak, * Yangýn, * Hýrsýz, * Filmler. Korkan bir çocuk þiddetli aðlar, yüzünden korku ve þaþkýnlýk okunur. Yukarýda da görüldüðü gibi 4 yaþýnda doruða varan korkularda 5 yaþýnda azalma olur. 6 yaþýnda tekrar artar. Ara ara korkularda artma, azalma olur, yeni korkular oluþabilir. Çocuklar, öðrenme deneyimleri yetersiz ve zihinsel açýdan yeterince olgunlaþmamýþ olduklarý için çevredeki olup bitenleri doðru olarak deðerlendiremezler. Gördükleri bir gölgeyi hayalet ya da canavar gördük diye söyleyebilirler. Geleneksel eðitimde çocuðu korkutma, bir disiplin aracý olarak kullanýlmýþtýr ve kullanýlmaya da devam etmektedir. Bazý aileler, “Öcü gelecek seni yiyecek” vb. diyerek çocuða istediklerini yaptýrmaktadýr. En sýk baþvurulan bir diðer metot, çocuðu polise, jandarmaya vb. vermekle, iðne yaptýrmakla, sünnet yaptýrmakla tehdit etmektir. Okullarda öðretmenler çocuðu korkutarak disiplin 143

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 144

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI * Ameliyatlar.

yaþdan ve sonrasýnda bu azaltýlmalýdýr. 5-6 yaþýna gelmiþ bir çocuða bebek gibi davranmamak gerekmektedir.

Korkularýn atlatýlmasýnda ya da atlatýlamamasýnda

Toplumsal olarak çoðunlukla kullanýlan baþka

aile tutumlarý çok etkili olmaktadýr. TV’de çocuk kaçýrýlma

yöntemlerde vardýr ve bunlar çocuðun korku ve suçluluk

olayýný izleyen ve kaçýrýlacak diye çocuðunu hiç evden çý-

yaþamasýna neden olur. Bunlar;

karmayan anneler vardýr.

Korkan çocuðun anne babasý ne yapabilir?

* Beni üzersen hastalanýp ölürüm, annesiz kalýrsýn.

1. Korkusu nedeniyle sert tepki vermemeli, korku-

Üvey annen olur, oda seni döver.

su önemsenmeli, anlanmalý, ayýplanmamalý, utandýrýlma-

* Baþým senin yüzünden aðrýyor.

malýdýr, alay edilmemelidir.

* Beni sinir hastasý ettin.

2. Korkusunun nedeni araþtýrýlmalýdýr.

* Anneni üzersen baþýna taþ yaðar, cehenneme gi-

3. Arkadaþ iliþkileri geliþtirilmelidir.

dersin.

4. Oyun oynamasýna fýrsat tanýnmalýdýr. Bunlarýn sonucunda çocuk, annesini üzerse onun

5. Aþýrý kontrolcü, baskýcý olmamalýdýr.

ölümüne yol açacaðýný vb. zanneder. Ýçten içe tedirginlik 6. Aþýrý gevþek, kollayýcý bir tutum sergilenmeme-

ve suçluluk duyar. Suçluluktan kurtulmak için de kendi lidir.

kendini cezalandýrma yöntemlerine giriþir ve bu suçluluk-

7. Çocuða süre tanýnmalýdýr.

tan kurtulur, uslu durur ama tekrar yaramazlýk yapar. “Allah” da bir korkutma aracý olarak kullanýldýðýnda, çocuk

8. Korktuðu þeyi yapmasý için zorlanmamalýdýr.

“Allah”a karþý korku ve öfke geliþtirir. 9. Korktuðu þeyin yanýna aile gitmeli ve korkulaAyrýca ailenin, tutum ve davranýþlarýnda baþka

cak bir þey olmadýðýný çocuða söylemelidir.

korkuya neden olabilecek faktörler de vardýr. Geliþimsel

Anne baba tutumlarýna ek olarak;

olarak belli þeylerde korkan çocuklar bu yaþ dönemlerin-

1. Çocuðun korkusunun hangi geliþim dönemiyle

de korktuklarý þeyi yaþayabilirler. Ama çocuk geliþimsel

ilgili olduðu belirlenmelidir.

olarak korkmasa bile yaþadýðý travma onda korkunun baþlamasýna yol açar.

2. Korkunun öncesinde ne yaþandýðý arýþtýrýlmalýdýr.

Travma, korkunun geliþmesine, artmasýna, uzama-

3. Korkusu hakkýnda çocukla konuþulmalý ve ra-

sýna yol açabilir. Bu travmalar;

hatlatýlmalýdýr.

* Kazalar,

4. Korku yaratacak durum karþýsýnda çocuðun çevresindeki kiþiler ne yaptý, nasýl davrandý belirlenmelidir.

* Yangýnlar,

5. Korktuðu þeyle ilgili olarak çocuk bilgilendirilme-

* Deprem, lidir. * Hýrsýzlýk,

6. Çocukla ailenin iletiþimi arttýrýlmalýdýr. * Yankesicilik, 7. Çocuða güven verilmelidir. * Su baskýnlarý, 8. Çocuða sevgi ve ilgi gösterilmelidir. * Ev dýþýnda korkutulmak, 9. Yalnýz yatamýyorsa yanýna sevdiði bir oyuncaðý * Kaçýrýlmak,

verilmelidir.

* Annesini babasýný kaybetmek,

10. Karanlýktan korkuyorsa ýþýk açýk býrakýlmalýdýr.

* Kavgalar,

11. Korkmaya neden olabilecek TV programý, bilgi-

* Boþanma,

sayar oyunu izlettirilmemelidir. 144

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 145

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI 12. Korkuya neden olabilecek masal-olay anlatýl-

Bazen karabasanda birkaç dakika ile yarým saat civarýnda çocuk korkulu rüyadan sonra uyanmaz, yataðýn-

mamalýdýr.

da oturur, gözlerini korkuyla açar. Saçma sapan konuþur,

13. Duygularýný boþaltabilecek etkinliklerle ilgilen-

anne babasýný tanýmaz. Yerinde debelenir, ayaða kalkýp

mesi saðlanmalýdýr. Örneðin: Resim yapmak, oyun oyna-

amaçsýz dolaþýr, kendisini yatýþtýrmak isteyen anne baba-

mak, toprakla ilgilenmek vb.

sýna tepki verir. “Geliyor” diye baðýrýr. Çocuk uyanýnca bir 14. Ýlgisi baþka konuya çekilmelidir.

þey hatýrlamaz. Olup bitenleri bilmez. Uyanmazsa; çocu-

15. Uykudan önce güzel hayaller kurmasý saðlan-

ðun debelenme sýrasýnda kendisini yaralamasý önlenmelidir. Aileyi korkutan bu durum çok seyrek görülüyorsa

malý, güzel hikayeler anlatýlmalýdýr.

kaygý verici deðildir.

GECE KORKULARI

Gündüz yaþanan olaylar ve korkulu yaþantýlar uy-

Gece korkan bir çocuk;

kuda da etkilerini sürdürürler. Örseleyici olaylar, kazalar * Yatmak istemez,

ve yaþanmýþ büyük korkular, baþka etkileri yanýnda, hem

* Annesiyle yatmak ister,

yetiþkinde hem çocukta uyku bozukluklarýna yol açar.

* Saatlerce uykuya dalamaz.

Düþ görme, gündüz çözümlenmemiþ olaylarýn bilinç dýþýný sürekli uðraþtýrmasý sonucu ortaya çýkarlar.

Gece korkularý yaþayan çocuk; þýmartýlarak ve gevþek disiplin uygulayarak aile ile uyumasýna izin verilmiþ,

UYURGEZERLÝK

kural konulmamýþ çocuklardýr. Saatlerce uykuya dalamaz Çocukluk çaðýnda her yüz çocuktan 1-15’inde gö-

ise gerçekten bir þeyden korkmuþ olabilir. Anne-babanýn

rülür. Erkek çocuklarda daha sýk olur. Uyurgezerlik ergen-

cinsel yaþamlarýna þahit olmuþ olabilir. Çocuk cinsel bir-

lik çaðýndan sonra çok azalýr veya tamamen kaybolur.

leþmeyi babasýnýn annesine saldýrýsý olarak algýlar ve an-

Uyurgezerlik uykunun en derin olduðu ilk üç saat içinde

nesini koruma isteðiyle gece uyuyamaz. Anne babanýn

görülür. Çocuk yataðýndan kalkar ve evin içinde dolaþýr.

kavgalarý, anne veya babanýn ara sýra evden gitmesi gibi

Bu esnada konuþabilir ama söyledikleri genellikle anlaþýl-

durumlarda da çocuk geceleri korkabilir. Çocuk anne ba-

mazdýr, gözleri açýktýr, bakýþlarý donuktur, kapýlarý açmaya

baya aþýrý baðlýdýr, sürekli onlarýn yanýnda olmasýný ister

uðraþýr, dolaplarý amaçsýzca karýþtýrýr. Sonra kendiliðinden

ve onlara sarýlýr, tutar, yüzünü okþar. Bu çocuklarda gece

yataðýna döner veya baþka bir odada bir yerde uyuyup

korkusuyla birlikte týrnak yeme, tuvalete gitmek isteme,

kalýr. Evin kapýsýný açýp sokaða da çýkabilir. Uyurgezerlik

dýþarýya-okula gitmek istememe, huysuzluk, bebeksi ta-

yarým ila bir saat arasýnda sürebilir. Uyurgezerlik esnasýn-

výrlar da görülebilmektedir.

da çocuk bilinçsiz olmasýna raðmen bir yere çarpmaz. Sabahleyin kalktýðýnda ise hiçbirþey hatýrlamaz.

KARABASANLAR Karabasan, uykuda gelen korkulara denir. Gündüz

Uyurgezerlik uykunun en derin olduðu 3. ve 4. dö-

yaþanan heyecanlý olaylar uykuda kendini gösterir. Çocuk

nemden çýkarken olur. Uyurgezerliðin görüldüðü gecele-

uykusunda sayýklar, ara sýra korkulu düþ görür. Korkulu

rin gündüzünde çocuklarýn daha gergin, stres altýnda kal-

rüyadan sonra uyanýp anne babasýnýn yataðýna sýðýnýr. Ço-

dýklarý görülür. Aile içindeki baskýlar, çatýþmalar, okulla il-

cuklar bu korkulu rüyalarýný kullanýp “Anne korkuyorum,

gili sorunlar uyurgezerliði artýrýr. Çocuk sýk sýk uykusunda

ben sizin yanýnýzda yatayým” diyerek anne babasýnýn ya-

gezmiyorsa kapý ve pencereleri sýký sýký kapamak dýþýnda

taðýna girmeyi alýþkanlýk durumuna da getirebilirler. Sýk

bir önlem almak gerekmez. Uykuda gezme 10-15 günde

sýk görülen korkulu rüyalar, genellikle çocuðun yaþadýðý

1-2 kez görülüyorsa nedeni araþtýrýlmalýdýr.

gerilim ve kaygý belirtisidir. Çok korkutucu bir rüyadan

KEKEMELÝK

sonra çocuk sýçrayarak veya baðýrarak uyanýr. Þaþkýn ve korkulu gözlerle çevresine bakar. Bir süre rüyanýn gerçek

Kekemelik, konuþma esnasýnda konuþmanýn akýcý-

olup olmadýðýný anlayamaz. Yatýþtýrýlýnca yeniden uyur ve

lýðýný bozan duraklama, bazý ses ve sözcükleri tekrarlama

ertesi gün korkulu rüyasýný hatýrlar.

ya da bir heceyi uzatarak söyleme ile kendini gösteren 145

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 146

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI bir bozukluktur. Kekemelik kýzlara oranla erkek çocuklar

yenidoðan çocuk üzerine yönelir. Çocuk bu durumu ko-

arasýnda daha sýk görülür. Genellikle kekemeliðin baþla-

laylýkla kabul edemez, bir sevgi eksikliði olarak görür ve

ma yaþý 2-7 yaþlardýr. En sýk 3-5 yaþ arasýnda ortaya çýk-

davranýþ bozukluklarý gösterir. Ýlk çocukluk dönemlerine

maktadýr. Hiçbir kekeme devamlý olarak kekelememek-

dönmeler görülebilir. Tekrar altýný ýslatabilir, konuþma bo-

tedir. Kekeme konuþmasýnda normal konuþmaya göre

zukluðu ya da baþka davranýþ bozukluklarý gösterebilir.

daha fazla tereddüt, duraklama, patlama, tekrar ve atla-

Özdoðan (1997)’ye göre yeni doðmuþ çocuða karþý kýs-

malar görülür. Akýcýlýðýn aksamasý dýþýnda kekeme tiki de-

kançlýk ve nefret gibi olumsuz tepkilerin görülmesi nor-

nilen bir takým ek yüz, göz, el, kol, ayak ve vücut hareket-

maldir. Bu gibi tutumlarýn çoðalmasý ya da gerilemesi an-

leri de görülür (Özsoy, 1971, s.131-1321). Kekemenin kar-

nenin davranýþlarýna baðlýdýr. Anne yeni kardeþin doðu-

þýsýnda dinleyen kiþiye göre kekemelikte azalma ya da

mundan önce çocuðu bu konuda hazýrlamalýdýr. Doðum-

çoðalma görülür. Otorite ile yapýlan konuþmada da keke-

dan sonrada büyük çocuðu ihmal etmemeli, o zamana

melikte artýþ olmaktadýr (Arslan, 2002, s.33).

kadar gösterdiði sevgisini ve ilgisini eksiltmemelidir.

Kekemeliðin birçok nedeni vardýr. En önemli keke-

ÝNATÇILIK

melik nedenleri arasýnda nörolojik faktörler yani beyin ve Solu-

Normal inatçýlýk dönemi geliþimsel olarak 3-4 yaþ-

num bozukluðu kekeme hastalarda sýklýkla görülmekte-

larýný kapsar. Bu dönemde anne baba ne yapacaðýný bil-

dir. Bu nedenle solunumu düzenlemek için kekemelere

mez, çaresizdir, çocuk amacýna ulaþmak için yapmadýðýný

doðru, yeterli ve düzenli nefes alma teknikleri öðretil-

býrakmamaktadýr. Anne baba çoðunlukla çocuða baðýr-

mektedir. Ayný zamanda kekeleme esnasýnda ya da ke-

maya ya da çocuðu dövmeye baþvurabilirler. Bu dönem,

kelemeden önce, kekeleme korkusuyla çocukta olan

aþýrý þýmartýlmýþ her istediði yapýlmýþ çocuklarda, anne

kasýlmalarý azaltma ve çocuðu bedensel olarak rahatlat-

babanýn çocuk eðitimindeki tutarsýzlýklarýn olduðu du-

mak için yaptýrýlan gevþeme ve nefes egzersizleri birlikte

rumlarda, çocuk eðitimine dede, babaanne ya da diðer

yapýlmalýdýr. Kekemeliði genetik faktörler de etkilemek-

büyüklerin müdahale ettiði durumlarda, söz ve davranýþ-

tedir. Ailede ya da yakýn akrabalarda kekemelik olmasý

la saldýrýlan çocukta, daha önce ilgi gösterilmeyen ama

çocuk açýsýndan risk oluþturmaktadýr. Konuþma taklit yo-

inatçýlýk yoluyla anne babanýn ilgisini üzerine çekmeyi öð-

luyla kazanýldýðý için çocuðun yakýnýnda kekeme olmasý,

renmiþ çocukta inatçýlýk daha uzun sürer. Anne baba ço-

çocuðunda konuþmayý aynen tekrar ederek kekeme ko-

cuk arasýnda çatýþma doðar ve bu çatýþmayý ya çocuk ya

nuþmasýna neden olabilmektedir. Çocukta duygusal geri-

anne kazanýr. Çocuk bu yolla aileyi kontrol etmeyi öðre-

lim ve çatýþma oluþturabilecek aile problemleri, travma-

nebilir.

sinirlerle ilgili iletim bozukluklarý yer almaktadýr.

lar, heyecanlar, korkular da kekemeliðe neden olabilir. Bu dönemde çocuða karþý tutarlý davranýlmalýdýr.

Ya da kekemelik var ise daha kekeme konuþmasýna ne-

Kurallarý açýk ve net olmalýdýr. Aile çocuktan ne beklediði-

den olabilmektedir. Chollar (1989)’a göre anne babanýn

ni net bir þekilde açýklamalýdýr. Çocukla çatýþmaya giril-

davranýþlarý, kekemeliðin ortaya çýkmasý ve ilerlemesi ko-

memelidir. Çocuðun istendik davranýþlarý ödüllendirilmeli-

nusunda bir etkendir. Ancak, hiçbir zaman için kekemeli-

dir. Ödül istendik davranýþtan hemen sonra verilmelidir.

ðin asýl nedeni deðildir.

Çocuðun isteklerine saygý gösterilmelidir. Verilecek ceza

Kekeme bir çocuða nasýl yaklaþýlmalýdýr?

çocuðun geliþimine uygun olmalýdýr.

• Çocuklarýn kendilerine olan güvenleri arttýrýlmalý-

Özdoðan (1997, s.14)’a göre dört yaþýndaki inatçýlýk

dýr. Bunun için onlara baþarý yaþayacaðý fýrsatlar verilmelidir.

döneminde çocuðun zaman ve güce gereksinimi vardýr. Çünkü kendi isteklerini bir düzene sokmasý gerekmekte-

• Çocuðun konuþmasý kesilmemelidir.

dir. Bu zaman içinde çevresine uyumu öðrenir. Bu devre• Baþka çocuklarla kýyaslanmamalýdýr.

de ceza, çocuðun suça yönelmesini destekler. Ýnatçýlýk kesinlikle cezalandýrýlmamalýdýr. Ýnat, çocuðu neredeyse sa-

KARDEÞ KISKANÇLIÐI

ðýr ve dilsiz yapar, inatçýlýðý ortaya çýkaran nedenlerden

Anne babanýn, özellikle annenin dikkati daha çok

kaçýnýlmalýdýr. 146

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 147

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

V. BÖLÜM

147

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 148

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 149

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

CÝNSEL GELÝÞÝM VE CÝNSEL EÐÝTÝM Cinsel geliþimi açýklayan bilim adamlarýndan Sig-

maktadýr. Bu dönemde çocuk cinsel organlarýn haz bölge-

mund Freud’a göre bu geliþim alanýnda 0-6 yaþý kapsayan

si olduðunu fark eder. Cinsel organlarýyla oynamaktan

süreç; oral dönem, anal dönem, fallik dönem olarak ad-

zevk alýr. Bu dönemde kýz çocuk babaya karþý yakýnlýk

landýrýlmaktadýr.

duyarak, babayý anne ile paylaþmak istemez. Bu duruma kýzlarda elektra karmaþasý denmektedir. Çocuk bu davra-

Oral dönem, doðumdan 1,5 yaþýna kadar olan sü-

nýþlarýn kabul edilemez olduðunu anlar ve kýz çocuk an-

reci kapsamaktadýr. Bu dönemde aðýz haz bölgesi, emme,

nesiyle özdeþim kurmaya baþlar ve kendi cinsiyeti ile ilgi-

çiðneme ve ýsýrma gibi davranýþlar haz oluþturan davra-

li davranýþlarý model alýr. Erkek çocukta anneye yakýnlýk

nýþlardýr. Aðýz haz bölgesi olduðu için eline aldýðý her þeyi

duyar ve anneyi baba ile paylaþmak istemez. Bu duruma

aðzýna götürmektedir. Freud’a göre bu dönemde çocuðun

odipus karmaþasý denir. Çocuk sonra bu davranýþýn kabul

memeden erken kesilmesi ya da geç kesilmesi bu oral

edilemez olduðunu anlar ve babasýyla özdeþim kurarak,

döneme takýlýp kalmaya neden olmaktadýr. Týrnak ye-

erkek cinsine iliþkin davranýþlarý model alýr ve karmaþa

mek, sigara içmek, aþýrý yemek yeme bu döneme takýlýp

çözüme ulaþýr. Bu dönemde yaþanan sorunlar cinsel kim-

kalanlarda görülen bir davranýþ bozukluðudur. Bu döne-

lik geliþiminde problemlere neden olmaktadýr. Ergenlik

min rahat ve sorunsuz geçmesi yetiþkinlikteki baðýmlýlýk

döneminde kimlik bunalýmý yaþamakta ve kendi cinsiye-

düzeyini ve kendine güveni belirler.

tinden sapan cinsel kimlik geliþtirebilmektedirler.

1,5 yaþýndan 3 yaþýna kadar olan döneme ise Fre-

Bu dönemde çocuk, cinsellikle üreme ilgili sorularý

ud, anal dönem demiþtir. Haz bölgesi bu dönemde anüs

çok sorar.

kaslarýdýr. Haz oluþturan davranýþlar anüsle ilgili davranýþ-

CÝNSEL KÝMLÝK GELÝÞÝMÝ

lardýr. Çocuk dýþkýsýný tutmaktan ve býrakmaktan zevk alýr. Yani hem kendi bedenini hem de çevresini kontrol

Çocuðun cinsel yaþantýsýnýn bebeklikten baþladýðý

etmeye baþlamýþtýr. Bu dönemde verilen tuvalet eðitimi

savunulmaktadýr. Salk (1993, s.117)’a göre bir bebeðin

cezalandýrýcý, baskýcý olursa anal döneme takýlýp kalmaya

emme yoluyla saðladýðý haz, bir yetiþkinin cinsel doygun-

neden olmaktadýr. Bu döneme takýlýp kalanlarda cimrilik,

luk sonucu duyduðu gevþeme ve rahatlamaya benzerdir.

inatçýlýk, dik kafalýlýk görülür. Tuvalet eðitimi sýrasýnda aþý-

Cinsel yaþantý, çocuðun cinsel organlardan zevk aldýðý 3

rý hoþgörü ile davranýlan çocuklarda ileride düzensizlik,

yaþlarýnda baþlar. 3. yaþ sürecindeki cinsel doyumlar, ço-

daðýnýklýk görülebilmektedir.

cuðun kendi bedenini keþfetme çabasý sýrasýnda rastlan-

3-6 yaþ dönemi ise fallik dönem olarak açýklan-

tý sonucu cinsel organlarýný uyardýðýnda ortaya çýkan haz 149

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 150

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Erkek: Çocuk anneye sevgi gösterisinde bulunmak, ona yakýnlaþmak ve sahip olmak ister. Hem anneyi babadan kýskanýr hem de babanýn yerine geçerek cinsiyetiyle ilgili rolleri kazanmaya baþlar. Genital organlarla ilgili sorular sorar. CÝNSEL EÐÝTÝM Çocuðun cinsellik ve üreme konusunda doðru olarak bilgilendirilmeye ihtiyacý vardýr. Bu da anne babalar ya da bakýcýlar gibi çocuða çok yakýn olan kiþiler tarafýndan doðru olarak verilmelidir. Çocuklarýn ilk sorularý cinsellikle ilgili deðil, üreme ile ilgilidir. Çocuða cevap verilirken fazla bilgi vermekten kaçýnýlmalýdýr. Bu, çocuðun anlayamayacaðý için kafasýnýn karýþmasýna neden olur. Cinsel eðitim doðuþtan baþlar. Anne baba ya da çocuðun yakýn çevresindeki kiþiler, cinsiyete uygun roller konusunda doðru yönlendirmeler yapmalý ve saðlýklý örduygusu, onu ayný duyguyu tekrar canlandýrmaya yönel-

nek olmalýdýr. Cinsiyetiyle ilgili olumlu bir kimlik kazan-

tir. Bu tür cinsel uyarým sadece fizyolojik bir tepki olup,

mada en önemli faktör çocuðun kendi cinsiyetinde sað-

cinsel düþüncelerden tamamen arýnmýþtýr.

lýklý modelleri görmesi ve onlarý model olarak almasýdýr. Çocuk bu yolla kendi cinsiyetini benimseyebilir ve cinsi-

Cinsel geliþim açýsýndan 3-6 yaþ çocuðunun özellikleri

yetiyle ilgili farklýlýklarý algýlayabilir. Bu nedenle çocuðun

1. Karþý cins ebeveyne karþý daha fazla yakýnlýk

çevresinde saðlýklý model olacak anne, baba, akraba ve

duymaya baþlarlar. Hem kýz hem de erkek çocuklar ayný

dostlar olmalýdýr. Çocuk hangi yaþta olursa olsun sorduðu

cinsten ebeveyne karþý ise düþmanca duygular besleye-

sorular muhakkak cevaplanmalýdýr. Cevaplamadan geçiþ-

bilir.

tirilen sorular çocuðun daha çok merak etmesine neden olacaktýr. Sorulara verilen cevaplar yanlýþ olmamalýdýr. Ço2. Çocuk anne baba ya da onun yerine geçen ye-

cuk doðru cevaplarý aileden öðrenmelidir. Çocuk meraký-

tiþkinleri model alarak cinsiyetiyle ilgili rollerini kazanma-

ný gideremediyse bunu gidermek için baþka kaynaklara

ya baþlar. Bu nedenle bu yetiþkinler çocuða karþý olumlu

baþvurabilir. Bu kaynaklardan öðrendiði bilgiler ise eksik

tutumlar ve davranýþlar sergilemeliler, çocuða sevgi ve

ya da yanlýþ olabilir.

yakýnlýk göstermeliler, onlarýn ihtiyaçlarýný gidermelidirler. Cinsel organlarýn diðer organlar gibi vücudumuzun

Bu yetiþkinlerin saldýrganlýklarý, baþka kiþilerle iliþkileri, ta-

bir parçasý olduðu anlatýlmalýdýr.

výr ve davranýþlarý, deðer yargýlarý çocuk tarafýndan içselleþtirilir. Ve ileriki yaþamýnda çocuðun bu davranýþ kalýp-

Cinsiyet ve üreme konusu çocukla tartýþýlmaktan

larýný kullanmasýna zemin hazýrlar.

kaçýnýlýrsa çocuðun bu konularý “kötü”, “yasak” ya da “sö-

3. Çocuðun genital organlara ve cinselliðe olan ilgi-

zü edilmemesi gereken” þeyler olarak düþünmesine ne-

si artmýþtýr. Genital organlar, kadýn ve erkekteki anatomik

den olur. Çocuða bu bilgiler verilmeli, ayrýca bu konu ile

farklýlýk ve cinsellikle ilgili sorular sorar.

ilgili ne bildiði öðrenilmelidir. Yanlýþ bilgilere sahipse düzeltilmelidir. Ayrýca çocuðun bu yolla bu konuda elde

Kýz: Babaya sevgi gösterisinde bulunmak, ona ya-

edeceði bilgi kontrol edilmiþ olur. Çocuk cinsiyet ve üre-

kýnlaþmak ve sahip olmak ister. Hem babayý anneden kýs-

me ile ilgili sorularý bir art niyet düþünmeden doðal me-

kanarak ona karþý düþmanlýk besler hem de annenin ye-

rak ve saflýkla sorar.

rine geçerek cinsiyetiyle ilgili rolleri kazanmaya baþlar. Genital organlarla ilgili sorular sorar.

Çocuðun merakýný arttýracak yasaklardan kaçýnýl150

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 151

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI malýdýr. Çocuða karþý yasaklayýcý, suçlayýcý tavýrlar ile ona

Çocukta görülen oyun tarzý davranýþlar, aileleri

karþý tutarsýz cevaplar verme onun çatýþma yaþamasýna

korkutursa da anormal olarak deðerlendirilmemelidir. Bu

neden olur. Çatýþma bu dönemde çözümlenmediði takdir-

davranýþlar çoðunlukla çocuðun cinsel geliþim ve üreme

de ileriki yaþamda da etkilerini gösterir. Ýleriki yaþamda

konularýnda merakýnýn olduðu anlamýna gelir. Bir uzman-

saldýrganlýk, depresyon, psikosomatik hastalýklar, öðren-

dan da yardým alýnarak çocuðun merak duygusu bilgilen-

me problemleri, baðlanma bozukluklarýna neden olabilir.

dirilerek giderilmelidir. ÇOCUKTA MASTURBASYON

Çocuklar doktorculuk gibi oyunlarla cinsel meraklarýný giderebilirler. Çocuklar birbirlerinin cinsel organlarý-

Masturbasyon 2-3 yaþ çocuklarýnda sýk görülebilir.

ný inceler ve birbirlerinin ateþine bakarlar. Çocuklarýn ço-

Daha öncelerde bebek annesini ya da parmaðýný emerek

ðu bunun yapýlmamasý gereken yasak bir þey olduðunu

doyum yaþayarak rahatlamaya çalýþýr. 2-3 yaþlarýnda ço-

düþünür ve anne babalarý yokken doktorculuk oynarlar.

cuk masturbasyonu rahatlamak amacýyla kullanýr.

Sýk rastlanmayan bir oyun biçimi, pantolon ve külotu indirip kaba etleri incelemeyi içerir. Kurþunkalem ya da

Çocuk bazen elle, bazen bacaklarýný kasarak, ba-

benzeri cisimler vücut ýsýsýný ölçmek için kullanýlýr. Çoðu

zen de yastýk, koltuk vb. þeylere dayanarak genital bölge-

zaman çocuklar yalnýzca: “sen bana kendininkini gösterir-

yi uyarýr. Masturbasyon yaparken çocukta ritmik beden

sen ben de sana benimkini gösteririm” oynarlar. Çocukla-

hareketleri görülür, yüzü kýzarýr, nefesi sýklaþýr. Bir süre

rýn birbirlerinin bedenlerini incelemelerini saðlayarak me-

sonra gevþer, rahatlar ve uykuya dalar.

raklarýný büyük ölçüde doyuran bu deneyler sonunda, kendi kendini uyarma sürecinden öteye bir adým atýlmýþ

Çocuk masturbasyonu konusunda öncelikle aile

olur. Doktorculuk oynamak pek çok yönden karþý cinsle

bilgi sahibi olmalýdýr. Masturbasyon baþladýktan sonra il-

iliþki kurmanýn baþlangýcý olarak kabul edilebilir (Salk,

gisini baþka yöne çekmek iþe yarayabilir. Yine mastur-

1993, s.122).

basyonun hangi durumlarda ortaya çýktýðý belirlenir. Ço-

151

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 152

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

CÝNSEL EÐÝTÝMDE DÝKKAT EDÝLMESÝ GEREKENLER

ðunlukla uykusu geldiði, bir hikaye dinlediði, televizyon seyrettiði, boþ kaldýðý durumlarda görülebilir. Bu durum-

1. Sorular cevapsýz býrakýlmamalýdýr.

larda masturbasyon baþlamadan önce onun yerine geçebilecek alternatif bir davranýþ sunulabilir. Örnek: Mastur-

2. Yanlýþ cevaplar verilmemelidir.

basyon uykudan önce görülüyorsa alternatif davranýþ 3. Anlayamayacaðý ayrýntýlý açýklamalardan kaçý-

olarak masal anlatýlabilir, sýrtý okþanabilir. Cezalandýrýcý bir tavýr takýnmaktan, suçluluk duygusu uyandýrmaktan

nýlmalýdýr.

ve gururunu kýracak herhangi bir davranýþ ve sözden ka4. Bazen çocuk merak etmesine raðmen soru sor-

çýnýlmalýdýr.

mayabilir ya da dolaylý sorular sorabilir. Bu durumda neÇocuk masturbasyon yaparken görülürse, kullaný-

yi merak ettiði öðrenilmeli, soru sormasý için zemin oluþ-

labilecek bir baþka yöntem de görmezden gelmektir Ço-

turulmalý ve verilen cevaplarla rahatlatýlmalýdýr.

cuk baþkalarýnýn yanýnda masturbasyon yapýyorsa “vücudunun kendisine ait olduðu istediði yere dokunabilece-

5. Sorular cevaplandýrýlýrken sözler, jest ve mimik-

ði istediði gibi dokunabileceði ama bunu yalnýz iken yap-

ler olumsuz bir ifade içermemelidir ve sözlerle mimik ve

masý gerektiði, baþkalarýnýn bunu hoþ karþýlamayacaðý”

jestler tutarlý olmalýdýr.

söylenmelidir. Ceza vermek, baðýrmak, aþaðýlamak, utandýrmak çocuðun geliþimine zarar verebilir.

6. Çocuk ayný soruyu birkaç defa sorabilir. Her defasýnda verilen cevaplar öncekilerle tutarlý olmalýdýr.

Çocuk okul çaðýna geldiði zaman merak ve ilgisi okula kaydýðý için cinsellikle ilgili sorularda azalma olur.

7. Çocuðun her türlü sorununu ve sorusunu anne

Çocuðun hayatýnda akademik baþarý daha önemli olmaya

babaya sorabilmesinin zemini önceden hazýrlanmalýdýr.

baþlar. Ergenlik dönemi gelince tekrar cinselliðe yönelik ilgi artmaya baþlar. 152

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 153

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

VI. BÖLÜM

153

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 154

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 155

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

OYUN VE MÜZÝK YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME OYUN YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME

ziksel becerileri yerine getirmesi de bedensel geliþim üzerinde etkilidir.

Çocuk oyunu, içsel olarak güdülenen, belirli bir amacý olmayan yetiþkinler tarafýndan deðil, çocuðun koy-

Motor geliþimi iyi olan bir çocuk akranlarýyla birlik-

duðu kurallara baðlý olarak kendiliðinden geliþen ve zevk

te oyun içinde hareket edebilecek, hatta yalnýz olduðu

unsuru taþýyan davranýþlardan oluþan bir etkinliktir (Önder,

zamanda fiziksel geliþimi saðlayan oyunlara devam ede-

2001, s.48). Çocuðun duygusal, sosyal, zihinsel ve bedensel

cektir.

ihtiyaçlarýný karþýlar ve geliþimine katkýda bulunur.

Oyun, çocuðun vücudunu koordineli bir þekilde is-

Oyun ortamlarýnda çocuklar akranlarýný izler, onla-

tediði amaca uygun olarak kullanma becerisi kazandýrýr.

rý örnek alarak sosyal davranýþlarý öðrenme fýrsatlarý bu-

Vücudunu rahatlýkla kullanabilen bir çocuk grup oyunla-

lurlar (Çetin, Bilbay ve Kaymak, 2001, s.19). Oyun, gerçek

rýnda da tercih edilen çocuktur. Bu da onun duygusal ve

dünya ile hayal dünyasý arasýndaki bir köprüdür (Yavuzer,

sosyal geliþimini olumlu olarak etkiler. Gruba uyum sað-

1982, s.68).

layamayan çocuk gruptan dýþlanmýþ hisseder.

GELÝÞÝM ALANLARI

Zihinsel Geliþim ve Oyun

Oyun çocuðun bütün geliþim alanlarýna hitap et-

Oyun aþaðý yukarý her yaþta görülen bir etkinlik-

mektedir. Oyun ayrýca çocuðun yapmaktan zevk aldýðý bir

tir. Çocuk büyüdükçe oyunlarý daha karmaþýklaþmaya

etkinliktir.

baþlar. Bu ayný zamanda çocuðun zihinsel açýdan geliþtiðinin göstergesidir.

Bedensel Geliþim ve Oyun

Piaget’in kuramýna göre, biliþsel geliþimin ilerleye-

Oyun, çocuðun hareket etmesini saðlamaktadýr.

bilmesi için çocuðun çevre içinde hareket etmesi gerekir.

Oyun esnasýnda nesneyi kullanma, fýrlatma, atlama, zýpla-

Biliþsel yapýlarýn geliþimi ancak çocuk çevresindeki uyarý-

ma, yürüme, koþma, boyama ile çocuðun hem kaba mo-

larý özümler ve kendine uydurursa gerçekleþir. Piaget’e

tor kaslarýnýn hem de küçük motor kaslarýnýn geliþimi

göre, tüm bilgi aksiyon sonucunda ortaya çýkar. Piaget, 3

saðlanmaktadýr. Oyunun gerektirdiði kavramlarý ifade et-

tür bilginin olduðunu söylemektedir.

me, çocuðun küçük kaslarýndan olan dil kaslarýný geliþtirirken, küçük nesneleri tutma, boyama yapma gibi oyun-

Bunlar (Gönen ve Dalkýlýç, 2002, s.20-21):

larda el kaslarýný geliþtirmektedir.

• Fiziksel bilgi: Nesnelerin ve olaylarýn fiziksel özel-

Oyun esnasýnda çocuðun, oyunun gerektirdiði fi-

likleri (büyüklük, þekil, doku, aðýrlýk) hakkýndaki bilgidir. Ço155

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 156

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ler yoluyla elde edemez. Bu bilgi çocuðun diðer çocuklarla ve yetiþkinlerle etkileþimi sonucunda oluþur. Bu nedenledir ki okul öncesi çocuklarý oyunlar yoluyla fiziksel bilgi ile mantýksal -matematiksel bilgiyi elde ederken ayný zamanda baþka çocuklarla etkileþime geçtiði için sosyal bilgiyi elde etmektedir. Çocuðun zihinsel geliþimi açýsýndan da daha bebekken nesneler ile temas etmesine olanak verilmelidir. Çocuðun eline aldýðý her bir yeni nesne, iki nesneyi birbirine vurup çýkarttýðý ses, nesnelerle oyun oynamasý onun için birer þemadýr. Oyunlar esnasýndaki yetiþkinlerle temas da yine þemalarýn oluþmasýnda etkilidir. Çocuk oyun yoluyla öðrendiði þemalarý özümseyerek kendine mal eder ve baþka durumlarda kullanýr. Oyun, son derece karmaþýk bir durumdur. Çocuðun oyun oynamasý için öncelikle oyunu ve kurallarýný algýlamasý, kurallarýna uymasý, oyunda kullanýlan nesne varsa bunlarý iþlevleriyle birlikte bilmesi ve gerekiyorsa baþka kiþilerle etkileþime nasýl geçileceðini bilmesi gerekmektedir. Bu nedenle oyun hem düþünmeyi hem de deneyimi gerektirmektedir. Bu da çocuðun zihinsel özellikleri ile yakýndan ilgilidir. cuk bir nesne hakkýndaki fiziksel bilgiyi duyularý aracýlýðý ile

Oyun ayný zamanda çocuðun yaratýcýlýðýný saðla-

elde eder. Örneðin: Kumla oynayan bir çocuk kumu bir

maktadýr.

kaptan diðerine dökebilir veya elleriyle hissedebilir. Bu tür Duygusal Geliþim ve Oyun

hareketler sonucu çocuk, kumu keþfeder ve bu konudaki bilgisini inþa eder. Etkin deneyimler þemalarla özümlenir.

Çocuk oyunlara gördüklerini, isteklerini, yaþadýðý

• Mantýksal-Matematiksel bilgi: Nesneler, olaylar

travmalarý yansýtýr. Oyun çocuðun kendini ifade etme yo-

ve deneyimler hakkýnda düþünme sonucu oluþturulan

ludur ve duygusal açýdan rahatlamasýný saðlar. Kardeþini

bilgidir. Bu bilgide sadece çocuk nesnelerle haþýrý neþir ol-

kýskanan bir çocuk, oyunlarý yoluyla kardeþine yönelik

duðu zaman geliþebilir. Sayý kavramlarý mantýksal -mate-

duygularýný dile getirir. Köpek korkusu olan bir çocukta

matiksel kavramlara örnek olarak gösterilmektedir. Ço-

oyun yoluyla korkusunu dile getirmektedir. Bu nedenle

cuklar nesne kümeleriyle oynadýðý zaman mantýksal -ma-

çocuklarýn yaþadýðý duygusal davranýþsal problemlerin te-

tematiksel bilgi elde eder. Çocuk 11 tane 1 YTL’den olu-

davisinde oyun kullanýlmaktadýr.

þan bir kümeyle oynarken, onlarý alt alta sýralar, sayar.

Oyun, çocuðun yeteneklerini fark etmesini ve geliþ-

Hala 11 tanedir. Çocuk bu kez paralarý üst üste koyar sa-

tirmesini saðlar. Çocuk, oyun yoluyla elde ettiði bilgilerle

yar. Yine 11 tanedir. Kutuya koyar, sallar. Çýkartýr sayar yi-

çevresinden gördüðü, öðrendiði bilgileri özümser, kendine

ne 11 tanedir. Bu tür bir çok aktif deneyim sonucu çocuk

mal eder ve gerektiði durumlarda kullanýr. Oyun yoluyla

þu kavramý inþa eder. Bir kümedeki elemanlarýn sayýsý her

çocuk baþarý yaþar, bu da çocuðun kendine olan güvenini

bir eleman nasýl sýralanýrsa sýralansýn aynýdýr. Çocuðun çýkar-

etkiler. Kendine güvenen çocuk yeni þeyler öðrenmek için

dýðý sonuç mantýksal-matematiksel bir bilginin keþfidir.

istek duyar, isteklerini ve ihtiyaçlarýný daha iyi bir þekilde

• Sosyal Bilgi: Kültürel ya da sosyal gruplarýn gele-

dile getirir. Oyun esnasýnda kurallara uymayý öðrenen ço-

neksel olarak üzerinde uzlaþtýðý bilgidir. Bunlar; ahlaki de-

cuk ayný zamanda oyun içinde hareket ederek sosyal çev-

ðer yargýlarý, konuþulan dil, kurallar, kanunlardýr. Çocuk

renin gerektirdiði becerileri de kazanýr. Sosyal çevreyi an-

bunlarý diðerlerinde olduðu gibi nesnelerle olan deneyim-

layýp ona uygun davranabilen çocuk çevre tarafýndan ka156

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 157

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ve kendi davranýþlarýna yansýtýr.

bul edilir, yaptýðý davranýþlar onaylanýr. Bu da çocuðun kendine yönelik algýsýnýn olumlu olmasý için çok önemlidir.

Oyun sýrasýnda çocuk, kendi çevresi ile uzlaþmayý,

Çevre tarafýndan olumsuz olarak deðerlendirilen ve geri

paylaþmayý, sosyal yaþama uyum saðlamayý, kazanýlan

bildirim verilen çocuk bir süre sonra bu olumsuzluðu ken-

olumlu özellikleri pekiþtirmeyi, kendi hakkýný korumayý,

dine mal eder ve kendini olumsuz görmeye baþlar.

baþkalarýnýn hakkýný gözetmeyi, iþbirliði ile paylaþmayý öðrenir.

Gönen ve Dalkýlýç (2002, s.29)’a göre grup oyunlarý çocuklarýn yetiþkin yaþamýna hazýrlanmasýndaki en

Dil Geliþimi ve Oyun

önemli unsurdur. Çocuk öðrenmeye, sevmeye, sevilmeye, estetiðe, baþarmaya, baþkalarý tarafýndan kabul edil-

Oyun, çocuðun dinleme, anlama, baþka çocuklarý

meye, oyuna ve deðiþikliðe, güvene, bir grubun üyesi ol-

taklit etme, isteklerini dile getirme ve kavram oluþturma-

maya ihtiyaç duyar. Bunlar temel ruhsal ihtiyaçlardýr ve

sýnda etkilidir.

yaþam boyu devam ederler. Buna göre oyun:

Oyun, çocuðun sembolik anlama ve kavram oluþumunda etkilidir. Tanýma, tanýmlama, sýralama, serileme,

• Çocuðun çevreyle iliþkisini saðlar.

problem çözme ve aðýrlýk, derinlik, renk, þekil, büyüklük

• Çocuðun bilinci ve duygusal tecrübesi arasýnda

kavramýnýn algýlanmasý gibi zihinsel süreçlerle ilgili etkin-

bir köprü vazifesi görür.

likler, oyun yoluyla kolay ve zevkli bir hale getirilerek öð-

• Çocuðun duygularýný dýþa vurmasýný saðlar.

renilir.

• Çocuða dinleme, eðlenme olanaðý saðlar.

Devinsel (Psikomotor) Geliþim ve Oyun

Sosyal Geliþim ve Oyun

Çocuðun oyun esnasýnda koþmasý, atlamasý, zýplamasý gibi etkinlikler çocuðun büyük kaslarýnýn geliþimin

Oyun yoluyla çocuk iletiþim becerilerini kazanýr ve

de etkilidir.

geliþtirir. Bu da çocuðun diðer çocuklarla ve yetiþkinlerle anlaþabilmesi için gereklidir. Çocuk isteklerini, sözlü ve

Su, kum, kil, çamur gibi doðal malzemelerle yapý-

sözsüz davranýþlarla ifade edebilmeli ve diðerlerinin sözlü

lan oyunlar, karalama, çizme, boyama gibi, kalem, fýrça,

ve sözsüz davranýþlarýný anlayabilmelidir.

makas kullanýmý gerektiren etkinlikler el ve parmak kas-

Oyun yoluyla çocuk, oyunun kurallarýna uymayý,

larýný geliþtirir. Yürüme, koþma, atlama, týrmanma, merdi-

baþkalarýna saygý göstermeyi, baþkalarýnýn istek ve ihti-

ven inme-çýkma gibi beceriler de oyun içinde kazanýlýr ve

yaçlarý olabileceðini öðrenir. Öðrendiði bilgileri özümser

pekiþtirilir.

157

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 158

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ya (resim ve sayý eþleme oyunlarý; domino, kýzma birader ve sayý kartlarý) yönelik oyuncaklar gözdedir. 6- 8 yaþlarý arasýnda, toplumsal geliþim ve iþbirliði ile ilgili (top, seksek, dama, minyatür arabalar), biliþsel beceriler ve algýsal hareket becerilerini saðlayan (maketler, yap-boz oyunlarý) ve yaratýcý anlatým oyuncaklarý (parmak boyasý, kaðýt hamuru, karakalem, suluboya ya da pastel boyalarla resimler, oyun hamurlarý, sessiz sinema gibi oyunlar) çocuðun ilgi alanýndadýr (Þenol, 2002, sayý 44). OYUN EVRELERÝ Alýþtýrma Oyunlarý Doðumdan belli bir yaþa kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde çocuk kaslarý ile yaptýklarýný oyun þek-

OYUN VE OYUNCAK YAÞI

linde tekrarlamaktadýr. Dokunabildiði bütün objeleri alýr. 4 Oyun, çocuðun duyduklarýný, gördüklerini sýnadýðý

aylýkken yakýnýndaki objeleri yakalar, sallar, ileri geri ha-

bir deney odasý ve en iyi öðrenme ortamýdýr. Çocuk oyu-

reket ettirir, sonunda atmayý ve tekrar almayý öðrenir.

na kendi yaþantýsýný da katar. Özlemlerini korkularýný, tüm

Alýþtýrma oyunlarýnda çocuk ne yapabildiðini ispatlar,

duygularýný oyuna aktarýr. Ýsteklerini oyunun küçük dün-

bundan zevk alýr ve tekrarlar.

yasýnda gerçekleþtirir. Oyun çocuðun özgürlük ve yaratýcýlýk ortamýdýr. Ayný zamanda arkadaþlýk iliþkilerini

Sembolik Oyunlar

baþ-

latýp geliþtiren yerdir. Toplu oyunlarda ve evcilik oyunla-

1 yaþ 6 ay ile 2 yaþ arasýndan 3 yaþýna kadar olan

rýnda çocuklar kendilerini oynadýklarý gibi baþka kiþileri de

sürede görülen oyuna sembolik oyun denilir. Daha çok

oynarlar. Yani toplumsal iliþkileri öðrenirler. Çocuðun ha-

harekete dayanan oyunlar oynanýr. Dili, taklidi oyunda

yal dünyasýnda oyun aracýlýðýyla köprü kurarlar, geliþirler,

kullanýr. Çocuðun fantezileri görülür.

olgunlaþýrlar( Yörükoðlu, 1996, s.27).

Çocuk oyunlarýnda sembol iki þekilde görülür (Özdoðan, 1997).

2 yaþýnda, bütünü parçalara ayýrmaktan, kutuyu doldurup boþaltmaktan, kule ve köprü yapmaktan zevk

• Bir faaliyetin bir objeden diðerine aktarýlmasý.

alan çocuðun ilgisini çeken diðer oyuncaklar arasýnda • Çocuðun baþka birinin rolünü üstlenmesi.

mutfak eþyalarý, farklý boyutlardaki plastik parçalar, saçlarý ve elbiseleri olan bebekler ve arabalar yer alýr. Sonraki

Oyun ve zihinsel geliþim arasýnda iliþki vardýr. Ayný

dönemlerde anne babasýný taklit etmeye baþlayan çocuk

zamanda oyun, çocuðun zihinsel geliþiminin göstergesidir.

için minyatür marangoz ya da mutfak setleri gözde oyun-

Özdoðan (1997)’a göre sembolleþtirme yeteneðinin, zihin-

caklardýr. Oda takýmlarý, kova kürek gibi oyuncaklar da il-

sel geliþime paralel olarak arttýðý görülmektedir. 2-3 yaþ-

gi çekicidir. 3 yaþýndan sonra üç tekerlekli bisiklet en çok

larýnda çocuklar cansýz objelere canlýlýk verir ve bebekle-

sevilen oyuncak iken yaratýcýlýðýný keþfetmeye baþlayan

ri ile konuþurlar. Çevrelerinde bulunan objelerle fantezi

çocuk tahta bloklarý ile büyük parçalardan oluþan plastik

dünyalarýnda yaþarlarken, bu objelerin gerçek dünyadaki

parçalarla çeþitli þekiller oluþturmaktan büyük zevk alýr.

iþlevleri ile kullandýklarý görülür. Þöyle ki, boþ fincandan

Kum, oyun hamuru gibi þekil verebileceði, el becerisini

kahve içerler, boþ tabaklardan yemek yerler. Ya da obje-

geliþtirmek yanýnda hayallerini gerçekleþtirebileceði

leri gerçek kullanma alanýnýn dýþýna çýkarýrlar. Örneðin; ka-

oyuncaklar bu dönemden sonra en sýk oynanan oyun-

ðýt kýrpýntýlarýný, alevli bir ateþ olarak görür ya da bir tabu-

caklardýr. 3-5 yaþlarý arasýnda, fantezi ve keþfetmeye (ev-

reyi banyo olarak kullanýrlar. Üç yaþýnda bu tarz sembol-

cilik, okul oyunlarý ile bebekler, mutfak ve doktor muaye-

leþtirme, çocuðun bir fantezi dünyada yaþadýðý görünü-

ne aletleri), dil geliþimine (renkli tuþlarý olan piyano, mü-

münü verir. Bunun yaný sýra dramatik oyunlarda da artýþ

zik ve öykü kasetleri ile kuklalar) ve aritmetiðe hazýrlama-

görülür. Çocuk pilot ya da polis olur. Üç yaþýndan küçük 158

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 159

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI çocuklarda ise fantezi oyunlarýnýn büyük bir bölümünde

rýr. Oyun esnasýnda ayný zamanda baþarý duygusunu ya-

konuþma olmaz.

þayarak kendine olan güvenini arttýrýr. Her yaþta görülür. Boncuk geçirme, küplerle kule yapma bu oyun türüne ör-

Kurallý Oyun

nek olarak verilebilir. 3 yaþýndan sonra görülür ve yaþ büyüdükçe oyun Hayali Oyun

ve kurallarý daha da karmaþýklaþmaktadýr.

Bu oyun tipi, gerçek olmayan olaylarý hayal etme-

Bu dönemde çocukta mantýksal düþünmede geliþ-

de nesnelerin, jestlerin ve mimiklerin kullanýmýný içerir.

meye baþlamýþtýr. Kurallý oyunda çocuk iki davranýþtan

Hayali oyun, rol almayý gerektiren etkinlikler ve taklidi

birini seçmek zorundadýr. Ya kurallarý çiðneyecek, amacý-

oyunlar ile diðer oyun çeþitlerinden ayrýlýrlar. Bu oyun dil

na ulaþacak, oyunu kazanacaktýr ya da kurallara uyacak

geliþiminde, duygusal ve biliþsel geliþimde etkilidir. Evci-

ve sonuca razý olacaktýr. Çocuðun kurallara uymasý ve

lik oyunlarý, bebeðini besleme oyunlarý bu oyunlar arasýn-

kendini kontrol etmesi gerektiði zaman iç çatýþma ortaya

dadýr. Sembolik oyunla benzerlik göstermektedir.

çýkar ve çocuk çoðunlukla kurallarý çiðner. Gruptaki ço-

Sosyal Oyun

cuklarýn iyi niyetli oluþlarý, çocuðun, kurallara uymasýnda büyük rol oynar. Çocuk oyun kurallarýna uyarken ben-

Bu oyunda asýl amaç iletiþim becerilerini geliþtir-

merkezci düþünce tarzýndan kurtulur ve oyunun kurallarý

mektir. Çocuk, paylaþmayý, sýra beklemeyi öðrenecektir.

gereði sosyal normlara uygun davranýr. Diðer taraftan ço-

Arkadaþ edinecektir. Diðer çocuklarý taklit ederek yeni

cuk kendini oyun arkadaþlarýnýn yerine koyar ve onlarýn

beceriler geliþtirecektir. Çocuk, ilk sosyal oyunu anne ba-

nasýl davranacaðýný önceden tahmin edebilir.

basý ile oynayacaktýr.

OYUN ÇEÞÝTLERÝ

Oyunun Çocuða Faydalarý

Keþfedici Oyun

• Çocuðun zihinsel geliþimi üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir.

Çocuklar doðuþtan çevrelerindeki insanlarý, nesneleri tanýmak, özelliklerini, niteliklerini keþfetmek konu-

• Çocuðun ben merkezcilikten kurtulmasýnda etki-

sunda meraklýdýrlar. Keþfedici oyun, çocuða bunlarý keþ-

lidir.

fetmek için fýrsatlar verir. Çocuklar nesneleri sallayarak, • Oyun ile çocuk sosyal kurallarý ve bu kurallara

vurarak, aðzýna alarak, bakarak, düþürerek, sýkarak nite-

uymayý öðrenir.

liklerini araþtýrmak için duyusal ve motor yeteneklerini

• Oyun çocuðun içindeki fazla enerjiyi boþalttýðý

kullanýrlar ve nesneler hakkýnda bilgi sahibi olur. Bu deyerdir.

neyimleri yaþamasý için çocuða uygun ortamlar oluþturulmalýdýr. Keþfedici oyun, her yaþta görülür.

• Oyun ile çocuk çözülmemiþ çatýþmalarýný, isteklerini, yeteneklerini ortaya koyar.

Fiziksel Oyun

• Oyun esnasýnda çocuk hareket edeceði için kas

Çocuk fiziksel oyunlarla büyük kaslarýný kuvvetlen-

geliþimi üzerinde etkilidir.

dirir. Küçük kaslarýný geliþtirir ve kuvvetlendirir. Vücudunu kontrol etmeyi öðrenir. Fiziksel oyunlarda çocuk atar,

• Oyun, çocuðun yaratýcýlýðýný geliþtirir.

yakalar, koþar, zýplar, nesneleri tutar. Her yaþta görülür. • Oyunda çocuk kendi yaþam tarzý, aile iliþkileri, Yapý Ýnþa Oyunu

korkularý vb. hakkýnda bilgi verir.

Çocuklar nesnelere dokunarak onlarýn þekilleri, bo-

• Oyun çocuðun tedavisi amaçlý da kullanýlmaktadýr.

yutlarý, renkleri, aðýrlýklarý ve yapýsý hakkýnda bir çok þey • Çocuk günlük yaþamda gereken becerileri oyun

öðrenirler. Bu öðrenme kavram oluþumu ve hafýza tutma

esnasýnda tekrar tekrar yaparak pekiþtirir.

için temel oluþturur. Çocuk görsel materyalleri akýlda tutar. Ayrýca çocuk göz el koordinasyonunu geliþtirir. Duyu-

• Oyun ile çocuk sosyal becerilerini geliþtirir. Baþ-

larýyla nesnelerin nitelikleri hakkýnda bilgi sahibi olur. Ço-

ka çocuklarla birlikte olarak onlardan taklit yoluyla yeni

cuk hafýzasýnda tuttuðu nesneleri baþka durumlara akta-

beceriler öðrenebilir. 159

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 160

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Rüzgar gülü Kaðýtlar kare olarak kesilip hazýrlanýr. Çocuklar üzerine dilediklerini gibi þekil verebilirler. Daha sonra kaðýtlarýn tam ortasýna bir nokta koyulur. Kaðýdýn köþelerinden ortasýna doðru 2 cm. kalana kadar makasla kesilir. Sekiz köþe elde edilen kaðýdýn sadece dört köþesini bir silginin ya da mantarýn üzerine raptiye ile birer köþeleri açýkta kalacak þekilde birleþtirilir. Bir pamuk þekeri ya da bayrak sopasý gibi bir sopa sap olarak kullanýlýr (Salihoðlu Dursun, 2003). Pamuktan kuzu Pamuktan kuzu elde etmek için tuvalet kaðýdý rulosu pamukla görünmeyecek þekilde kaplanýr. Tercihe göre renkli veya siyah kartondan yüz veya ayak yapýlýr. Yüz yapmak için karton üçgen þeklinde kesilir. Ýki tane pamuktan göz yapýþtýrýlýr. Ayaklarýda kartondan kesilir ve pamuk üzerine yapýþtýrýlýr. Renkli yünden kuyruk yapýlýr (Salihoðlu Dursun, 2003). OYUN VE OYUNCAK MALZEMELERÝ

• Çocuðun arkadaþ ihtiyacý oyunla karþýlanýr.

Eldeki imkanlar ve hayal gücü ile çocuk durmadan

EVDE OYUNCAK YAPIMI

yeni senaryolar düzenler, tasarladýðý senaryoyu en içten

Çocuk geliþimi için oyuncaðýn evde yapýlmasý ve

duygularla oynar.

Çocuk yakýn çevresindeki her þeyi

bizzat çocuðun bu yapým esnasýnda katýlmasý onun için

oyuncak olarak kullanabildiðine göre, bu çevreyi düzen-

daha faydalýdýr. Çocuk oynamayla birlikte oyuncaðýn yapý-

lemek çok önemlidir. Çocuðun yakýn çevresi, ona oyun

mý sýrasýnda zihinsel, sosyal, duygusal ve psikomotor be-

imkanlarý saðlayacak çeþitli malzeme ve eþyalarla dolu

cerilerini geliþtirmektedir ve çocuk kendi yaptýðý ya da ya-

olmalýdýr (Ergün, 1980). Bunlar kutular, artmýþ bez parçala-

pýmýna katýldýðý oyuncaðý oynamaktan büyük zevk al-

rý, ipler, mutfak eþyalarý, artmýþ her türlü malzemeyi ço-

maktadýr. Ortaya çýkan eserde onunda payý vardýr, bu ço-

cuklar oyuncak olarak kullanabilmektedir.

cuk için büyük övünç kaynaðýdýr ve bunu baþkalarýna gös-

Oyuna baþlarken seçilen oyun için gerekli araç-ge-

termekten ve baþkalarýndan takdir almaktan çok hoþlanýr-

reç varsa çocuklarýn yardýmýyla hazýrlanmalýdýr. Oyunun

lar. Bu tabloda çocuðun kendine olan güvenini kazanma-

hazýrlýðýna katýlmak da çocuklar için oyunun bir parçasýdýr

sýnda, kendi becerilerinin farkýna varmasýnda çok etkili ol-

(Tuncor, 1996).

maktadýr. Evde oyuncak yapýmýnýn diðer bir faydasý da ço-

GÜVENLÝ OYUNCAK

cuðun yetiþkinle olumlu bir etkileþim içine girmesidir. Ev-

Çocuk için yapýlan ya da alýnan oyuncaklarýn çocuk

de oyuncak yapýmýnda kullanýlacak materyal çocuk için

açýsýndan güvenli olmasýna dikkat edilmelidir. Oyuncak

tehlikeli olmayan ve kimyasal nitelik taþýmayan her þey

alýrken ya da yaparken aþaðýdaki özelliklere dikkat edil-

olabilmektedir. Karton kutular, ipler, tokalar, artýk kumaþ

melidir. Bunlar:

parçalarý, boncuklar, tahta çubuklar olabilmektedir. Hat• Alýnan oyuncaklarýn üzerinde kullanma talimatý

ta küçük yerleþim yerlerinde yaþayan çocuklar oyuncak

olmasýna muhakkak dikkat edilmelidir.

yapýmýndan doðadan daha iyi yararlanabilirler. Çocuklarýn oyunlarýnda toprak, kum ve suyu kullanmalarý da geliþim-

• Bilinen markalý oyuncaklar, oyuncak yapýmýnda

lerinde etkilidir. Hatta çocuklar bunlarla oynayarak duygu-

kullanýlan malzeme ve saðlamlýk açýsýndan daha güvenlidir. • Yumuþak-tüylü bebekler, oyuncaklar yýkanabilir

sal gerilimlerini de boþaltmaktadýrlar. 160

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 161

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI olmalýdýr. Oyuncaklarýn üzerindeki göz vb. gibi þeylerin yý-

www.saglik.gov.tr).

kanýnca ya da oynanýrken kopmamasý için iyice dikilmiþ

• Oyuncaklar pilli ise pil yeri güvenli þekilde kapa-

olmasýna dikkat edilmelidir.

lý ve kaliteli piller olmalýdýr. Pil kutuplarý, pil voltajý, DC iþa-

• Oyuncaklar alýndýðýnda plastik ambalajý çocuða

reti okunaklý þekilde olmalý, eski ve yeni piller ile alkali,

verilmeden yýrtýlýp çocuðun ulaþamayacaðý yere atýlmalýdýr.

standart ve þarj edilen piller birlikte kullanýlmamalýdýr. AAA piller boðulma riski taþýrlarken, AA piller bu açýdan

• Ýçi doldurulmuþ oyuncaklarýn yýrtýk, sökük olma-

güvenlidir. Meydana gelen kazalarýn çoðu þarj edilmeyen

masýna dikkat edilmelidir.

pillerin þarj edilmesinden kaynaklanmaktadýr (Demirören • Çikolata gibi yiyeceklerin içinden çýkan küçük

ve dið., www.acilpediatri.com).

oyuncaklar çocuk yalnýzken eline verilmemelidir.

MÜZÝK YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME

• Çýngýrak, diþ kaþýma oyuncaklarýnýn yapýþtýrýlmýþ Çocuklar oyunlarýnda müziði de kullanmaktadýrlar.

ek parçalarý olmamalýdýr. Çýngýraklarýn kýrýk olmamasýna

Oyunlarýn, verilen etkinliklerin müzik ile renklendirilmesi

dikkat edilmelidir.

çocuðun ilgisini arttýrmaktadýr ve verilen etkinliðin de ka• Top gibi oyuncaklar en az 5 santimetre büyüklü-

lýcýlýðý artmaktadýr.

ðünde olmalýdýr. Eðitimin bütün dallarýnda olduðu gibi müzik eðiti• Kötü kokan plastikten yapýlmýþ oyuncaklar alýn-

minde de amaç bireyi duyuþsal, biliþsel ve deviniþsel açý-

mamalýdýr.

dan geliþtirmek ve onun davranýþlarýnda bu yönde istendik deðiþiklikler oluþturmaktýr (Þendurur ve Barýþ, 2002).

• Boya kalemleri, oyun hamurlarý, parmak boyalarý özel yapýlmýþ olmalýdýr.

MÜZÝK EÐÝTÝMÝNÝN ÇOCUÐA FAYDALARI

• Çok yüksek ses çýkaran oyuncaklar alýnmamalýdýr.

• Çocuðun hareket ve ritim yeteneðini geliþtirir.

• Ýçinde patlayýcý toz bulunan oyuncaklarýn sesle-

• Duygusal davranýþsal problemlerin çözümünde

rini beyin kavrayamayacaktýr. Bu sesler iþitme organýna

faydalýdýr.

geri dönülmez hasarlara neden olabilmektedir. • Sosyal iliþkilerini geliþtirir. • Çatpatlarýn çýkardýklarý sesler, uzun süreli ses çý• Kendini ifade etme aracýdýr.

karan elektronik oyuncaklar kulak için zararlýdýr.

• Duygusal tatmin saðlar.

• Oyuncaklarda uzun ip, kurdela gibi þeyler olmamalýdýr. Boðulmalara neden olabilmektedir.

• Estetik duygusunu geliþtirir.

• Özellikle küçük çocuklarda oyuncaklarýn kopabilecek küçük parçalarý olmamasýna dikkat edilmelidir. • Oyuncaklarýn sivri uçlu ve sivri köþeli taraflarý olmamasýna dikkat edilmelidir. Sivri uçlar göze gelerek körlüðe neden olabilmektedir. • Oyuncak üzerinde üretici ya da ithalatçý firmanýn adý olmalýdýr. • Oyuncaðýn üzerinde yaþ sýnýrlamasý ya da özel kullaným gerektiren uyarý iþaretleri olmasýna dikkat edilmelidir. • Oyuncak silah gibi patlayýcý oyuncuklar çocuklarda yaralanmalara neden olabilmektedir. • Geniþleyen oyuncaklarýn (suya veya benzer sývýya atýldýðýnda büyüyen, geniþleyen oyuncaklarýn) %50’den fazla geniþlememesi gerekmektedir (http//161

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 162

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Ritim ve tempo, müziðin temel yapý taþlarýdýr. Bu temel müzikal uyaranlarý algýlama ve tepkide bulunmada çocuklarýn þaþýrtýcý bir þekilde yetiþkinlere benzer becerilere sahip olduðu bilinmektedir. Her birey doðuþtan itibaren müziksel yeteneklerle donanýmlýdýr ve müzik onun diðer müzik dýþý yeteneklerini geliþtirmesi için bir araçtýr. Bu nedenle erken yaþta baþlayan ve devam eden müzik eðitimi beynin müziksel iþlevlerinin düzenlenmesine katkýda bulunur (Özmenteþ, 2005). Müzik çok etkin bir eðitim aracýdýr. Sadece matematik için deðil birçok alanda çok etkili bir araç olarak eðitimde kullanýlmaktadýr. Müzik pek çok insan için bir eðlence kaynaðýdýr. Duygularý harekete geçirir.

Müzik

dinlemek, bir enstrüman çalmak, dans etmek bize büyük zevk verir. Müzik özellikle çocuklarda duygusal, sosyal,. fiziksel ve biliþsel açýdan çok etkilidir. Müzik beynimizi harekete geçirir. Bu yüzden müzik, daha iyi beyin faaliyet• Dil becerilerini geliþtirir.

leri için araç olarak kullanýlabilir. Yapýlan pek çok araþtýr-

• Analitik düþünme becerisini geliþtirir.

mada görülmüþtür ki; pek çok çeþitli becerinin müzik ile

• Kendine olan güvenini arttýrýr.

öðretimi çok daha etkilidir. Müzik, özellikle okul öncesi dönemde çok daha etkin bir öðretim aracý olarak kullaný-

• Soyut muhakeme (verilen bilgiyi belli bir anlam

labilir. Okul öncesi dönemde verilecek temel matematik-

çýkarma ve sonuca varma amacýyla kullanma) yeteneðini

sel kavramlar müzik ile çok daha etkin bir þekilde verile-

geliþtirir.

bilir. Okul öncesi dönem, çocuklarýn yeteneklerini ortaya

• Dikkat süresini arttýrýr.

çýkartmak ve yönlendirmek açýsýndan büyük önem taþý-

• Konsantrasyonunu geliþtirir.

maktadýr. Matematiðin ve müziðin temeli bu dönemde atýlmalýdýr (Karþal, 2005). Müzik eðitiminin temelinde yara-

• Duyma ve görme gücünü geliþtirir.

týcýlýk olduðu için çocuklarýn müzik becerilerini geliþtirme• Okuma, yazma, matematik ve kompozisyon be-

ye yönelik çalýþmalarýn yaratýcýlýðýn geliþmesini destekle-

cerisini geliþtirir.

diði söylenebilir (Aral ve ark., 2006).

• Beyin ve sinir geliþimini olumlu etkiler.

MASALLAR-MANÝLER-TEKERLEME

• Hafýzayý geliþtirir.

Masal, tekerleme ve maniler çocuðun zihinsel-dil becerileri üzerinde etkilidir. Çocuðun hafýzasýný, dikkatini,

• Vücudunu kullanma yeteneðini geliþtirir.

algýlamasýný geliþtirir, düþünmeye yönlendirir, yeni kav-

• El-göz koordinasyonunu geliþtirir.

ramlar öðrenmesini saðlar, ifadelerini geliþtirir. Masallar • Psikomotor geliþiminde etkilidir.

maniler söylenirken çocukla etkileþim de vardýr. Dolaylý olarak çocuðun duygusal ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýný

• Çocuðun sýkýlmadan etkinliklere katýlmasýný saðlar.

saðlar. Arkadaþlarý ile paylaþýmýnýn artmasýnda etkilidir.

• Çocuk haz duyar.

Çocuðun hayal dünyasýný zenginleþtirir. Hatta içinde yaþa• Yaratýcýlýðýný arttýrýr.

nýlan kültüre ait öðelerde bu yolla çocuða aktarýlmakta-

Müzik eðitimi etkinlikleri içinde þarký söyleme, el

dýr. Hatta dil kaslarý zayýf olduðu için konuþmakta zorla-

çýrpma, þiir, tekerleme, doðaçlama, çalgý eðitimi ve dans

nan ya da kekemelik gibi konuþma bozukluðu olan ço-

yer almaktadýr.

cuklarý bu yollarla dil becerilerini geliþtirirler. 162

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 163

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

YAÞAM ORTAMININ GÜVENLÝÐÝNÝ SAÐLAMA EVDE VE ÇEVREDE GÜVENLÝK ÖNLEMLERÝ

mayacaktýr. Bunun için baþ desteklenmelidir.

Çocuklarýn evde ve çevrede tehlike oluþturabile-

• Çocuk yüzükoyun yatýrýlmamalýdýr, boðulmaya

cek durumlardan uzak tutulmasý, tehlike oluþturabilecek

yol açabilir.

ortamlarda gözetilmesi, tehlike oluþturacak nesnelerin çocuklarýn ulaþamayacaðý yerlere kaldýrýlmasý gerekmek-

• Çocuk yanýnda ya da çocuk kucaktayken sigara,

tedir. Bir anlýk tedbirsizlik geri dönülemez ciddi sonuçlarýn

kahve, çay gibi sýcak maddeler bulundurulmamalýdýr.

ortaya çýkmasýna neden olabilmektedir. • Kimyasal boyalý olan oyuncaklar alýnmamalý, Evde Düzen

var ise çocuðun aðzýna götürmesi önlenmelidir. • Bebeðe, yürürken yemek yedirilmemeli, su içi-

Bebeklerin ve çocuklarýn kazalardan korunabil-

rilmemelidir.

mesi için anne, babalarýn ve bakýcýlarýn dikkatli olmasý gerekmektedir. Bir anlýk ihmal geri dönülmez sonuçlara

• Cam gibi çocuða zarar verici maddelerden çocuk

ve piþmanlýklara neden olabilmektedir. Bu nedenle aþaðý-

uzak tutulmalýdýr.

daki güvenlik önlemlerine uyulmalýdýr. Bunlar:

• Çocuðun uzanabileceði yerlerde küçük süs eþya• Yenidoðan bebek kucaða alýndýðýnda boyun kas-

larý ya da ev eþyalarý bulundurulmamalýdýr.

larý yeterince geliþmemiþ olduðu için boynunu dik tuta• Televizyon gibi ev aletleri, çocuðun tutunup kalkmaya çalýþmasýna karþýn sabitlenmelidir. • Evdeki elektrik prizlerine kapak yaptýrýlmalýdýr. • Býçak çocuðun ulaþabileceði yerde olmamalýdýr. • Evde kullanýlan temizlik maddeleri kapalý bir yerde tutulmalýdýr. Açýkta býrakýlmamalýdýr. • Evde küvet veya leðen içi su dolu olarak býrakýlmamalýdýr. • Banyoda kullanýlan paspaslar kaymayan cinsten 163

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 164

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Soba varsa etrafý çocuðun ulaþamayacaðý þekilde kapatýlmalýdýr. • Tüpler kapalý yerde olmalý ve çocuk ulaþamamalýdýr. • Bebekler yüzükoyun ya da tam sýrt üstü pozisyonda yatýrýlmamalýdýr. • Çocuðun eline boncuk, düðme, nohut gibi maddeler kontrolsüz ve yanýnda bir yetiþkin olmadan verilmemelidir. Çocuk bunu burnuna, kulaðýna sokabilir. • Yürüteç kullanýlýyorsa, zeminin düzgün olmasýna, etrafta takýlacak bir þey olmamasýna dikkat edilmeli ve bebek yürüteçteyken yalnýz býrakýlmamalýdýr. • Verilen besinlerin sýcak ya da soðuk olmamasýna dikkat edilmelidir. olmalýdýr. Çocuk banyoda yalnýz býrakýlmamalýdýr.

• Banyo suyu banyodan önce ayarlanmalýdýr.

• Evde pencere altlarýna koltuk, kanepe gibi ev

• Çocuk elektrikli soba yanýnda yalnýz býrakýlma-

eþyalarý konulmamalýdýr. Pencere açýkken çocuk, farkýna

malýdýr.

varýlmadan buraya çýkýp pencereden düþebilir. • Hem çocuðun hemde yetiþkinlerin güvenliði için • Evdeki ocaktan çocuk uzak tutulmalýdýr.

yatakta sigara içilmemelidir.

• Evde tüp kullanýldýktan hemen sonra kapatýlma-

• Sigara izmaritleri yanýk býrakýlmamalý ve sigara

lýdýr.

içildikten hemen sonra izmaritler ve küller çöpe atýlmalýdýr. • Tüplerde gaz kaçaðýnýn olmamasýna dikkat edil-

• Yanmakta olan sobaya parlayýcý dökülmemelidir.

melidir. • Küçük çocuklar sandalye gibi yüksek bir yerde • Sýcak yemek, çay çocuðun ulaþabileceði yerlerde

yalnýz býrakýlmamalýdýr.

býrakýlmamalýdýr. • Ýlaç kutularý açýkta býrakýlmamalýdýr. • Evin dýþ kapýsý açýk býrakýlmamalýdýr. • Kibrit, çakmak gibi yanýcý maddeler çocuðun ulaþamayacaðý yerlere býrakýlmalýdýr. • Çocuk tek baþýna ya da küçük kardeþiyle evde yalnýz býrakýlmamalýdýr. • Makas, iðne gibi maddeler çocuðun ulaþamayacaðý yere konulmalýdýr. • Çocuk bir faaliyette makas kullanacaksa makasýn ucunun sivri olmamasýna dikkate edilmelidir. 164

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 165

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Merdiven giriþlerinde korkuluklar olmalýdýr. • Temizlik maddeleri içecek þiþelerine konulmamalýdýr. • Böcek ilaçlarý çocuklarýn ulaþabileceði yerlere konulmamalýdýr. • Bir kiriþe tutturulmuþ kaydýraklar, asýlmýþ salýncaklar ve halkalar, trapezler, halatlar ve benzeri oyuncaklar ile bir çocuðun kütlesini taþýmasý tasarlanan diðer oyuncaklarda, oyuncaðýn devrilmemesi veya herhangi bir kazaya sebep olmamasý için ana parçalarýn (askýlar, baðlamalar vb.) bakým ve kontrolleri sürekli yapýlmalýdýr (http//www.saglýk.gov.tr). Çevrede Düzen Çocuk için güvenlik önlemlerine çocuðun bulunduðu her yerde dikkat edilmelidir. Ve çevrede aþaðýdaki ön-

• Çocuk dýþarýda yalnýz býrakýlmamalý, dýþarýdaki

lemler alýnmalýdýr.

oyun alanýnýn güvenli, tehlikelerden uzak olmasýna dikkat edilmelidir.

• Merdiven iniþlerinin güvenli ve korunaklý olmasýna dikkat edilmelidir.

• Çocuðun uzun süre güneþin altýnda kalmamasýna dikkat edilmelidir.

• Çocuk, köpek, kedi gibi hayvanlarla yalnýz býra-

• Çocuða trafik eðitimi vermeye mümkün oldu-

kýlmamalýdýr.

165

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 166

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ðunca erken dönemde baþlanmalýdýr.

kinin, çocuðu göreceði yakýnlýkta olmasý gerekir.

• Çocuðun tek baþýna karþýdan karþýya geçmesine

• Küçük çocuksa tek baþýna salýncaða vb. binme-

izin verilmemelidir.

sine izin verilmemelidir.

• Anne-baba ve çocuk gece yürürken parlak, ra• Çocuðun tanýmadýðý kiþilerden bir þey almamasý

hatlýkla görülebilecek renkte giysiler tercih etmelidir.

saðlanmalýdýr.

• Çocuk 10 yaþýna kadar arabanýn ön koltuðuna oturtulmamalýdýr. Çocukla birlikte bir büyük, arka koltuða

• Bisiklete bindiðinde yalnýz býrakýlmamalýdýr.

oturmalýdýr. • Kayýða, tekneye binen veya iskelede ve sahilde

• Çocuða da emniyet kemeri baðlanmalýdýr.

oynayan çocuklarýn can yeleði giymeleri gerekir. Yeleðe • Yanýnda bir yetiþkin yoksa çocuk aynadan sü-

raðmen çocuk gözetimsiz býrakýlmamalýdýr. Can yeleði ço-

rekli kontrol edilmeli, eline küçük herhangi bir þey ya da

cuklarýn güçlükle çýkartabileceði büyüklükte olmalýdýr

yiyecek verilmemelidir.

(www.konsumentverket.se).

• Üç yaþ ve altýndaki çocuklar arabada arka koltu• Çocuklar denize, havuza girerken yanýnda bir ye-

ða yerleþtirilmiþ yaþýna uygun bebek koltuðuna veya arka koltukta annesinin kucaðýnda oturmalýdýr.

tiþkin ve yardýmcý palet vb. gibi malzemeleri olmalýdýr.

• Çocuk arka koltukta otururken, arabanýn kapýla-

• Çok derin olan havuza ve denize girmemelidirler.

rý mutlaka kilitli tutulmalýdýr. • Su akýntýsýnýn olduðu yerlerde çocuklar denize

• Araba durduðu zaman çocuk arabadan mutlaka

girmemelidir.

kaldýrým tarafýndaki kapýdan indirilmelidir. Çocuk, arabada, kýsa süreli bile olsa yalnýz býrakýlmamalýdýr.

• Birden derinleþen yerlerde denize girilirken dik-

• Çocuk parka götürüldüðünde refakat eden yetiþ-

katli olunmalýdýr. 166

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 167

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

VII. BÖLÜM

167

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 168

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 169

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

ÝLK YARDIM Bu bölümün hazýrlanmasýnda Türk Kýzýlayý Ýlkyar-

bir örtüyle kapatýlmalýdýr.

dým Kitabý, 2006; www.saglikbakanligi.com; Somyürek,

• Þiþmeyi önlemek için yanan bölge vücuttan yu-

1993, www.kizilay-esk.org.tr kaynaklarýndan da yararla-

karý tutulmalýdýr.

nýlmýþtýr. • Giysilerde yanma varsa, deriye yapýþmýþ olma YANIKLAR VE ÝLKYARDIM

ihtimaline karþý dikkatle çýkarýlmalýdýr.

Yanýklarda;

• Giysi kimyasal madde ile temas ettiyse yakmayý sürdürmelerini önlemek için muhakkak çýkarýlmalýdýr. Bu

• Ortam emniyetliyse öyle gidilmelidir.

iþlem yanan bölge soðuk suyun altýna tutularak yapýlabilir.

• Yanan bir binaya ya da eve yalnýz girilmemelidir.

• Ýlkyardýmcý ellerini kimyasal maddeden koruma-

• Eðer ütü fiþteyse fiþten çekilmeli ve dik duruma lýdýr.

getirilmeli, eðer tava ateþ aldýysa kapatýlmalýdýr.

• Yanýk bölgeye hiçbir þey sürülmemelidir.

• Giysilerde yanma devam ediyorsa hemen sön-

• Saðlýk kuruluþuna baþvurulmalýdýr.

dürülmelidir.

Evdeki kimyasal maddelerden gözlerin de etkilen-

• Hastanýn panik yapmasý önlenmelidir. Koþmasý,

mesi durumunda;

panik yapmasý alevleri canlandýrýr. • Yanan bölgeye battaniye, halý vb. mümkünse ýs-

• Göze bulaþmýþsa 20 dakika kadar göz aþaðý doðru

lanarak örtülmelidir. Bunlar yoksa hastanýn yerde yuvar-

yýkanmalýdýr. Bu sýrada etkilenen göz alt tarafta kalmalýdýr.

lanmasý saðlanmalýdýr.

• Daha sonra etkilenen göz bir gazlý bezle kapatýlmalý ve mümkün olduðu kadar kýsa süre içerisinde bir

• Bütün yanýk çeþitlerinde önce hasta ýsý kayna-

hastaneye gidilmelidir.

ðýndan uzaklaþtýrýlmalýdýr.

Elektrik yanýklarýnda;

• Yanan bölge en az 20 dakika soðuk suyun altýnda tutulmalýdýr. Bu yapýlmýyorsa soðuk suya batýrýlmýþ

• Önce elektirik kesilmelidir.

kompresler aralýklý olarak deðiþtirilerek konulmalý ve ya• Hastanýn koþmasý panik yapmasý önlenmelidir.

nýk soðutulmalýdýr.

• Hasta sakin bir yerde tutularak kýmýldatýlmamalýdýr.

• Yanýk geniþse, deri bütünlüðü bozulmuþsa enfeksiyon kapmamasý için yanan bölge temiz çarþaf gibi

• Saðlýk kuruluþuna baþvurvurmalýdýr. 169

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 170

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI SICAK ÇARPMASI VE ÝLK YARDIM

Deride solukluk, soðukluk, deride uyuþukluk, deride kýzarýklýk.

Sýcak çarpmasý belirtileri;

2. derece donma belirtileri:

• kas kramplarý,

Ödem, aðrý, içi su dolu kabarcýklar.

• baþ dönmesi,

3. derece donma belirtisi:

• bol terleme,

Canlý ve saðlýklý deriden kesin hatlarla ayrýlan siyah

• kusma,

bölgenin görülmesi. • bulantý,

Donma tehlikesi geçiren bir kimse; • hýzlý nabýz, • Birden bire sýcaða alýnmamalýdýr. • hayal görme ve • Hasta ýlýk bir ortama alýnmalýdýr. • bilinç kaybý.

• Sakinleþtirilmeli ve hareket ettirilmemelidir.

Bu belirtiler görülür görülmez hasta;

• Kuru giysiler giydirilmelidir.

• Serin ve havadar bir yere, gölgeye veya bir oda-

• Bilinci yerindeyse sýcak içecekler verilmelidir.

ya alýnýr.

• Su toplamýþ büller patlatýlmamalýdýr.

• Giysileri çýkartýlmalýdýr.

• El ve ayaklar doðal pozisyonda tutulmalýdýr.

• Sýrt üstü yatýrýlarak kol ve bacaklarý yükseltilmelidir.

• Isýnma iþleminden sonra hala halsizlik varsa ban-

• Bulantýsý yoksa ve bilinç açýk ise: 1 litre suya, 1

daj yapýlmalýdýr.

çay kaþýðý karbonat, 1 çay kaþýðý tuz karýþýmý ya da soda

• Alkol ve tütün kesinlikle kullanýlmamalýdýr.

içirilmelidir.

• Zarar gören bölge kesinlikle buz ya da soðuk

DONMALAR VE ÝLKYARDIM

suyla ovulmamalýdýr. Soðuk su ya da buzla ovma deri ve

Donma belirtileri;

deri altý dokusunda travma meydana getirir.

1. derece donma belirtileri:

BAYILMALAR VE ÝLKYARDIM Bayýlma, beyne gelen kan miktarýnda anlýk bir azalma sonucu ortaya çýkar.

Bayýlma belirtileri; • Halsizlik, • Ayaklarýn tutmamasý hissi.

Bayýlma belirtileri varsa; • Kiþi bayýlacakmýþ gibi hissederse oturtulmalý ve baþýný ayaklarýnýn arasýna eðmesi saðlanmalýdýr. • Ya da yere sýrt üstü yatýrýlmalýdýr. • Ayaklarý kalp seviyesinden yukarýya kaldýrýlmalýdýr. • Vücudunu sýkan giysiler gevþetilmelidir.

Bayýlmýþsa: • Sýrt üstü yatýrýlmalý ve ayaklarý kaldýrýlmalýdýr. 170

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 171

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Bilinç Kaybý Olmayan Týkanmalarda Ýlkyardým Uygulamasý

• Vücudunu sýkan giysiler gevþetilmelidir.

ma vb.) kaçmasý ile soluk almada güçlük veya soluk alamama oluþabilir. Bu durumda solunum yolu kýsmen ve-

• Yeterli hava almasýný saðlamak için etrafýnda ka-

ya tamamen týkanmýþ olabilir.

labalýk varsa daðýtýlmalý, odadaysa pencere açýlmalý, yüzü

Solunum yolu kýsmen týkanmýþ ise;

yelpazelendirilmelidir.

• Kiþi öksürebilir.

• Bunlara raðmen kendine gelmiyorsa bayýlmanýn baþka bir nedeni olabilir. Solunumuna ve kalp atýmýna ba-

• Zorlukla olmakla birlikte konuþabilir.

kýlmalýdýr. Solunum ve kalp atýmý yoksa suni solunum ve • Nefes alabilir.

kalp masajý (temel yaþam desteði) yapýlmalýdýr. Sadece solunum olmadýðý durumlarda suni solunum yapýlmalýdýr.

Kýsmen takýnma durumunda;

SOLUNUM YOLU TIKANMALARI VE ÝLKYARDIM

• Kiþi kuvvetlice öksürtülmelidir.

Solunum yollarýna yabancý cisim (bilye, toka, lok-

• Sýrtýna asla vurulmamalýdýr.

Bilinç Kaybý Olan Týkanmalarda Ýlkyardým Uygulamasý

171

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 172

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Solunum yolu tamamen týkanmýþ ise;

Bebeklerde Yabancý Cismin Çýkarýlmasý Ýçin Sýrta Baský Uygulanmasý

• Kiþi ellerini boðazýna götürür. • Yüzü ve dudaklarý morarýr. • Týkanma hýzla giderilmezse bilinç kaybý oluþacaktýr. • Bu durumda hemen aþaðýda anlatýlan yöntem uygulanýr. Bu yöntem;

Yetiþkin ve çocuklarda bilinç yerindeyse; • Sýrta kuvvetlice 5-7 kez vurulmalýdýr. • Týkanma devam ediyorsa hastanýn arkasýna geçerek bele kollar dolanýr. Bebeklerde Yabancý Cismin Çýkarýlmasý Ýçin Göðüse,

• Ellerden biri baþ parmak içe gelecek þekilde

Ýman Tahtasý Üzerine Baský Uygulanmasý

yumruk yapýlýr ve göbeðin yaklaþýk 4 parmak üzerine, mide hizasýna yerleþtirilir, diðer elde yumruðun üzerine konulur. • Yumruk ilkyardýmcýya ve yukarýya doðru hýzla bastýrýlmalýdýr. • Bu iþlem cisim hastanýn aðzýndan çýkýncaya kadar 5-7 kez tekrarlanýr.

Týkanmalarda ilkyardým (bilinç kaybý varsa); • Hasta sýrtüstü yatýrýlmalýdýr. • Hastanýn kalçasýna yakýn diz çökülmeli veya hastanýn kalçalarý veya bacaklarý üzerine ata biner gibi oturulmalýdýr.

172

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 173

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Bir avuç hastanýn karnýna, göbeðin üzerine yer-

Açýk Göðüs Yarasýnda Ýlkyardým Uygulamasý

leþtirilmeli, 2. el birincinin üzerine konulmalý, eli hýzla yukarý doðru iterek hastanýn karnýna 5-7 kez bastýrýlmalýdýr.

Hava yolunu týkayan cisim aðýzda ise cismin elle çýkarýlmasý; • Baþparmak ve iþaret parmaðý çaprazlanmalý ve hastanýn üst ve alt çenesine dayanmalýdýr. • Hastanýn çenesini açmasý için parmaklarla zorlanmalýdýr. • Diðer elin iþaret parmaðýný hastanýn aðzýna sokarak yanaklarýndan boðazýna kadar temizler þekilde dolaþtýrýlmalýdýr. • Yabancý cisim dýþarý doðru çekilmeli ve dikkatle tutup çýkarýlmalýdýr.

YARALANMALARDA ÝLK YARDIM

Bebeklerde yabancý cisim çýkarýlmasý;

• Yaralanmalarda ilkyardým için kullanýlacak gazlý bez, su, plaster, makas vb. hazýr bulundurulmalýdýr.

• Bir el bebeðin sýrtýna gelecek þekilde yerleþtirilmelidir.

• Önce ilkyardýmcý ellerini su ve sabunla yýkamalýdýr.

• Bir elle çene ve yüz desteklenir þekilde tutulma-

• Kanayan yerin üzerine steril gazlý bez basýlmalýdýr.

lýdýr. • Yaralar en az 5 dakika akar suyun altýnda tutu-

• Bebek hafif baþ aþaðý gelecek þekilde yüzüstü

larak ya da suyla yýkanarak temizlenmelidir.

tutulmalý ve sýrtýna art arda 4 kez vurulmalýdýr.

• Yarada küçük cisimler varsa gazlý bez yardýmýy-

• Eðer yabancý cisim henüz çýkmadý ise bebeðin

la yavaþça ve dikkatlice çýkartýlmalýdýr.

yüzü yukarý gelecek þekilde çevrilmeli, iman tahtasý üzerinden göðsüne bastýrýlmalýdýr.

• Küçük cisimler yaranýn içine saplanmýþsa çýkarKapalý Göðüs Yarasýnda Ýlkyardým Uygulamasý

173

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 174

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI týlmaya çalýþýlmamalýdýr. Çünkü bu cisim kanamayý önle-

• Hemen hasta eve götürülmelidir.

mektedir.

Kapalý göðüs yarasýnda;

• Daha sonra yarayý kirletmemek için içten dýþa

• Göðüs bölgesine vurulursa oluþur.

doðru gazlý bezle silinmelidir. • Hastanýn yaralý bölgede bir yastýk tutmasý sað• Yara kapatýlmayarak havayla temas etmesi sað-

lanmalýdýr.

lanmalýdýr.

• Þok tablosu açýsýndan takip edilmelidir.

• Yara dikiþ atýlmasýný gerektirecek büyüklükteyse temiz pansuman malzemeleri ile kapatýlmamalý ve

• Þok, iç kanama göstergesi olabilir.

hastaneye gönderilmelidir.

Delici karýn yaralanmalarý

Karýndan yaralanma

Bu tür yaralanmalarda iç organlar zarar görebilir ve iç kanama nedeniyle ölümler görülme olasýlýðý çok yük-

• Dýþarý çýkan organlara dokunulmamalýdýr. Organ-

sektir.

lar içeriye itilmemelidir.

• Ýlk olarak hastanýn bilinci, solunumu, kalp atýþý

• Yara nemli bir bezle kapatýlmalýdýr.

ve derisinin rengi kontrol edilir.

Göz yaralanmasý

• Dýþarý organ çýktýysa içeri sokulmamalýdýr.

• Göze giren cisim veya cismin çevresinden küçük

• Yara üzeri nemli bir bezle örtülmelidir.

yastýkçýklar ile göz korunmalýdýr.

• Bilinç açýk ve yara enine ise hasta sýrt üstü pozis-

• Çevresine kaðýt bir bardak veya huni koyulup

yonda bacaklar bükülmüþ olarak yatýrýlmalýdýr.

oynamasý engellenmelidir.

• Bilinç açýk ve yara boyuna ise sýrt üstü pozisyon-

• Gözde kesik veya çarpma varsa her iki göz de

da bacaklar düz uzatýlarak yatýrýlmalýdýr.

kapatýlmalýdýr. Açýk Göðüs Yarasý

• Aðýzdan hiçbir þey verilmemelidir.

Giren bir cismin akciðer zarý ve akciðeri yaralama-

• Yaþam bulgularý takip edilmeli ve hemen hastaneye görülmelidir.

sý sonucunda olur. Yaralanma sonucu yoðun aðrý, solunum zorluðu, morarma, kan tükürme, yarada nefes alýyor

Göz delinmeleri

görüntüsü olur. • Göze kýrýk cam parçasý, sivri tel, diken vb. girmesi

Açýk göðüs yarasýnda;

durumunda gözde abse oluþumuna ve körlüðe yol açabilir.

• Hastanýn bilinci, solunumu, nabzý, deri rengi kon-

• Bu durumda göz ve göz çevresi silinmemelidir

trol edilmelidir.

ve kesik göz bastýrýlmamalýdýr.

• Cisim çýkarýlmamalýdýr.

• Kaðýt bir bardaðýn yarýsýný kesip kenarlarýný aþaðýya doðru kestikten sonra yanlara doðru açýp bir kapak

• Kýmýldamamasý için cismin etrafý bandajlanmalýdýr.

yapýlarak göz kapatýlmalýdýr.

• Hasta kýmýldatýlmamalýdýr.

Gözün çizilmesi veya göze toz girmesi

• Ýçeride cisim olmayan açýk yara için dýþarýdan

Göz ovuþturulmamalýdýr. Gözün sulanmasý ve göz

havanýn göðüsteki delikten içeri girmemesi için yara ka-

kýrpma yabancý cismin yýkanarak uzaklaþmasýný saðlar.

patýlmalýdýr.

Bu yolla cisim çýkmazsa;

• Hastanýn bilinci açýk ise yarý oturur pozisyonda

• Cismin yeri görülmelidir.

oturtulmalýdýr.

• Toz parçasý kornea içine gömülmüþ ise göze do-

• Aðýzdan hiçbir þey verilmemelidir. 174

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 175

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI kunulmamalýdýr ve hemen doktora götürülmelidir. • Cisim korneaya gömülmemiþse bir kaðýt veya bez parçasýný kývýrýp ucuyla yabancý cisim silerek alýnmalýdýr. • Göz kapaklarý altýna cisim girmiþ ise alt göz kapaðý aþaðý çekilmeli ve yukarý bakýlmalý, üst kapak yukarý çekilirken de aþaðý bakýlmalýdýr. Yabancý cisim kapaðýn orta yüzünde ise, almak için kapak ters çevrilmelidir. Göz hala batmaya devam ediyorsa doktora baþvurulmalýdýr. KANAMALAR VE ÝLKYARDIM • Hasta kanamaya neden olan yerden uzaklaþtýrýlmalýdýr. • Hasta yatýþtýrýlmalýdýr ve ayakta tutulmalýdýr. • Yaranýn üzerine temiz bir bezle 10 dakika kadar basý uygulanmalýdýr. • Kanama kol ya da bacakta ise kanamanýn hýzýný azaltmak için kol ya da bacak kalp seviyesinden yukarý

• Her iki burun deliði de yaklaþýk 5 dakika sýkýlmalýdýr.

tutulmalýdýr.

• Eðer kanama durmazsa, burun delikleri sýkýlmaya devam edilmeli ve hastaneye götürülmelidir.

• Kanama basýya raðmen durmuyorsa bandaj uygulanmalýdýr.

Diþ aðrýsý

Ýç kanamalar

• Ilýk suyla aðýz yýkanmalýdýr.

Belirtileri;

• Diþ eti çevresinde rahatsýzlýk verebilecek her hangi bir kýrýntý varsa temizlenmelidir.

• Solgun, soðuk ve terli bir cilt, • Zayýf ve hýzlý nabýz,

Kýrýk diþ

• Hýzlý ve yüzeysel solunum,

• Anýnda yardým gerekir.

• Yavaþ yavaþ uyku haline dönüþen tedirginlik ya

• Diþin kalan kýsmý ve çevresi temizlenmelidir.

da endiþe,

• Diþ hekimine baþvurulmalýdýr.

• Bu durum sonucunda þok tablosu geliþmektedir.

EPÝLEPSÝ (SARA) KRÝZLERÝ VE ÝLK YARDIM

Ýç kanamalarda ilkyardým olarak:

Epilepsi’de hasta bilinç kaybýyla birlikte yere düþer

• Hastanýn üstü örtülmelidir.

ve kasýlmalarý baþlamaktadýr. Aðýzdan köpük ya da duda-

• Ayaklarý 30 cm. yukarý kaldýrýlmalýdýr.

ðýný, dilini ýsýrdýysa kanlý köpük gelmektedir. Bu durumda; • Kasýlmalar engellenmeye çalýþýlmamalýdýr.

• Acil hastaneye sevk edilmelidir.

• Kasýlma sýrasýnda yaralanmasýný önlemek için

Burun kanamasý

çevrede zarar verecek þeyler kaldýrýlmalýdýr.

• Hasta oturtulmalýdýr.

• Baþýný yükseltmek için yastýk vb. konulmalýdýr.

• Kafayý hafifçe öne eðik tutmasý saðlanmalý ve aðýzdan nefes almasý istenmelidir.

• Sýkan kýyafetleri varsa gevþetilmelidir. 175

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 176

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Sýcak suya batýrýlmýþ bez konulmalýdýr.

• Nöbetten sonra hasta yan pozisyona getirilmelidir, nöbet esnasýnda yaralanma açýsýndan deðerlendiril-

Ev hayvanlarýnýn ýsýrmasý

melidir.

Belirtileri: HAYVAN SOKMALARI – ISIRMALARI VE ÝLKYARDIM • Sýyrýklar, Böcek (arý) sokmasý • Acý.

Belirtileri; Ýlkyardým; • Aðýz içinde ve birden çok böcek soktuysa aðýz • Yara su ve sabunla iyice yýkanmalýdýr.

þiþmekte ve solunum yolunun kapanmasýna baðlý solunum güçlüðü ortaya çýkmaktadýr.

Yýlan sokmasý

• Kiþi zehire karþý duyarlýysa alerji geliþmektedir.

Belirtiler;

Ýlkyardým;

• Isýrýk izi

• Soktuðu yerde arýnýn iðnesi varsa cýmbýzla iðne

• Isýrýlan yerde aðrý

alýnmalýdýr.

• Kusma

• Yara, su ve sabunla yýkanmalýdýr.

• Karýn aðrýsý

• Yaranýn üzerine soðuk suya batýrýlmýþ bez ya da

• Þok

beze sarýlmýþ buz konulmalýdýr.

Ýlkyardým: Deniz hayvanlarýnýn sokmalarý

• Hasta sakinleþtirilmelidir.

Belirtiler;

• Rahat bir pozisyona alýnmalý ve hareket ettirilmemelidir.

• Bazen ciddi ve aðrýlý olabilmektedir. • Þiddetli bir kýzarýklýk görülebilmektedir.

• Isýrýlan yere geniþ bandaj uygulanmalýdýr.

Ýlkyardým;

• Yara su ve sabunla yýkanmalýdýr.

• Diken ya da iðne çýkarýlmalýdýr.

• Isýrýlan bölgeye soðuk uygulama yapýlmalýdýr.

Þekil 13. Aðýzdan Aðýza Suni Solunum Tekniði

• Hemen hastaneye götürülmelidir. SOLUNUM DURMASI VE SUNÝ SOLUNUM • Solunum herhangi bir nedenle güçleþir, yavaþlar veya durursa suni solunum yapýlarak vücudun oksijen ihtiyacý saðlanýr. • Solunum durmasý ile oksijen alýnamamaktadýr ve þuur 2 dakika içinde kaybolmaktadýr. • Solunumun durmasýnda 7-10 dakika içerisinde de kalp durmaktadýr. Merkezi sinir sistemi harabiyete uðramaktadýr. • Hastanýn genel durumu dikkatlice incelenmelidir. • Bilinci olmayan kiþinin nefes alýp almadýðý belirlenmelidir. 176

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 177

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI ta kalan bacak düz býrakýlýrken üstteki bacak hafif karna

Þekil 14. Kalp Masajý Tekniði

doðru çekilmelidir. KALP DURMASI VE KALP MASAJI Kalp yetmezliðinde kan dolaþýmý bozulur. Kalp yetmezliði ile birlikte solunum yetmezliði veya solunumun durmasý görülebilir. Solunumun durmasý, kalbin durmasýný çabuklaþtýrmaktadýr. Bazý durumlarda da solunum devam ettiði halde, kalp durabilmektedir. Solunum durmuþ ise suni solunum, kalp durmuþ ise kalp masajý yapýlýr, ilk yardýmcý her iki uygulamayý ayný anda yapmak zorunda da kalabilir.

Kalp durmasýnýn sebepleri: • Kalp ve dolaþým rahatsýzlýklarý

Solunumun durmasýnýn sebepleri: • Solunum yolunun týkanmasý, • Solunum merkezinin etkilenmesi, • Kalbin durmasýdýr. • Suni solunuma baþlamadan önce boðaza dil ve

Kalp Masajý Ne Zaman Yapýlmalýdýr?

yabancý cisim kaçtýysa çýkartýlmalýdýr. Kalp masajý, kalp durunca yapýlýr. Aðýzdan Aðýza Suni Solunum Metodu

Kalp durmasýnýn belirtileri þunlardýr:

Teknik olarak uygulama þu sýrayý takip eder:

• Kalbin durmasýndan sonra nabýz alýnamaz, solu-

• Hasta sert bir zemin üzerine sýrt üstü yatýrýlmalýdýr.

Þekil 15. Ýki Ýlkyardýmcý Ýle Suni Solunum ve Kalp Masajý

• Ýlk yardýmcý hastanýn baþ omuz tarafýna geçmelidir. • Bir elini hastanýn çenesine yerleþtirmelidir. • Diðer elinin ayasýný da hastanýn alnýna koymalýdýr. Þekil-19’da görüldüðü gibi boyun yukarý doðru kaldýrýlarak soluk yolunun açýlmasý saðlanmalýdýr. • Alýndaki el ile burun delikleri sýkýlarak kapatýlmalýdýr. • Diðer el ile çeneden tutularak aðzýn açýlmasý saðlanmalýdýr. • Derin bir nefes aldýktan sora, hava sýzmayacak þekilde hasta ile aðýz aðýza gelerek hava üflenmeli, en az 1 saniye süreyle 2 kez tekrarlanmalýdýr. • Üflenerek þiþen göðsün geri inmesi gözlenmelidir. . Eðer nefes almaya baþladýysa yan yatýrýlmalý, alt177

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 178

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Tablo 12. Kalp Masajý ve Suni Solunum Uygulama Sayýsý ve Oraný

num durur, siyanoz, göz bebeklerinin geniþlemesi, ref-

lanmalý, çocuklara da dakikada 100 defa tekrarlanmalýdýr.

lekslerin kaybolmasý ve þuur kaybý görülür.

Kalbe masaj yapýlýrken, göðüs kemiðinin alt ucu-

• Kalp düzensiz çalýþýyorsa, göz bebekleri yavaþ

nun kýrýlmamasýna ve harabiyete uðramamasýna özen

yavaþ geniþlemektedir. Bunun gözlenmesi, kalbe müda-

gösterilmelidir.

halenin çabuklaþtýrýlmasý bakýmýndan çok önemlidir. KALP MASAJI VE SUNÝ SOLUNUM

• Kalp durduktan sonra dokular oksijensiz kalacaðýndan ilk 3-5 dakika çok önemlidir. Kan dolaþýmýnýn bir an

Bebeklerde ve çocuklarda genellikle 5:1 oraný uygu-

önce baþlatýlmasý ve devam ettirilmesi öncelikle sinir siste-

lanýr. Yani dakikada 100 kalp masajý, 20 suni solunum esa-

mi harabiyetini önler. Kalp masajýnýn baþarýsýný da artýrýr.

sýna göre önce 5 defa suni solunum yaptýktan sonra 1 defa kalp masajý yapýlmalýdýr. Sonra 5 kalp masajý 1 suni solu-

Kalp masajýnda;

num yaparak devam edilmeli, kalp ve solunum baþlayýnca-

• Hasta sýrt üstü yatýrýlmalýdýr.

ya kadar devam edilmelidir. Bu oran yetiþkinlerde 15:2 • Ýlkyardýmcý hastanýn yanýna diz çökerek bir elin

þeklindedir. 2 derin suni solunum ve 15 kalp masajý uygu-

iþaret parmaðýný göðüs kemiðinin üst ucuna, diðer elin

lanmaktadýr, bu oran da kalp masajý dakikada 100 defadýr.

iþaret parmaðýný alt ucuna yerleþtirmelidir.

2 solunum 5 saniye içinde yapýlmalýdýr. • Ellerin baþ parmaklarý göðüs kemiði orta noktaKalp ve solunumun baþlamasý halinde hasta yan

sýný belirleyecek þekilde yerleþtirilmelidir.

yatýþ pozisyonuna alýnarak solunum ve dolaþým kontrol

• Dirsekler bükülmeksizin direkt olarak göðse bas-

edilmelidir. Bütün bu uygulamalar, sevk anýnda ve týbbi

ký yapýlmalý, kalbe doðru 5 cm. kadar basýnç ve serbest bý-

tedavi saðlanýncaya kadar devam eder.

rakma tekrarlanmalýdýr. • Kalp masajý dakikada eriþkinler için 80 defa tekrar178

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 179

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

VIII. BÖLÜM

179

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 180

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 181

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

DOÐRU ÝLETÝÞÝM KURMA EÐÝTÝCÝ ANNE ÇOCUK ÝLÝÞKÝSÝ

rýnýn ne olduðunu anlar. Yüz ifadeleri, bedenin duruþu, sesin titreyiþ ya da iniþ çýkýþý, karþýdakinin iç dünyasý hakkýn-

Eðitici anne ve çocuk duygusal baðlýlýk geliþtirmek-

da ipuçlarý verir. Ýyi iletiþim yetenekleri olan kiþi ipuçlarýný

tedir. Eðitici anne, çocuðun doðumundan itibaren çocukla

anýnda görür ve onlarý gerçekçi olarak deðerlendirir.

ilgilenirse çocuðun baðlýlýk geliþtirmesi ve ona güvenmesi

Ýletiþimi baltalayan alýþkanlýklar

daha çabuk olmaktadýr. Eðitici anne, çocuðun sadece bakýmýyla ilgilenmez, geliþimi ve eðitimiyle de ilgilenir, çocuða

Ýletiþim kiþiler arasý iliþkinin kalitesini etkiler. Bu

model olur. Çocuðun ihtiyaçlarýný karþýlarken çocuða sev-

nedenle iletiþimi olumsuz etkileyen faktörleri bilmekte

gisini ve ilgisini de vermelidir. Çocuðun gereksinimleriyle il-

fayda vardýr. Bunlar (Cüceloðlu, 1993):

gilenmeli ve çocuðun ihtiyaçlarýna duyarlý olmalýdýr. Çocuðu desteklemeli, ona geliþimine uygun sorumluluklar ver-

1. Genelleme: Örneðin “kadýnlara zayýf tarafýnýzý

melidir. Anne-çocuk iliþkisi ne kadar önemliyse eðitici an-

göstermemelisiniz, en zayýf zamanýnýzda size kötülük et-

ne-çocuk iliþkisi de onun kadar önemlidir. Çocuk, eðitici an-

meye kalkarlar” ifadesi kanýtlanmasý zor, birinin ön yargý-

neye güvenebilmelidir. Aile ve eðitici anne sürekli olarak iþ-

sýný ifade eden bir genellemedir.

birliði yapmalý, görüþ birliði içinde olmalýdýrlar. Eðitici anne

”Kayserililer tüccar olurlar” gibi tutumlar, incelen-

olumlu özellikler taþýmalýdýr. Geliþimsel açýdan eðitici anne,

memiþ, aðýzdan aðýza yayýlmýþ tutumlardýr. Bu tür tutum-

çocuk iliþkisinde yaþanan olumsuzluklar çocuðun bütün

lar kiþilerin bireysel farklýlýklarýný görmemizi engeller.

geliþim alanlarýný etkilemektedir.

2. Neden-sonuç iliþkisinde bozukluk: ”Bak anneni

DOÐRU ÝLETÝÞÝM

hasta yaptýn,” “baþýmý aðrýttýn, artýk git!” gibi ifadeler, sanki

Doðru iletiþim ayný zamanda etkili iletiþim biçimi-

biri diðerini gerçekten hasta yapar ya da baþýný aðrýtýr izle-

dir. Etkili iletiþimin temelinde ise farkýna varma yatar. Ýyi

nimi verir. Baþ aðrýsýnýn ya da hasta olmanýn temelinde ya-

iletiþimci, hem kendi duygu ve düþüncelerinin farkýnda

tan baþka nedenleri yok sayarak tek kiþiyi suçlamak, ne-

olur hem de diðer kiþilerin duygu, düþünce ve tutumlarý-

den-sonuç iliþkilerini basite indirgemek anlamýna gelir.

ný tanýr. Hemde karþýdaki kiþinin davranýþýný gerçekçi bir

3. Aklýndan geçenleri bilme: ”Oðlunu kýzýndan da-

biçimde deðerlendirmesini bilir. Cüceloðlu (1993, s.68)’na

ha çok seviyorsun, fakat bunu kabul etmeyi kendine ye-

göre kiþinin kendini bilmesi, onun kendi algýlama, yansýt-

diremiyorsun,” gibi ifadeler, iki kiþi arasýndaki iletiþimi

ma, duygu ve arzularýnýn farkýnda olmasý demektir. Karþý-

olumsuz yönde etkiler. Bir kimsenin yaþantýsýný ondan da-

dakinin farkýnda olan kiþi ise, onun davranýþlarýnýn nasýl

ha iyi bildiðini iddia etmek, karþýdaki kiþinin ya bilinç dü-

bir iç dünyaya iþaret ettiðini, onun deneyim ve yaþantýla-

zeyinin düþük olduðu, bu nedenle kendi duygu ve düþün181

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 182

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI anlamda uyumsuzluk yaþamasýna neden olmaktadýr. Kabul etme; çocuðu olumlu olumsuz bütün özellikleri ile olduðu gibi kabullenme ve onu kayýtsýz þartsýz sevmedir. Çocuk önce aile tarafýndan sonrada akrabalarý, arkadaþlarý tarafýndan kabul edilmeyi istemektedir. Bir aileye ait olma, bir gruba ait olma bütün insanlar için vazgeçilmez bir gereksinimdir. Kiþi kabul edildiði grubun davranýþlarýný içselleþtirebilir. Örneðin: ergenlik çaðýnda ailesi tarafýndan kabul edilmeyen, okulda arkadaþlarý olmayan, sürekli baþarýsýzlýk yaþayan bir çocuk kendisi gibi olan çocuklarýn oluþturduðu grubu bulur ve onun kurallarýný olduðu gibi uygular. YÜREKLENDÝRME Çocuk, yapmakta zorlandýðý yada hiç yapmadýðý bir þeyi yaparken desteklenmek ister. Çocuk, bir þey yaparken teþvik edilme, yüreklendirilme ihtiyacý hisseder. Çocuk yaptýðý þeyde baþarýsýzlýk yaþarsa ayný þeyi yapabilmesi için cesaretlendirilmeye ihyihaç duymakta, baþarýsýzlýk yaþamaktan korkmaktadýr. Çocuðun cesaretledirildicelerinin farkýnda olmadýðý ya þu veya bu nedenle yalan

ði bir aktiviteden sonra ödüllendirilmesi de onun yeni ak-

söylediði ya da gerçekle temasý olmayan, tutarsýz biri ol-

tivitelere giriþme isteðini ve kendine olan güvenini arttýr-

duðu anlamýna gelir. Böyle bir temel üzerine de iyi ileti-

maktadýr. Çocuðun yeteneklerinin geliþmesine katkýsý ol-

þim kurulamaz.

maktadýr. Kendine yeterince güvenmeyen bir çocuk aktiviteye baþlamadan birazcýk yüreklendirilirse rahatlýkla

TAKLÝT

devam edebilmektedirler. Bazý çocuklar yeni aktiviteler-

Okul öncesi çocuðun en hýzlý öðrenme yolu taklit

de yardýma ihtiyac duymaktadýrlar. Bu yardým çocuk ak-

ederek öðrenmedir. Çocuk taklit ederek konuþmayý öðre-

tiviteyi yapabildikçe azaltýlmalý ve sonra ortadan kaldýrýl-

nir, sosyal kurallarý öðrenir, duygularýný ifade etmeyi öð-

malýdýr. Özgüven kazanan çocuk bir süre sonra cesaret-

renir, oyunlarý öðrenir. Çocuk bir çok beceriyi anne baba-

lendirmeye gerek kalmadan kendisi aktivitelere katýlabil-

yý, eðitici anneyi, diðer çocuklarý taklit ederek kazanýr. Ço-

mektedir.

cuklar davranýþý sorgulamadan olduðu gibi almaktadýrlar. ETKÝLÝ DÝSÝPLÝN

Hem olumlu davranýþlar hem de olumsuz davranýþlar taklit edilerek öðrenilmektedir.

Disiplin çocuk için çok önemlidir ve çocuðun saðlýklý olarak büyümesi ve yetiþmesi için bir ihtiyaçtýr. Ço-

HOÞGÖRÜ-KABUL

cuðun neyi yapmasý neyi yapmamasýný içeren kurallar ve Hoþgörü ve kabul çocuk eðitiminde vazgeçilme-

beklentiler disiplini oluþturur.

mesi gereken iki tutumdur. Çocuk yeni öðrenirken düþeDisiplin, bireysel hak ve özgürlüklerin sýnýrlanmadýðý,

bilir, düþürebilir, etrafa zarar verebilir, aðlayabilir, mýzmýz-

doðallýðýn ayýplanmadýðý, kiþilerarasý iliþkileri düzenleyen,

lanabilir, sürekli ilgi isteyebilir. Ailenin beklentisini karþýla-

karþýlýklý hak ve özgürlükleri güvenceye alan, sorumlulukla-

yamayabilir. Yeteneksiz olduðu alanlar olabilir. Bu tür du-

rýn paylaþýldýðý ilke ve kurallar bütünüdür (Arýcak, 1997).

rumlarda çocuða hoþgörüyle yaklaþýlmalýdýr. Hoþgörünün aþýrýsý da çocuk için zararlý olmaktadýr. Çocuðun sýnýrlarý-

Çocuðun geliþimi için aile etkili disiplini kullanma-

ný belirleyememesine yol açmaktadýr. Ailede aþýrý hoþgö-

lýdýr. Çocuk ailede öðrendiði kurallarý sosyal yaþamda uy-

rülü bir ortamda yetiþen bir çocuk çevreden de ayný hoþ-

gulamaya baþlar. Çocuk için ilk sosyal ortam ise yuva ya

görüyü beklemektedir. Bu da onun sosyal ve duygusal

da anaokulu kabul edilebilir. Çocuk ailede kurallara uy182

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 183

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI • Ödül, ceza ve kurallar çocuðun geliþimine uygun

mayý öðrenirse farklý ortamlardaki kurallara da daha rahat

olmalýdýr.

uyum saðlayabilir. Çocuk ayný zamanda sýnýrlarýný, baþkalarýnýn duygu-düþünce ve isteklerine saygý duymayý ve

• Aile içinde, okulda ya da sýnýfta uymasý gereken

önem vermeyi öðrenmektedir.

kurallar baþlangýçta çocuða açýklanmalýdýr.

Disiplin çocuðun tutarlý, güvenli bir ortamda büyü-

• Çocuk ilgi çekmek amacýyla istenmedik bir dav-

mesini saðlar. Çocuk dünyanýn düzenli bir yer olduðu-

ranýþ sergiliyorsa bu davranýþ görmezden gelin-

nu öðrenir. Güvenli ve düzenli bir ortamda çocuk,

melidir. Çünkü ilgi gösterilmeyen davranýþ bir

olaylara önceden ne tür tepkiler verileceðini bilir.

süre sonra ortadan kalkmaktadýr.

Her sosyal-kültürel-eðitimsel ortamda disiplin •

vardýr. Bu disiplin, insan iliþkilerini belirleyici

Çocuðun olumsuz bir davraný-

þýnýn ortadan kalkmasý isteniyorsa tutarlý,

olmaktadýr.

kararlý davranýlmaya ve uzun bir sürece ihÇocuða disiplin emeklemeye baþladý-

tiyaç olduðu unutulmamalýdýr.

ðý zaman verilmeye baþlanmalýdýr. Ço•

cuk fiziksel-duygusal-zihinsel olarak

Çocuða söz verilen bir þey mu-

hakkak yapýlmalýdýr.

disipline sokulmaya hazýr demektir. Çocuk emekleyip bir nesneyi al-

• Ödül ve ceza her çocukta farklýlýk

mak ya da bir yere gitmek iste-

göstermektedir.

diði zaman disiplin verilmeye

OLUMSUZ DÝSÝPLÝN ÞEKÝLLERÝ

baþlanýr. Disiplinde çocuðun olgunluðu kadar çocuðun bir-

Ruh saðlýðý yönünden ceza

likte yaþadýðý ve güvenmeyi

özellikle bedensel ceza, soruna bir

öðrendiði yetiþkinlerin ona

çözüm yolu olarak kabul edilmez. Çocuklar disiplini öðrenmelidir. Ancak

karþý içten, güçlü sevgi göster-

yetiþkin, çocuktan ne istediðini ona açýkla-

mesi de önemlidir ve çocuða onlar

malýdýr.

tarafýndan güvende olduðu hissettirilmelidir.

Çocuklara belli kurallar benimsetirken ve onlara belli bir disiplin anlayýþý kazandýrmaya ça-

Disiplinde dikkat edilmesi

lýþýrken, anne babanýn, çocuðun yararýna olacaðýný

gereken hususlar

düþünerek fiziksel ceza uygulamalarý ve bunun

• Anne babanýn çocuða

dozajýný aþýrýya kaçýrmalarý, çocukta kurallara uy-

olan sevgisi koþulsuz olmalýdýr. Di-

ma yerine tam tersi olarak kurallara tepki göster-

siplin verilirken çocuk, anne ba-

me, anne babaya aþýrý kýzgýnlýk, öfke duyma,

banýn sevgisiyle tehdit edilme-

kendisine yapýlan cezayý baþkalarýna yönelt-

melidir.

me ve suç iþleme eðiliminin artmasý gibi

• Ödül ve ceza verirken

olumsuz davranýþlara yol açabilmektedir. Ço-

uygulanýþ biçimine dikkat edilmelidir.

cuk henüz cezanýn neden verildiðini ya da verilmesi gerektiðini kavrayamazken, ona davranýþýnýn ne gibi kötü

• Ödül ve cezada anne baba tutarlý olmalýdýr.

sonuçlar doðuracaðýný anlatmadan, davranýþýnýn yanlýþlýðýný • Çocuða istendik ve istenmedik davranýþlarýn ne-

öðretmeden uygulanacak ceza, bu davranýþýný tamamýyla

ler olduðu açýklanmalýdýr ve çocuðun bunlarý öðrenmesi

ortadan kalkmasýna deðil, ancak belli bir süre kaybolup,

saðlanmalýdýr.

baþka þekillerde (öfke, kýzgýnlýk, saldýrganlýk) ortaya çýkma-

• Ödül istendik davranýþtan hemen sonra verilmelidir.

sýna neden olabilmektedir (Bozkurt, 1998).

• Ceza istenmedik davranýþtan hemen sonra veril-

OLUMLU DÝSÝPLÝN ÞEKÝLLERÝ

melidir ve niçin ceza verildiði sözlü olarak açýklanmalýdýr.

Anne babanýn çocuklarýna uyguladýklarý disiplin 183

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 184

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

anlayýþýnda, açýklayýcý, ikna edici, yanlýþlýðý gösterici, tutar-

cükleri yerine “ne”, “nasýl” soru sözcükleri kullanýlmalýdýr.

lý, sevgi dolu bir yaklaþým, bir dokunuþ, sýcak kabul ediþ,

Ayrýca konuþmanýn sürmesini saðlamak için sorularýn açýk

bin dayaktan ve sözden daha etkili olacaktýr (Bozkurt,

uçlu olmasý gerekir (Sarar Kuzu, 2003).

1998). Daha ilk yaþlardan baþlayarak çocuðun uymasý is-

Etkili dinleyici olmak için; dikkati vermek, önyargý-

tenilen her türlü kuralýn, mantýklý bir açýklamasý yapýlma-

sýz olmak, konuþmaktan çok dinlemek, ilgi ve sabýr ile

lýdýr. Böyle bir kurala neden gereksinim duyulduðu, onun

dinlemek, anlamak için dinlemek, karþý tarafa saygý duy-

anlayabileceði basit bir dille anlatýlmalýdýr. Çocuklara, ev

mak gerekir.

içinde yaþlarýna uygun ve yapabilecekleri iþlerin verilmesi de disiplinin ana hedefi olan sorumluluðu geliþtirmek

Örnek:

açýsýndan yararlýdýr (Fýndýkçý, 1989).

Konuþmacý: Çok sevdiðim bir arkadaþým bana baðýrdý ve hiç beklemediðim bir þey yaptý...

DÝNLEME

Etkin Dinleyici: Arkadaþýnýn neden öyle davrandýðý-

ETKÝN DÝNLEME

ný anlayamadýn. Etkin dinlemede iki tarafta etkindir. Etkin dinlemeKonuþucu: Evet korkuyorum. Ama þu anda da çok

de etkileþim daha fazladýr. Konuþuna dinleyenin yalnýz

fazla sýkýntým var. Anlatma ihtiyacý içindeyim.

duyduðunu deðil, ayný zamanda doðru olarak anladýðýný da gösterir. Etkin dinleme savunmayý azaltan, öz birleþik

Etkin dinlemenin çocuða etkisi (Paksoy, 2003):

güveni zedelemeyen bir iletiþim tekniðidir. Ayný zamanda

• Çocuðun konuþma yeteneði ve kelime hazinesi

duygusal olarak gerilimi azaltýr. Etkin dinleyici olmak; kar-

geliþir, kendini rahatlýkla ifade eder.

þýdakinin duygularýný anlayabilmek, tanýmlayabilmek, on-

• Sorununu davranýþla göstermek yerine (saldýr-

lara zamanýnda yanýt verebilmek ve onlarý kendi sözcük-

ganlýk, aðlamak, huysuzluk) sözle ifade ederek rahatlar.

leriyle tekrarlayarak konuþanýn onayýný almaktýr. Duygularýn yansýtýlmasý kiþinin duygularýnýn açýklýða kavuþturul-

• Anlaþýldýðýný hisseder, daha huzurlu ve güvenli

masýna, belirginleþtirilmesine yardýmcý olur. Etkin dinleme

olarak sorunlarýný konuþarak halleder.

gerçekleþtirilirken, konuþan kiþinin konuþmasýnda yer • Çocukla anne baba arasýnda bir yakýnlýk doðar,

alan anahtar sözcüklerin tekrarlanmasýyla kiþi konuþma-

onlara danýþýr, diyalog kurar.

ya sevk edilir. Sorulan sorular geliþigüzel olmamalýdýr. Ýyi

• Söyledikleri dinlenen çocuk, anne babasýný dinle-

soru sormak da bir iletiþim becerisidir. Yargýlayýcý, hesap

meye baþlar.

sorucu bir izlenim yarattýðý için “neden”, “niçin” soru söz184

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 185

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

OKUL ÖNCESÝ EÐÝTÝMÝN ÖNEMÝ Okul öncesi dönemde, büyüme ve geliþmenin her

iliþkiye dikkat çekilir. Büyüme; kilo ve boy artýþýdýr. Önem-

aþamasýnda çocuðu korumak, yetiþtirmek, çocuðun ihti-

li olan çocuðun yediklerinin miktarý, kalitesi ve yenen ye-

yaçlarýný karþýlamak, yaþam koþullarýný iyileþtirmek, geliþ-

meðin ne kadarýnýn çocuk tarafýndan özümlendiði ve kul-

mesi için olanaklar saðlamak, ailenin olduðu kadar, yakýn

lanýldýðýdýr. Geliþme; sosyal, duygusal, zihinsel ve fiziksel

çevresinin, eðitim kurumlarýnýn ve üyesi olduðu toplumun

geliþim alanlarýndaki karmaþýklýk düzeyinde ve iþlevdeki

da görevidir (Ömeroðlu ve Canyaþar, Nisan 2005).

deðiþmelerdir. Bakým ise çocuðun güven içinde olmasý, yaþayacak bir yerinin olmasý, karnýnýn tok, giyiminin uy-

Erken çocukluk eðitimi ”yaþama”, “büyüme”, “geli-

gun olmasý, temizlik þartlarýný yerine getirilmesi, hasta-

þim” ve “bakým” gibi farklý süreçleri içermektedir. Bu ne-

lanmamasý, iyi beslenmesi, diðer yaþdaþlarý ile etkileþim

denle erken çocukluk eðitiminin amacý çocuðu yaþatmak,

içinde olmasý, kültürünü tanýmasý ve öðrenmesidir (Bek-

büyütmek, bakýmýný saðlamak ve geliþtirmek olmalýdýr.

man ve Gürlesel, 2005).

Yaþama; çocuðun doðumdan itibaren saðlýklý olmasýdýr.

3 yaþýna kadar çocuðun anne ile iliþkisi çocuk için

Beslenme; saðlýk ve psikososyal iyilik arasýndaki karþýlýklý

185

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 186

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI çok önemlidir. Bu yaþtan sonra çocuk sosyalleþmeye baþ-

ceri ve yeterliliði geliþtirebilecek nitelikte olmalýdýr. Bu ye-

lar ve baþka kiþilerle olmaya ihtiyacý vardýr. Bu nedenle

terliklerde þu alanlarla ilgilidir (Senemoðlu ve Genç,

okul öncesi dönem 3-6 yaþ (36-72 ay) olarak kabul edil-

www.ya-pa.):

mektedir. Bu dönem çocuðun öðrenmeye çok açýk oldu-

• Kendisinin farkýnda olma

ðu bir dönemdir. Bu dönemde kazanýlamayan belli becerilerin ileriki yaþamda kazanýlmasý zorlaþmaktadýr. 6 ya-

• Sosyal beceriler

þýndan sonra öðrenmeler devam etmektedir ama 6 yaþý-

• Kültürünün ve diðer kültürlerin farkýnda olma

na kýyasla daha yavaþ bir þekilde geliþmektedir. Daha ön-

• Ýletiþim becerileri

ceki yaþlarda olduðu gibi 3-6 yaþlarýnda da çocuða karþý tutum ve davranýþlar çocuðun kendisiyle ilgili olumlu ya

• Algýsal-devinsel beceriler

da olumsuz bir algý geliþtirmesine neden olabilmektedir.

• Analitik düþünme ve problem çözme becerileri

Okul öncesi çocuklarý bir çok olumsuzluðun yaþan-

• Yaratýcýlýk ve estetik beceriler

dýðý ortamlarda yetiþmektedirler. Bu nedenle çocuklara Okul öncesi eðitimin temel ilkeleri (Oktay ve ark.,

bazý deðerlerin kazandýrýlmasý gerekmektedir. Önder 2003):

(2003, s.22)’in Tilman ve Hsu’dan aktardýðýna göre bu de-

• Her çocuk bir bireydir. Her çocuk bir diðerinden

ðerler özellikle 3-7 yaþ için önerilen deðerlerdir. Bunlar:

farklýdýr.

• Barýþ • Sorumluluk

• Okul öncesi dönem hayatýn temelidir. Öðrenme-

• Ýþ birliði

nin büyük bir kýsmý bu dönemde gerçekleþir.

• Sadelik

• Geliþimde özel alýcý dönemler vardýr. Eðitim ve

• Saygý

öðretim çocuðun geliþim dönemlerinin özellikleri dikkate

• Mutluluk

alýnarak yapýlmalýdýr.

• Dürüstlük • Bütünlük

• Eðitim çocuklarýn ihtiyaçlarýna duyarlý olmalýdýr.

• Sevgi

• Geliþimin bütün yönleri birbirleri ile iliþkilidir. Bu

• Hoþgörü

nedenle eðitim çocuðun bütünlüðünü gözetmelidir. Bu

• Alçak gönüllülük

dönemin tüm geliþim yüzlerinin dengeli bir þekilde geliþ-

• Özgürlük

tirilmeye çalýþýlmasý önemlidir.

Toplumu oluþturan bireylerin bu deðerlere sahip

• Çocuðun aktif katýlýmý ve ilgisi önemlidir.

olmasý, hem bireylerin yaþam kalitesi ve mutluluðu bakýmýndan, hem de toplumun kendini uyumlu ve geliþen

• Her yeni öðrenme önceki öðrenmeler ile ilgilidir.

bir sosyal yapý olarak sürdürebilmesi bakýmýndan önem-

• Eðitim çocuðun kendi kendini disiplendirmesine

lidir. Bu nedenle eðitim ortamlarýnýn düzeni, yapýsý, koþul-

olanak saðlayacak demokratik bir ortamda gerçekleþmelidir.

larý, eðitimcinin tutumlarý, davranýþlarý, iletiþimi, örnek ol• Oyun çocuðun en önemli öðrenme yöntemidir.

masý, eðitimsel etkinlikler (drama vb.) bu deðerleri kazan-

Bunun için iyi düzenlenmiþ bir oyun ortamý gereklidir.

dýracak þekilde düzenlenmelidir.

• Çocuðun çevresindeki çocuk ve yetiþkinlerle

Okul öncesinde çocuklar, hem kendilerini farklý bir bi-

kurduðu iliþkilerin geliþmesinde son derece önemlidir.

rey olarak kabul etmeli hem de baþkalarýnýn farklýlýklarýný kabul etmeyi öðrenmelidir. Önder (2003, s.23)’e göre farklý-

• Saðlýklý bireylerin yetiþtirilmesinde tutum ve

lýklarý kabul edebilen bireyler, geleceðin toplumlarýndaki

duygular önemlidir. Çocuðun kendisi hakkýndaki görüþü,

tüm farklý insanlara ve kültürlere saygý duyarak, barýþ içinde

kendisi ile ilgili duygularý, öðrenmesi ruh saðlýðý üzerinde

birlikte yaþama idealine daha çok yaklaþabilirler. Okul önce-

son derece önemlidir.

si kurumlarda bunu saðlayýcý etkinliklere yer verilmelidir.

• Çocuðun eðitimi kalýtým, çevre ve bilginin etkileþimidir.

Okul öncesi eðitim programý çocuklarda birçok be186

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 187

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

IX. BÖLÜM

187

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:46

Page 188

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:47

Page 189

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

KAYNAKÇA köðretimde Rehberlik ve Psikolojik Danýþma, Ankara: Aný Yayýncýlýk, 2000

Aji, Dolli Yafet . "Çocuklarda migren dýþý baþaðrýsýna yaklaþým. Türk Pediatri Arþivi. Türk Pediatri Kurumu. 2002, cilt. 37, sayý. 2 sf. 74-80

Bakkaloðlu, Hatice; Bülbin Sucuoðlu; "Normal ve Zihinsel Engelli Bebeklerde Anne-Bebek Etkileþiminin Karþýlaþtýrmalý Olarak Ýncelenmesi" Özel Eðitim Dergisi, Ankara, Ankara Üniversitesi Yayýnlarý, c.2, s.4, 2000.

Alisinanoðlu, Fatma; Ýlkay Ulutaþ." Çocuklarda Kaygý ve bunu Etkileyen Etmenler" http://www.yayim.meb.gov.tr/dergiler Alp, Handan; Behzat Özkan; Sevin Altýnkaynak; Zerrin Orbak ; Hakan Yiðit; Vildan Ertekin. "Erzurum'da Sokakta Çalýþan Çocuklarýn Sosyo-Demografik Özellikleri" Türk Pediatri Arþivi, Türk Pediatri Kurumu Yayýnlarý, 2000, cilt. 35, sayý. 25, sf., 119120.

Batman, Ferin. "Omega3 ve Omega6" Çocuk ve Aile. Banvit Yayýnlarý, 2002, sayý 44.

Apak, Selçuk. Geliþim Nörolojisi. Ýstanbul: Ýstanbul Üniversitesi Çocuk Saðlýðý Enstitüsü, 1984.

Bekman, Sevda; Can Fuat Gürlesel.Doðru Baþlangýç: Türkiyede Okul Öncesi Eðitim. Ýstanbul:Türkiye Sanayicileri Ve Ýþ Adamlarý Derneði Yayýnlarý,Mayýs 2005.

Batlaþ, Acar ve Zuhal Batlaþ. Stres ve Baþa Çýkma Yollarý. Ýstanbul: Remzi Kitabevi. 2004.

Aral, Neriman; Aysel Köksal Akyol; Ayperi Sýgýrtmaç. "Beþ-Altý Yaþ Grubundaki Çocuklarýn Yaratýclýklarý Üzerine ORFF Öðretisine Dayalý Müzik Eðitiminin Etkisinin Ýncelenmesi" Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Kýþ 2006, cilt 5, sayý 16, sayfa 19,http:// www.e-sosder.com.

Bozkurt, Nergüz. "Ailede ve Okulda: Çocuk Eðitiminde Ödül ve Cezanýn Yeri" Yaþadýkça Eðitim. Ýstanbul: Kültür Koleji Yayýnlarý, 1998, sayý 57. Chollar, Susan. "Kekemeliðin Nedenleri ve Tedavisi". Yaþadýkça Eðitim. Ýstanbul: Kültür Koleji Yayýnlarý, 1989, sayý 6.

Arýcak, Tolga. "Nasýl Bir Disiplin?" Yaþadýkça Eðitim. Ýstanbul:Kültür Koleji Yayýnlarý, 1997, s.52.

Cüceloðlu, Doðan, Ýnsan ve Davranýþý. Ýstanbul: Remzi Kitabevi, 1993.

Arslan, Leyla. Çocuklardaki Konuþma Bozukluklarý ve Tedavi Yöntemleri. Ýstanbul: Üsküdar Rehberlik Araþtýrma Merkezi, 2002

Cüceloðlu, Doðan. Ýçimizdeki Çocuk. Ýstanbul. Remzi Kitapevi, 1993.

Ataman, Ayþegül, "Özel Eðitime Muhtaç Olmanýn Nedenleri" Özel Gereksinimli Çocuklar ve Özel Eðitime Giriþ. Ankara: Gündüz Eðitim ve Yayýncýlýk, 2005.

Çarman , Kürþat Bora; Çaðatay Nuhoðlu; Ömer Ceran." Ýstanbul Ýli Ümraniye Ýlçesi'nde Bir Grup Okul Çocuðunda Enürezis Nokturna Prevalansý" Türk Pediatri Arþivi. Türk Pediatri Kurumu. 2003. cilt. 38 sayý.3, sf.153-159.

Arýk, Ýsmail Alev. Motivasyon ve Heyecana Giriþ. Ýstanbul: Çantay Kitabevi. 1996.

Çetin, Filiz, Aslýhan Alpa Ýlbay ve Deniz Albayrak Kaymak. Çocuklarda Sosyal Beceriler. Ýstanbul: Epsilon Yayýnlarý, 2001.

Aydýn, Betül. Çocuk ve Ergen Psikolojisi. Ýstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfý yayýnlarý, 1997.

Dereboy, Ý. Ferhan. Kimlik Bocalamasý. Malatya; Özmert matbaasý, 1993.

Bakýrcýoðlu, Rasim. Ýlköðretim, Ortaöðretim ve Yükse-

189

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:47

Page 190

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Demirören, Kaðan; Hatice Gümüþ; Saadet Demirören. "Çocuklarda Oyuncak Tabancayla Yaralanma: Bir Vaka Bildirisi.http:// www.acilpediatri.com Durukan, Ýbrahim. .http://www.gata.edu.tr

Frontal

Lob

ve

Yayýnevi, 2004. Mustard, J. Fraser. "beyin geliþimi ve insan sermayesi" 7 çok geç: Sosyal ve ekonomik kalkýnma için çocukluk eðitimi. http://www.meb.gov.tr

Davranýþ

Onur, Bekir. Geliþim Psikolojisi. Ankara; Ýmge Kitabevi, Dyregrov, Atle. Çocuk, Kayýplar ve Yas Yetiþkinler için El Kitabý. Ankara: Türk Psikologlar Derneði Yayýnlarý,2000.

1997.

Ergün, Mustafa. "Oyun ve Oyuncak Üzerine I" Milli Eðitim, I/1, 1980, SF.102-109.

Oral, Gökhan ve M. Akif Ýnanýcý. Risk Altýndaki Çocuklarýn Saptanmasýnda Öðretmenin Rolü. Ýstanbul: Ýstanbul Milli Eðitim Müdürlüðü, 2004.

Erten, Yavuz ve Cahit Ardalý."Saldýrganlýk, Þiddet ve Psikososyal Yapýlarý" Þiddet. Cogito Dergisi, Ýstanbul: Yapýkredi Yayýnlarý ,s.6-7 kýþ bahar 1996.

Ömeroðlu, Esra; Münevver Canyaþar. "Okul Öncesi Eðitim kurumlarýnda ailenin eðitime katýlýmý" Bilim ve Aklýn Aydýnlýðýnda Eðitim Dergisi. Nisan 2005, Sayý 62.

Ertem, ilgi. "Bebek ve Çocuklarda Geliþimi Etkileyen Riskler" http://www.dicle.edu.tr

Önder, Alev. Yaþayarak Öðrenme Ýçin Eðitici Drama. Ýstanbul: Epsilon Yayýnlarý, 2001.

Fýndýkçý, Ýlhami. "Aile Ýçinde Disiplin" Yaþadýkça Eðitim. Ýstanbul: Kültür Koleji Yayýnlarý, 1989, sayý 6.

Önder, Alev. Okul Öncesi Çocuklarý Ýçin Eðitici Drama Uygulamalarý. Ýstanbul: Morpa Kültür Yayýnlarý, 2003.

Gönen, Mübeccel; Nursel Uyar Dalkýlýç: Çocuk Eðitiminde Drama Yöntem ve Uygulamalar, Ýstanbul, Epsilon Yayýncýlýk, 2002

Özdoðan, Berka. Çocuk ve Oyun. Ankara: Aný Yayýncýlýk, 1997. Özben, Þüheda. "Çocuk Ýstismarý ve Nedenleri" Yaþadýkça Eðitim. Ýstanbul: Kültür Koleji Yayýnlarý,1999, sayý 62.

Gövsa, Ýbrahim Alaettin. Çocukta Duygusal Geliþim. Ýstanbul: Hayat yayýnlarý, 1998.

Özmert, Elif N., "Erken Çocukluk Geliþiminin Desteklenmesi-I:Beslenme" Çocuk Saðlýðý ve Hastalýklarý Dergisi, 005, cilt 48, sayý 2, sayfa. 179-195.

Gövsa, Ýbrahim Alaettin. Çocukta Zihinsel Geliþim. Ýstanbul: Hayat Yayýnlarý, 1998. Güler, Çaðatay, "kiþisel hijyen" TSK koruyucu Hekimlik Bülteni, 2004;3(6).

Özmenteþ, Sabahat."Müzik Eðitiminin Boyutlarý ve Çalgý Eðitimi" Ýnönü Üniversitesi Eðitim Fakültesi Dergisi, Bahar 2005, cilt 6, sayý 9, sayfa 89-98.

Günlemez, Ayla; Begüm Atasay; Saadet Arsan. "A vitamini ve anne-çocuk saðlýðý" Türk Pediatri Arþivi. Türk Pediatri Kurumu., 2003, cilt 38, sayý 2, sf. 73-80.

Özsoy, Yahya. Konuþma Özürlü Çocuklar ve Eðitimleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Eðitim Fakültesi Yayýnlarý, 1971.

Güven, Nergis; Servet Bal: Dil Geliþimi ve Eðitim:0-6 Yaþ Dönemindeki Çocuklar Ýçin Destekleyici Etkinlikler. Ýstanbul:Epsilon Yayýncýlýk, 2000.

Öztürk, Orhan. Ruh Saðlýðý ve Bozukluðu. Ankara: Nobel Týp Katibevleri, 2004.

Ýnanç, Neriman. B Vitaminleri ve Hafýza.http:// www.populermedikal.com

Paksoy, Gülnaz. "Çocuklarla iletiþimde etkin dinleme" ailede ve aokulda iletiþim. Bilim ve aklýn aydýnlýðýnda eðitim., þubat 2003, sayý 36.

Kaner, Sema. "Duygusal ve Davranýþ Bozukluklarý Olan Çocuklar" Özel Gereksinimli Çocuklar ve Özel Eðitime Giriþ. Ankara: Gündüz Eðitim ve Yayýncýlýk, 2005.

Pressey, Sindey L. Ve Francis P. Robinson a. Psikoloji ve Yeni Eðitim I. Ýstanbul: Milli Eðitim Basýmevi, 1991.

Kaplan, Harold I. Ve Benjamin J. Sadock, Birinci Basamak Psikiyatri El Kitabý, Ýstanbul: Turgut Yayýncýlýk, 1998

Pressey, Sindey L. Ve Francis P. Robinson b. Psikoloji ve Yeni Eðitim II. Ýstanbul: Milli Eðitim Basýmevi, 1991.

Kartal, Þebnem. "Parmak Emme, Týrnak Yeme" Çocuk ve Aile. Ýstanbul: Banvit Yayýnlarý, 2002, sayý 52.

Riches, David. Antropolojik Açýdan Þiddet. Ýstanbul:Ayrýntý yayýnlarý,1989.

Karþal, Ece. "Müzik ve Matematik"Müzik ve Bilim Uluslar arasý Hakemli Bilimsel Müzik Dergisi, Eylül 2005, sayý 4.

Rowshan, Arthur. Stres Yönetimi. Ýstanbul. Sistem Yayýncýlýk, 1998.

Köknel, Özcan: Kurban Özuðurlu: Güler Aytar Bahadýr. Davranýþ Bilimleri (Ruh Bilim). Ýstanbul: Yaylým Matbaasý, 1993.

Salihoðlu Dursun, Sevda. Çocuk Bakýmý ve Eðitimi El Kitabý. Ýstanbul: Mozaik Yayýnlarý, 2003

Kuðuoðlu, Ýbrahim H.."Rehberlik ve Eðitim" Eðitimde Üçüncü Boyut Psikolojik Danýþma ve Rehberlik. Ýstanbul: Birsen

Salk, Lee. Bebeklikten Yetiþkinliðe Çocuðun Duygusal Sorunlarý.Ýstanbul: Remzi Kitapevi,1995.

190

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:47

Page 191

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI yýnlarý 2003.

Salk, Lee. "Çocuðunuzun Öfke Nöbetleri" Yaþadýkça Eðitim. Ýstanbul: Kültür Koleji Yayýnlarý, 1989,sayý 6.

Yörükoðlu, Atalay. Gençlik Çaðý. Ruh Saðlýðý ve Ruhsal So-

Sarar Kuzu, Tülay." Eðitim Öðretim Ortamýnda Etkili Sözel Ýletiþim" Milli Eðitim Dergisi, Bahar 2003.

runlar. Ýstanbul: Özgür Yayýnlarý, 1996. — A'dan Z'ye Gebelik. Abdi Ýbrahim Ýlaç Sanayi.

Sayýn, Önal. Aile Sosyolojisi. Ýzmir: Ege Üniversitesi Basýmevi, 1990.

— Hormonlar http://www. stu.inonu.edu.tr

Scherler, Hana R.," Psikoterapiye Ýliþkisel Bir Bakýþ" Türk Psikoloji Dergisi, Ankara: Psikologlar Derneði Yayýnlarý, C.17, S.37, Haziran 1996.

— Hormonlar http://www.aof.edu.tr —

Senemoðlu, Nuray. Geliþim, Öðrenme ve Öðretim.Ankara: gazi kitapevi, 2005

"Annenin

Stresi

Çocuðu

Sinirli

Yapýyor"

http://www.thehealthynews.com.

Senemoðlu, Nuray ve Þengül Genç."Okul Öncesi Eðitim" Ýlköðretimde Etkili Öðretme Ve Öðrenme El Kitabý. http://www.ya-pa.com.

— Depresyonun ABC'si. HYB, 1995. — Güvenli Çocuklar "Gün Boyu Çocuklar ve Güvenlik Hak-

Þenol, Selahattin."Cinsiyete Göre Oyun ve Oyuncak Seçimi" Çocuk ve Aile. Banvit Yayýnlarý. 2002, sayý 44.

kýnda" http://www.konsumentverket.se

Þendurur, Yýlmaz; Dolunay Akgül Barýþ."Müzik Eðitimi ve Çocuklarda Biliþsel Baþarý" Ankara; G.Ü.Gazi Eðitim Fakültesi Dergisi, 2002, sayý 1, cilt 22.

tici Hizmetleri Genel Müdürlüðü.http:// www.saðlýkbakanlý-

— "Oyuncaklar" Tüketici Rehberi. Saðlýk Bakanlýðý Tüke-

ðý.gov.tr

Somyürek, H. Ýbrahim. Ýlkyardým. Ankara, somgür yayýncýlýk, 1993.

— Saðlýklý Beslenme http://www.saðlýkbakanlýðý.gov.tr — "Saðlýklý Yaþam Önerileri" Boðaziçi Üniversitesi Gençlik

Stoppard, Miriam, Bebek-Çocuk Saðlýðý Rehberi, Ýstanbul: Milliyet Yayýnlarý.

Birimi, http://www.boun.edu.tr

Tarým, Ömer. "Böbrek Hastalýklarýnýn Endokrin Sisteme Etkisi" Güncel Pediatrihttp://.www.guncelpediatri.com 12/20063-72-74.

lýk Merkezleri, http://www.sagmer.hacettepe.edu.tr

— "Saðlýklý yaþam önerileri" Hacettepe Üniversitesi Sað-

Tuncor, Ferit R.. Eðitici Çocuk Oyunlarý. Ýstanbul: Esin Yayýnevi, 1996.

— Bulaþýcý Hastalýklar http:// www.istanbulsaglýk.gov.tr. — Parazitler http://www.bebekhastanesi.com.

Watkins, John ve Helen Watkins. Ego Durumlarý: Teori ve Terapi. Ýstanbul: Litera Yayýncýlýk, 2006.

— Ýlkyardým El Kitabý. Ankara; türk kýzýlayý,2006.

Yavuzer, Haluk. Bedensel, Zihinsel Ve Sosyal Geliþimiyle Çocuðunuzun Ýlk Altý Yýlý. Ýstanbul:Remzi Kitapevi, 2005.

— Ýlkyardým http://www.saglikbakanligi.com

Yavuzer, Haluk. Resimleriyle Çocuk. Ýstanbul: Remzi Kitabevi, 1995.

— Ýlkyardým http://www.kizilay_esk.org.tr —

Yavuzer, Haluk. Çocuk Psikolojisi. Ýstanbul: Edebiyat Fakültesi Basýmevi, 1982.

Davranýþýn

Nöroanatomik

Temelleri,

http://www.med.gazi.edu.tr

Yenibaþ, Rukiye. Aile içi Ýstismarýn Ergenin Umutsuzluk Düzeyi ile Ýliþkisi. Yayýnlanmamýþ Yüksek Lisans Tezi, Ýstanbul: Marmara Üniversitesi, 2002.

— Dökümanlar http://www.saðlýkbakanlýðý.gov.tr — Hormonlar http://www.inönü.com

Yýlmaz, Ayþen. "Eþler Arasýndaki Uyum, Anne-Baba Tutumu Ve Benlik Algýsý Arasýndaki Ýliþkilerin Geliþimsel Olarak Ýncelenmesi" Türk Psikoloji Dergisi Ankara: Türk Psikologlar Derneði Yayýnlarý, c.16, s.47, haziran 2001

— Aylara Göre Diþ Çýkarma. http://www.bebekkokusu.com — Tiroid Bezi Sorunlarý.http:// www.hormonlar.com

Yörükoðlu, Atalay. Gençlik Çaðý.Ýstanbul:Özgür Yayýnlarý, 1996.

— Anasýnýfý ve Anaokulu Öðrenci Gözlem Dosyasý. Kök Yörükoðlu, Atalay. Çocuk Ruh Saðlýðý, Ýstanbul: Özgür Ya-

Yayýncýlýk, Ankara.

191

COCUK M Z-2.qxd

27.06.2007

10:47

Page 192

ÇOCUK GELÝÞÝMÝ, EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI

Rukiye YENÝBAÞ Fethiye doðumlu Rukiye Yenibaþ, ilk ve ortaokulu

lýnda Ümraniye ÝSMEK Kurs Merkezinde yardýmcý annelik

Fethiye'de bitirdi. Liseyi Antalya Saðlýk Meslek Lisesi'nde

dersi vermeye baþladý. Bu süreç içinde yüksek lisansýný

Ebelik bölümünde okudu. Liseyi bitirdiði yýl Ýstanbul Üni-

çocuk istismarý konusunda tez hazýrlayarak 2002 yýlýnda

versitesi Pedagoji ve Psikolojik Danýþma Rehberlik bölü-

bitirdi. Yenibaþ'ýn "Çocuklarda Sanat Eðitimi" üzerine ya-

müne girdi ve ayný yýl Ýstanbul Süleymaniye Doðume-

yýnlanmýþ bir makalesi "Ailede Çocuðun Ýstismarý ve

vi'nde bebek hemþiresi olarak çalýþmaya baþladý. Ýstanbul

Umutsuzluk" adlý Marmara Üniversitesi'nden Yrd. Doç. Dr.

Üniversitesi'nden Pedagog ve Psikolojik Danýþman ünvaný

Ahmet Þirin ile birlikte hazýrladýklarý bir kitabý bulunmak-

aldý. Üniversiteyi bitirdiði yýl Marmara Üniversitesi Atatürk

tadýr.

Eðitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danýþmanlýk AnaRukiye Yenibaþ, halen Küçükçekmece Rehberlik

bilim Dalý yüksek lisans programýna baþladý. Yüksek lisans

ve Araþtýrma Merkezi'nde Pedagog ve Psikolojik danýþ-

devam ederken Milli Eðitim Bakanlýðý'na Psikolojik Danýþ-

man olarak çalýþmakta, ayný zamanda Ümraniye ve Üskü-

man olarak baþvurdu. Süleymaniye Doðumevi'nden ayrý-

dar ÝSMEK Kurs Merkezlerinde yardýmcý annelik dersi ver-

larak Bakýrköy Rehberlik ve Araþtýrma Merkezi'nde psiko-

mektedir.

lojik danýþman olarak çalýþmaya baþladý. Yenibaþ, 2002 yý-

192