Asar

‫مجموعه آثار‬ ‫محدث فقيه علمه‬ ‫سيد شاه علىرضا غزنوى‬

‫مناظره‬ ‫جت كابلى‬ ‫با آقاى ح ّ‬

‫تاليف‬ ‫محدث فقيه عّلمه سيّد شاه عليرضا غزنوى‬ ‫مناظره سيد ميرعلى احمد حجت كابلى همرايى آقاى مروّج‬ ‫الحكام و ثقة السلم سيد شاعلى رضاء غزنوى‬ ‫بسم الله الرحمن الرحيم‬ ‫‪1‬‬ ‫پيشگفتار ]‬

‫]‬

‫در اوّل كه آقاى شاعلى رضا در كابل تشريف آورد‪ ،‬روز يكى دو‬ ‫نفر از طلبههاى سيد ميرعلى احمد آقا و بعضى از همنشينهاى‬ ‫طلبه‬ ‫و مل آمده برخى چيزها را معلومات گرفته و بعضى اشخاص چنين‬ ‫تصميم گرفته بودند كه بايد هر دو آقا با هم مواجه شوند‪ ،‬و مباحثه‬ ‫علمى نمايند‪ ،‬كسى جزما در ميان نيامد‪ ،‬اخيرا محمد حسين‬ ‫خان«غندمشر» جانمورى مصمم شده آمد آقاى غزنوى را با چند‬ ‫نفر‬ ‫ديگر به تكيه خانه عمو مىبردند‪.‬‬ ‫بعد از محانقه و مصافحه و احوال پرسى‪ ،‬چند دقيه همگى‬ ‫خاموش بودند‪ ،‬محمد حسين خان چنين به سخن آغاز كرد‪«:‬هر دو‬ ‫آقا مواجه هستند‪ ،‬ما مردم عوام مثل كور بوده و چيزى را‬ ‫نمىدانيم‪،‬‬ ‫مت جد ّ خود را به گمراهى و ضللت‬ ‫دست ما و دامن اينها بايد ا ّ‬ ‫نگذارند طريق حق را نشان بدهند»‪.‬‬ ‫مل بابا على يكى از شاگردان آقاى كابلى چنين گفت‪ :‬من آقاى‬ ‫غزنوى را ملقات كردهام فرق در بين نيست همه ما اثناعشرى‬ ‫هستيم‪ ،‬مردم به آقاى غزنوى تهمت و افتراء بسته بودند‪ ،‬سائر‬ ‫اهل‬ ‫مجلس گفتند بگذار هر دو آقا مواجهه هستند‪ ،‬خودشان فيطه‬ ‫مىنمايند»‪.‬‬

‫آغاز مكالمه‬ ‫آنوقت آقاى كابلى فرمود‪«:‬اين تفرقه اصولى و اخبارى در ديگر‬ ‫علقهها از قبيل تركستان‪ ،‬و هزارجات‪ ،‬و قندهار‪ ،‬نيست تنها در‬ ‫حصه غزنى است‪ ،‬يكديگر خود را مذ ّمت مىكنند عناد و دشمنى‬ ‫دارند‪ ،‬از كجا اين حرف پيدا شده و چرا باشد؟‪».‬‬ ‫آقاى غزنوى فرمود‪«:‬اگر اين كلمه را مردم عوام النّاس‬ ‫بگويند‬ ‫ما براى شما كه معلوم است كه‬ ‫حق دارند چرا كه نمىدانند‪ ،‬ا ّ‬ ‫اخبارى و‬ ‫اصولى در نجف و كربل مىباشد‪ ،‬و بها چندين سال پيش كتابهاى‬ ‫ايشان چاپ شده است‪ .‬چه گونه مىگوئيد اين حرف از كجا پيدا‬ ‫شده‬ ‫است»‪.‬‬

‫آقاى كابلى « اصولى و اخبارى در كربل و نجف‬ ‫مىباشند‪ ،‬يكى عقب سرى ديگرى نماز جماعت‬ ‫مىخوانند‪ ،‬من خودم عقب سرى اعلم الممالك كه‬ ‫عالم‬ ‫اخبارى بود نماز مىخواندم‪ ،‬با هم الفت و محبّت‬ ‫دارند‪.‬‬ ‫نه اينكه در غزنى يكديگر را تكفير مىكنند‪.‬‬ ‫البته شما براى مريدهاى خود گفتهايد بلكه ما‬ ‫شنيدهايم كه شيخ مفيد؛ را عوض ياى آن سين‬ ‫استعمال‬ ‫مىكنيد‪ ،‬و نام آقاى صدر را عوض دال آن كاف‬ ‫استعمال‬

‫‪1‬‬ ‫ صورت گفتمان دو عالم جليل القدر مرحوم علمه محدث سيد شاه على رضا غزنوى و‬‫مرحوم آيت الله مير على احمد كابلى كه در هنگام مسافرت محدث غزنوى به كابل به‬ ‫وقوع پيوسته است‪ .‬كه بعد از طى اين مذاكره مرحوم آيت الله مير على احمد كابلى در‬ ‫سخنرانىاى از محدّث غزنوى مدح و توصيف نموده و گفتند‪ :‬من وقتى به طرف اين آقا‬ ‫نگاه مىكنم‪ ،‬از نظر زهد و تقوى و عبادت‪ ،‬به ياد جدم امام سجاد عليهالسلم مىافتم نشان از‬ ‫قول خدا و رسول صلىاللهعليهوآلهو ائمه عليهمالسلم مىگويند مخالفت ايشان را نكنيد‪.‬‬

‫مىكنيد‪،‬اگر شما« براى مردم نگفته باشيد آنها‬ ‫چگونه‬ ‫اين چنين مىگويند؟ بعد از آن توصيف شيخ رحمة‬ ‫الله‬ ‫عليه را نمود كه چگونه شرف ملقات امام زمان‬ ‫عليه‬ ‫السلم را درك نموده است»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬اين مريدهاى شما كه اخبارى را شش امامى و بابى و‬ ‫دهرى مىگوئيد شما با ديگران تعليم كرده باشيد‪ ،‬البته اخبارى را‬ ‫من‬ ‫ياد دادهام»‪.‬‬ ‫در اين وقت عموم مسلمين مستمعين گفتند كه از شما گليه‬ ‫نيست مل گكهاى كه تازه كتاب شرح مل را شروع كردهاند اين‬ ‫فتنه و‬ ‫آشوب بپا كردهاند‪ .‬يكديگر را تكفير مىكنند‪ .‬و دشنام مىدهند ‪ -‬خدا‬ ‫آنها را هدايت كند ـ‪.،‬‬

‫كابلى‪« :‬ما كه پنجاه و يك ركعت نماز در شبانه‬ ‫روز‬ ‫مىخوانم‪ ،‬اخبار ائمه‪ :‬را بالى منبر براى مردم بيان‬ ‫مىكنم و مردم را به دادن زكات و خمس و امر به‬ ‫معروف‬ ‫و نهى از منكر ترغيب كردهام‪ ،‬تكيه خانه و مسجد‬ ‫و معبر‬ ‫ساختهام‪ ،‬غرباء و فقراء را دستگرى مىكنم‪ ،‬اعتقاد‬ ‫ما‬ ‫اينست شما ملحظه كنيد!»‬

‫غزنوى‪:‬اين خيلى خوب اعتقاد است‪ ،‬عقيده ما هم همين است‬ ‫كه‬ ‫متابعت حكم خدا و رسول و ائمة‪ :‬شود‪ ،‬و كسى از فرمايش ائمة‪:‬‬ ‫تجاوز نكند!‬

‫كابلى‪« :‬بايد سخنهاى پهلودار نگوئى!»‬

‫و ديگر مستمعين گفتند‪ :‬كه سخنهاى آقاى غزنوى گوشه دار‬ ‫است‪ .‬محمد حسين خان «غندشر» آقاى غزنوى را مخاطب‬ ‫ساخته‬ ‫گفت اگر شما كدام اعتراض داشته باشيد بگوئيد‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬تعرض و حمله از طرف شما است‪ ،‬ما كه باشما‬ ‫متعرض‬ ‫نشدهايم و به كسى كارى نداريم‪ ،‬هر كه هر طريقه را اختيار كند‬ ‫مختار‬ ‫است‪ .‬باز اسرار كرد كه بايد گفته شود‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬من تقليد ميّت را جايز مىدانم!»‪.‬‬

‫غزنوى‪ :‬شما تقليد ميّت را جايز مىدانيد ديگر رسالهها جايز‬ ‫نمىدانند‪!،‬‬

‫كابلى‪« :‬كتاب وسيله النجاة حاضر است تاليف‬ ‫آقاى‬ ‫ابوالحسن اصفهانى‪ ،‬تقليد ميّت را جايز‬ ‫دانستهاند»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬خوبست كتاب را بياوريد‪ ،‬كتاب وسيله النجاة را آوردند‪،‬‬ ‫در اوّل كتاب نوشته بود بقاء بر تقليد ميّت جايز است‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬بشرط كه در حال حيات مقلّد او بوده‬ ‫باشد‪ .‬اگر‬ ‫كسى تقليد مجتهدى را نداشته باشد‪ ،‬بعد از اينكه‬ ‫بميرد‬ ‫تقليد او را نمىتواند كه بالى قبر او رفته مسالة‬ ‫سوال‬

‫كند»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬كتاب را گرفت يك ورق گردانيد‪ ،‬به صفحه ديگر نشان‬ ‫داد كه تقليد ميّت جايز است‪ ،‬بشرط اجازه مجتهد زنده باشد‪.‬‬ ‫فرمودند‪ :‬كه در اين صورت باز تقليد صحيح نشد زيرا كه محتاج به‬ ‫اجازه مجتهد زنده مىباشد‪ .‬باز در حقيقت تقليد ميّت را قبول‬ ‫نكرديد!‬ ‫كابلى‪« :‬تقليد ميّت صحيح است»‪ .‬انتهى‪.‬‬

‫جية ظن‬ ‫در قضيه ح ّ‬

‫آقاى غزنوى‪ :‬گفت در كتاب قوانين در باب حجيّت ظن چگونه‬ ‫گفته است؟‬

‫آقاى كابلى‪« :‬چند ورق بعد از كتاب را نديدهايد‬ ‫هر‬ ‫حجيّت ظن از براى صحيح شدن اخبار آحاد است‪.‬‬ ‫و به‬ ‫ظن عمل نمىكنيم!»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬خوبست آن حصه كه عمل به ظن را باطل گفته باشد‬ ‫از‬ ‫براى من نشان بدهيد‪ ،‬كتاب قوانين را شيخ محمد على برادر زن‬ ‫آقا‬ ‫صاحب گرفت نيم ساعت زيادتر‪ ،‬جستجو كرد آخر مطلب پيدا‬ ‫نشد‪،‬‬ ‫از اين فقره گذشت‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬شما عقل را حجت مستقل مىدانيد و اخبار را تابع عقل‬ ‫قرار مىدهيد‪.‬‬

‫ن دين اللّه ل يصاب بالعقول»‪ :‬عقل‬ ‫كابلى‪«:‬ا ّ‬ ‫حجت‬ ‫مستقل شده نمىتواند‪ ،‬شيخ محمد على كوچك‬ ‫(مدرس‬ ‫فغانى) در باب عقل با شما بحث كرده بود‪ ،‬زمانى‬ ‫كه در‬ ‫كابل آمد من او را ملقات كردم‪.‬‬ ‫من او را ملمت كردم كه غلط كرده و نفهميده‬ ‫بحث‬ ‫كرده‪ ،‬مقصد اينست كه عقل حجت مستقل‬ ‫نيست براى‬ ‫آنست كه قبول حكم را بكند»‪.‬‬

‫غزنوى‪ :‬اين قسم عقل را ما نيز قبول داريم‪ ،‬مقصد اين است‬ ‫كه‬ ‫عقل حجت مستقل نباشد!‬

‫كابلى‪« :‬عقل را حجت مستقل نمىدانيم‪ ،‬كيفيّت‬ ‫قطع‬ ‫يدسارق را بيان كردند كه اگر حكم عقل باشد بايد‬ ‫دست‬ ‫سارق را از شانه‪ ،‬يا آرنج يا بند دست بريده شود‬ ‫كه حكم‬ ‫دست صدق كند‪.‬‬ ‫حال انكه امام عليه السلم از بند انگشتان حكم‬ ‫كرده‬ ‫است‪ .‬و كف دست را مساجد خوانده است‪.‬‬ ‫گويا عقل را در احكام خدا مدخليّت نيست فقط‬ ‫خاص‬ ‫براى قبول كردن حكم است»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬خوب اگر اين قسم عقل باشد ما هم قبول داريم!‬

‫كابلى‪« :‬اگر امر دائر شد بين حرام و واجب به‬ ‫اين قسم‬ ‫كه يك روايت از معصوم عليهالسلم در حليّت شىء‬ ‫رسيده و‬

‫همين قسيم روايت ديگر رسيده كه همان چيز‬ ‫حرام‬ ‫است‪ .‬شما اخبارئين چه مىگوئيد؟»‬

‫غزنوى‪ :‬اين قسم روايت نرسيده اگر رسيده باشد در باب كدام‬ ‫مسألة و به كلم كتاب اخبار است‪،‬؟‬

‫كابلى‪« :‬اين قسم نيست‪ ،‬فرضا اگر پيدا شد؟»‪.‬‬

‫غزنوى‪ :‬اين قسم نيست و اگر مىدانيد كه هست مثالش را و‬ ‫كتابش را بگوئيد‪،‬؟»‬

‫كابلى‪« :‬اين قسم نيست فرضا اگر پيدا شد؟!»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬فرضا اگر پيدا شد احتياط ميكنم ترك مىكنيم موافق‬ ‫روايت مىشود‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬روايت ديگر در وجوب فعل مذكور رسيده‬ ‫چه‬ ‫مىكنيد؟»‪.‬‬

‫غزنوى‪«:‬ل تكليف اّل بعد البيان»‪ .‬خدا چيزى را كه به ذمه‬ ‫بندگان‬ ‫خود واجب مىكند زمانى واجب مىشود كه كيفيّت آن معلوم باشد‪.‬‬ ‫خدا اين قسم تكليف نكرده و نه اين قسم روايت وارد شده است‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬شما به اين قسم روايت چه مىكنيد؟‬

‫كابلى‪« :‬تخيير‪ ،‬هر كدام آن را كه دل ما‬ ‫بخواهد‪.»!،‬‬ ‫غزنوى‪ :‬اگر حرام بود چه جواب مىگوئيد‪،‬؟‬

‫كابلى‪« :‬اگر واجب بود تو چه جواب مىگوئى؟»‪.‬‬ ‫غزنوى‪:‬همان جواب سابقه را گفت‪« :‬ل تكليف ال بعد البيان» و‬ ‫اين حكم تخيير در امورات توسعى است نه در امورات كه حلل و‬ ‫حرام باشد‪.‬‬

‫راجع بنكاح دو فاطمه نسب‬

‫كابلى‪« :‬چه گونه حرام مىدانيد؟»‪.‬‬ ‫غزنوى‪:‬در اوّل روايت ل يح ّ‬ ‫ل على احد و در آخر آن يشق عليها‬ ‫نوشته است‪ .‬من از قرينه ل يح ّ‬ ‫ل و يشق حرام مىدانم‪،‬‬

‫كابلى‪« :‬يشقّ در هيچ لغت به معناى يؤذى نيامده‬ ‫است!»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬يشق به معناى چيست؟‬

‫كابلى‪« :‬به معناى‪ :‬دشوار و سخت‪ ،‬چنانچه وضو‬ ‫گرفتن درسرما و روزه گرفتن در ايّام گرما و نماز‬ ‫خواندن‬ ‫سخت و دشوار است‪ .‬اينها حرام نيست‪ ،‬نكاح دو‬ ‫فاطمه‬ ‫نسب هم حرام نيست»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬قياس صحيح نيست‪ ،‬ائمة معصومين عليهمالسلم از عبادت و‬ ‫اطاعت حلوت مىبرند بلكه قوّت ايشان عبادت بوده است‪.‬‬ ‫در اين موقع شخص محمد على برادر زن مير على احمد آقاى‬ ‫كابلى گفت‪ :‬اين فرمايش شما مطابق اخبار هم نيست! غزنوى‪،‬‬ ‫قدرى‬ ‫خشم كرد فرمود‪ :‬شما خوب مىفهميد نزديك بيائيد كه با شما‬ ‫مكالمه شود‪ .‬محمد على ساكت شد‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬شيخ بسيار عالم است‪ ،‬اشخاص كه اصول را مىداند‪،‬‬ ‫منطق را مقدمة ياد مىگيرند‪ ،‬بايد امتحانا چيزى را بپرسم؟‬

‫كابلى‪ :‬بپرسيد‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬قضيه موجبه سالبة المحمول صحيح است يا نه؟ هر‬ ‫قدر‬

‫وقت برايش دادند جوابى و مثالى گفته نتوانيست‪.‬‬

‫كابلى‪ :‬اخيرا فرمود‪« :‬بگوئيد‪ ،‬صحيح است»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬مثالش چيست؟‬

‫كابلى‪« :‬بگوئيد زيد ل قائم!»‪.‬‬ ‫غزنوى‪:‬آن را نيز قبول نكرد‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬اين را هم قبول نداريد مثال آن‬ ‫چيست؟»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬زيد ليس بقائيم‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬اين مثال و مثال كه من گفتم چيزى‬ ‫فرقى‬ ‫ندارد»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬اگر فرق ندارد من از شخص خود شما سوال نكرده‬ ‫بودم!‬

‫باب اجماع‬ ‫غزنوى‪:‬اجماع را چگونه حجت مىدانيد؟‬

‫كابلى‪« :‬اجماع كه كاشف از قول معصوم‪ :‬باشد‬ ‫حجت‬ ‫است»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬كاشفيت از قول معصوم چه گونه دانسته مىشود؟‬

‫كابلى‪« :‬از جهت اينكه مجهول النسبى در جماعتى‬ ‫شامل باشد»‪.‬‬

‫بگيرم‪ ،‬اگر فرضا من آنها را در بغل بگيرم‪ ،‬آنها در بغل من‬ ‫نمىآيند‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬چاره چيست؟»‬

‫مستمعين‪ :‬گفتند‪ ،‬چيزى فيطه شده در خط نوشته شود كه بعد‬ ‫از‬ ‫اين اخبارى اصولى را بد نگويد و اصولى اخبارى را بد نگويد‪،‬‬ ‫مذ ّمت‬ ‫نكنند‪ ،‬دشنام ندهند‪ .‬اعمال و اطاعات هر دو فريقه بقول ائمة‬ ‫معصومين عليهمالسلم است‪ .‬بعد از اين نام اصولى و اخبارى برده‬ ‫نشود‪.‬‬ ‫خطى را بدين مضمون نويشتند‪ ،‬در آخر خطى كه براى آقاى‬ ‫غزنوى داده شد ـ آقاى كابلى نويشت‪ :‬با آقاى ثقة السلم‪ ،‬مروج‬ ‫الحكام‪ ،‬گفتگو كردم تماما چيزهاى را كه مىفرمايد همگى از قول‬ ‫ائمه اثناعشريه‪ :‬است‪ ،‬برجميع مؤمنين و مسلمين لزم است كه‬ ‫متابعت فرموده او را بنمايند‪ .‬و السلم على من اتبع الهدى‪.‬‬ ‫در خطى آقاى كابلى‪ ،‬آقاى غزنوى نويشت‪ :‬آقاى حجة السلم‬ ‫آنچه را كه از قول ائمة معصومين عليهمالسلم بگويد لزم الطاعة‬ ‫است»‪.‬‬ ‫مجلس خاتمه يافت در آخر آقاى كابلى‪ ،‬چاقوى خود را گرفته‬ ‫برهنه كرده‪ ،‬دعا فرمودند‪ :‬هر كه بعد از اين دنبال نفاق بگردد اين‬ ‫تيغ‬ ‫برهنه در كمرش باشد‪.‬‬ ‫و السلم عليكم و رحمة الله و بركاته تمت المقالة‬ ‫بعون الملك‬ ‫الوهاب‪.‬‬

‫غزنوى‪ :‬اين فقره را از روى كدام سند مىگوئيد‪،‬؟‬

‫كابلى‪« :‬از روى قاعده لطف»‪.‬‬ ‫غزنوى‪:‬تمسك ديگر از كتاب و سنّت بيان كنيد‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬قاعده لطف‪ ،‬چند مرتبه اين سخن تكرار‬ ‫شد»‪.‬‬ ‫عقد فضولى‬

‫غزنوى‪ :‬در باب عقد فضولى كتاب حدائق و جواهر را ديده ايد؟‬

‫كابلى‪« :‬خبر وارد شده است»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬خوب است كتاب را بخواهيد‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬آسمان و ريسمان در كتابهاى استدللى‬ ‫ديده‬ ‫مىشود‪ ،‬در مقام استدلل گفته شده است‪ .‬عمل‬ ‫ما از‬ ‫روى آن نيست‪ ،‬در وقتى كه شخص حريفى خود يا‬ ‫رقيب خود را مىبيند هر چيزى از زبانش بر مىآيد‪،‬‬ ‫براى‬ ‫اثبات مدّعى خود مىگويد‪ .‬چنانچه من خودم بالى‬ ‫ممبر‬ ‫در وقتى كه مىخواهم به مقابل بفهمانم هر چيزى‬ ‫كه‬ ‫دلم مىخواهم مىگوئيم‪ ،‬در وقت عمل‪ ،‬عمل ما از‬ ‫روى‬ ‫اخبار است»‪.‬‬ ‫غزنوى‪ :‬خوب اگر عمل شما از روى اخبار باشد بر آن آسمان و‬ ‫ريسمان كه نوشته شده است عمل نكنيد‪ .‬ما هم چيزى نمىگوئيم‪.‬‬

‫كابلى‪« :‬بايد نزاع و نفاق از بين برداشته شود‪،‬‬ ‫همين كه‬ ‫در غزنى رسيدى‪ ،‬هر يك را برادر وار و فرزند‬ ‫دانسته‬ ‫محبّت و شفقت بنمائيد»‪.‬‬

‫غزنوى‪ :‬شما واقف نيستيد‪ ،‬من جبرا كدام شخص را در بغل‬

‫نقد جوابهاى‬ ‫مدرس افغانى‬ ‫تأليف‬ ‫محدث فقيه علمه سيد شاه عليرضا غزنوى‬ ‫‪1‬‬

‫سؤال شيخ رجب على و مل غلم شاه‪:‬‬

‫اجتهاد و تقليد لغوى و اصطلحى را بيان نمائيد‪ ،‬شارع مقدس‬ ‫كدام يك از اين شق را از ما خواسته است؟‬

‫جواب مدرس افغانى‪:‬‬

‫اجتهاد اصطلحى‪ :‬زحمت كشيدن مجتهد در‬ ‫فهميدن‬

‫‪1‬‬ ‫ زمان مرحوم مدرس افغانى از طرف آيت الله سيد ابوالحسن اصفهانى از نجف‬‫اشرف به‬ ‫مدت پنج سال در افغانستان جهت تأسيس مدرسه و تربيت طلب فرستاده شدند كه وى‬ ‫در استان غزنى‪ ،‬منطقه جاغورى تأسيس مدرسه نموده و به تدريس مشغول گرديدند‪.‬‬ ‫زمانى مدرس افغانى با تعدادى از اعوان و انصارش جهت گفتمان دينى پيرامون اخبارى و‬ ‫اصولى در منطقه سراب در منزل عوض على خان يكى از معتمدين آن محل به مدت‬ ‫هيجده شبانه روز اقامت گزيدند‪ .‬و قاصد نزد مرحوم علمه محدث شاه على رضا‬ ‫فرستادند كه جهت گفتگو به نزد آنها بيايد ولى مرحوم علمه محدث شاه على رضا چنين‬ ‫درخواستى را رد نموده و گفتند اگر شما مايل هستيد جهت گفتگو بايد نزد من بياييد‬ ‫متأسفانه مدرس اين داستان را در درسهاى صرف مير و سيوطى و منطق و معانى با‬ ‫تغيير و تحولى زيادى‪ ،‬ذكر كرده است‪.‬‬ ‫و دو نفر از شاگردانش را به نامهاى مرحوم مل رجب على و مرحوم مل غلم شاه جهت‬ ‫مذاكره نزد مدرس افغانى فرستاد كه اين شاگردان تعداد چند سؤال از مدرس افغانى‬ ‫نموده كه وى جواب داده است‪.‬‬ ‫و بعد از مراجعت وقتى جوابها را نزد مرحوم علمه محدث شاه على رضا آوردند ايشان‬ ‫به اين جوابها نقدهاى زير را نوشتند‪.‬‬

‫حكم خدا و تقليد اصطلحى‪ :‬قبول كردن عوام‬ ‫قول امام‬ ‫عليه السلم ـ از مجتهد‪ ،‬و اجتهاد اصطلحى واجب‬ ‫كفائى و تقليد اصطلحى واجب عينى و هر كس‬ ‫بدون‬ ‫تقليد عمل كند عملش باطل است لقوله عليهالسلم‪:‬‬ ‫«ل يقبل اللّه‬ ‫عمل ً إل ّ بمعرفته»‪.‬‬

‫نقد بر جواب مدّرس‬

‫جواب مىگوئيم بر اهل انصاف و صاحبان بصيرت واضح باد! كه‬ ‫اين تفسير در معنى اجتهاد و تقليد اصطلحى يا ناشى از جهل‬ ‫مركب‬ ‫يا محض تلبيس و فريب عوام به خلف بيان خود مجتهدين در كتب‬ ‫اصول است و ايشان در معنى اجتهاد مىفرمايند‪ :‬اجتهاد استفراغ‬ ‫وسع‬ ‫مجتهد است در تحصيل مسائل ظنيّه شرعيّه چنانچه علمه در‬ ‫كتاب‬ ‫تهذيب الصول و صاحب معالم و محقق معتبر در اين معنا اتفاق‬ ‫كردهاند‪ ،‬پس موضع اجتهاد نزد ايشان نه اينست كه احكام را از‬ ‫اخبار‬ ‫درك كند و همان مفهوم صريح اخبار را به مقلدين ايشان برسانند‬ ‫تا‬ ‫اينكه عمل مقلّد فى الحقيقة به قول امام عليه السلم بوده باشد‬ ‫و بعد‬ ‫تقليد را معنا كند كه قبول كردن قول امام عليه السلم است از‬ ‫مجتهد و‬ ‫اگر اين باشد معناى تقليد‪ ،‬پس چرا در جواب دوم مىگويد تقليد بر‬ ‫مجتهد حرام است؟ زيرا كه خود او قائل شد كه مجتهد قول امام‬ ‫عليه‬ ‫السلم را به عوام مىگويد و تقليد هم كه اخذ قول امام عليه‬ ‫السلم‬ ‫است از مجتهد‪ ،‬پس مجتهد مقلّد امام عليه السلم بايد بوده باشد‬ ‫و‬ ‫حال آنكه خود ايشان قائلاند كه عمل به روايت تقليد نيست‪ ،‬پس‬ ‫مجتهد راوى نيست‪.‬‬ ‫ن است اگرچه اين تحصيل‬ ‫ظ‬ ‫تحصيل‬ ‫ايشان‬ ‫زيرا كه كه اجتهاد‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫ظ ّ‬ ‫از فحاوى و تأويلت بوده باشد‪.‬‬ ‫ول الكفر و‬ ‫مجلسى در اعتقادات خود مىفرمايد‪« :‬فإ ّ‬ ‫نا ّ‬ ‫اللحاد‬ ‫التصّرف في النواصيص الشرعيّة‪ ،‬بالعقول الضعيفة و‬ ‫الهواء الردّية»‪.‬‬ ‫پس نصوص شرعيه كه به سبب تطبيق به عقول ناقصه ايشان‬ ‫ن بگذارند چطور‬ ‫تأويل كنند و اسم آن را اجتهاد و تحصيل ظ ّ‬ ‫مىشود‬ ‫كه عوام قول امام عليه السلم را از او اخذ كرده باشد؟ حال آن‬ ‫كه عوام‬ ‫ن و گمان او را اخذ كرده كه معروف است به رأى‬ ‫ظ‬ ‫مدرك‬ ‫همان‬ ‫ّ‬ ‫نزد‬ ‫مجتهدين‪.‬‬ ‫چنانچه ملمحسن فيض عليه الرحمة در كتاب وافى رأى را معنا‬ ‫فرموده است كه‪« :‬ليس الجتهاداتهم في استنباط‬ ‫الحكام من‬ ‫سمونها أنفسهم رأيا»‪.‬‬ ‫المتشابهات الّتى ي ّ‬ ‫بعد از اينكه حديث مروى از حضرت امام باقر ـ عليه السلم ـ را‬ ‫در مذ ّمت رأى بيان مىفرمايد‪ :‬كه «من افتى الناس برأيه فقد دان‬ ‫اللّه‬ ‫بما ليعلم‪ ،‬ومن دان بما ليعلم فقد ضاد اللّه حيث أح ّ‬ ‫ل و حّرم‬ ‫فيما‬ ‫ليعلم»‪ .1‬يعنى كس كه فتوى بدهد به مردم به رأى خود پس به‬ ‫تحقيق‬ ‫كه ضدّيت كرده با خدا زيرا كه حلل و حرام كه بايد از طرف خدا‬ ‫باشد اين شخص هم مثل او حلل قرار داده است بدون علم‪.‬‬ ‫و اين كه شيخ نوشته كه عمل بدون تقليد قبول نيست اگر مرادش‬ ‫عمل بدون متابعت قول معصوم است! پس مىگوئيم شيخ و امثال‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.299‬‬

‫او‬

‫اقرار كردهاند كه عمل به روايت نيست پس شيخ تقليد تعبّدى كه‬ ‫اصطلح اصولى است هم قبول ندارد‪ .‬زيرا كه مىگويد عامى قول‬ ‫معصوم را از مجتهد اخذ كند‪ .‬پس معلوم است كه شيخ مذهب‬ ‫معلوم‬ ‫ندارد به هر طرف دست مىزند شايد چيزى به دستش بيايد‪ ،‬اين‬ ‫است طريق فريب عوام كه او مسلك خود قرار داده و منسوجات‬ ‫او‬ ‫كنسج العنكبوت است (و إن أ َ‬ ‫ت)‪.‬‬ ‫و َ‬ ‫عنْكَبُو ِ‬ ‫ن الْبُيُو ِ‬ ‫ّ‬ ‫ت ال ْ َ‬ ‫ت لَبَي ْ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫ْ‬ ‫َ ِ‬

‫سؤال شيخ رجب على و مل غلم شاه‪:‬‬

‫اينكه عوام الناس از مجتهد تقليد مىكند‪ ،‬و خود مجتهد از كى‬ ‫تقليد دارد؟ و قول او با دليل و برهان حجت است يا بدون دليل؟ و‬ ‫اين كه مجتهدين در كتب و رسائل خود مىنويسند كه تقليد مجتهد‬ ‫ى اعلم واجب است آيا آيه و حديث صريح در اين باب است يا‬ ‫ح ّ‬ ‫نه؟‬

‫جواب مدرس افغانى‪:‬‬

‫تقليد بر مجتهد حرام است‪ ،‬مجتهد پس از زحمت‬ ‫كشيدن قول امام ـ عليه السلم ـ را از بين‬ ‫روايات‬ ‫مختلفه پيدا و به همان قول امام عليه السلم‬ ‫عمل‬ ‫مىكند‪ ،‬عوام هم همان قول امام را از مجتهد‬ ‫گرفته عمل‬ ‫مىكند‪ ،‬دليل بر اينكه بايد تقليد مجتهد شود‪ .‬در‬ ‫اصول‬ ‫كافى هفت حديث است از امام عليه السلم و‬ ‫شرط‬ ‫حيات دانسته مىشود از اخبار كثيره مثل اخبار كه‬ ‫مىگويد در فيصله دعاوى بايد غير مجتهد فيصله‬ ‫نكند‪.‬‬ ‫و معلوم است كه ميّت قادر بر فيصله دعاوى‬ ‫نيست‪،‬‬ ‫مجتهدين گذشته در فتاوى مختلف هستند‪ ،‬و به‬ ‫سبب‬ ‫ى‬ ‫اختلف در اخبار لذا بايد رجوع شود به مجتهد ح ّ‬ ‫اعلم‬ ‫هرچه او حكم كند عمل شود مانند‪ :‬اختلف در‬ ‫ارث زوج‬ ‫كه در جايش مذكور است‪ ،‬انتهى‪.‬‬ ‫نقد بر جواب مدّرس‬

‫جواب او از سابق هم دانسته مىشود‪ .‬پس به شيخ مىگوئيم كه اگر‬ ‫مراد تو از تقليد مطلق اخذ قول معصوم است پس فرق ميان‬ ‫مجتهد‬ ‫چيست؟ پس اين مجتهد مجتهد است و نه اين مقلّد مقلّد گفته‬ ‫مىشود‪ .‬زيرا كه خودت گفتى كه تقليد بر مجتهد حرام است‪ ،‬و‬ ‫اخذ‬ ‫قول معصوم بر او واجب است‪ ،‬تقليد عامى هم اخذ قول امام‬ ‫عليه‬ ‫السلم است‪ ،‬پس بر مجتهد حرام است اخذ قول معصوم به گفته‬ ‫ض ظاهٌر‪.‬‬ ‫خودت و هم واجب‪ ،‬و هذا تناق ٌ‬ ‫پس معلوم شد كه عوام راست گفتهاند كه دروغ گوى حافظه‬ ‫ندارد‪.‬‬ ‫بر دليل بر تقليد را كه حواله به اصوله كافى نمودهايد هم دروغ‬ ‫است‬ ‫زيرا كه باب تقليد كافى در مذ ّمت تقليد است‪ ،‬دليل حيات هم از‬ ‫اجتهادات ظاهر البطلن است زيرا كه در يك حديث هم شرط‬ ‫حيات‬ ‫روّات احاديث مذكور نيست پس معلوم نيست كه فرمايش‬ ‫حضرت‬ ‫‪1‬‬ ‫كه مىفرمايد‪« :‬فارجعوا فيها إلى روات حديثنا» آن روّات‬ ‫قبل از‬ ‫‪1‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.90‬‬

‫صدور اين فرمان همه اموات بودهاند نه احياء پس معلوم شد كه‬

‫دللت اين خطاب بر اخذ از اموات بيشتر است از احياء اينكه‬ ‫مىگوئى اخبار مختلف است‪ ،‬نه چنين است كه تو به رأى خود‬ ‫فهميده و اخبار محمول بر تقيه مرخص فيها است در عمل بر آن‪.‬‬ ‫تا‬ ‫وقت كه معلوم شود‪.‬‬ ‫و صدوق عليه الرحمة مىفرمايد‪ :‬كه «ج ّ‬ ‫ل حجج اللّه ان يكون‬ ‫اخبارهم مختلفه المعاني بل اخبار هم متفقة المعانى»‪.‬‬

‫سؤال شيخ رجب على و مل غلم شاه‪:‬‬ ‫آيا در زمان غيبت معصوم در علم مفتوح است يا مسدود؟ و در‬ ‫صورت انسداد تكليف مجتهد و مقلّد چيست و به كدام چيز عمل‬ ‫نمايند؟‬

‫جواب مدرس افغانى‪:‬‬

‫باب علم در حكم اللّه واقعى منسد است‪ ،‬پس‬ ‫ن‬ ‫ظ ّ‬ ‫مجتهد از اخبار حكم ظاهرى خداوند است و اخذ‬ ‫آن‬ ‫واجب است بر عوام‪.‬‬ ‫نقد بر جواب مدّرس‬

‫پس مىگوئيم براى شيخ اگرچه اين تقسيم يعنى حكم واقعى و‬ ‫ظاهرى در كتب اصول مسطور و دليل از اخبار و آيات قائم بر اين‬ ‫مطلب نيست بلكه به عكس آن كتب مفصلّه علماى حقه از آيات‬ ‫و‬ ‫اخبار در انفتاح باب علم نوشتهاند‪ .‬و همين علم‪ ،‬حكم واقعى‬ ‫خداوند‬ ‫مه را كردهاند‪.‬‬ ‫جلله آن است‪ ،‬كه در اين اصل اصوليين متابعت عا ّ‬

‫سؤال شيخ رجب على و مل غلم شاه‪:‬‬

‫آيا اجتهاد و تقليد در زمان خود معصومين عليهم السلم هم بوده‬ ‫است يا اختصاص به زمان غيبت دارد؟ آيا در زمان حضور حرام‬ ‫بوده‬ ‫است يا واجب؟‬

‫جواب مدرس افغانى‪:‬‬

‫اجتهاد در زمان معصوم نبوده است بلكه حرام‬ ‫بوده‬ ‫است لكن اجتهاد در زمان غيبت واجب است به‬ ‫وجوب‬ ‫كفائى و هركه منكر اجتهاد بوده باشد كافر و از‬ ‫جمله‬ ‫منكرين ضروريات محسوب خواهد شد!! و در‬ ‫زمان‬ ‫معصوم تقليد به معناى اصطلحى از اخذ قول‬ ‫معصوم‬ ‫است از مجتهد بوده است چنانچه عمل شيعه هم‬ ‫بر‬ ‫همين است‪ .‬انتهى كلمه‪.‬‬ ‫نقد بر جواب مدّرس‬

‫‪1‬‬

‫ق)‪.‬‬ ‫سما ِ‬ ‫و َر ْ‬ ‫و بَْر ٌ‬ ‫ء في ِ‬ ‫ب ِ‬ ‫ه ظُلُما ٌ‬ ‫ن ال ّ‬ ‫م َ‬ ‫صي ِّ ٍ‬ ‫(ك َ َ‬ ‫عدٌ َ‬ ‫ت َ‬ ‫پس در اين جاه از براى اهل انصاف لزم است كه تفكر كند در‬ ‫كلم شيخ و لزمه آن‪ ،‬و آن اينكه اجتهاد در زمان معصومين عليهم‬ ‫السلم نبوده بلكه حرام بوده اين قول حق است‪ .‬پس وجوب آن‬ ‫در‬ ‫زمان غيبت از كجاه ثابت شده است تا به حد ّ كه از ضروريات دين‬ ‫شده‪ ،‬زيرا كه وجوب و استحباب و هر نوع تكليف اگر به قول‬ ‫شارع‬ ‫يا فعل او يا تقرير او ثابت شده باشد كه خود شيخ اقرار كرده كه‬ ‫در‬ ‫زمان حضور معصوم اجتهاد نبوده بلكه حرام بوده و اگر اين‬ ‫وجوب‬ ‫اجتهاد از دليل عقلى است پس بايد ادّله قطعيّه عقليّه از براى‬ ‫اثبات اين‬

‫اصل شيخ ذكر كند زيرا كه با اقرار ايشان به ادّله ظنيّه اصل ثابت‬ ‫نمىشود‪ .‬و نيز اگر شىء به دليلى ثابت شد بايد خاص از براى‬ ‫زمانى‬ ‫دون زمان نبوده باشد‪ .‬زيرا كه علماء و عقلء گفتهاند‪« :‬دليل‬ ‫العقل‬ ‫‪2‬‬ ‫ليخصص»‪.‬‬ ‫پس وجوب آن در زمان حضور و غيبت فرق نكنند‪ .‬وال ّ اين‬ ‫وجوب اجتهاد در زمان غيبت از بدعتهاى محّرمه صريحه خواهد‬ ‫‪3‬‬ ‫بود‪ .‬چنانچه فرمود امام عليه السلم «شّر المور محدّثاتها»‪.‬‬ ‫و فرمود نبى صلى اللّه عليه و آله‪« :‬كل بدعة ضللة و كل‬ ‫ضللة‬ ‫صاحبها فى النار»‪.‬‬ ‫«و حلل محمد صلى اللّه عليه و آله حلل الى يوم القيامة و‬ ‫حرامه‬ ‫‪4‬‬ ‫حرام الى يوم القيامة»‪.‬‬ ‫و اينكه شيخ گفته است كه منكر اجتهاد كافر است!! شنيدى‬ ‫حضرت نبى اكرم صلى اللّه عليه و آله و اهل طاهرين او عليهم‬ ‫السلم‬ ‫منكر بدعتاند و اجتهاد از مستحدثات است با اقرار خود شيخ‪ ،‬و‬ ‫مة‪ ،‬ابواب‬ ‫شيخ حّر عاملى در كتاب وسائل الشيعة‪ ،‬و فصول المه ّ‬ ‫در‬ ‫بطلن اجتهاد ظنّى نوشته است‪ .‬مجلسى عليه الرحمة در بحار‬ ‫النوار‬ ‫و مجلسى اوّل در لوامع و سيد ابن طاووس در كشف المحجة و‬ ‫كلينى در روضة و ابواب ثلثة كافى و شيخ الطائفه در عدّة بلكه‬ ‫مفيد و‬ ‫سيد مرتضى در «محاسن» و «الذريعه» و «شافى» اين علماء و‬ ‫اكثر‬ ‫علماى شيعه رضوان اللّه عليهم همه ايشان نفى اجتهاد نمودهاند‬ ‫بلكه‬ ‫بعض از علماى كتاب در اسامى نفاة اجتهاد نوشتهاند‪.‬‬ ‫پس شيخ جاهل اين علما را تا حضرت خاتم النبين صلىاللهعليهوآله تكفير‬ ‫نموده زيرا كه بدون دليل به طريق عموم گفته منكر اجتهاد كافر‬ ‫است‪.‬‬ ‫ن فاسد خود از ضروريات دين شيعه قرار داده‬ ‫و اجتهاد را به ظ ّ‬ ‫است‪،‬‬ ‫او و امثال او معناى ضرورى را تا هنوز فرق نكردهاند تا خلف‬ ‫ائمه‬ ‫معصومين عليهم السلم و علماى مذكورين در نظر قاصر او‬ ‫خلف‬ ‫نيست‪ ،‬حال آنكه اين نظر او عين كفر و كفر صريح است‪ ،‬اگرچه‬ ‫اين‬ ‫بيچاره در مباحث كتب اصول نيز اطلع تام ندارد‪ .‬تا اختلف علماء‬ ‫را‬ ‫در قبول اجتهاد مىدانيست‪ ،‬و علماء شيعه را عموما كافر نمىگفت‪.‬‬ ‫ما چون كه براى ايشان اين نوع اجتهاد هم جايز است ايشان‬ ‫ا ّ‬ ‫معذورند‬ ‫چنانچه معاويه هرچه كرده مىگويند از روى اجتهاد است‪.‬‬

‫سؤال شيخ رجب على و مل غلم شاه‪:‬‬ ‫اگر مجتهد در اجتهاد خود خطاء كرد «اثم»‪ 5‬گفته مىشود يا اينكه‬ ‫معذور است؟ و آيا خلف ما انزل اللّه را مرتكيب شده است يا‬ ‫نه؟ و‬ ‫مجتهد عوام النّاس را از روى كدام ادّله فتوى بدهد؟ در قرآن و‬ ‫حديث اشكال نيست‪ .‬اگر از روى عقل و اجماع فتوى داد آيا كلم‬ ‫آيه‬ ‫يا حديث دارد يا نه واضح شود؟‬

‫‪2‬‬ ‫اين اصطلح اهل اصول است يعنى‪ :‬دليل عقل تخصيص بردار نيست و حكم آن كلى‬‫است‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪-‬الكافى‪ :‬ج ‪ ،8‬ص ‪.81‬‬

‫‪4‬‬ ‫البحار النوار‪ :‬ج ‪ ،89‬ص ‪.148‬‬‫‪1‬‬

‫‪ -‬بقره ‪.18 /‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ -‬گناه‪.‬‬

‫جواب مدرس افغانى‪:‬‬

‫اگر مجتهد خطا كند در حكم خود به اجماع شيعه‬ ‫چنانچه مجلسى در شرح اصول كافى فرموده‪:‬‬ ‫خداوند‬ ‫يك ثواب مىدهد اگر خطا نكند خداوند دو ثواب‬ ‫مىدهد‬ ‫خطاى مجتهد اثم نيست لكن كسى كه به درجه‬ ‫اجتهاد‬ ‫نرسيده باشد اگر فتوى بدهد خلف ما انزل اللهّ‬ ‫فتوى‬ ‫داده است‪ .‬مساله اجماع و عقل را امام عليه‬ ‫السلم‬ ‫حجت دانسته است ـ الى آخر از هذيانات او‪.‬‬ ‫نقد بر جواب مدّرس‬

‫در جواب شيخ مىگوئيم كه بر هر صاحب بصيرت مخفى نماند‬ ‫كه اين شيخ معذور است از افتراء بستن به مجلسى عليه الرحمة‬ ‫زيرا‬ ‫كه جرأت دارد در افتراء بستن بر امام عليه السلم در مسأله‬ ‫اجماع و‬ ‫عقل و بر علماء دين افتراء براى او سهل است‪ .‬همين مجلسى‬ ‫عليه‬ ‫الرحمة در بحارالنوار به سند صحيح از ابىبصير از ابىعبداللّه‬ ‫الصادق عليه السلم روايت فرموده‪ :‬قال‪ :‬قلت لبى عبداللّه‬ ‫عليه‬ ‫السلم‪ :‬يرد علينا اشياء ليس نعرفها في الكتاب ول‬ ‫سنة فننظر فيها فقال‬ ‫ما إن ّك ان اصيبت لم توجر و ان كان خطاءً كذبت‬ ‫ل‪ :‬أ ّ‬ ‫‪1‬‬ ‫على اللّه»‪.‬‬ ‫ابوبصير مىگويد سؤال كردم از حضرت صادق عليه السلم كه‬ ‫وارد مىشود بر ما بعضى مسائل كه ما از كتاب و سنت صريحا‬ ‫ندانستهايم آيا به نظر و اجتهاد آن مسألة را تحصيل كنيم‪ .‬حضرت‬ ‫صلواة اللّه عليه مىفرمايد‪ :‬نه! بدانكه اگر به اجتهاد گفتى و مصاب‬ ‫شدى اجرى ندارى‪ ،‬و اگر خطاء كردى دروغ بر خدا بستهاى‪.‬‬ ‫و در همان باب از ثمالى روايت فرموده‪ :‬كه فرمود على ابن‬ ‫الحسين عليهم السلم كه دين خدا نمىرسد به عقول ناقصه و آراء‬ ‫باطله و مقائيس فاسده و نمىرسد مگر به تسليم‪ ،‬كسى كه تسليم‬ ‫كرد‬ ‫و گردن نهاد به امر ما سالم شد مگر از گمراهى و هلكت‪ ،‬و‬ ‫كسى كه‬ ‫به راه ما هدايت شد به حق‪ ،‬و كسى كه تديّن كرد به قياس و رأى‬ ‫هلك شد‪ .‬كسى كه در نفس خود كمى بيابد از قول ما و قضاى ما‬ ‫و‬ ‫سخت و حرج باشد اين قبول كردن قول ما بر او اين شخص كافر‬ ‫شده است به خداوندى كه نازل فرموده سبع المثانى و قرآن‬ ‫عظيم را‬ ‫‪2‬‬ ‫و به كفر خود ندانسته‪.‬‬ ‫و مجلسى بعد از ذكر اخبار كثيره در اين زمينه مىفرمايد‪« :‬ليخفى‬ ‫عليك بعد التدبر في هذا الخير و اضرابه انّهم عليهم السلم سدّوا‬ ‫ابواب العقل بعد معرفة المام و أمروا بأخذ جميع المور منهم‪ ،‬و‬ ‫نهوا‬ ‫عن التكال على العقول الناقصة في كل باب»‪.‬‬ ‫يعنى مخفى نماند بر تو بعد از تفكر در اين خبر و امثال او اينكه‬ ‫ائمه عليهم السلم مسدود فرمودهاند‪ :‬باب عقل را بعد از معرفت‬ ‫امام‬ ‫مت جميع امور را از‬ ‫عليه السلم‪ :‬و امر فرمودهاند كه اخذ كند ا ّ‬ ‫ايشان‬ ‫عليهم السلم و نهى فرمودهاند از اتكال به عقول ناقصه در همه‬ ‫باب و‬ ‫اجماع اصطلحى اصولى را در مواضع متعدده از كتاب خود رد‬ ‫فرموده و در همين كتاب مراة العقول كه فى الجمله شرحى‬ ‫است بر‬ ‫‪1‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.306‬‬‫‪2‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.303‬‬

‫كافى به حرمت اجتهاد و تقليد اصطلحى قائل شده تقليد عالم كه‬ ‫از‬

‫قول خدا و رسول‬ ‫شرح‬ ‫اصول كافى كه نزد شيخ است تقليد آن عالم ندانسته‪ ،‬بلكه در‬ ‫حقيقت‬ ‫تقليد امام عليه السلم دانسته است‪.‬‬ ‫بلى چون كه مجلسى عليه الرحمة در اغلب كتب خود نقل عقائد‬ ‫و اقوال علماء خاصه و عامه را مىفرمايد و اجتهاد را به مذاق هر‬ ‫طائفه اعتقاد خودش را بيان فرموده اغلب علماى عامه‬ ‫مصوّبهاند‪ ،‬در‬ ‫اجتهاد و بعضى عامه بلكه اغلب معتزله با اصوليين اماميّه متفقاند‬ ‫در‬ ‫اين كه مخطهاند از اين‪ ،‬البته مجلسى عليه الرحمد گفته كه شيعه‬ ‫مجتمعاند در مخطئه بودن‪.‬‬ ‫و چطور مأثوم نباشد در خطاء به طريق اجماع و حال آنكه جميع‬ ‫اخباريين از علماى شيعه به «اثم» مجتهد قائلاند در خطاء او‬ ‫چنانچه‬ ‫در حديث ابىبصير شنيدى‪.‬‬ ‫بلى اگر خود فتوى ندهد عالمى كه‪ ،‬بلكه ناقل فتوى امام عليه‬ ‫السلم باشد و ناقل فتوى ديگرى‪ ،‬اگر بعد از بذل جهد هم خطا‬ ‫كرده‬ ‫باشد باز در موقع خطر است اّما اميد عفو چنانچه صدوق عليه‬ ‫الرحمة‬ ‫فرموده است‪ ،‬شيخ كه فتوى خود مجتهد را بدون فتوى ديگرى هم‬ ‫اگر خطاء كرده موجب اثم نمىداند پس از وضوح مراد مجلسى‬ ‫عليه‬ ‫الرحمة كه مطابق است با قوال ائمه عليهم السلم‪.‬‬ ‫بايد بدانى كه چنين شخص مفترى را خداوند عزوجل از براى‬ ‫مت قرار نداده است بلكه معلوم و مبين است كه شرع‬ ‫اصلح ا ّ‬ ‫نبى‬ ‫صلى اللّه عليه و آله از براى رفع فساد‪ ،‬اصلح حال رعيّت است‪.‬‬ ‫البته‬ ‫فتوى ناحق به خلف ورود شرع موجب فساد و نزاع خلق خواهد‬ ‫بود‪.‬‬ ‫چنانچه كه اين فتاوى را در بين عوام الناس جارى كرده‪ ،‬نتيجه‬ ‫اينكه غير ما انزل اللّه است‪.‬‬ ‫اينكه فساد زياد به سبب عمل عوام در اين فتوى كه خلفا على‬ ‫ائمه و الرسول است واقع خواهد شد‪ ،‬پس پناه مىبرم به خداوند‬ ‫جليل از اضلل و تضليل «والله يهدى من يشاء الى سؤاء‬ ‫السبيل»‬ ‫اگرچه سخن در فتاوى او بسيار است لكن لياقت همين قدر هم‬ ‫نداشت محل اعتنا نيست‪ .‬انشاءاللّه انتقام حضرت عزيز حكيم از‬ ‫اين‬ ‫جور كسان مرجو التعجيل است‪.‬‬ ‫صلىاللهعليهوآله‬

‫و ائمه عليهم السلم مىگويد در اين‬

‫سؤال شيخ رجب على و مل غلم شاه‪:‬‬ ‫اينكه عمل بدون تقليد معصومين عليهم السلم باطل است اگر‬ ‫كسى تقليد از ايشان را رد كند و بگويد كه تقليد ايشان باطل‬ ‫است آيا‬ ‫كافر مىشود يا نه؟‬

‫جواب مدرس افغانى‪:‬‬

‫ى اعلم نكند كافر و از‬ ‫هر كس تقليد مجتهد ح ّ‬ ‫زمره‬ ‫اسلميت خارج و نص قول امام عليه السلم «ل‬ ‫يقبل اللّه‬ ‫عمل ً ال ّ بمعرفته»‪.‬‬

‫نقد بر جواب مدّرس‬

‫مىگوئيم اى اهل انصاف! خوب ببينيد كه شيخ در تقليد امام عليه‬ ‫السلم هيچ اعتنا نكرد‪ ،‬و از آن اضراب كرد‪ .‬در جواب نويشت‬ ‫چنانچه ديدى‪ ،‬و مرجع اين به اوائل اقوال او است كه تمام نفاة‬ ‫اجتهاد‬ ‫و مقلدّين و غير مجتهدين احياء را تكفير نموده‪ ،‬از قبيل مجلسين‬ ‫عليها الرحمة و سيدبن طاوس وكلينى و صدوقين و شيخ الطائفة‬ ‫و‬ ‫فيض كاشانى و بحرانيين و چنانچه كتاب منية المرتاد فى نفاة‬ ‫الجتهاد‬ ‫نوشته و سيد جزائرى كتاب منبع الحياة را در جواز تقليد اموات‬ ‫نوشته‪ ،‬و ملمحسن از جمله ايرادات بر اين طائفه در انتخاب‬ ‫كشف‬ ‫‪1‬‬ ‫المحجة مىنويسد‪« :‬و منها موت القول بموت قائله‪»...‬‬ ‫و مجلسى اوّل عليه الرحمة در لوامع فرموده‪« :‬كه از جمله فوايد‬ ‫اين كتاب اين كه در حيات و بعد ممات بنده به او مىتوان عمل كرد‬ ‫‪2‬‬ ‫زيرا كه همه آن مأخوذ از معادن وحى و تنزيل است»‪.‬‬ ‫ى اعلم اگر نشود كفر است و‬ ‫شيخ كه مىگويد‪« :‬تقليد مجتهد ح ّ‬ ‫دليل او قوله عليه السلم‪« :‬ليقبل اللّه عمل ً ال بمعرفته»‪.‬‬ ‫منظورش از‬ ‫معرفت‪ ،‬معرفت مجتهد است و بس‪ .‬نه معرفت خدا و رسول او‬ ‫صلى‬ ‫اللّه عليه و آله و سلم و ائمه عليهم السلم‪.‬‬ ‫پس معلوم است كه معتمد او در معرفت اكتفاء به همان معرفت‬ ‫مجتهد است كه منات قبول عبادت دانسته بايد در نمازهاى‬ ‫خودشان‬ ‫هم توجه كنند به همان شخص كه عبادت به معرفت او قبول‬ ‫مىشود‬ ‫و بس‪ ،‬همين است معناى تقليد بدون دليل كه امام عليه السلم‬ ‫در‬ ‫َ‬ ‫م أَْربابًا‬ ‫شأن ايشان مىفرمايد‪( :‬ات ّ َ‬ ‫و ُر ْ‬ ‫حباَر ُ‬ ‫خذُوا أ ْ‬ ‫هبان َ ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫م َ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫م ْ‬ ‫ن دُو ِ‬ ‫ّ‬ ‫ه)‪.3‬‬ ‫الل‬ ‫ِ‬ ‫اين آيه را مجلسى عليه الرحمة در بحار النوار نيز با تفسيرش از‬ ‫قول امام عليه السلم در باب عدم جواز تقليد غير معصوم نوشته‪.‬‬ ‫چنانچه حديث ديگرى متفق عليه است كه فرمود نبى اكرم صلى‬ ‫اللّه عليه و آله و سلم‪« :‬من مات و لم يعرف امام زمانه‬ ‫مات ميتة‬ ‫ى‬ ‫ح‬ ‫مجتهد‬ ‫او‬ ‫زمان‬ ‫امام‬ ‫او‪،‬‬ ‫امثال‬ ‫و‬ ‫شيخ‬ ‫نزد‬ ‫البته‬ ‫جاهلية»‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫اعلم‬ ‫خواهد بود‪.‬‬ ‫پس تكليف بر عوام الناس ايشان شاق خواهد شد زيرا كه‬ ‫معرفت‪ ،‬لزمهاش اين است كه بايد اغلب صفات او را اقّلً‬ ‫بشناسد‬ ‫حتى پدر و مادر و مذهب او را و اگر مراد از معرفت احكام است‬ ‫از‬ ‫او‪ ،‬پس اشق است براى اكثرين مقلدين زيرا كه معرفت تام‬ ‫احكام‬ ‫براى خود او ممكن نيست‪ .‬زيرا در اغلب فتاوى خود مىگويد‪:‬‬ ‫«تردد‬ ‫فيه أشكال»‪.‬‬ ‫و اگر معرفت بعض كفايت كند پس معرفت بعضى در عدم‬ ‫معرفت كل تأثير ندارد و اگر معرفت همان اعمال كه به جاى‬ ‫مىآورد‪،‬‬ ‫مراد شيخ است‪ .‬حيات و ممات مجتهد را در آن معرفت چه اثرى‬ ‫خواهد بود‪ .‬اگر زنده بودن او موجب قوة دراكه او است از قبيل‬ ‫اين‬ ‫است كه سيرى او در گرسنگى مقلدش تأثير كند‪ ،‬و اين حديث‬ ‫معرفت را مجلسى عليه الرحمة در البحار النوار كه شرح كرده‬ ‫فرموده‪ :‬دللت اينكه قبول نمىشود عبادت بدون معرفت در اصول‬ ‫دين اظهر است‪ .‬اگرچه احتمال فروع هم دارد‪ ،‬و در اصول دين‪،‬‬

‫ى نه از ميّت پس چه طور‬ ‫اصولى تقليد را جايز نمىدانند‪ ،‬نه از ح ّ‬ ‫اين‬ ‫ى اعلم قرار دادهاند؟ پس اين شيخ‬ ‫حديث را دليل وجوب تقليد ح ّ‬ ‫به‬ ‫خلف مذهب اصولى بلكه تلبيس خود را باعث عار اصولى ساخته‬ ‫وال ّ ادّله حيات مجتهد نزد اصولى غير اين دليل است كه او گفته‬ ‫است‪.‬‬

‫پاسخنامهاى آقاى حجت كابلى‬ ‫تأليف‬ ‫محدث فقيه علمه سيدشاه عليرضا غزنوى‬ ‫بسماللّه الرحمن الرحيم‬ ‫سلم على من اتبع الهدى‪.‬‬ ‫الحمدللّه رب العالمين وال ّ‬ ‫ما بعد‪ :‬فقد قال اللّه تعالى‪« :‬يا ايّها الذين آمنوا اتقوا اللّه و كونوا‬ ‫ا ّ‬ ‫مع‬ ‫‪4‬‬ ‫الصادقين»‪.‬‬ ‫روى ثقهالسلم محمدبن يعقوب كلينى عليه الرحمة‪:‬‬ ‫باسناده عن بريد بن معاوية العجلى قال‪ :‬سألت ابا‬ ‫جعفر عليهالسلم عن قول‬ ‫‪5‬‬ ‫اللّه عّزوجل «اتّقوا اللّه و كونوا مع الصادقين» قال‪ :‬ايّانا عنى‪.‬‬ ‫و سيد بحرانى در تفسير برهان از امالى شيخ عليه الرحمة به‬ ‫اسناد‬ ‫خود از جابر از ابى جعفر عليهالسلم روايت فرموده‪:‬‬ ‫‪6‬‬ ‫در تفسير اين آيه‪ ،‬قال‪ :‬علىبن ابىطالب عليهالسلم‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫و در حديث منا شده كه حضرت اميرالمؤمنين صلوات الله عليه‬ ‫ايشان را قسم داد بر اين كه مىدانيد مراد از «صادقين» در اين‬ ‫آيه منم‬ ‫يا شما؟ وقتى كه سلمان ـ رضى اللّه عنه ـ سؤال كرد يا رسول‬ ‫اللّه صلىاللهعليهوآله ـ‬ ‫ّ‬ ‫آيا عام است اين آيه يا خاص؟ حضرت ـ صلوات الله عليه ـ‬ ‫فرمود‪:‬‬ ‫ما «مأمورون» پس عام است از مؤمنين كه امر شدند با بودن با‬ ‫ا ّ‬ ‫ما «صادقون» پس خاص برادر من علىبن ابيطالب‬ ‫صادقين‪ ،‬و ا ّ‬ ‫عليهالسلم و‬ ‫اوصياى كه بعد از او است تا روز قيامت‪ ،‬جميع صحابه گفتند‪:‬‬ ‫م‬ ‫اللّه ّ‬ ‫‪7‬‬ ‫نعم‪.‬‬ ‫و از طريق اهل سنّت نيز موفق ابن احمد از ابن عباس روايت‬ ‫‪8‬‬ ‫فرموده در تفسير اين آيه كه‪ :‬هو علىبن ابيطالب عليهالسلم‪.‬‬ ‫و مثل آن از كتاب «رموز الكنوز»‪ 9‬عبدالرزاق ابن رزق اللّه ابن‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬ ‫تفسير البرهان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،169‬حديث ‪.1‬‬‫‪6‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪-‬انتخاب كشف المحجة‪.‬‬

‫‪-‬سوره توبه‪ ،‬الية ‪.119‬‬

‫‪ -‬تفسير البرهان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،170‬حدث ‪.6‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪-‬تفسير البرهان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،170‬حديث ‪.7‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ -‬لوامع صاحبقرانى‪ ،‬ص ‪.3‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪-‬تفسير البرهان‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪ ،170‬حديث ‪.13‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ -‬توبه ‪.31 /‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ -‬رموز الكنوز دست نيافتم‪.‬‬

‫خلف‪ ،‬و روايات متواتره از اهلالبيت‪ :‬در اين معنا وارد شده است‪.‬‬

‫ن]‬ ‫[عدم ح ّ‬ ‫جت ظ ّ‬

‫و معلوم است كه «صادق» علىالطلق از براى غير معصوم صدق‬ ‫نمىكند‪ ،‬زيرا كه در قول و فعل عمدا و سهوا و خطاء بايد مخالفت‬ ‫امر مول نبوده باشد تا اطلق صدق بشود‪ .‬ـ چون در غير اين‬ ‫صورت‬ ‫امر كاذب گفته مىشود و ـ مخالفت امر كذب است‪ .‬و از اين جهت‬ ‫است كه ظنّيات مأمون از خطا نيست‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫امام عليهالسلم فرمود‪« :‬فإن الظّن أكذب الكذب»‪.‬‬ ‫و نيز امام عليهالسلم فرمود‪« :‬و من عمى نسى الذّكر واتبع‬ ‫الظن و بارز‬ ‫‪2‬‬ ‫خالقه من حيث ليعلم» ‪.‬‬ ‫و مراد از ذكر در اين آيه حديث قرآن است‪ .‬كسى كه غشاوة‬ ‫نل‬ ‫ضللت ديده بصيرت او را پوشانيده آيه مباركهاى (إ ِ ّ‬ ‫ن الظ ّ ّ‬ ‫غني‬ ‫يُ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ق َ‬ ‫شيْئًا)‪ 3‬را فراموش كرده بلكه «نسيان» به معناى‬ ‫ح‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫م َ‬ ‫َ ِّ‬ ‫ترك است در‬ ‫اين جا يعنى‪ ،‬ترك كرده عمل به مفاد اين آيه را كه در ظنون هيچ‬ ‫حقى‬ ‫نيست‪.‬‬ ‫ولى صاحب قوانين جوابى گفته در مباحث اجتهاد به اين كه‪« :‬ان‬ ‫الستدلل بما يدّل على حرمة العمل بالظّن على عدم‬ ‫جواز العمل‬ ‫ن جواز‬ ‫للمجتهد في المسائل الفقهيه بظّنه محال ل ّ‬ ‫العمل به يستلزم‬ ‫‪4‬‬ ‫عدمه و ما يستلزم وجوده عدمه فهو محال‪»...‬‬ ‫و در جاى ديگر مىفرمايد‪« :‬استدلل به آيه‪ ،‬به حرمت عمل به‬ ‫ظن در صورتى تمام است كه عمل به ظواهر قرآن من حديث هو‬ ‫ظاهر از براى مشافهين جائز باشد و چون كه عمل به ظواهر از‬ ‫اين‬ ‫ن‬ ‫حيثيّت در امثال اين ازمنه ما جايز نيست بلكه از حيثيّت كه ظ ّ‬ ‫مجتهد‬ ‫ن‬ ‫ظ‬ ‫به‬ ‫عمل‬ ‫الحقيقه‬ ‫فى‬ ‫پس‬ ‫است‪.‬‬ ‫جايز‬ ‫شود‬ ‫حاصل‬ ‫او‬ ‫مفاد‬ ‫به‬ ‫ّ‬ ‫‪5‬‬ ‫مجتهد شده است نه به ظاهر‪.‬‬ ‫و قبل ً در ضمن بيان فرموده بود كه‪« :‬وجود عمل به ظنون در‬ ‫شرع‬ ‫معلوم شده پس تكليف ما در اين ازمنه كه باب علم منسد است‬ ‫عمل‬ ‫‪6‬‬ ‫ن است و بس»‪.‬‬ ‫به ظ ّ‬ ‫و نيز در باب حجيّت خبر واحد مىگويد‪« :‬فهذه الدّلة دللتها‬ ‫على حجيّة خبر الواحد ليس من حيث أن ّه خبر الواحد‬ ‫وليشمل جميع‬ ‫م في امثال زماننا و‬ ‫الزمان و الوقات بل هى إن ّما تت ّ‬ ‫تدّل على حجيّة‬ ‫‪7‬‬ ‫مطلق الظّن‪»....‬‬ ‫ن‪ ،‬كه عمل به‬ ‫و مىگويد‪« :‬همين كه ثابت شد عمل مجتهد به هر ظ ّ‬

‫‪1‬‬

‫‪-‬وسائل الشيعه‪ ،‬ج ‪ ،18‬ص ‪.38‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬وسائل الشيعه‪ ،‬ج ‪ ،18‬ص ‪.25‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬سورة النجم‪ ،‬آيه ‪ ،28‬به درستى كه گمان بىنياز نگرداند از حق چيزى را‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪7‬‬

‫قوانين الصول‪.‬‬‫قوانين الصول‪.‬‬‫قوانين الصول‪.‬‬‫‪-‬قوانين الصول‪ ،‬ص ‪ ،440‬چاپ قديم‪.‬‬

‫خبر واحد يك فردى از افراد ظنون است‪ ،‬و مثل آن عمل به‬ ‫‪1‬‬ ‫ظواهر‬ ‫كتاب‪ ،‬و قياس كن به اينها ساير مقامات را از قبيل قياس جلى‪،‬‬ ‫و‬ ‫منصوص العلّة‪ ،‬و مفهوم موافقت‪ ،‬و استصحاب حال‬ ‫الشرع و غيرها»‪.‬‬ ‫و بعد ادّله عقليه از براى اثبات اين مدّعا ذكر فرموده و براى‬ ‫كسى‬ ‫كه كمى در مجالس طلبه و علماء نشسته‪ ،‬فضل ً از اينكه بهره از‬ ‫علوم‪،‬‬ ‫سيّما علم اصول داشته باشد‪ ،‬هيچ شبهه [باقى] نمىماند كه مسلك‬ ‫مجتهد همين عمل به ظنون است كه مدرك ظن غالبا اصل و‬ ‫استصحاب‪ ،‬و مفاهيم‪ ،‬و لحن الخطاب‪ ،‬وفحوى الخطاب‪ ،‬و تنقيح‬

‫مناط‪ ،‬از ادله عقليه و كتاب و سنت و اجماع مصطلح ايشان است‬ ‫ـ‬ ‫(شكر اللّه مساعيهم الجميلة)‪.‬‬ ‫پس آقاى حجهالسلم كابلى ـ دامت افاضاته ـ كه بر من نسبت‬ ‫دروغ مىدهد و از من هنوز نشنيده و خط مرا هم نديده ـ البته از‬ ‫او‬ ‫عفو مىخواهم ـ كه معنى كذب‪ :‬خلف واقع است‪ ،‬من كه واقع را‬ ‫هم‬ ‫نگفتهام ـ بى وجه خواهد بود‪.‬‬ ‫وال ّ حضرت عالى كتاب «فرائد الصول» و «مناهج الصول» و‬ ‫«فصول» و «رسائل» باب حجيّة ظن را ملحظه فرمائيد كه آيا‬ ‫تكليف‬ ‫مجتهد در اين كتاب تحصيل ظن است يا خير؟‬ ‫و اگر مىگويد‪ :‬من نفهميدهام چنانچه فرموده‪ ،‬خود او عبارات‬ ‫كتب مذكوره را به طورى معنا كند تا من وامثال من كه جاهل‬ ‫باشيم‬ ‫بدانيم‪.‬‬ ‫و اينكه فرموده‪« :‬بايد انسان نزد استاد درس بخواند و‬

‫دود‬ ‫چراغ بخورد و سالها زحمت بكشد تا اينكه تحصيل‬ ‫علم‪ 2‬كند»‪.‬‬

‫به خيال بنده كه همين تحصيل علم در نجف اشرف‪ ،‬تنها كفايت‬ ‫خواهد كرد ـ چنانچه اساتيد مرا اغلب كسانى كه در وقت تحصيل‬ ‫من‬ ‫در نجف بوده[اند ]مىشناسند كه معروف است‪ ...‬يكى از اساتيد‬ ‫من‬ ‫«سيد كاظم بروجردى» معروف در عربيّت و سطح و اصول‬ ‫است‪ ،‬و‬ ‫شيخ «اسماعيل محلتى» و آقاى «سيد ششترى» و امثال ايشان‬ ‫ـ‬ ‫شكراللّه مساعيهم ـ‬ ‫اگر آقاى حجهالسلم به من مىگويد تو از تحصيل نزد ايشان و‬ ‫تدريس ايشان چيزى نفهميده [ايد] بايد بعد از امتحان و ديدن من‬ ‫بگويد‪ ،‬نه به قول صاحبان اغراض فاسده ـ با اينكه براى من داعى‬ ‫نيست بر اينكه ادعاى أعلميّت كنم ـ و اين ادّعا لزمه حال كسى‬ ‫است‬ ‫كه خود را مرجع بسازد و اظهار أعلميّت كند تا اينكه مردم تقليد‬ ‫او‬ ‫كنند‪.‬‬ ‫و چنانچه آقاى حجت گمان مىكنند كه اين بنده جانى‪:‬‬ ‫«ادعاى رياست بالستقلل دارم»‪.‬‬ ‫اين جاه بايد گفت كه عاقل بايد اين ادّعاى غير ممكن را درباره‬ ‫مجنون بگويد‪ .‬و در صورت امكان كه لاقل به قدر حال مايان‬ ‫محض‬ ‫به نيابت يكى از علماء هم كه حاصل مىشد به أسهل از طروق و‬ ‫من‬ ‫نخواستهام‪ ،‬و بالستقلل مىبينى كه ميسر نشده است‪ ،‬و اين چند‬ ‫نفر‬ ‫از فقرائى كه شنيدهايد‪ ،‬متمكن نيستند از اينكه عيش دنياى مرا‬ ‫چنانچه‬ ‫حضرت عالى خيال كرده به انجام بفرمايند‪.‬‬ ‫ح ّ‬ ‫م‬ ‫و ما َ‬ ‫وال ّ يفحواى قوله تعالى‪( :‬أ ُ ِ‬ ‫م الطّيِّبا ُ‬ ‫مت ُ ْ‬ ‫عل ّ ْ‬ ‫ل لَك ُ ُ‬ ‫ت َ‬ ‫ن‬ ‫ِ‬ ‫م َ‬ ‫ْ‬ ‫ه َ‬ ‫ما‬ ‫ر‬ ‫جوا‬ ‫ال‬ ‫ما َ‬ ‫فكُلُوا ِ‬ ‫ن ِ‬ ‫ن تُ َ‬ ‫َ‬ ‫ه ّ‬ ‫مون َ ُ‬ ‫مكَل ِّبي َ‬ ‫م ّ‬ ‫م الل ّ ُ‬ ‫مك ُ ُ‬ ‫عل ّ َ‬ ‫م ّ‬ ‫عل ِّ ُ‬ ‫ح ُ‬ ‫ِ ِ‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫ن َ‬ ‫سك ْ َ‬ ‫م َ‬ ‫علَيْك ُ ْ‬ ‫أ ْ‬ ‫م َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ع‬ ‫ه َ‬ ‫م الل ِ‬ ‫ه إِ ّ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫سري ُ‬ ‫ه َ‬ ‫اذْكُروا ا ْ‬ ‫ن الل َ‬ ‫و ات ّقوا الل َ‬ ‫س َ‬ ‫ه َ‬ ‫‪3‬‬ ‫ب)‬ ‫ال ْ ِ‬ ‫حسا ِ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫و قوله تعالى‪ُ ( :‬‬ ‫ق ْ‬ ‫ه‬ ‫ه التي أ ْ‬ ‫م زين َ َ‬ ‫ج لِ ِ‬ ‫عباِد ِ‬ ‫ة الل ِ‬ ‫خَر َ‬ ‫ن َ‬ ‫حّر َ‬ ‫م ْ‬ ‫ل َ‬ ‫ن‬ ‫ت ِ‬ ‫و الطّيِّبا ِ‬ ‫م َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ق ُ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ة‬ ‫ص‬ ‫ل‬ ‫خا‬ ‫ْيا‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ال‬ ‫ة‬ ‫حيا‬ ‫ال‬ ‫في‬ ‫ُوا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫آ‬ ‫ن‬ ‫ذي‬ ‫ِل‬ ‫ل‬ ‫ي‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ً‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ ِ‬ ‫ّ‬ ‫َ َ ْ َ‬ ‫َ َ‬ ‫ق ْ ِ َ‬ ‫رْز ِ‬ ‫ال ّ ِ‬ ‫ة كَذل ِ َ‬ ‫ك‬ ‫ال ْ ِ‬ ‫م ِ‬ ‫قيا َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫نُ َ‬ ‫ُ‬ ‫ن)‪ 4‬براى من شايد حرام نمىبود‬ ‫مو‬ ‫عل‬ ‫ي‬ ‫وم‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ليا‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ص‬ ‫ِ ِ ْ ٍ َ ْ ُ َ‬ ‫ف ِّ‬ ‫تعيّش به‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬معانى ظاهرى آيات قرآن كه با مراجعه ابتدائى به قرآن فهميده مىشود‪ .‬كتاب درست‬

‫خواندن قرآن ص ‪.23‬‬

‫‪3‬‬

‫ نسخه خطى «تحصيل حاصل شود»‪.‬‬‫‪-‬سورة المائده‪ ،‬آلية ‪.4‬‬

‫نوع كه فرمودهايد‪ ،‬و اينهاى كه من بين ايشان هستم اگر نادرا‬ ‫براى‬ ‫ايشان فيرنى ميسر شود بالى برنج ريخته مىخورند‪ .‬و لباسهاى كه‬ ‫مىپوشم نه از منسوجات ايشان است و نه صاحب پول اند كه‬ ‫براى‬ ‫من بخرند‪ .‬و خودم به قدر اضطرار و آنچه ولى نعمت و رازق من‬ ‫مصلحت مرا ديده البته بايد استعمال كنم‪ .‬و اگر به قدر يك عوام‬ ‫از‬ ‫مؤمنين نيز معيشت از براى من جايز نمىدانيد بايد بنويسيد يك راه‬ ‫و‬ ‫تدبيرى كه به آن عمل كنم زيرا كه من خود را عاجز مىدانم از‬ ‫تدبير‬ ‫معيشت خودم چه جاى اينكه مدّبر امور خلق باشم ـ العياذُ باللّه‬ ‫ـ بلكه‬ ‫اعتقاد من اينكه تدبير امور با جليل است و هر زنده سالك سبيل‬ ‫است‪.‬‬ ‫كما قال صلوات اللّه على قائله‪:‬‬ ‫ل‬ ‫وإنَّما الَمُر إِلَى ال َ‬ ‫جلِي ْ ِ‬ ‫‪1‬‬ ‫و ك ُ ُّ‬ ‫ى سال ٌ‬ ‫سبِيلى‬ ‫ك َ‬ ‫َ‬ ‫ل ح ٍّ‬ ‫و خداوند عزوجل در امر معاد و معاش از براى ماها «هادى» در‬ ‫هر زمان از حجتهاى خود قرار داده است‪ .‬و اهمال نفرمودهاند تا‬ ‫اينكه به عقول ضعيفه خود از عهده آن بر آئيم‪ .‬و حسن و قبح‬ ‫اشياء را‬ ‫كل ًّ و بعضا به عقول ناقصه خود درك كنيم‪ .‬و حال آنكه فرمود‬ ‫َ‬ ‫هوا َ‬ ‫عّزوج ّ‬ ‫عسى‬ ‫و َ‬ ‫و َ‬ ‫و َ‬ ‫و ُ‬ ‫ن تَكَْر ُ‬ ‫عسى أ ْ‬ ‫خيٌْر لَك ُ ْ‬ ‫م َ‬ ‫ه َ‬ ‫شيْئًا َ‬ ‫ل‪َ ( :‬‬ ‫َ‬ ‫حبّوا َ‬ ‫شيْئًا‬ ‫ن تُ ِ‬ ‫أ ْ‬ ‫‪2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫و َ‬ ‫ن) ‪.‬‬ ‫و ُ‬ ‫مو َ‬ ‫م ل تَ ْ‬ ‫ه يَ ْ‬ ‫عل ُ‬ ‫و أنْت ُ ْ‬ ‫عل ُ‬ ‫و الل ُ‬ ‫شّر لك ُ ْ‬ ‫م َ‬ ‫م َ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫و معلوم است كه عقل كليات را درك مىكند و جزئيات چون كه‬ ‫علل مختلفه دارد بدون بيان‪ ،‬عقول از ادارك آن عاجز است‪.‬‬ ‫چنان كه ابنشاذان از حضرت ثامن الئمة عليه الف الثناء‬ ‫والتحية‬ ‫سؤال فرمود از اينكه همه اشياء به اسباب و علّت است يا بدون‬ ‫آن؟‬ ‫قال عليهالسلم‪« :‬أبى اللّه ان يجرى الشياء ال ّ بأسبابها»‪.‬‬ ‫عرض كرد كه آيا ما آن‬ ‫اسباب را مىدانيم؟ فرمود ـ صلوات اللّه عليه ـ «منها ما نعلمه‬ ‫و منها ما‬ ‫ل نعلمه»‪.‬‬ ‫و نفى علم از اسباب و علل اشياء به اعتبار سائل است و اثبات‬ ‫آن‬ ‫به اعتبار علم و بيان خود آن حضرت صلوات اللّه عليه‪.‬‬

‫[آيا آراء مجتهدين عين احاديث معصومين‪ :‬است]‬

‫پس ما محتاجيم در معرفت‪ ،‬به بيان رسول‬ ‫چنانچه‬ ‫خود حضرت عالى نيز نوشتهايد كه مجتهد از اخبار مىگويد پس در‬ ‫اين زمان كه ما از رسيدن به خدمت رسول اللّه صلىاللهعليهوآله و اوصيائه‬ ‫الطاهرين‬ ‫ـ صلوات اللّه عليهم ـ محروميم همان اقوال و اخبار ايشان [را]‬ ‫كه‬ ‫علماء طائفه ـ رضوان اللّه تعالى عليهم ـ در ضمن اين هزار سال‬ ‫و‬ ‫بيشتر متصل‪ ،‬تهذيب و تنقيح و ضبط در كتب فرمودهاند‪ ،‬قائم‬ ‫مقام‬ ‫ايشان‪ :‬است‪ .‬و اين توضيحات كه اين علماء ـ رضوان اللّه عليهم ـ‬ ‫فرمودهاند حاجت به تصّرفات جديده و تأويلت بعيده و مخلوط‬ ‫كردن به أنظار دقيقه نباشد‪.‬‬ ‫صلىاللهعليهوآله‬

‫و امام عليهالسلم‪،‬‬

‫چنانچه مجلسى‪ 3‬اول ـ رحمة اللّه ـ در كتاب لوامع‪ ،‬باب سواك‬ ‫مىفرمايد‪« :‬چند جاه ذكر كردم تا مطلّع باشى و بدانى كه بحثهاى‬ ‫كه‬ ‫بعضى از فضلء كردهاند به واسطه عدم تتبع است و اين را نيز‬ ‫بدانى‬ ‫كه حقيقت شرعيّه‪ 4‬در اكثر چيزها واقع است و عرف حضرت سيد‬ ‫المرسلين و ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم به مرتبه رسيده كه‬ ‫غير‬ ‫معانى مصطلح ايشان را كسى كه تتبع كلم ايشان را كرده‬ ‫نمىفهمد و‬ ‫بر تقدير كه احتمال رود در عرف نبى صلىاللهعليهوآله ـ و در عرف ائمه ـ‬ ‫صلوات‬ ‫اللّه عليهم ـ مطلقا احتمال نيست با اينكه ظهور كافى است و هر‬ ‫منصف مىداند كه يقين حاصل است و جميع مراتب بحثهاى‬ ‫اصوليان مبتنى بر شكوك است كه از وهم ناشى است به اعتبار‬ ‫كثرت‬ ‫مزاولت بر آن‪ ،‬و اگر وهم را بردارند عقول در همه مستقل است‬ ‫ولكن‬ ‫كار واهمه همگى باطل است و اكثر طلبه آن را دقت ناميدهاند و‬ ‫به آن‬ ‫‪5‬‬ ‫افتخار مىنمايند فتدّبر»‪.‬‬ ‫اين كلم مجلسى اوّل بود در لوامع و قول من نيست كه آقاى‬ ‫حجهالسلم براى من نوشته‪« :‬كسى كه مىگويد مجتهد به ظن‬ ‫عمل‬ ‫مىكند مفترى است» با اينكه اعتراف صاحب «قوانين» و ديگر‬ ‫صاحبان كتب مذكوره را ديدى و شهادت صاحب «لوامع»‪ .‬و‬ ‫صاحب‬ ‫كتاب «فصول المهّمة» و «فوائد الطوسيّه» و «وسائل الشيعة»‬ ‫كه شيح‬ ‫حّر عاملى رضوان اللّه تعالى عليه است‪ ،‬و سيد نعمت اللّه‬ ‫جزائرى در‬ ‫«انوار النعمانيّة» و شيخ يوسف بحرانى در «المسائل الشيرازيّة»‬ ‫و‬ ‫«درر النجفيّة» و شيخ حسين عاملى در «هدية البرار» و مولى‬ ‫محمد‬ ‫امين استرابادى در «الفوائد المدنيّة» و ملمحسن فيض كاشانى‬ ‫در‬ ‫«الصول الصيلة» و «انتخاب كشف المحجة» سيد ابن طاوس و‬ ‫ميرزا‬ ‫محمد شهيد در «مصادر النوار» و «فتح الباب» و «حجة البالغة»‬ ‫و‬ ‫«رساله البرهان» و غيره كتب كه اين علماء ـ رضوان اللّه عليهم ـ‬ ‫نوشتهاند همه شهادت دادهاند بر اينكه مجتهدين عمل ايشان بر‬ ‫ظنون‬ ‫است‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫ ملتقى بن مقصود على اصفهانى مشهور به مجلسى اوّل يا مجلسى پدر‪ ،‬از علماء‬‫متحبر شيعه اثنى عشرى است كه در فقه و تفسير و رجال از أفاضل عصر خود و اخبار و‬ ‫احاديث شيعه اماميه را جمع آورى كرده است‪ .‬وى از شاگردان شيخ بهائى و ملعبداللّه‬ ‫شوشترى و پدر مل محمد باقر مجلسى است‪ .‬و در زمان شاه عباس كبير مىزيسته است‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫سورة العراف‪ ،‬آلية ‪ ....32‬و الطيبات من الرزق قل هى للذين آمنوا فى الحيوة الدنيا‬‫خالصة يوم القيامة كذلك نفصل اليات لقوم يعلمون‪.‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ل‬ ‫ن َ‬ ‫ و تمام اشعار امام حسين عليهالسلم چنين است‪ .‬يَا دَهُْر ا ُ ٍ ّ‬‫ف لَ ِ‬ ‫ك َ‬ ‫خل ِي ْ ٍ‬ ‫م ْ‬ ‫شراق و ال َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ل‬ ‫ِي‬ ‫َت‬ ‫ق‬ ‫ب‬ ‫ح‬ ‫صا‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫ط‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫صي‬ ‫ال‬ ‫ِي‬ ‫ف‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ك ْ‬ ‫ٍ‬ ‫ٍ َ َ‬ ‫ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ ِ َ‬ ‫ل‬ ‫ما المُر ا ِلى ال َ‬ ‫ل َوا ِن َّ َ‬ ‫جل ِي ْ ِ‬ ‫َوالدَّهُْر ل َ يَقْنَعُ بِالْبَدِي ْ ِ‬ ‫وك ُ ُّ‬ ‫سال ِ ٌ‬ ‫سبِيْل ِى بحارالنوار ج ‪.44‬‬ ‫ل َ‬ ‫ك َ‬ ‫ى َ‬ ‫َ‬ ‫ح ٍّ‬ ‫‪2‬‬ ‫‪-‬سورة البقره‪ ،‬آلية ‪.216‬‬

‫مجلسى به سال ‪ 1070‬ه ق وفات يافت و در جامع عتيق اصفهان مدفون گرديد‪.‬‬ ‫او راست‪ :‬إحياء الحاديث في شرح تهذيب الحديث كه شرح تهذيب طوسى است ـحاشيه‬ ‫صحيفه سجاديه فارسى و حاشيه نقد ارجال و شرح صحيفه سجاديه ب عربى و كتب ديگر‬ ‫لغت نامه ده خدا ج ‪ ،41‬ص ‪.466‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫ لوامع صاحبقرانى شرح فارسى من ل يحضره الفقيه‪.‬‬‫‪-‬ممارست در كارهاى فرهنگ عميد‪.‬‬

‫و در فتح الباب مىنويسد‪« :‬كه متقدمين علماء شيعه اگرچه بعضى‬ ‫ايشان كتب اصول نوشتهاند‪[ ،‬در واقع ]اصول ايشان در رد ّ اصول‬ ‫است نه در اثبات آن و چون كه فتاوى ايشان مدرك علم آن از‬ ‫أخبار‬ ‫‪1‬‬ ‫است و خلف خبر نگفتهاند ـ لبأس لهم ـ‬ ‫پس كسانى كه فتواهاى ايشان از ادّله و قانون موضوعى باشد و‬ ‫اسم او اجتهاد گذاشته شود كه آقاى حجهالسلم نيز قبول ندارد و‬ ‫اختصاص به من و ساير علماء ـ رضوان اللّه عليهم ـ ندارد‪ .‬و اخذ‬ ‫احكام و فرائض و سنن دينيّه از براى كسى كه قابل فهم أخبار‬ ‫نباشد‬ ‫از عالم كه همين اخبار كتب موجود كه به ثبوت رسيده صحت آن‬ ‫از‬ ‫مصنفين عدول آن بعد از علم به وثاقت آن عالم كه خلف اخبار‬ ‫نمىگويد‪ ،‬فرض و لزم است اگرچه به اعتبار جد ّ و جهد در فهم‬ ‫خبر‬ ‫او را مجتهد نام گذارند يا محدث به اعتبار نقل او حديث را اگرچه‬ ‫اخذ از او را تقليد بنامند‪ ،‬ولى اين معنا در طريقه اصولى تقليدى‬ ‫اصطلحى ايشان نيست‪.‬‬ ‫چنانچه شيخ على اكبر اردبيلى ـ اعلى اللّه مقامه ـ در «رساله‬ ‫جواز‬ ‫تقليد ميّت» كلم سيد نعمتاللّه جزائرى عليه الرحمة را در فرق‬ ‫بين‬ ‫تقليد نزد اصولى و اخبارى مىنويسد‪« :‬كه كلم سيّد صريح است‬ ‫در‬ ‫اختلف حقيقت فتوى آنها چنانچه مىفرمايد كه‪« :‬اخباريين‬ ‫يحكون‬ ‫كلم الشارع و يعملون به»‪.‬‬ ‫پس حكايت كلم شارع را مثل اصوليين ـ قدس اللّه اسرارهم ـ با‬ ‫لفاظها نقل به معنا نمىنمايند‪ .‬و عمل به كلم شارع بعد از حكايت‬ ‫او‬ ‫فتوى است‪ ،‬زيرا كه مراد از عمل‪ ،‬عمل قولى است كه فتوى‬ ‫بوده‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫چنانچه اصوليين به اجماع و شهرت عمل مىنمايند يعنى بر طبق‬ ‫آنها فتوى مىدهند‪ ،‬عملى فعلى نيست‪ ،‬وال ّ اخبار وارده در وجوب‬ ‫غسل حيض و نفاس را كه عمل مىنمايند معنيش اين نيست كه‬ ‫غسل‬ ‫حيض و نفاس مىنمايند‪ ،‬پس شبهه نيست كه حقيقت نزد سيّد ـ‬ ‫قدس سّره ـ مختلف است بلكه مطالبه فرق در احكام نموده‬ ‫مىفرمايد‪« :‬در راوى وجه اين امور را شرط نمىدانيد ولى در مفتى‬ ‫شرط مىدانيد پس اگر از جهت مطاع بودن اوست به حسب فتوى‬ ‫او‪،‬‬ ‫كه قولش قول امام ـ عليهالسلم ـ است ولو ظنّا پس اين نحو‬ ‫مطاع‬ ‫بودن در راوى هم موجود است‪ ،‬پس چرا عروض اين امور‪ ،‬صدمه‬ ‫به‬ ‫مطاع بودن نمىرساند‪.‬‬ ‫و اگر مفتى در احكام شرعيه نفس خودش مطاع است به خلف‬ ‫راوى پس جاعل احكام بوده و شريك شارع خواهد بود و جواب‬ ‫ة لل ّ‬ ‫شارع ـ تحكّم‪ 2‬است‪.‬‬ ‫شما ـ ليس ذلك شراك ً‬ ‫و اما اين كه مىفرمايد‪« :‬مفتى شريك شارع نيست زيرا اين احكام‬ ‫را از شارع اخذ نموده و جعل ننموده است»‪.‬‬ ‫پس چرا بايد به حسب نفس خود مطاع بوده باشد به خلف راوى‬ ‫و به عبارت اخرى اگر مردى عامى بايد مجتهد را به حسب نفس‬ ‫خود‬ ‫مطاع دانسته فتواى او را تعبدا قبول نمايد به اين معنا كه چون‬ ‫حكم‪،‬‬ ‫حكم او است بايد اطاعت نموده قبول نمايد‪ ،‬قطع نظر از اينكه‬ ‫مطابق‬

‫قول امام‬ ‫داشته باشد با‬ ‫وجود اين چون كه از او [مجتهد ]صادر شده بايد قبول نمايد‪.‬‬ ‫عليهالسلم‬

‫ـ بشود يا نشود‪ .‬بلكه اگرچه ظن به مخالفت‬

‫[معناى تقليد]‬

‫چنانچه معناى تقليد در اصطلح اصوليين همين است‪« :‬قبول قول‬ ‫الغير بدون دليل»‪ 3‬يعنى «مع ال ّ‬ ‫شك فيه بل الظّن بخلفه» از‬ ‫اين جهت‬ ‫است كه قول اعلم مابين احياء را كه مخالف قول ميّتى كه اعلم‬ ‫از او‬ ‫است و حال آنكه مظنون عامى مخالفت اوست با قول امام عليهالسلم‬ ‫ـ است‬ ‫ى اعلم» قبول نمايد‪،‬‬ ‫ح‬ ‫بقول‬ ‫«اعتمادا‬ ‫مىفرمايند‪:‬‬ ‫اين‬ ‫وجود‬ ‫با‬ ‫ّ‬ ‫پس‬ ‫تقليد به اين معنا همان شركت سابقيّه بوده‪ ،‬باطل است‪ .‬زيرا كه‬ ‫عوام‬ ‫النّاس از امام عليهالسلم ـ بايد قطع نظر نموده مجتهدين را حاكم‬ ‫مستقل‬ ‫بدانند لهذا اگر حاكمشان بميرد بايد حاكم ديگر تعيين نمايند‪.‬‬ ‫وكذلك‬ ‫اگر معيوب شود منصب حكومتش باطل خواهد بود‪.‬‬ ‫و اگر مرد عامى در تحصيل قول امام عليهالسلم ـ اعتماد به فتواى‬ ‫مجتهد‬ ‫ننموده قبول نمايد چنانچه مجتهد هم اعتماد به اجماع‪ ،‬و شهرت‪،‬‬ ‫يا‬ ‫روايت روّات نموده فتوى مىدهد از اين جهت است كه مىفرمايند‪:‬‬ ‫در بين احياء بايد از اعلم تقليد نمايد زيرا كه به قول غير اعلم‬ ‫اعتمادى‬ ‫نيست‪.‬‬ ‫پس قبول فتوى به اين معنا تقليد اصطلحى نبوده بلكه نظير‬ ‫اعتماد مجتهدين است به روايت روّات كه اين اعتماد‪ ،‬تقليد‬ ‫‪4‬‬ ‫نيست‬ ‫الى آخر كلم اردبيلى رحمهاللّه عليه‪.‬‬ ‫و مجلسى ـ عليه الرحمة‪ 5‬ـ در مراءة العقول در باب تقليد‬ ‫مىفرمايد‪« :‬اخذعامى قول عالم را كه از قول مفترض الطاعة‬ ‫مىگويد‪،‬‬ ‫تقليد اين عالم نشده است‪ ،‬بلكه به قول همان مفترض الطاعة‬ ‫عمل‬ ‫‪6‬‬ ‫شده و تقليد او شده است‪.‬‬ ‫و در جلد اول بحارالنوار در باب مذمت تقليد غير معصوم‬ ‫سلم‪ :‬المراد أن تنصب رجل ً غير الحجة‬ ‫مىفرمايد‪« :‬قال عليهال ّ‬ ‫فتصدّقه في كل ما يقول برأيه من غير ان يسند ذلك الى‬ ‫ما‬ ‫المعصوم‪ ،‬فأ ّ‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫معالم الصول‪.‬‬‫رسالة جواز تقليد ميّت‪.‬‬‫‪ -‬ملمحمد باقر بن محمد تقى مجلسى از بزرگترين و معروفترين علماء شيعه در عهد‬

‫صفويه است‪ .‬كه سال (‪ 1037‬ه ق‪ .‬در اصفهان متولد شد و در سال ‪ 1111‬يا ‪1110‬‬

‫زمان سلطنت شاسلطان حسين صفوى وفات يافت و در جامع عتيق اصفهان مدفون‬ ‫شد‪ .‬وى در اواخر عهد شاسليمان و قسمت عمده از عهد شاه سلطان حسين داراى مقام‬ ‫شيخ السلمى‪ ،‬و امام جمعه و صاحب اختيار امور دينى كل كشور ايران بود‪ .‬و نيز حائز‬ ‫رياست علمى و سياسى گرديد‪ .‬تعداد تأليفات مجلسى متجاوز از شصت مجلد است (جلد‬ ‫رحلى قديم) كه معروفتر و مهمتر از همه به زبان عربى «بحارالنوار الجامع لدرر اخبار‬

‫ائمة الطهار» است‪ .‬اين كتاب شامل ‪26‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫در‬

‫جلد و در حقيقت دائرة المعارف شيعه اثنى‬

‫عشرى است‪.‬‬ ‫از تأليفات ديگر او مجموع كتب دينى و اخلقى است كه به زبان فارسى ساده نوشته‬ ‫شده است و مهمترين آنها عبارت است از‪ :‬حق اليقين در (اصول دين) حلية المتقين (در‬ ‫آداب و سنن) حيات القلوب (در تاريخ أنبياء و پيغمبر صلىاللهعليهوآله و ائمه اطهار) عين الحيات‬ ‫مت دنيا) ـ زاد المعاد (ادعية) جلء العيون (در تاريخ حيات و مصائب‬ ‫(در وعظ و زهد و مذ ّ‬ ‫و معجزات ائمه شيعه) تحفهالزائر ـ ربيع السابع ـ مشكوة النوار (در فضيلت قرائت‬ ‫قرآن) مقياس المصابيح (در تعقيبات نماز) در سالههاى متفرق بسيار‪ ،‬وى به مجلسى پسر‬ ‫مخلوط‪.‬‬‫‪ -‬حكومت كردن به زورگويى‪ ،‬فرهنگ عميد‪.‬‬

‫و مجلسى دوم (ثانى) نيز معروف است‪ .‬روضات الجنات ج ‪1‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪-‬مرأة العقول‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.183‬‬

‫ص ‪.18‬‬

‫من يروى عن المعصوم او يفسر ما فهمه من كلمه لمن ليس له‬ ‫صلحية فهم كلمه من غير تقليد فالخذ عنه كالخذ عن المعصوم‪،‬‬ ‫و‬ ‫‪1‬‬ ‫ّ‬ ‫يجب على من ليعلم الّرجوع اليه ليعرف أحكام الله تعالى»‪.‬‬ ‫و در باب اختلف حديث در شرح مقبوله عمربن حنظله‬ ‫مىفرمايد‪« :‬اُستدل به على أن ّه نائب للمام عليه السلم‬ ‫ر إلّ‬ ‫فى كل أم ٍ‬ ‫ما أخرجه الدليل و ليخلو من الشكال»‪ 2‬الى ان قال‪:‬‬ ‫«قوله ـ عليه‬ ‫ن اختلفهما بحسب اختلف‬ ‫السلم ـ فيما حكما ظاهره أ ّ‬ ‫الرواية ل‬ ‫الفتوى»‪.3‬‬ ‫و در مجلد هجدهم در باب نماز جمعه در مورد امام جمعه‬ ‫مىفرمايد‪« :‬بل يكفى العدالة المعتبرة فى الجماعة‪ ،‬و‬ ‫العلم بمسائل‬ ‫ما إجتهادا او تقليدا اعم من الجتهاد و التقليد‬ ‫الصلواة ا ّ‬ ‫المصطلح بين‬ ‫‪4‬‬ ‫الفقهاء او العالم و المتعلم على اصطلح المحدثين‪»...‬‬ ‫خوب ملحظه بفرمائيد اين عبارات را‪ ،‬كه چه قدر احتراز‬ ‫مىنمايد از اجتهاد و تقليد مصطلح بلكه مجتهد و مقّلد و يا عالم و‬ ‫متعلم بين علماء حقه يك اختلف لفظى است كه همه متفقا فى‬ ‫الحقيقة‪ ،‬عامل به قول امام عليه السلم هستند‪ ،‬چنانچه اولً‬ ‫عرض‬ ‫شد‪.‬‬ ‫لكن بينك و بين اللّه كه تلبيس را از بين برداريد در معنى تقليد‪،‬‬ ‫فعل ً تقليد تو از مجتهد آيا از روى تعبّد است يا اينكه از راه اعتماد‬ ‫و‬ ‫امتحان اينكه قول امام عليه السلم را مىگويد و تو عمل مىكنى‪،‬‬ ‫اگر‬ ‫شق ثانى باشد پس تقليد او و عمل به قول او چنان كه مأخوذ از‬ ‫معادن‬ ‫وحى و تنزيل است‪ ،‬موت او بايد موجب ابطال قول خدا و رسول‬ ‫او‬ ‫و اوصياى رسول صلىاللهعليهوآله نشود زيرا كه حقيقت همان قول خدا‬ ‫است و‬ ‫مخبر صدمهاى به اين قول بايد نرساند و اگر خود اين‬ ‫مردن ُ‬ ‫مرجع‬ ‫مفترض الطاعة است در اين صورت فرمايش شيخ اردبيلى ـ‬ ‫رحمهاللّه‬ ‫عليه ـ را كه شنيديد‪.‬‬ ‫و شيخ يوسف بحرانى ـ عليه الرحمة ـ در كتاب «دررالنجفيّة» بعد‬ ‫از كلم طويل در كيفيّت رجوع عامى و عمل ايشان به قول علماء‬ ‫و در‬ ‫صفات علماء مىفرمايد‪« :‬و المتورع الفاضل بزعمه رجوع‬ ‫بين العباد‬ ‫إذا اوردت عليه المسألة هيألها (شرح اللمعة) او‬ ‫(المسالك) او بعض‬ ‫شروح (الرشاد) و اصدر الجواب منها من غير علم له‬ ‫على ابتنائه على‬ ‫‪5‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ن)‬ ‫م َ‬ ‫ه أِذ َ‬ ‫ه ت َفتَُرو َ‬ ‫على الل ِ‬ ‫مأ ْ‬ ‫ن لك ْ‬ ‫صحة او فساد (قل آلل ُ‬ ‫ن‬ ‫هذا مع أ ّ‬ ‫اصحاب تلك الكتب متفقون على المنع من تقليد‬ ‫الموات كما صرحوا‬ ‫ولت على‬ ‫به في كتبهم الصوليّة من مختصرات و مط ّ‬ ‫أن ّه لخلف بين‬ ‫العلماء العلم فى أن ّه ليجوز بناء القضاء والفتوى في‬ ‫الحكام على‬

‫ت كما عرفت أن ِفا ً قبيل هذا‬ ‫ى كان او لمي ّ ٍ‬ ‫التقليد لح ٍ‬ ‫الكلم بل لبدّ من اخذ‬ ‫ذلك من الدليل المقرر من اهل الذكر عليهم السلم و‬ ‫بذلك استفاضت‬ ‫اليات القرانية و الخبار المعصوميّة ( ُ‬ ‫ق ْ‬ ‫ي‬ ‫ل إِن ّما َ‬ ‫حّر َ‬ ‫م َرب ِّ َ‬ ‫ال ْ َ‬ ‫ش ما‬ ‫فوا ِ‬ ‫ح َ‬ ‫غير ال ْحق و أ َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ب‬ ‫ي‬ ‫غ‬ ‫ْ‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ث‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ط‬ ‫ب‬ ‫ما‬ ‫و‬ ‫ْها‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫َ ِّ َ ْ‬ ‫ظَ َ َ ِ‬ ‫َ‬ ‫ِ َ َ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬ ‫َ َ ِ ْ ِ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫رك ُ‬ ‫تُ ْ‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ما‬ ‫ه‬ ‫الل‬ ‫ب‬ ‫وا‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫ش ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ن)‪ 6‬و‬ ‫مو‬ ‫عل‬ ‫ت‬ ‫ل‬ ‫ما‬ ‫ه‬ ‫الل‬ ‫ى‬ ‫عل‬ ‫وا‬ ‫قول‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ًا‬ ‫ن‬ ‫طا‬ ‫سل‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫ز‬ ‫َ‬ ‫َ ْ َ‬ ‫َ ْ ُ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ُ‬ ‫يُن َ ّ ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ٔ‬ ‫ي‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ي‬ ‫َل‬ ‫ع‬ ‫ذ‬ ‫خ‬ ‫َ‬ ‫(أ ل ْ ُ‬ ‫ِْ ْ‬ ‫‪7‬‬ ‫َ‬ ‫ن ل يَ ُ‬ ‫م‬ ‫قولُوا َ‬ ‫علَى الل ّ ِ‬ ‫بأ ْ‬ ‫ه إِل ّ ال ْ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ن لَ ْ‬ ‫و َ‬ ‫ح ّ‬ ‫ميثاقُ الْكِتا ِ‬ ‫ق) ( َ‬ ‫م بِما أَنَْزلَ‬ ‫يَ ْ‬ ‫حك ُ ْ‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫فأولئ ِ َ‬ ‫س ُ‬ ‫ه َ‬ ‫م‬ ‫ن) ( ُ‬ ‫م الكا ِ‬ ‫ك ُ‬ ‫قو َ‬ ‫م الفا ِ‬ ‫فُرو َ‬ ‫ن) ‪( ،‬هُ ُ‬ ‫ه ُ‬ ‫ه ُ‬ ‫الل ّ ُ‬ ‫ن)‪( ،10‬وَ ل‬ ‫مو َ‬ ‫الظّال ِ ُ‬

‫‪1‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.83‬‬

‫‪6‬‬

‫‪«-‬؟؟؟» سورة العراف‪ ،‬آلية ‪.33‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪ -‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.222‬‬

‫‪7‬‬

‫‪-‬سورة العراف‪ ،‬آلية ‪.169‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.222‬‬

‫‪8‬‬

‫‪-‬سورة المائدة‪ ،‬آلية ‪.44‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،86‬ص ‪.147‬‬

‫‪9‬‬

‫‪-‬سورة المائدة‪ ،‬آلية ‪.45‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ -‬يونس ‪.59 /‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪-‬سورة المائدة‪ ،‬آلية ‪.47‬‬

‫س لَ َ‬ ‫تَ ْ‬ ‫م)‪ 1‬الى غير ذلك من اليات و‬ ‫ه ِ‬ ‫ق ُ‬ ‫ك بِ ِ‬ ‫عل ْ ٌ‬ ‫ف ما لَي ْ َ‬ ‫‪2‬‬ ‫البيّنات‪...‬‬ ‫بدان كه نقل اين كلمات از جهت اين بود كه جناب آقاى‬ ‫حجهالسلم ـ دام مجده ـ صاحبان اين كتب را در رساله خود مدح‬ ‫فرموده و به اين احقر فرموده كه هركه مىگويد تقليد مجتهد جائز‬ ‫نيست دروغ گفته است و حال آنكه از من نشنيده چون كه من در‬ ‫نظر‬ ‫او حقيرم‪ ،‬مرا گفته مىتواند دروغگو‪ ،‬و صاحبان اين كلمات را كه‬ ‫قطعا تقليد و اجتهاد اصطلحى را مىبينى كه قبول ندارند چيزى‬ ‫نمىگويد ـ رفع اللّه شأنه و زاد فى تقواه‪.‬‬ ‫چون كه ايشان از حيث علميّت متبحرند در حين جريان قلم‪ ،‬و‬ ‫جولن رقم‪ ،‬از حق نمىگذرند چنانچه مىفرمايد‪« :‬اگر كسى‬

‫دماغ‪ ،‬و نسوار دهن‪ ،5‬و قليان و سوار شدن موتر‬ ‫و‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫طيّاره‪ ،‬و آب گود ‪ ،‬ولير ‪ ،‬بايد حرام باشد» انتهى‬ ‫كلمه‪.‬‬

‫بگويد علم اصول اختراعى است‪ ،‬مىگوئيم‪ :‬نه تنها‬ ‫علم‬ ‫اصول اختراعى است بلكه تمام علوم اختراعى‬ ‫است‪،‬‬ ‫لكن منشاء ك ّ‬ ‫ل علوم خداوند است كه از نزد او‬ ‫آمده به‬ ‫توسط انبياء و كتب سماويّه و به توسط الهامات‬ ‫كه خود‬ ‫خداوند بر قلب بنى نوع انسان القاء مىفرمايد به‬ ‫جهت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫(‬ ‫كريمه‬ ‫آيه‬ ‫مقتضاى‬ ‫به‬ ‫اينكه‬ ‫د‬ ‫آ‬ ‫ني‬ ‫ب‬ ‫منا‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫ق‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ ْ‬ ‫َ َ‬ ‫َ‬

‫في‬ ‫م ِ‬ ‫ملْنا ُ‬ ‫َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ح َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫و َ‬ ‫و َرَز ْ‬ ‫على‬ ‫ح‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫م َ‬ ‫ضلْنا ُ‬ ‫ف ّ‬ ‫قنا ُ‬ ‫ن الطّيِّبا ِ‬ ‫م ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫م َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫ت َ‬ ‫ر َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫خل َ ْ‬ ‫قنا‬ ‫ن َ‬ ‫ر ِ‬ ‫م ْ‬ ‫م ّ‬ ‫كَثي ٍ‬ ‫تَْفضيلً)‪ 3‬افضل از حيوانات مىباشد وقتى كه‬

‫خداوند عالم‬ ‫حيوانات را وحى بفرمايد از براى خانه به شكل‬ ‫مسدّس‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وحى َرب ّك إِلى‬ ‫وأ ْ‬ ‫كه اوسع اشكال چنانچه فرموده‪َ ( :‬‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫الن ّ ْ‬ ‫لأ ِ‬ ‫ح ِ‬ ‫ْ‬ ‫ر ُ‬ ‫ّ‬ ‫ن)‬ ‫ع‬ ‫ي‬ ‫ما‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ج‬ ‫ش‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ًا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ل‬ ‫جبا‬ ‫ال‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫خذي‬ ‫ات ّ ِ‬ ‫شو َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬

‫‪4‬‬

‫ملحظه‬ ‫بفرما كه به زنبور عسل همه فوائد كه لزمه‬ ‫مصلحت در‬ ‫اوست تعليم فرموده پس انسان كه افضل از او‬ ‫است البته‬ ‫ض على الطلق اقتضاء مىكند كه افاضه‬ ‫فيض فيا ّ‬ ‫أشرف‬ ‫علوم را مرحمت فرمايد»‪.‬‬ ‫و حاصل كلمش اينكه‪« :‬به حسب مصلحت و حال هر‬ ‫زمان هر كمال از كمالت بايد ظاهر شود و هر‬ ‫اختراعى‬ ‫چه از علوم و غير علوم حرام نيست و دليلش‬ ‫اينكه اگر‬ ‫اشياء مخترعه حرام باشند‪ ،‬پس لباسهاى جديده و‬ ‫خوردنىها و سكونت در ساختمانها‪ ،‬و كشيدن‬ ‫نسوار‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬سورة السراء‪ ،‬آلية ‪.36‬‬

‫‪5‬‬ ‫ مادهاى تلخ كه از تنباكو و خاكستر درست مىكند و در زير زبان مىگذارد براى كسى كه‬‫تازه استعمال كند نيشأ مختصر دارد و باعث اعتياد است‪.‬‬

‫‪ -‬درر النجفيّة‪.‬‬

‫‪6‬‬ ‫‪ -‬كشتى‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬سورة السراء‪ ،‬آلية ‪.70‬‬

‫‪7‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-‬سورة النحل‪ ،‬الية ‪.68‬‬

‫‪8‬‬

‫ قطار‪.‬‬‫‪-‬نامه مرحوم حجت كابلى مخطوط‪.‬‬

‫[علم اصول علمى ساختگى است]‬

‫پس مىگوئيم‪ :‬كه الحمدللّه علم اصول ظنّى كه معلوم است از‬ ‫قبيل‬ ‫علوم اختراعى‪ ،‬ساخت موتر‪ ،‬ولير‪ ،‬و سائر اختراعات و بدعتها‬ ‫است‪ .‬و چون كه هيچ بدعتى چنانچه شنيدى كه نزد صاحب رساله‬ ‫حرام نيست به دليل لوازم مذكوره‪ ،‬عمل به علم اصول ظنّى كه‬ ‫از آنها‬ ‫پستتر نيست تا حرام بوده باشد‪ .‬با اينكه فرمود‪ :‬كه اين همه به‬ ‫طريق‬ ‫وحى و الهام است زيرا كه همه بنى نوع انسان لياقت وحى و‬ ‫الهام را‬ ‫دارد‪ .‬به طريق اولى چنانچه معلوم است كه انسان افضل از‬ ‫حيوانات‬ ‫است به زنبور عسل كه وحى فرستاده شود پس به انسان به‬ ‫طريق‬ ‫اولى كه بايد وحى فرستاده شود‪.‬‬ ‫ولى ما به اين اولويّت اعتقاد نداريم عموما زيرا كه به ما رسيده‬ ‫اهل‬ ‫صان از بندهگان خداوند عّزوجل هستند كه ايشان‬ ‫خا‬ ‫الهام؛‬ ‫و‬ ‫وحى‬ ‫ّ‬ ‫را‬ ‫َ‬ ‫حيْنا إِلَي ْ َ‬ ‫ك‬ ‫و َ‬ ‫بريده از بين خلق برگزيده چنانچه مىفرمايد‪( :‬إِن ّا أ ْ‬ ‫كَما‬ ‫أ َوحينا إلى ن ُوح و النّبيين من بعده و أ َ‬ ‫م‬ ‫راهي‬ ‫ب‬ ‫إ‬ ‫لى‬ ‫إ‬ ‫نا‬ ‫ي‬ ‫ح‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ َ‬ ‫ْ‬ ‫ِ ِ َ‬ ‫َ‬ ‫َ ْ‬ ‫ٍ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫سماعي‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و إِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ع ُ‬ ‫و‬ ‫سبا ِ‬ ‫و أيّو َ‬ ‫قو َ‬ ‫و يَ ْ‬ ‫و اْل ْ‬ ‫إِ ْ‬ ‫و يُون ُ َ‬ ‫س َ‬ ‫ب َ‬ ‫و عيسى َ‬ ‫ط َ‬ ‫ب َ‬ ‫سحاقَ َ‬ ‫و‬ ‫هاُرو َ‬ ‫ن َ‬ ‫‪1‬‬ ‫وودَ َزبُوًرا)‬ ‫سلَيْما َ‬ ‫ُ‬ ‫و آتَيْنا دا ُ‬ ‫ن َ‬ ‫ه‬ ‫س َ‬ ‫علَى الل ّ ِ‬ ‫ن لِئَل ّ يَكُو َ‬ ‫من ْ ِ‬ ‫مب َ ّ ِ‬ ‫ذري َ‬ ‫شري َ‬ ‫و (ُر ُ‬ ‫و ُ‬ ‫سل ً ُ‬ ‫ن َ‬ ‫ن ل ِلن ّا ِ‬ ‫ج ٌ‬ ‫عدَ‬ ‫ة بَ ْ‬ ‫ح ّ‬ ‫ُ‬ ‫‪2‬‬ ‫ما)‬ ‫ه َ‬ ‫و كا َ‬ ‫عزيًزا َ‬ ‫الّر ُ‬ ‫حكي ً‬ ‫ن الل ّ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫س ِ‬ ‫ف َ‬ ‫ل َ‬ ‫سو َ‬ ‫ولّى‬ ‫قدْ أَطا َ‬ ‫م ْ‬ ‫ع الّر ُ‬ ‫م ْ‬ ‫و َ‬ ‫ع الل ّ َ‬ ‫و مىفرمايد‪َ ( :‬‬ ‫ن تَ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن يُطِ ِ‬ ‫َ‬ ‫فما‬ ‫ً ‪3‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫سلنا َ‬ ‫حفيظا)‬ ‫ك َ‬ ‫م َ‬ ‫أْر َ‬ ‫ه ْ‬ ‫علي ْ ِ‬ ‫سيدهاشم بحرانى عليه الرحمة در تفسير البرهان از محمدبن‬ ‫يعقوب كلينى به اسناد خود از زرارة از ابىجعفر الباقر عليهالسلم‪،‬‬ ‫روايت‬ ‫فرموده‪« :‬قال‪ :‬زروة السلم و سنامه و مفتاحه و باب‬ ‫الشياء و رضى‬ ‫ن اللّه‬ ‫الّرحمان طاعة المام ـ عليه السلم ـ و معرفته‪ ،‬أ ّ‬ ‫عّزوجل يقول‪:‬‬ ‫قد أ َ‬ ‫ّ‬ ‫ولّى َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫فما‬ ‫ت‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫الل‬ ‫ع‬ ‫طا‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫سو‬ ‫ع الّر‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫م ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫( َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ن يُطِ ِ‬ ‫عل َ‬ ‫سل ْ‬ ‫َ‬ ‫م‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫نا‬ ‫أَْر‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ِ‬ ‫‪4‬‬ ‫ن رجل ً قام ليله وصام نهاره و تصدّق بجميع ماله‬ ‫ما لو إ ّ‬ ‫َ‬ ‫حفيظًا) أ ّ‬ ‫و‬ ‫ى اللّه فيواليه ويكون‬ ‫حج جميع دهره و لم يعرف ول ّ‬ ‫جميع اعماله بدللته‬ ‫اليه ما كان له على اللّه حق فى ثوابه‪ ،‬و ل كان من اهل‬ ‫‪5‬‬ ‫اليمان‪»...‬‬ ‫و آيات و احاديث ديگر انحصار وحى و الهام در تكاليف كه از‬ ‫مكلف ج ّ‬ ‫ل شأنه است بر حجتهاى خود فرموده‪ ،‬و همه بندگان‬ ‫خود را امر فرموده كه رجوع به سوى ايشان كنند و مطيع و‬ ‫فرمان‬ ‫بردار ايشان باشند و هركس و ناكس را لياقت وحى و الهام در‬ ‫احكام‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ال‬ ‫في‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫نا‬ ‫مل‬ ‫ح‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫آ‬ ‫ني‬ ‫ب‬ ‫منا‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫(‬ ‫آيه‬ ‫اگر‬ ‫ندانسته‪،‬‬ ‫خود‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ِّ َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫و‬ ‫ح‬ ‫ْ‬ ‫ر َ‬ ‫الْب َ ِ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َرَز ْ‬ ‫خلقنا‬ ‫ن َ‬ ‫م َ‬ ‫ضلنا ُ‬ ‫وف ّ‬ ‫قنا ُ‬ ‫ر ِ‬ ‫ن الطيِّبا ِ‬ ‫م ِ‬ ‫م ْ‬ ‫م َ‬ ‫م ّ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫ت َ‬ ‫على كثي ٍ‬ ‫‪1‬‬

‫‪-‬سورة النساء‪ ،‬الية ‪.163‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬سورة الحشر‪ ،‬الية ‪.165‬‬

‫‪6‬‬

‫تَ ْ‬ ‫فضيلً)‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ض ّ‬ ‫م إِل ّ كالن ْعام ِ ب َ ْ‬ ‫سبيلً) نيز‬ ‫مأ َ‬ ‫ل ُ‬ ‫ن ُ‬ ‫فرستاده آيهاى (إ ِ ْ‬ ‫ل َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫فرستاده و‬ ‫اگر هر كس از بنى نوع انسان قابل وحى و الهام باشد و اكتفاء‬ ‫نمايد‬ ‫آنچه برايش ظاهر بشود‪ ،‬فائده بعثت انبياء و اينكه فرموده‪( :‬لِئَلّ‬ ‫ن‬ ‫يَكُو َ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫عزيًزا‬ ‫ه َ‬ ‫س َ‬ ‫ج ٌ‬ ‫و كا َ‬ ‫على الل ِ‬ ‫ة بَ ْ‬ ‫ح ّ‬ ‫ه ُ‬ ‫عدَ الّر ُ‬ ‫ن الل ُ‬ ‫ل َ‬ ‫س ِ‬ ‫ل ِلن ّا ِ‬ ‫ما)‪ 8‬چه خواهد‬ ‫َ‬ ‫حكي ً‬ ‫بود؟‬ ‫بلكه انبياء و رسل تنها مبيّن احكام و سفراء بين خدا و خلق او‬ ‫ث به جهل نشده حجت نگيرند بر اينكه‬ ‫هستند تا اينكه مردم تشب ّ‬ ‫براى ما بيان آنچه مقتضاى رضاء و سخط الهى است نشده تا ما‬ ‫‪7‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬سورة النساء‪ ،‬الية ‪.80‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ -‬اسراء ‪.70 /‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-‬سورة النساء‪ ،‬الية ‪.80‬‬

‫‪7‬‬

‫‪-‬سورة الفرقان‪ ،‬الية ‪.44‬‬

‫‪5‬‬

‫‪-‬الكافى‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.19‬‬

‫‪8‬‬

‫‪-‬سورة النساء‪ ،‬الية ‪.165‬‬

‫اطاعت مىكرديم و تكليف بدون بيان ظلم است و اين است كه‬ ‫جميع‬ ‫تكاليف بايد توقيفى باشد‪ ،‬يعنى موقوف به سماع و سماعى باشد‬ ‫از‬ ‫انبياء و حجج نه از قبيل علم موتر‪ ،‬ولير‪ ،‬و طيّاره‪ ،‬و غيره كه اهل‬ ‫اينها‬ ‫اكتفاء در صنعت آنها براى خود كردهاند و فوايد آنها راجع به‬ ‫نفوس‬ ‫خود آنها است على الظاهر و در حقيقت از براى ايشان اينها‬ ‫كمالت‬ ‫نيست‪ ،‬چنانچه آقاى حجت اينها را كمال خيال كرده است‪ ،‬بلكه‬ ‫آنچه‬ ‫كه فايده ظاهرى دارد و دائيم نيست و انقطاع دارد اهل كمال او‬ ‫را‬ ‫كمال حساب نمىفرمايند بلكه اغلب آنها باعث زوال صاحبانش‬ ‫بوده‬ ‫است چنانچه قضيهاى صرح فرعون و قصرى كه مىدرخشيد و‬ ‫موجب عتو و طغيانش شد‪ ،‬و حكايتش در احكام الهى براى ما‬ ‫عبرت‬ ‫ن لي‬ ‫ماها شده است‪ ،‬چنانچه فرعون گفت‪( :‬يا هاما ُ‬ ‫ن اب ْ ِ‬ ‫علّي‬ ‫حا ل َ َ‬ ‫صْر ً‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ب)‪ 1‬تا انتهاى كار فرعون را مىشنوى كه چه شد كه‬ ‫سبا‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫غ‬ ‫أَبْل ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫با‬ ‫همين كمالت وقتى كه برگشت اقبال او از طرف حضرت ذى‬ ‫الجلل‬ ‫و سبقت گرفت‪ ،‬كمالت او هيچ از براى او فائده نمىبخشد‪ ،‬و‬ ‫برايش‬ ‫معلوم مىشود كه كمالش عين بى كمالى است از برايش و اين‬ ‫است‬ ‫َ‬ ‫حياةُ الدّن ْيا‬ ‫كه حضرت واهب العطايا مىفرمايد‪( :‬ا ْ‬ ‫ما ال ْ َ‬ ‫موا أن ّ َ‬ ‫عل َ ُ‬ ‫و‬ ‫لَ ِ‬ ‫ع ٌ‬ ‫ب َ‬ ‫في اْل َموال و اْل َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ولِد‬ ‫ر‬ ‫ث‬ ‫َكا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ُ‬ ‫َفا‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫ة‬ ‫ن‬ ‫زي‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ٌ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ِ َ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ َ‬ ‫ٌ‬ ‫َ‬ ‫لَ ٌ َ‬ ‫ل َ‬ ‫ث‬ ‫غي ْ ٍ‬ ‫كَ َ‬ ‫مث َ ِ‬ ‫ص َ‬ ‫ج َ‬ ‫ب الْك ُ ّ‬ ‫ن‬ ‫أَ ْ‬ ‫م يَكُو ُ‬ ‫م يَهي ُ‬ ‫ج َ‬ ‫ع َ‬ ‫فّرا ث ُ ّ‬ ‫فت َراهُ ُ‬ ‫ه ثُ ّ‬ ‫فاَر ن َبات ُ ُ‬ ‫م ْ‬ ‫ْ‬ ‫ة‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫في‬ ‫و‬ ‫ما‬ ‫حطا‬ ‫ً َ ِ‬ ‫ِ َ ِ‬ ‫ُ‬ ‫ب َ‬ ‫م ْ‬ ‫حياةُ‬ ‫َ‬ ‫ر ْ‬ ‫غ ِ‬ ‫ضوا ٌ‬ ‫ن الل ّ ِ‬ ‫فَرةٌ ِ‬ ‫ما ال ْ َ‬ ‫عذا ٌ‬ ‫م َ‬ ‫و َ‬ ‫و َ‬ ‫ن َ‬ ‫ه َ‬ ‫شديدٌ َ‬ ‫و ِ‬ ‫ع‬ ‫متا ُ‬ ‫الدّن ْيا إِل ّ َ‬ ‫ر)‪.2‬‬ ‫ال ْ ُ‬ ‫غُرو ِ‬ ‫پس اين كمالت مبتدعه عين عذاب در آخرت است از براى‬ ‫ايشان‪ ،‬نه علوم نازل شده از براى كمالت ايشان و اين متاع‬ ‫غرور‬ ‫حياةُ الدّن ْيا إِلّ‬ ‫ما ال ْ َ‬ ‫و َ‬ ‫است از براى ايشان‪ ،‬چنانچه فرمود‪َ ( :‬‬ ‫ع‬ ‫متا ُ‬ ‫َ‬ ‫‪3‬‬ ‫ر)‬ ‫ال ْ ُ‬ ‫غُرو ِ‬ ‫و حرف ما در امور دينى است و قياس امور دينى به غير آن‬ ‫قياس‬ ‫مع الفارق است زيرا كه علل و اسباب آن هيچ يك به ديگرى شبيه‬ ‫نيست‪ ،‬چه جاى اينكه علل آنها متحد باشند‪ ،‬با اينكه اتحاد وسط‬ ‫در‬ ‫قياس شرط است و ماده قياس هم بايد سفسطى نباشد‪ ،‬چنانچه‬ ‫در‬ ‫ماده قضيه معروفه بين اهل ظنون و اجتهاد غلط واقع شده است‬ ‫كه‬ ‫مىگويند‪« :‬هذا ما ادّى اليه ظن ّى‪ ،‬و ك ُّ‬ ‫ل ما ادّى اليه ظنى‬ ‫فهو حكم اللّه فى‬ ‫ى‪ ،‬فهذا حكم اللّه فى ح ّ‬ ‫ح ّ‬ ‫قى و حق‬ ‫قى و حق مقلد ّ‬ ‫‪4‬‬ ‫مقلدّى»‪.‬‬ ‫اينكه غلط در كبرى واقع شده و اثبات آن به كتاب و سنّت و دليل‬ ‫عقل نشده ال ّ اينكه دليل آن انسداد باب علم را گرفتهاند و حال‬ ‫آنكه‬ ‫‪1‬‬

‫‪-‬سورة الغافر‪ ،‬الية ‪.36‬‬

‫‪2‬‬

‫‪-‬سورة الحديد‪ ،‬الية ‪.20‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬سورة الحديد‪ ،‬الية ‪.20‬‬

‫‪4‬‬

‫‪ -‬معالم الصول‪ ،‬ص ‪.6‬‬

‫علماء ما كتابى در انفتاح باب علم نوشتهاند و حصول علم عادىّ‬ ‫از‬ ‫براى ارباب عقول و وجود علم از ممكنات است‪ ،‬بلكه وجود آن از‬ ‫ن در احكام الهى نيز از بديهيّات‬ ‫مسلمات است‪ ،‬و قبح ذاتى ظ ّ‬ ‫است و‬

‫اثبات حسن عرضى از براى آن «دونه خرط القتاد»‪ 1‬است‪،‬‬ ‫زيرا دليل‬ ‫العقل ل يخصص‪.‬‬

‫[آيا اجتهاد در زمان غيبت امام عليهالسلم جايز است؟]‬

‫جت ـ عجل اللّه‬ ‫اگر اجتهاد ظنّى در زمان غيبت از جهت استتار ح ّ‬ ‫فرجه ـ در شرع جائز باشد بايد در هر زمان جايز باشد و اگر جواز‬ ‫آن‬ ‫مقبول شد متابعت «من ل آمن له من الخطاء» نيز جايز‬ ‫مىشود‪.‬‬ ‫و دليل مخالفين ما در عدم عصمت امام ثابت مىشود پس چون‬ ‫كه حافظ شريعت كه امام معصوم است در دنيا الحمدللّه‪ ،‬وجود‬ ‫دارد‬ ‫همان وجود آن حضرت ـ صلوات اللّه عليه ـ در حفظ شريعت‬ ‫كافى‬ ‫است و همين اخبار موجوده ايشان كه علماء حقّه به امر ايشان‬ ‫در‬ ‫كتب ضبط فرمودهاند‪ ،‬در هدايت امت كافى است حاجت به‬ ‫اختراع و‬ ‫بدعت زائيد بر آن نيست‪ ،‬چنانچه فرمود نبى اكرم ـ صلى اللّه‬ ‫عليه و‬ ‫‪2‬‬ ‫آله و سلّم ـ‪َ « :‬‬ ‫شّر المور محدثاتها»‪.‬‬ ‫و فرمود‪« :‬كل بدعة ضللة وكل ضللة سبيلها إلى‬ ‫‪3‬‬ ‫النار»‪.‬‬ ‫و محمد باقر مجلسى ـ رحمة اللّه عليه ـ در مرءاة العقول در‬ ‫شرح‬ ‫رساله حضرت صادق عليهالسلم در روضه كافى مىفرمايد‪« :‬قوله‬ ‫عليه‬ ‫‪4‬‬ ‫السلم كل ضللة بدعة»‪.‬‬ ‫الغرض‪« ،‬بيان التلزم والتساوى بين المفهومين و يظهر‬ ‫ن‬ ‫منه أ ّ‬ ‫قسمة البدع بحسب انقسام الحكام الخمسة كما فعله‬ ‫جماعة من‬ ‫الصحاب تبعا للمخالفين ليس على ما ينبغى‪ ،‬اذا البدعة‬ ‫ما لم يرد فى‬ ‫الشرع ل خصوصا و ل فى ضمن عام‪ ،‬و ما ذكروه من‬ ‫البدع الواجبة‬ ‫والمستحبه والمكروهه و المباحة هى داخلة فى ضمن‬ ‫العمومات‬ ‫‪5‬‬ ‫والتحقيق ذلك مقام آخر»‪.‬‬ ‫و در جلد اول بحار نيز همين مضمون را فرموده‪ ،‬و سيد نعمتاللّه‬ ‫جزائرى در شرح صحيفه نيز چنين فرمايش كرد‪« :‬كه بدعت را به‬ ‫پنج‬ ‫قسم تقسيم كردن بدعتست»‪.‬‬ ‫و فرمودهاند‪ :‬كه از جمله بدع واجبه اجتهاد ظّنى را شمردهاند‬ ‫چنانچه آقاى حجهالسلم نيز فرمود كه اصول ظنّى اگرچه‬ ‫اختراعى‬ ‫است و هر اختراع حرام نيست‪ ،‬و نحريرين مذكورين و شيخ حر‬ ‫عاملى «ره» و مولى محمد محسن فيض كاشانى «ره» و شيخ‬ ‫يوسف‬ ‫بحرانى «ره» كه خود آقاى حجت مدح فرموده همه اختراعها را‪،‬‬ ‫بدعت و حرام مىدانند‪.‬‬ ‫و اينكه آقاى حجهالسلم فرموده‪ :‬كه اگر اختراعات حرام باشد‪،‬‬

‫‪1‬‬ ‫ اين اصطلح علم اصول است يعنى‪ :‬دست روى بوته خار گرفتن و كشيدن به طرف‬‫بيخ آن كه دستها خونى بشود آسانتر است از اثبات اين مطلب‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-‬الكافى‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.81‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬الكافى‪ ،‬ج ‪ ،1‬ص ‪.56‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-‬الروضة من الكافى‪ ،‬ج ‪ ،8‬ص ‪.8‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ -‬مرءاة العقول‪.‬‬

‫سكونت مساكن و پوشيدن لباس جديده و ركوب موتر و طياره و‬ ‫شرب چاى و چكاره و نسوار دهن‪ ،‬و نسوار دفاع حرام مىشود‪،‬‬ ‫يعنى حرج شديد لزم مىآيد»‪.‬‬ ‫ما سكونت مساكن رخصت به طريق عموم براى ما‬ ‫پس مىگوئيم ا ّ‬ ‫وارد شده است همان بس [است] در توسعه براى ما‪ ،‬چنانچه به‬ ‫عزائيم عمل مىكنيم به مّرخص تا حين كه مرخصيم نيز عمل‬ ‫مىكنيم‪،‬‬ ‫والحمدللّه‪ ،‬از براى ما امور شاق نيست در اين شريعت سهله‬ ‫سمهه‬ ‫چنانچه فرموده ـ عليهم السلم ـ‬ ‫‪1‬‬ ‫«ثلثة للمؤمن فيهن راحة دار واسعة توارى عورته‪»...‬‬

‫وكلينى ـ عليه الرحمة ـ به اسناد خود از محمدبن خلد روايت‬ ‫فرموده اينكه‪« :‬امام موسى كاظم ـ عليه السلم ـ خانه خريدند و‬ ‫امر‬ ‫فرمودند بعضى از موالى خود را كه انتقال كند از خانه خود ـ در‬ ‫آن‬ ‫خانه كه وسيع است‪ ،‬و فرمود‪ :‬كه منزل توضيق است‪ .‬عرض كرد‬ ‫كه‬ ‫پدرم احداث اين خانه كرده است‪ .‬حضرت فرمود‪ :‬كه اگر پدرت‬ ‫‪2‬‬ ‫احمق بود تو نيز احمق مىشوى مثل او»‪.‬‬ ‫پس در منازل نظيفه و وسيعه مسكن كردن عيبى ندارد‪ ،‬زيرا كه‬ ‫بعضى از اصحاب ائمه ـ عليهم السلم ـ به وسعت خانه خود حمد‬ ‫مىكند‪.‬‬ ‫و در روايت هشام ابن الحكم از ابى عبداللّه ـ صلوات اللّه عليه ـ‬ ‫‪3‬‬ ‫فرمود‪« :‬من السعادة سعة المنزل»‪.‬‬ ‫الحاصل‪ ،‬روايات در اتخاذ منازل خوب مكتف به متضافرة است‪.‬‬ ‫اما بناهاى زائيده به قدر كفايت كه منهى عنه است از اسراف و‬ ‫مباحات‬ ‫بر أقران و طول أمل در تشييد آن و بلند كردن از مقادر معلومه‬ ‫بدون‬ ‫تدارك آن به نوشتن آيهالكرسى البته مذموم است‪ ،‬مثل سائر‬ ‫تعديها از‬ ‫حدود شرعيّه حتى در مساجد‪ ،‬چنانچه روايت فرموده مجلسى ـ‬ ‫عليه‬ ‫الرحمة ـ در بحار از كشف الغمة از دلئل حميرى‪ ،‬از ابىهاشم‬ ‫جعفرى‪.‬‬ ‫مد ـ عليه السلم ـ فقال إذا خرج‬ ‫مح‬ ‫ابى‬ ‫عند‬ ‫كنت‬ ‫قال‪:‬‬ ‫ّ‬ ‫القائم‬ ‫صلوات اللّه عليه‪ ،‬أمر بهدم المنار والماصير التى فى‬ ‫المساجد فقلت فى‬ ‫ى فقال‪ :‬معنى هذا‬ ‫نفسى ل ّ‬ ‫ى المعنى هذا؟ فاقبل عل ّ‬ ‫أن ّها محدثة مبتدعه‬ ‫‪4‬‬ ‫لم بينبئها نب ٌّ‬ ‫ى ول حجة»‪.‬‬ ‫پس هرگاه مسجد به نوع احداث اهل ضللت بدعت بوده باشد و‬ ‫شارع مقدس به اين نوع بنا راضى نباشد‪ ،‬خانههاى كه شبهه به‬ ‫خانههاى ايشان بشود البته مؤمن از جهت عدم تشبّه به ايشان‬ ‫بايد‬ ‫‪5‬‬ ‫اختيار نكند‪ .‬چنانچه مىفرمايد‪« :‬من تشبّه بقوم فهو منهم»‬ ‫و آن در مساكن از قبيل آهن پوش كردن و تزويق آن به صورت‬ ‫ذى روح معلوم است در نزد اهل تقوى‪.‬‬ ‫فرمود عّزوجل‪( :‬ت ِل ْ َ‬ ‫ن‬ ‫داُر اْل ِ‬ ‫ن ل يُريدُو َ‬ ‫ج َ‬ ‫خَرةُ ن َ ْ‬ ‫ك ال ّ‬ ‫علُها ل ِلّذي َ‬ ‫وا‬ ‫ُ‬ ‫عل ُ ّ‬ ‫‪6‬‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ن)‬ ‫ّقي‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ِل‬ ‫ل‬ ‫ة‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫عا‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫فسا‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ض‬ ‫ر‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫في‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ً َ‬ ‫ْ ِ َ‬ ‫و آنچه در مساكن است‪ ،‬در پوشيدن لباسهاى كه مخصوصى مال‬ ‫كفّار است نه لباسهاى مشتركه همه علماء حقّه به حرمت آن به‬ ‫سبب‬ ‫ورود روايات از ائمه ـ عليهم السلم ـ قائل شدهاند و لباسهاى‬ ‫قيمتى‬ ‫و نظيف در زمان ائمه ـ عليهم السلم ـ بوده بلكه بهتر بوده است‪،‬‬ ‫چنانچه هر زمان مىبينى كه منسوجات ناقص نيز مىشود‪.‬‬ ‫ما كشيدن نسوارها و چكاره و قليان خيلى اهميّت ندارد و‬ ‫ا ّ‬ ‫اضطرارى داعى نشده بر اينكه معيشت بدون آنها از براى بنى‬ ‫نوع‬ ‫انسان ممكن نباشد‪ .‬تا اينها را از امور شاقّه شمرده و بگوئيم‬ ‫بدون‬ ‫ماره را يك نهيب‪ ،‬و‬ ‫اينها خلل در تعيش ما واقع مىشود‪ .‬اگر نفس ا ّ‬ ‫نصيحت بفرمائى بر اينكه اين عملها از براى تو چه فائده دارد؟‬ ‫غير‬ ‫‪2‬‬

‫‪-‬وسائل الشيعه‪ ،‬ج ‪ ،5‬ص ‪ ،302‬باب ‪ ،2‬روايت ‪.6605‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬الكافى‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪.525‬‬

‫‪4‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،52‬ص ‪.323‬‬‫‪5‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،11‬ص ‪.174‬‬‫‪1‬‬

‫‪-‬بحار النوار‪ ،‬ج ‪ ،76‬ص ‪.148‬‬

‫‪6‬‬

‫‪-‬سورة القصص‪ ،‬الية‪.83 :‬‬

‫از ضرر كه هم اسراف در مال است و هم در بدن و هم دهن را‬ ‫بدبو‬ ‫مىكند و حال آنكه دهن تو طرق قرآن است‪ ،‬فرمود‪« :‬عليه‬ ‫السلم‪،‬‬ ‫‪1‬‬ ‫افواهكم طرق القران فطيبوها بالسواك»‪.‬‬ ‫اگر از اين جهت كه اصراف است و تبذير و سكر نيز مىآورد‬ ‫احيانا حرام بوده باشد‪ ،‬جواب چه خواهى گفت؟ استعمال نكردن‬ ‫كه‬ ‫هيچ ضررى ندارد پس اين دليل نمىشود از براى عمل به علم‬ ‫اصول‬ ‫ظنّى تا اشياء كه محل ورود نص نبوده به اصول و قواعد ظنيّه پيدا‬ ‫كنى‬ ‫ص عام تا نص خاص است‪ .‬هيچ خالى‬ ‫و حال آنكه همه امور مورد ن ّ‬ ‫از نص كه ماها به آن تكليف عمل كنيم نيست‪.‬‬ ‫و جاده احتياط نيز كه امرى وسيع است‪ ،‬و اگر سد ّ اين مسلك‬ ‫شود‬ ‫راهاى اجتهاد ظنّى اضيق طرق است‪ ،‬بلكه منافى مقتضاى‬ ‫شريعت‬ ‫سمهه سهله است‪ .‬چنانچه در «انتخاب كشف المحجة» از سيد‬ ‫ابن‬ ‫ن‬ ‫طاؤوس عليه الرحمة نقل فرموده مىفرمايد‪« :‬كما أ ّ‬ ‫المتكلمين‬ ‫ضيّقوا على انفسهم ما كان سهله اللّه من معرفة‬ ‫شريعته و احكامه»‪.‬‬ ‫و اينكه فرمودهايد كه «اصول مقدمه قريبه است از براى فهم‬ ‫اخبار»‬ ‫يكى از فهمهاى كه حضرت عالى به قواعد أصول البته ذكر كرده‬ ‫باشيد در معنى خبر كه وارد در حرمت جمع بين فاطمتين در عقد‬ ‫واحد و گفتهاى كه هر امرى شاق بر حضرت زهرا ـ عليها السلم ـ‬ ‫حرام نيست‪.‬‬ ‫و فرمودهاى كه «اجراى حدود شرعى بر سادات و روزه گرفتن‬ ‫حضرت صديّقه ـ سلم اللّه عليها ـ و مريض شدن و گرسنگى‬ ‫حسنين‬ ‫ـ عليهما السلم ـ كه بر حضرت زهرا ـ صلوات اللّه عليها ـ شاق‬ ‫است‪،‬‬ ‫‪2‬‬ ‫ما حرام نيست»‪.‬‬ ‫ا ّ‬ ‫اى آقاى حجة السلم! اين كلمات را بايد كسى بگويد كه در مسند‬ ‫رياست آزادى نشسته و هيچ قولى او قابل رد كردن نباشد‪ ،‬هرچه‬ ‫بگويد وال ّ اگر انصاف بدهيد خواهيد دانست كه چه فرموده‪ ،‬لكن يا‬ ‫حيف كه حرف منى به امثال حضرت عالى هدر است!! چنانچه‬ ‫فرمودهاند‪:‬‬ ‫آيا معلوم نيست براى عقلء بلكه اطفال كه مميّز باشند كمى‬ ‫اينكه‬ ‫مىدانند كه هر امر شاق مؤدى است‪ ،‬و نيز از براى معصومين‬ ‫عليهمالسلم بلكه‬ ‫از براى كمل از مؤمنين همه طاعات اشاقه بر ديگران لذ ّت است‬ ‫بلكه‬ ‫ت لَكَبيَرةً‬ ‫و إِ ْ‬ ‫ن كان َ ْ‬ ‫از براى غير ايشان شاق است‪ ،‬قوله تعالى‪َ ( :‬‬ ‫علَى‬ ‫إِل ّ َ‬ ‫ّ ‪3‬‬ ‫ه)‬ ‫ن َ‬ ‫الّذي َ‬ ‫هدَى الل ُ‬ ‫آيا نشنيدهايد كه حضرت صادق ـ عليه السلم ـ بعد از فوت‬ ‫فرزندش بيرون آمدند‪ ،‬خوشحال و زينت كرده‪ ،‬اصحاب را گمان‬ ‫اين‬ ‫شد كه البته فرزند صحت يافته از احوال او پرسيدند حضرت‬

‫فرمودند كه‪« :‬فوت شد ايشان»‪ .‬واقعه و ظنون خود را عرض‬ ‫كردند‪.‬‬ ‫حضرت اين جواب را فرمودند كه‪« :‬ما اهلبيتيم كه جزع مىكنيم به‬ ‫تضرع و زارى كه شايد بل نازل نشود و چون نازل شد به قضاى‬ ‫الهى‬ ‫راضييم و گردن مىنهيم امر او را و نيست ما را كه كراهت داشته‬ ‫باشيم‬ ‫چيزى را كه حق سبحانه و تعالى دوست دارد از براى ما و يقين‬ ‫است‬ ‫كه حكيم عليم آنچه اصلح است مىفرمايد»‪.‬‬ ‫و ايضا فرمودند كه‪« :‬ما عافيت نفوس خود را و فرزندان خود را‬ ‫مىخواهيم به شرط خواستن الهى و چون امر الهى آمد تسليم‬ ‫مىشويم امر او را و نيست ما را كه دوست داريم چيزى را كه‬ ‫خداوند‬ ‫سبحانه و تعالى دوست ندارد از براى ماها»‪.‬‬ ‫پس اولياء اللّه به آنچه از طرف اللّه تعالى است ملتّذ مىشوند و‬ ‫به‬ ‫اقامه حدود خوشحال مىشوند نه اينكه براى ايشان اقامه حدود‬ ‫الهى‬ ‫و يا مريض شدن و يا نماز و روزه و سائر اعمال حسنه كردن‬ ‫شاق‬ ‫باشند‪ ،‬بلكه از معصيّت سادات متأذى مىشوند‪ ،‬چنانچه گناه ايشان‬ ‫مضاعف گناه عوام است‪ ،‬مثل اطاعت آنها‪.‬‬

‫[حرمت جمع بين دو فاطمه نسب در ازدواج]‬

‫و اين جمع بين فاطمتين چون كه معصيّت است چنانچه ظهور‬ ‫‪4‬‬ ‫لفظ «ليح ّ‬ ‫ل» دليل است از براى حرمت‪ ،‬از اين جهت شاقّ‬ ‫است بر‬ ‫آن حضرت ـ سلم اللّه عليها ـ و موجب اذيّت آن حضرت است‪،‬‬ ‫والّ‬ ‫چرا بايد شاق مىبود‪.‬‬ ‫و ديگر اينكه امر مكروه كه از غير به انسان مىرسد موجب اذيّت‬ ‫مىشود از برايش‪ ،‬ولو اذيت قليلى‪ .‬و إذاى آن حضرت ـ صلوات‬ ‫اللّه‬ ‫عليها ـ چه كم چه زياد موجب اذاى نبى ـ صلى اللّه عليه و آله ـ‬ ‫است‪.‬‬ ‫چنانچه از لفظ «ما» فهميده مىشود‪ .‬كه فرمود نبى اكرم ـ صلى‬ ‫اللّه‬ ‫عليه و آله و سلّم ـ الفاطمة بضعة منى‪ ،‬يؤذينى ما‬ ‫‪5‬‬ ‫يؤذيها»‬ ‫ّ‬ ‫و إذاى آن حضرت ـ صلى الله عليه و آله وسلم ـ چنانچه فرموده‬ ‫ى فإن ّه يوذى اللّه»‪.‬‬ ‫حق سبحانه و تعالى‪« :‬ل تؤذ البن ّ‬ ‫و آن متفقا حرام است‪ .‬و خود انسان عاقل نفس خود را بدون‬ ‫ما امور شاقه كه انسان براى فوايد مرجوّه‬ ‫موجب اذيت نمىكند ا ّ‬ ‫متحمل مىشود از قبيل حجامت كردن كه در عاقبت رجاء عافيت‬ ‫است و شرب ادويّه تلخ و روزه گرفتن از براى عاقل در حقيقت‬ ‫عين‬ ‫راحت است‪.‬‬ ‫چنانچه فرموده امام عليهالسلم‪« :‬للصائم فرحتان‪ ،‬فرحة وقت‬ ‫الفطار و‬ ‫فرحة يوم القيامة»‪.‬‬ ‫و نيز امرى كه از طرف حق سبحانه و تعالى باشد بر كه حرام‬ ‫باشد؟ اما ضرر كه از خلق به انسان مىرسد بر فاعل بايد حرام‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫و اگر آقاى حجهالسلم اين معانى در حديث از قول سابق از‬

‫‪1‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،80‬ص ‪.344‬‬‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪-‬التهذيب‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪ ،463‬تمام الحديث‪ :‬عن محمدبن أبى عمير عن رجل من اصحابنا‪،‬‬

‫‪-‬نامه مرحوم حجهالسلم حجت كابلى‪ :‬مخطوط‪.‬‬

‫رجوعكنيد به ص ‪.52‬‬

‫‪-‬سورة البقرة‪ ،‬الية‪.143 :‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،23‬ص ‪.234‬‬

‫خودش اخذ كرده‪ ،‬جواب او را شيخ يوسف بحرانى ـ عليه الرحمة‬ ‫ـ‬ ‫چنين فرموده‪« :‬الول قوله و ظهور لفظه ل يحل فى‬ ‫ن‬ ‫ن فيه أ ّ‬ ‫الحرمة فإ ّ‬ ‫دللة لفظه ل يح ُّ‬ ‫ما‬ ‫صريح وذلك ل ّ‬ ‫ل إن ّما هى بالنص و ال ّ‬ ‫ح ّ‬ ‫ققه علماء‬ ‫ن دللة لفظه فى النطق وهي دللة‬ ‫أ‬ ‫من‬ ‫الصول‬ ‫ّ‬ ‫المطابقيّة و التضمنية‬ ‫ن دللة ل يحل على‬ ‫تسمى صريح المنطوق ولريب أ ّ‬ ‫الحرمة دللة‬ ‫مطابقه لن ّها المعنى الحقيقى لهذا اللفظ بدليل التبادر‬ ‫الذى هو امارة‬ ‫حقيقة كما ح ّ‬ ‫ققه علماء الصول و بذلك يظهر لك توهم‬ ‫جواز تخصيص‬ ‫ن دللته متى كانت صريحة مع صحة‬ ‫عموم اليات فا ّ‬ ‫الخبر كما هو ظاهر‬ ‫ن ذلك وهما‬ ‫كلمه جاز تخصيص العمومات به اتفاقا‪ ،‬ل ل ّ‬ ‫كما‬ ‫‪1‬‬ ‫همه‪»...‬‬ ‫تو ّ‬ ‫و تخصيص عمومات آيات را اجله علماء و معظم ايشان به اخبار‬ ‫صحيحه صريحه قائل شدهاند چنانچه انكار اين مطالب را غير‬ ‫متعسف معاند نخواهد كرد‪ .‬از آن جمله مسألة تخيير در مواضع‬ ‫اربعه‬ ‫بين قصر و اتمام يا دللت آيه و جملهاى از اخبار بر وجوب قصر بر‬ ‫مسافر مطلقا‪.‬‬ ‫و از آن جمله منع كسانى كه ثابت شده از براى او ارث به آيات و‬ ‫روايت از ولد و والد و زوجه و امثال ايشان به موانع منصوصه از‬ ‫قبيل‬ ‫قتل و كفر‪ ،‬و رقيّت و لعان‪ ،‬پس به تحقيق كه هيچ خلفى نيست‬ ‫در‬ ‫ممنوع بودن آنها از ميراث‪.‬‬ ‫و از آن جمله مسأله حبوه كه مال پسر بزرگ است‪ ،‬با دللت آيات‬ ‫و روايات با اينكه همه متروكه ميّت بر همه ورثه به حصص تقسيم‬ ‫شود به كتاب و سنّت به استثناء اخبار حبوه اشياء مخصوصه را‪.‬‬ ‫و از آن جمله ميراث زوجه غير ذات الولد على المشهور و مطلقا‬ ‫بر قول مختار‪ ،‬با دللت آيات متضافره بر اينكه ثمن‪ ،‬يا ربع از‬ ‫جميع‬ ‫متروكه چه منقول و يا غير آن به او مىرسد‪ ،‬با دللت اخبار بر‬ ‫حرمان‬ ‫‪2‬‬ ‫او از رباع به تفصيلى كه در محلش مذكور است‪.‬‬ ‫و از آن جمله‪ :‬قول ايشان به عدم نشر حرمت در رضاع بين‬ ‫اجنبيين به ارتضاع ايشان از يك زنى‪ ،‬با تعدد فحل از جهت اخبارى‬ ‫ن‬ ‫و أَ َ‬ ‫م ِ‬ ‫م َ‬ ‫خواتُك ُ ْ‬ ‫كه دللت مىكند بر اين معنا كه آيه مباركه ( َ‬ ‫‪3‬‬ ‫ة)‬ ‫الّرضا َ‬ ‫ع ِ‬ ‫و جمله از اخبار دللت مىكند بر نشر حرمت‪.‬‬ ‫و از آن جمله‪ :‬ميراث زوجه مريض اگر طلق بدهد در مرضش و‬ ‫بيرون شود از عدّة پس اين مطلقه ميراث مىبرد از او تا يك سال‬ ‫با‬ ‫اينكه آيات و روايات متفقّه است كه ميراث نمىباشد مگر به نسب‬ ‫يا‬ ‫به سبب‪ ،‬و اين زن بعد از خروج عدّة اجنبيّه است‪ .‬الى غير ذلك از‬ ‫مواضع كه تتبع بصير به آن اطلع دارد‪.‬‬ ‫پس بايد و دانست كه اين مسألة جمع بين فاطمتين در تخصيص‬ ‫عموم آيات از اين قبيل اينهاى است كه ذكر شد و خود‬ ‫حجهالسلم‬ ‫نيز در صحت خبر اقرار دارد‪.‬‬ ‫ما اختلف كه مىفرمايد در دللت خبر است‪ .‬كه حمل مىفرمايد‬ ‫ا ّ‬ ‫بر كراهت خفيفى‪ ،‬و اين حمل اگر از قواعد عربيه مىبود كه‬ ‫دليلش را‬ ‫ذكر مىفرمود چه عيب داشت بر اينكه لفظ را صرف مىكرد از‬ ‫حقيقت آن به مجاز و آنكه قرينه معانده لزم دارد در كلم عرب و‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫درر النجفية‪.‬‬‫مفاتيح الشرايع‪.‬‬‫‪-‬سورة النساء‪ ،‬الية‪.23 :‬‬

‫بدون نصب قرينه كلم فصيح حمل بر مجاز نمىشود و لفظ شاق‬ ‫قرينه مؤكده در حمل لفظ «ليحل»‪ 4‬در حرمت اصرح است با‬ ‫تعاضد آن بر معناى تبادر كه علمت حقيقت است‪ .‬و قرائن‬ ‫خارجيّهاى غير مربوطه در اثبات حكمى و حكم به غير ما أنزل اللّه‬ ‫لزم خواهد آمد‪.‬‬ ‫از اين جهت شيخ يوسف ـ عليه الرحمة ـ مىنويسد اينكه‪« :‬مار‬ ‫أينا أعجب من ان يقول الصادق ـ عليه السلم ـ ليحل‬ ‫الجمع بين اثنتين‬ ‫من ولد فاطمة‪ ،‬ثم يتجاسر جاسر و يقول بعد سماعه‬ ‫هذا الكلم ان‬ ‫الجمع كان جائزا فى زمانهم ـ عليهم السلم ـ و أن ّهم‬ ‫لم يمنع عنه ولم‬ ‫يحزم بذالك ويفتى به بمجرد هذه التخرصات والترهات‬ ‫من غير دليل‬ ‫ن هذا‬ ‫قطع‬ ‫معتمد‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫عليه‬ ‫ى‬ ‫ى ـ يلجأ اليه أ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ي مبن ّ‬ ‫شرع ّ‬ ‫لمن عجب‬ ‫العجائب عند ذوى الذهان و اللباب و هل هو إل ّ ردٌ‬ ‫لكلمه ـ عليه‬ ‫السلم ـ و مقابلة لنصه بالجتهاد الّذى هو ظاهر الفساد‬ ‫بين جملة العباد‪،‬‬ ‫و ليث شعرى أينما دلت عليه الزواجر القرانية و الخبار‬ ‫النبويّه من المنع‬ ‫ن و التخمين و وجوب‬ ‫الظ‬ ‫بمجرد‬ ‫الفتوى‬ ‫فى الحكم و‬ ‫ّ‬ ‫بناء على العلم و‬ ‫اليقين‪ ،‬المستند الى آية قرانية او سنة معصوميّة حتى‬ ‫يجوز التأويل فى‬ ‫الحكام الشرعيّة على مثل هذه الخرصات فى مقابلة‬ ‫النصوص‬ ‫الواضحة إلى آخر‪.»...‬‬ ‫ق عليها ـ صلوات اللّه عليها ـ‬ ‫و مىگويد معنى «يبلغها ويش ّ‬ ‫بمعنى‬ ‫يصعب عليها تحمله و معنى هذا اللفظ زيادة على مجرد‬ ‫الذى بمراتب‬ ‫كما عرفت أنفا ولكن الكلم من غير تأمل فى المقام‬ ‫يوقع صاحبه في‬ ‫مضيق اللزام»‪.‬‬ ‫و قبل از اين شيخ ـ اعلى اللّه مقامه ـ علماء كه اين حديث را در‬ ‫كتب خود ذكر فرمودهاند همه اعتقاد به مضمون آن داشتهاند مثل‬ ‫شيخ‬ ‫صدوق ـ عليه الرحمه ـ در علل‪ ،‬و شيخ الطائفه ـ رحمة اللّه عليه ـ‬ ‫در‬ ‫تهذيب‪ ،‬و شيخ حّر عاملى ـ رحمة اللّه عليه ـ در وسائل الشيعه و‬ ‫مجلسى در بحارالنور و فعل ً شيخ خلف بحرانى دام ظلّه العالى‬ ‫كتابى‬ ‫مستقل در اين مسأله نوشته است‪.‬‬ ‫الحاصل‪ :‬اينهاى كه اعتقاد به عمل به اين اخبار بدون تأويل بعيد‬ ‫دارند همان مضمون خبر را بدون تصّرف در آن به آراء و ظنون‬ ‫ايشان‬ ‫عمل كردهاند‪ .‬و به حرمت جمع قائل شدهاند كما قال عّز من‬ ‫م‬ ‫قائل‪( :‬ث ُ ّ‬ ‫ما َ‬ ‫جدُوا في أَن ْ ُ‬ ‫موا‬ ‫ق َ‬ ‫جا ِ‬ ‫ف ِ‬ ‫حَر ً‬ ‫م َ‬ ‫ضي ْ َ‬ ‫و يُ َ‬ ‫سل ِّ ُ‬ ‫م ّ‬ ‫ه ْ‬ ‫ل يَ ِ‬ ‫ت َ‬ ‫س ِ‬ ‫ما)‪.5‬‬ ‫تَ ْ‬ ‫سلي ً‬ ‫و جاده انقياد و طاعت را اختيار كردهاند و عقول خود را حاكم بر‬ ‫امور خداوندى قرار ندادهاند بر اينكه بگويند چرا بايد حكم چنين و‬ ‫چنان نباشد‪ .‬و به علّت و معلول حكم را جارى كنند‪ .‬زيرا با اينكه‬ ‫وجدانا مىبينى كه در عقول تفاضل است و طبائع مختلفه‪ ،‬پس‬ ‫عقل‬ ‫تام خاص است از براى حجت عصر ـ عج اللّه تعالى فرجه‬ ‫الشريف ـ‬

‫‪4‬‬ ‫اصل الحديث‪ ،‬عن محمدبن ابى عمير عن رجل من أصحبنا قال سمعته يقول‪ :‬ليحل‬‫لحدٍ أن يجمع بين ثنتين من ولد فاطمة عليهالسلم ان ذلك يبلغها فيشق عليها قلت‪ :‬يبلغها؟‬ ‫قال‪ :‬اى واللّه‪ .‬التهذيب‪ ،‬ج ‪ ،7‬ص ‪.463‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪-‬سورة النساء‪ ،‬الية‪.65 :‬‬

‫و لزم كه در بيان علل و اسباب مرحج از براى ناقص العقول‬ ‫صاحب‬ ‫عقل كامل باشد عقل ً از اين جهت است كه شيخ ـ عليه الرحمة ـ‬ ‫فرمود كه اين تأويلت و تخرصات موجب رد قول امام ـ عليه‬ ‫السلم‬ ‫ـ مىشود و اين اجتهادى است در مقابل نص كه ظاهر الضاد است‬ ‫بين‬ ‫عباد‪.‬‬

‫شما را از اوقات نماز شيئى از امور دنيا پس به تحقيق كه خداوند‬ ‫عالم‬ ‫م‬ ‫م َ‬ ‫ن ُ‬ ‫ع ْ‬ ‫مذ ّمت فرموده اقوام را و فرموده‪( :‬الّذي َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫ن َ‬ ‫صلت ِ ِ‬ ‫‪6‬‬ ‫ن)‬ ‫سا ُ‬ ‫هو َ‬

‫[آيا علم اصول مقدمه فهم اخبار است؟]‬

‫پس اگر علم اصول چنانچه آقاى حجهالسلم مير على احمد ـ‬ ‫سلمه اللّه ـ فرمودهاند‪ :‬كه مقدمه فهم اخبار است‪ ،‬و اخبار را‬ ‫چنين‬ ‫مىفرمايد كه معلوم است كه به عكس خواهد بود كه مخرب اخبار‬ ‫خواهد بود‪ .‬زيرا كه كلم ائمه ـ عليهم السلم ـ «يفسر بعضه‬ ‫بعضا»‬ ‫چنانچه فرمودهاند‪ .‬و عرف ايشان عليه السلم به تتبع اخبار‬ ‫ايشان‬ ‫فهميده مىشود نه به عرف ابوعلى سينا و مقامات حريرى و‬ ‫محامل‬ ‫خيالى‪.‬‬ ‫بلى چون كه كلمات ايشان ـ عليهم السلم ـ از افصح كلمات‬ ‫عربيّت و استعارات و كنايات عرفيّه خود ايشان بشود‪ ،‬و عرف‬ ‫ايشان‬ ‫به عرف ارباب عشق باطل مناسبت ندارد‪ .‬بلكه مقبس از كلم‬ ‫الهى و‬ ‫شرعى نبوى ـ صلى اللّه عليه و آله و سلم است‪.‬‬ ‫«كلمكم نور» پس در نور ظلمت نيست بايد نور را به ظلمت‬ ‫انسان عاقل از دست خود ملتبس نكند‪ ،‬تا پيش راه خود را تاريك‬ ‫كند‪.‬‬

‫و آقاى حجة السلم خبرى ديگرى كه از حجت عصر ـ عج اللّه‬ ‫تعالى فرجه ـ در ملعونيّت مضيّع نماز صبح ذكر فرموده استدلل و‬ ‫حمل بر كراهت تأخير نماز صبح فرموده تا اينكه ستارهها از‬ ‫آسمان‬ ‫‪1‬‬ ‫كم شود‪!...‬‬ ‫و كلم حضرات معصومين چنانچه عرض شد كه همه مضامن‬ ‫وحى الهى و تفاسير قرآن است چنانچه در تضييع نماز است‪ ،‬آيه‬ ‫‪2‬‬ ‫مباركه ( َ‬ ‫وي ْ ٌ‬ ‫ن)‬ ‫م َ‬ ‫م سا ُ‬ ‫ن ُ‬ ‫هو َ‬ ‫ع ْ‬ ‫ن * الّذي َ‬ ‫صل ِّي َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫ل ل ِل ْ ُ‬ ‫ن َ‬ ‫م َ‬ ‫ف َ‬ ‫صلت ِ ِ‬ ‫سيد هاشم بحرانى از حضرت صادق ـ عليه السلم ـ روايت‬ ‫فرموده كه مراد كسى است كه نماز خود را ترك كند در اوّل وقت‬ ‫و‬ ‫‪3‬‬ ‫تأخير آن را از اول وقت تا آخر آن بدون عذر‪.‬‬ ‫و در روايت ديگر از محمدبن يعقوب به اسنادش از محمدبن‬ ‫فضيل فرمود‪« :‬سؤال كردم از عبدالصالح ـ عليه السلم ـ يعنى‬ ‫امام‬ ‫م‬ ‫ن ُ‬ ‫موسى كاظم عليه السلم از قول خداوند عّزوجل (الّذي َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ن‬ ‫َ‬ ‫ع ْ‬ ‫‪4‬‬ ‫ّ‬ ‫ن) حضرت صلوات الله عليه فرمود‪ :‬مراد تضييع‬ ‫م سا ُ‬ ‫هو َ‬ ‫ه ْ‬ ‫َ‬ ‫صلت ِ ِ‬ ‫نماز‬ ‫‪5‬‬ ‫است‪.‬‬ ‫و از حضرت ابى جعفر ـ عليه السلم ـ فرمود‪« :‬فرمود به من‬ ‫پدرم‬ ‫عليه السلم از پدرانش از اميرالمؤمنين ـ عليه السلم ـ فرمود‪:‬‬ ‫هيچ‬ ‫عملى نزد خداوند تعالى محبوبتر از نماز نيست‪ ،‬پس مشغول نكند‬ ‫‪1‬‬ ‫الوسائل الشيعه‪ ،‬ج ‪ ،15‬ص ‪.317‬‬‫‪2‬‬

‫‪-‬سورة الماعون‪ ،‬الية‪.5 :‬‬

‫‪3‬‬ ‫البرهان‪.‬‬‫‪4‬‬

‫‪ -‬ماعون ‪.5 /‬‬

‫‪5‬‬

‫‪-‬وسائل الشيعة‪ ،‬ج ‪ ،4‬ص ‪.27‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ -‬ماعون ‪.5 /‬‬

‫يعنى ايشان غافلند و استهانت مىكنند به اوقات‪ 1 .‬و روايات زياد‬ ‫ديگر‪»....‬‬ ‫پس لعن حضرت حجة ـ صلوات اللّه عليه ـ اين كسى را كه تأخير‬ ‫مىكند نماز خود را عمدا‪ 2‬همان وعيد «ويلى» است‪ .‬كه حضرت‬ ‫حق‬ ‫ج ّ‬ ‫ل شأنه در اين آيه فرموده‪.‬‬ ‫و «ويل» كه أشد عذاب جهنم است نمىباشد مگر از براى كسى‬ ‫كه‬ ‫اقل ً مرتكب كبيره شده باشد چنانچه از كبائر شمردهاند «ما‬ ‫اوعد اللّه‬ ‫عليه النار»‪ 3‬را‪ ،‬و اگر چنين كبيره مكروه باشد در مقابل حرام‬ ‫پس‬ ‫چه چيز حرام خواهد بود و حال آنكه معنى حرام‪ ،‬چنانچه علماى‬ ‫اصول فرمودهاند‪ :‬كه همين است كه فاعل آن مستحق عذاب‬ ‫بشود‪ ،‬آيا‬ ‫عذاب شديدتر از عذاب ويل است «نعوذ باللّه منها»‪.‬‬ ‫پس اين آيه حمل بر كراهت در معنى اين خبر از قبيل حمل بر‬ ‫كراهت در جمع بين فاطمتيّن كه علم اصول ازين جهات مقدمه‬ ‫اخبار‬ ‫شده تا اينكه كسى كه امام عصر ـ عجل اللّه فرجه ـ او را ملعون‬ ‫فرموده‬ ‫باشد‪ ،‬و خداوند عزوجل در كتاب خود وعده «ويل» داده باشد علم‬ ‫اصول بگويد خير است عيبى ندارد امرى مكروهى است نه حرام!‬ ‫پس واى بر انصاف اهل زمان با اينكه چنين مىبينند كه واضع اين‬ ‫علم‬ ‫در حقيقت مخالفين ما است از براى تقابل با ائمه ـ عليهم السلم‬ ‫ـ و ما‬ ‫چطور بايد اين علم را مقدمه فهم اخبار قرار دهيم؟ و حال آنكه‬ ‫يك‬ ‫اصل در آن و قانون كه نوشتهاند در كتب اصول اينكه‪ :‬به اخبار‬ ‫موجوده كه الن در كتب شيعه است چون كه اغلب آن را اخبار‬ ‫آحاد‬ ‫ّ‬ ‫ن مجتهد بشود‪.‬‬ ‫ظ‬ ‫د‬ ‫مؤي‬ ‫اينكه‬ ‫ال‬ ‫نمىدانند‪،‬‬ ‫جايز‬ ‫را‬ ‫عمل‬ ‫مىدانند‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ن الكتاب بنفسه ليفيد‬ ‫چنانچه صاحب قوانين مىفرمايد‪« :‬فإ ّ‬ ‫إلّ‬ ‫ّ‬ ‫الظن و كذلك اصل البرائة و الضرورة والجماع و العقل‬ ‫القاطع ل يثبت‬ ‫لها شيىءٌ ينفعنا فى الفقه غالبا بل هى إن ّما تثبت بعض‬ ‫الحكام اجمال ً و‬ ‫ليحصل منها التفصلت و على هذا فينحصر العمل في‬ ‫النحصار بالظّن‬ ‫و الّلزم تكليف ما ل يطاق و يندرج فى ذلك الظن‬ ‫الحاصل من خبر‬ ‫‪4‬‬ ‫الواحد و انه ل فارقٌ بين افراد الظّن‪»...‬‬ ‫پس قواعد اصوليّه آنچه است از براى اثبات ظنون اجتهاديّه است‬ ‫نه از براى فهمانيدن معانى اخبار‪ ،‬بلكه اخبار را چنانچه صاحب‬ ‫قوانين گفته‪« :‬يك فرد از افراد ظنون است و دليل فارق بين ديگر‬ ‫‪5‬‬ ‫ن حاصل از خبر واحد نيست نزد جميع ايشان»‪.‬‬ ‫ظنون و ظ ّ‬ ‫الحاصل‪ :‬براهن كه حجهالسلم در معنا كردن حديث از منع جمع‬ ‫مى» است نه‬ ‫بين فاطميتين بظنون خود گفته نه برهانش «ل ّ‬ ‫«إنّى» تا‬ ‫اثبات مدّعاى او بشود بر قواعد اصوليّه‪.‬‬ ‫و صاحب عقل سليم به اين اقوال مزخرفه از اقوال ائمه ـ عليهم‬ ‫السلم ـ دست بردار نخواهد شد‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،83‬ص ‪.13‬‬‫‪2‬‬

‫‪-‬وسائل الشيعة‪ ،‬ج ‪ ،15‬ص ‪.317‬‬

‫‪3‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،83‬ص ‪.60‬‬‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫قوانين الصول‪.‬‬‫‪-‬قوانين الصول‪.‬‬

‫و اينكه گفته است ماها رساله جات اهل اجتهاد را بى احترام‬ ‫كردهايم‪ ،‬يا امر به بى احترامى آنها كردهايم اين نيست ال ّ اخبار‬ ‫به‬ ‫غيب‪ ،‬و يا از قبيل بهتان و افترى كه از قديم چنين مجبول است‬ ‫طبائع‬ ‫متهاى ايشان‬ ‫مذ‬ ‫تصديق‬ ‫بخواهند‬ ‫عوام‬ ‫نزد‬ ‫افتراى‬ ‫نوع‬ ‫بر‬ ‫اينكه‬ ‫بر‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ما) بر اين‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ق‬ ‫و‬ ‫(‬ ‫چنانچه‬ ‫بشود‬ ‫هتان ًا َ‬ ‫م َ‬ ‫ِ‬ ‫م بُ ْ‬ ‫عظي ً‬ ‫مْري َ َ‬ ‫على َ‬ ‫ه ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ ِ‬ ‫شاهد است‪.‬‬ ‫و ديگر مواضع الحمدللّه تعالى الى الن زبان فحش از بنده‬ ‫معروف‬ ‫نشده است چنانچه در اين مدّت بدون موجب نه خطى در مذمت‬ ‫كسى نوشتهام و نه بدون سؤال جواب گفتهام‪ ،‬همين اوّل چيزى‬ ‫كه‬ ‫كمى مدافعه نوشتهام به رجاء اينكه شايد رفع تهمت از من بشود‪،‬‬ ‫لكن اگرچه من اظهار مىكنم اينكه مرا به اين امور عظيمه دخلى‬ ‫نيست‪ ،‬اگر شما رد ّ بر علماء‪ ،‬اخباريين از شيعه مىنويسيد‪ ،‬بر كتب‬ ‫علماء كه رد اصول ظنيّه نوشتهاند بنويسد‪ ،‬مرا چه كار داريد؟‬ ‫و بر آنها هم كه علماء نجف رد نكردهاند‪ ،‬به من مىگويند ما بر‬ ‫عداوت كه داريم با تو داريم!!‪ ،‬با ديگران كارى نداريم‪ ،‬پس اگر‬ ‫مرا‬ ‫عالم هم نمىدانند از عقل اين است كه محل اعتناء ايشان نباشم‪،‬‬ ‫عوام‬ ‫هرچه بگويد‪ ،‬عوام از او قبول نمىكند چنانچه نكردهاند پس براى‬ ‫شما ضررى نيست وال ّ اين نويشتن شما موجب افساد خلق‬ ‫خواهد‬ ‫شد‪.‬‬ ‫نه اصلح ايشان‪ ،‬سبب اصلح ايشان اين بود كه مرا متهم به‬ ‫اقوال‬ ‫ردّيه و مذمتهاى غير سديده نمىفرمودى بلكه غيبت مرا تجويز‬ ‫نمىفرمودى‪ ،‬و يكى از احقر اخوان خود شمار مىكردى‪.‬‬ ‫و فعل ً معلوم است كه مسموع الكلم هستى‪ ،‬رفع نزاع و فساد‬ ‫مىشد و بس‪.‬‬ ‫و اگر خودت ترويج كردى كه فلن كس‪ ،‬مجتهدين اعلم و كتب‬ ‫ايشان را مذ ّمت مىكند‪ .‬پس من كه اين ترويج را نكردهام و به‬ ‫حال‬ ‫ّ‬ ‫مى كه‬ ‫ذ‬ ‫هر‬ ‫و‬ ‫ه‪.‬‬ ‫انشاءالل‬ ‫نيست‬ ‫هم‬ ‫ضررى‬ ‫من‬ ‫بر‬ ‫و‬ ‫هستم‬ ‫خود‬ ‫ّ‬ ‫شده از‬ ‫طرف خودت شده است و اگر نعوذ باللّه از طرف من مىبود هم‬ ‫براى‬ ‫تو ترك ذكر آن لزم بود‪« .‬و إن ّما البدعة ثماث بترك‬ ‫‪1‬‬ ‫ذكرها»‪.‬‬ ‫و اينكه فرموده «كه من پيغام كردم و نزد من نيامدند‬

‫تا‬ ‫هدايت‬

‫مىيافتند»‪ ،‬و من عرض مىكنم كه مدت سى و هشت‬

‫سال‬ ‫است كه بنده اغلب اوقات اين مدّت خدمت علماء كه حضرت‬ ‫عالى‬ ‫از خدمت ايشان بكأس وافى سيراب شدهاند رسيدهام شايد از‬ ‫خدمت ايشان من هم چيزى به قدر نصيب خود اخذ كرده باشم‪.‬‬ ‫و مع ذلك آنچه فرمايش كردهايد از پيغام كردن خود من از‬ ‫فرستاده شما چنانچه صاحب خانه كه من مهمانش بودم تفحص‬ ‫بفرمائيد كه چنين شنيدم‪ ،‬گفتند‪« :‬آقايون فردا ديدن شما‬

‫مىآيند و شما فردا سفر را ترك‬

‫كنيد» من تا سه روز‬

‫ديگر‬ ‫ترك سفر كردم اگرچه همان فرداء خبر دادند همان دو نفر كه‬ ‫آقايون‬ ‫نمىآيند‪ ،‬پس كذب چنانچه فرموده[اى ]خيلى گناه دارد‪ .‬آن شيخ‬ ‫پيغام آورد‪ .‬دروغ گفته! وال ّ من سر را قدم كرده اگر از اين جاه‬ ‫هم‬ ‫بخواهد بايد به خدمت برسم و بعد از آن سه سفر ديگر در كابل‬ ‫آمدم‬

‫‪1‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،89‬ص ‪.231‬‬

‫و خيلى اشتياق ملقات داشتم‪ ،‬نفرموديد‪.‬‬ ‫من كه از كراهت و ميل شما اطلع نداشتم تا خود مىآمدم من‬ ‫آمدن نزد شما را براى خود كسر شأن و عيب نمىدانم‪ ،‬چنانچه‬ ‫حضرت عالى از اين جهت‪ ،‬تشريف نياورديد‪ .‬و اين از اجلل و‬ ‫احترام شما است نزد من كه حاق كلمات شما را كما ينبغى معنا‬ ‫نكردم‬ ‫و هيچ در سدد تعارض آن در نيامدم وال ّ كلم در آنچه فرموده‬ ‫بسيار‬ ‫است و اين را كه نوشتهام از براى اينكه جواب خط مثل جواب‬ ‫سلم‬ ‫واجب است‪.‬‬ ‫فى الجمله‪ :‬بسيار به هر يكى از اين جهّال از بربرىها كه ملبس به‬ ‫لباس علم اند عرض مىكنم‪ :‬كه آيا در اين مدّت كه با من‬ ‫معارضايد‬ ‫و عداوت داريد من حلل را حرام كردهام و يا حرام را حلل؟‬ ‫مىگويند نه‪ ،‬چرا تقليد مجتهد ما نمىكنى؟ من مىگوييم‪ :‬تقليد چيزى‬ ‫محسوس نيست كه من در بر گرفته باشم و شما ببينيد‪ .‬تكليف‬ ‫من از‬ ‫شما سئوال نمىشود بسيار كساناند كه از مجتهدين ديگر تقليد‬ ‫دارند‪ .‬لزمهاش اين نمىشود كه شما بغض او را داشته باشيد‪.‬‬ ‫اگر در شىء از اصول عقائد من‪ ،‬چنانچه من مختصرات براى‬ ‫عوام‬ ‫نوشتهام اشكال داشته باشد و ايراد خود را ذكر كنيد حق شما‬ ‫خواهد‬ ‫بود كه اظهار بغض با من كنيد وال ّ در اصول دين كه من نوشتهام‪،‬‬ ‫تمرين الخوان الى حقيقة اليمان‪ ،‬و تحفة القنديّة‪ ،‬و‬ ‫بعضى كتب‬ ‫كوچك ادعيّه و غير آن را بود‪ ،‬از ملحظه آقاى شيخ آقا بزرگ‬ ‫سامره‬ ‫در كتاب خود كه كتب علماء شيعه و اسامى ايشان را نوشته در ج‬ ‫فرموده‪ ،‬و شجره حقير كه به لفظ عربيّه است بلكه به اشعار‬ ‫فصيحه‬ ‫عربيّه نيز در آن كتاب نوشته»‪.‬‬ ‫خيلى مطلب را در شكايت حال خود طول دادم شايد باعث ملل‬ ‫نشود معذرت مىخواهم زيرا كه اميد دارم كه حضرت عالى غيبت‬ ‫گفتن مرا بعد از اين تجويز نفرمايند‪ .‬تا شايد رفع فساد بشود‬ ‫انشاءاللّه‬ ‫تعالى‪.‬‬ ‫اجرش به حضرت عالى عائد بشود‪ ،‬زيرا كه من به وحدانيّت الهى‬ ‫و رسالت رسالت پناهى و امامت ائمة المعصومين ـ صلوات اللّه‬ ‫عليهم ـ و معاد جسمانى كما ينبغى اعتقاد دارم‪ .‬و نزد علماى حقه‬ ‫چنانچه خطهاى ايشان را به دست دارم كه عقيده من نزد ايشان‬ ‫ممدوح است‪.‬‬

‫[احوالت مختصر از مؤلف و پدرش]‬

‫پس عرض مىشود خدمت آقاى ـ حجهالسلم ـ كه‪ :‬شماه كه‬ ‫بنده را ملقات نكردهايد بايد عمل به قول اميرالمؤمنين ـ عليه‬ ‫السلم‬ ‫ـ فرموده اين كه‪ :‬محمدبن الحسين الّرضى ـ عليه الرحمة ـ در‬ ‫نهج‬ ‫البلغه روايت فرموده‪ :‬عن اميرالمؤمنين ـ عليه السلم ـ‬ ‫قال‪ :‬ايّها‬ ‫الناس من عّرف من اخيه وشقيه فى دين وشداد طريق‬ ‫ن فيه‬ ‫فل يسمع ّ‬ ‫اقاويل الناس اما انه قديرى الرامى و تخطئى السهام‬ ‫يحيل الكلم و‬ ‫باطل ذلك يبور واللّه سميع و شهيد ان ّما أن ّه ليس بين‬ ‫الحق و الباطل ال‬

‫اربع اصابع فسئل عن معنى قوله هذا فجمع اصابعه و‬ ‫وضعها بين اذنيه‬ ‫و عنيه ثم قال‪ :‬الباطل ان تقول سمعت والحق ان‬ ‫‪1‬‬ ‫تقول رأيت‪.‬‬ ‫و قال‪ :‬و قال ـ عليه السلم ـ ليس من العدل القضاء‬ ‫على الثقة‬ ‫‪2‬‬ ‫بالظن‪.‬‬ ‫و قال ـ عليه السلم ـ ل تظنن بكلمة خرجت من اخيك‬ ‫سوءا او انت‬ ‫ً ‪3‬‬ ‫تجد لها فى الخبر محمل»‪.‬‬ ‫پس وجه احتمال خبر از براى ايشان اينكه والد حقير ـ اعلى اللّه‬ ‫مقامه ـ كه اين جهّال بربريين هرچه نسبت مىدهند به ايشان ـ‬ ‫انشاءاللّه‬ ‫ـ موجب رفع درجات ايشان خواهد بود‪ ،‬زيرا كه اغلب اهل اطلع‬ ‫به‬ ‫احوال ايشان به زهد و تقوى ايشان كه در عتبات عاليات معروف‬ ‫بودهاند قائل اند و دليل آن اينكه آقاى حجهالسلم (ميرزا على‬ ‫آقا)‬ ‫ابن مرحوم آقاى حجهالسلم آقاى ميرزا محمد حسن شيرازى‪،‬‬ ‫علّت‬ ‫فى الخلد مقامهما متكفل تجهيز و نماز جنازه با چهار‬ ‫هزار نفر از طلبه‬ ‫شب تا صبح نزد نعش ايشان تلوت قرآن و روضه خوانى فرمودند‬ ‫و‬ ‫صبح از طرف ايشان و از طرف آقاى حجهالسلم سيد ابوالحسن‬ ‫دام‬ ‫ظله العالى منادى بالى مناره طل اعلن فرمودند‪« :‬كه در تشييع‬ ‫جنازه‬ ‫مد مقدس كابلى‪،‬‬ ‫مح‬ ‫سيد‬ ‫آقاى‬ ‫والمجتهدين‬ ‫العلماء‪،‬‬ ‫سيد‬ ‫آقاى‬ ‫ّ‬ ‫هركه‬ ‫برود مأجور و مأثوب خواهد بود»‪.‬‬ ‫بنابر آن دكاكلين نجف بسته شده‪ ،‬تمام اهالى تشييع و تعظم‬ ‫فرمودند‪ :‬كه كمى از علماء را چنين تعظيم فرموده باشند‪ .‬پس‬ ‫بايد اين‬ ‫حجتين ايشان را تعظيم از جهت كمال تدّين و صحت اعتقاد او‬ ‫فرموده باشند‪ .‬و اگر نعوذ باللّه فاسد به عقيده نزد ايشان بوده و‬ ‫اين‬ ‫قدر اجلل و احترام كردهاند نقض عدالت خود ايشان مىشود‪.‬‬ ‫ة فو ّ‬ ‫قره فقد‬ ‫زيرا كه نبى صلىاللهعليهوآله ـ فرموده‪« :‬من أتى ذا بدع ٍ‬ ‫سعي في هدم‬ ‫‪4‬‬ ‫السلم»‪.‬‬ ‫و اين را كه عرض كردم نزد اهل اطلع اغلب معلوم است‪.‬‬ ‫و خيلى ميل دارم كه انشاءاللّه تعالى مشافهة بعض اشياء را از‬ ‫حضرت عالى سوال مىكردم و مىدانستم كه در رساله چه‬ ‫فرمودهايد‬ ‫‪5‬‬ ‫مثل قول شما در وحدت وجود‪« :‬هو كل الوجود»‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫و قول تو در وحدت افعال‪« :‬ل فاعل فى الوجود إل ّ اللّه»‪.‬‬ ‫و اين انحصار افعال بر حكيم متعال‪ ،‬حتى افعال عباد موجب‬ ‫اعتقاد به جبر خواهد شد‪.‬‬ ‫و مجلسى عليه الرحمة ـ در بحارالنوار مىفرمايد در نقض اين‬ ‫ن افعالنا لو كانت‬ ‫شهادت‪« :‬الشهادة العقل الصحيح بأ ّ‬ ‫مخترعة فينا او‬ ‫ة عن سبب اوجبها من غير نالم تقع بحسب‬ ‫كائن ٌ‬ ‫قصورنا‪ ،‬و إرادتنا و‬ ‫كانت لفرق بينها و بين جميع ما يفعل فينا من صحتنا و‬

‫سقمنا و تأليف‬ ‫ة على اختصاصها‪ ،‬و‬ ‫اجسامنا و فى حصول الفرق دلل ً‬ ‫برهان واضح‬ ‫على أن ّها حدثت عن قدرتنا و أن ّه ل سبب لها غير‬ ‫‪7‬‬ ‫اختيارنا»‪.‬‬ ‫و اين قول نيز در تأثير نجوم است كه باز از قول شيخ «محمود بن‬ ‫على الحموصى» مىفرمايد‪« :‬يبطل ذلك بك ّ‬ ‫ل ما يبطل به‬ ‫دعوى‬ ‫‪8‬‬ ‫المجبرة بأن ّنا غير مختاررين»‪.‬‬ ‫پس حضرت عالى ابطال جبر و تفويض و اثبات أمر بين امرين را‬

‫‪1‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،75‬ص ‪.197‬‬‫‪2‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،74‬ص ‪.64‬‬‫‪3‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،74‬ص ‪.186‬‬‫‪4‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،72‬ص ‪.264‬‬‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪-‬نامه مرحوم حجت كابلى مخطوط‪.‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،58‬ص ‪.297‬‬

‫‪-‬نامه مرحوم حجت كابلى مخطوط‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،58‬ص ‪.298‬‬

‫در رساله حضرت امام على النقى ـ عليه السلم ـ كه با براهين‬ ‫واضحه‬ ‫ذكر فرموده‪ ،‬بايد رجوع فرمايند‪ .‬و اگر منظور ايشان در اختصاص‬ ‫بر‬ ‫حكيم متعال اين معنا نيست بايد براى عوام واضح بيان فرمايد‪،‬‬ ‫چون‬ ‫كه فرموده‪ :‬اگر اين رسالهاش را هر كه مطالعه كند براى او‬ ‫بسيار فائده‬ ‫دارد‪ .‬بنابراين هركه طالب دين است كتاب آقاى حجهالسلم را‬ ‫مطالعه خواهد كرد‪ .‬اگر ظاهر لفظ او را چنين فهميد يا اعتقاد به‬ ‫وحدت وجودى و يا اعتقاد جبرى خواهد كرد و نزد شيعه گمراه‬ ‫خواهد شد و اگر عوام يا اشباه علماء كه از عوام پستتراند هيچ‬ ‫ملتفت اين معانى نشوند‪ .‬پس نوشتن رساله عبث خواهد بود؟‬ ‫و علماء كه اينها را دانستهاند با اينكه تقليد در اصول دين متفقا‬ ‫ممنوع است‪ ،‬پس عوام نيز بايد تقليد را قبول نكند‪ ،‬پس‬ ‫حجهالسلم‪،‬‬ ‫چنانچه خود نصيحت براى من نوشته‪« :‬اخوك دينك فاحتط‬ ‫لدينك بما‬ ‫شئت»‪ 1‬بايد عمل كند‪.‬‬ ‫آنچه به من نسبت داده از مذمت علماء من عرض كردم كه من‬ ‫علماء حقه را حاشا كه مذ ّمت كرده باشم‪ ،‬و كتب علماء كه‬ ‫محاجه‬ ‫اخبارى و اصولى است كه شايد خود حجهالسلم ديده باشد‪ .‬مثل‬ ‫كتاب فوائد المدنيه و كتاب فتح الباب‪ ،‬و مصادر النوار‪ ،‬و انوار‬ ‫النعمانيه و فصول المهمه و خاتمه وسائل الشيعه‪ ،‬و فوائد‬ ‫الطوسيه‪ ،‬و‬ ‫هداية البرار‪ ،‬و ديگر كتب احتياط در نگفتن كتب آنها بر من چه‬ ‫لزم‬ ‫خواهد بود‪.‬‬ ‫آنچه ايشان ـ رضوان اللّه عليهم ـ گفتهاند‪ :‬بر عهده خود ايشان‬ ‫خواهد بود‪ ،‬و فعل ً زوّارهاى كه كتاب توضيح المقال را از مشهد‬ ‫مقدس آوردهاند كه عبارات اصوليين را از كتاب فصول‪ ،‬و قوانين‪،‬‬ ‫و‬ ‫فرائد الصول‪ ،‬و مناهج الصول و رسائل به لفظ عربى و ترجمه‬ ‫فارسى نوشته‪ ،‬و نقض آنها را نيز نوشته‪ ،‬به من چه كار است؟!‬ ‫‪2‬‬ ‫خرى)‬ ‫وْزَر أ ُ ْ‬ ‫آيا نشنيدهايد كه فرمود عّزوجل‪َ ( :‬‬ ‫زَرةٌ ِ‬ ‫و ل تَ ِ‬ ‫زُر وا ِ‬ ‫و‬ ‫‪3‬‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ة)‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ك‬ ‫(‬ ‫ت َرهين َ ٌ‬ ‫َ‬ ‫سب َ ْ‬ ‫س بِما ك َ َ‬ ‫ٍ‬

‫[محدثين احتياط را از دست نمىدهند]‬

‫الحاصل‪ :‬ماها احتياط كه وارد شده انشاءاللّه تعالى حتى المقدور‬ ‫عمل كردهايم نه احتياط را كه در حقيقت وسواس است نه‬ ‫احتياط‪ ،‬و‬ ‫اين از احتياط ماها است كه نماز صبح را تأخير نمىكنيم از روى‬ ‫عمد‪،‬‬ ‫‪4‬‬ ‫ّ‬ ‫ن) و يا‬ ‫م َ‬ ‫م سا ُ‬ ‫ن ُ‬ ‫هو َ‬ ‫ع ْ‬ ‫مبادا كه مصداق آيه (الذي َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫ن َ‬ ‫صلت ِ ِ‬ ‫قول‬ ‫حضرت حجة ـ عجل اللّه تعالى فرجه ـ شويم‪ .‬و حمل مىكنيم‬ ‫وقتى‬ ‫مشترك را تا طلوع آفتاب‪ ،‬چنانچه در حديث اميرالمؤمنين عليهالسلم ـ‬ ‫صلوات اللّه عليه ـ و حضرت صادقين ـ عليهم السلم ـ شنيدى از‬ ‫براى صاحبان اعذار از قبيل بيدار نشدن يا مريض بودن يا آب‬ ‫ممكن‬

‫‪-1‬وسائل الشيعة‪ ،‬ج ‪ ،27‬ص ‪ 167‬باب ‪12‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪-‬سورة النعام‪ ،‬الية‪.164 :‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ -‬مدثر ‪.38 /‬‬

‫‪4‬‬

‫‪ -‬ماعون ‪.5 /‬‬

‫روايت ‪.33509‬‬

‫نشدن و نحو اينها و اين را بى احتياطى مىدانيم كه طبائع بهانه جو‬ ‫را‬ ‫جرأت دهيم بر اينكه تأخير نماز مكروه است‪ ،‬و مكروه را عوام با‬ ‫مباح فرق هم نمىكنند‪.‬‬ ‫پس اين تأخير نماز را براى خود عادت قرار مىدهند و اگر در‬ ‫حقيقت حرام باشد چه جواب خواهيم گفت؟ و حال آنكه شنيدهايم‬ ‫كه معصومين ـ عليهم السلم ـ فرمودهاند‪« :‬المضيّع لصلته‬ ‫‪1‬‬ ‫كتاركه»‪.‬‬ ‫نه اينكه چيزهاى كه از افراد موضوع نص عام باشد‪ ،‬يا نص‬ ‫خاص‪ ،‬خاص ما برأى وجهالت بر خود حرام كنيم چنانچه آقاى‬ ‫حجهالسلم به اخباريين نسبت داده است‪ ،‬كه آنها چاى نمىخورند‪.‬‬ ‫و موتر‪ 2‬و لير‪ 3‬و طياره ‪ 4‬و آب گود‪ 5‬سوار نمىشوند‪ .‬آيا كدام‬ ‫اخبارى را به اين اعمال ديده و يا ايشان در كتب خود نوشتهاند‬ ‫مثل‬ ‫«لوامع» و «بحار» و «كتب اربعه» كافى‪ ،‬و فقيه و تهذيب و‬ ‫استبصار‪ ،‬و‬ ‫وسائل ووافى و حدائق و مرأة العقول‪ ...‬و غيره كتب اخبار و‬ ‫مختصرات فتاوى ايشان؟‬ ‫و شيخ حر عاملى ـ عليه الرحمة ـ در كتاب الفصول المهمه‬ ‫فرموده‪« :‬قال الصادق ـ عليه السلم ـ أما ما يحل‬ ‫مما‬ ‫للنسان اكله ّ‬ ‫ف منها‬ ‫أخرجت الرض فثلتة اصناف من الغذية صن ٌ‬ ‫جميع الحب كلّه‬ ‫من الحنطة و الشعير والرز و الحمص و غير ذلك من‬ ‫صنوف الحب و‬ ‫صنوف السماسم و غيرها كل شيء من الحب‪ ،‬و صنوف‬ ‫السماسم مما‬ ‫يكون فيه غذاء النسان فى بدنه و قوته فحلل كلّه‪ ،‬و‬ ‫كل شيىء يكون‬ ‫فيه المضّرة على النسان فى بدنه فحرام اكله ال ّ فى‬ ‫حال الضرورة و‬ ‫صنف الثانى ما اخرجت الرض من جميع الصنوف الثمار‬ ‫كلها مما‬ ‫يكون فيه غذاء النسان و منفعة له و قوته به فحل ٌ‬ ‫ل‬ ‫اكله‪ ،‬و ما كان فيه‬ ‫المضرة على النسان فى اكله فحرام اكله‪ ،‬و صنف‬ ‫الثالث‪ ،‬جميع‬ ‫الصنوف البقول و النبات و كل شىء نسبت من البقول‬ ‫ما فيه‬ ‫كلّها م ّ‬ ‫منافع النسان و غذاة له فحلل و ما كان من الصنوف‬ ‫ما فيه‬ ‫البقول م ّ‬ ‫ضرة على النسان فى اكله نظير بقول السموم‬ ‫الم ّ‬ ‫القائلة و نظير الدفل و‬ ‫م اكله و ما يجوز‬ ‫غير ذلك من الصنوف اسم القاتل فحرا ٌ‬ ‫من الشربة من‬ ‫ما لم يغير العقل كثيره فل يأس بشربه‪،‬‬ ‫جميع صنوفها م ّ‬ ‫و كل شيىء يغيّر‬ ‫‪6‬‬ ‫العقل كثيره فالقليل منه حرام»‪.‬‬ ‫پس چاى كه از فرد نباتات است و مدح آن را اطبّاء نيز نوشتهاند‬ ‫و‬ ‫منفعت از براى انسان است‪ ،‬اخباريين براى خود حرام نمىدانند‪،‬‬ ‫ما‬ ‫أ ّ‬ ‫شرب تتن از جهت آنكه احيانا سكر مىآورد و عقل را تغيير‬ ‫مىدهد‬ ‫از اين جهت احتياط مىكنند‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫و در ركوب موتر‪ 7‬ولير‪ 8‬و آب گود‪ 9‬چون كه نهى وارد نشده و در‬ ‫تحت عموم داخل است و از علمات كه تقّرب البلدان است در‬ ‫حديث وارد شده است‪ .‬همينها را فرمودهاند‪ :‬و بسيار از اخباريين‬ ‫را‬ ‫ديدهام كه در عراق موترات از خود دارند با كمال تقوى ايشان در‬ ‫اعمال‪.‬‬ ‫و (ميرزا محمد تقى) در بصره دام ظلّه العالى و (ميرزاء عنايت‬ ‫اللّه)‬ ‫در جماعت مؤمنين كه از علما و ربّانيين در عراق معروفاند‪ .‬غالبا‬ ‫سوارى ايشان موتر است و مثل ايشان شيخ خلف بحرانى‪ ،‬و‬ ‫ديگر‬

‫مضمون كلم معصوم‪.‬‬‫‪-‬ماشين سوارى‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫قطار‪.‬‬‫‪4‬‬ ‫هواپيما‪.‬‬‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫قايق و كشتى‪.‬‬‫مهمة‪.‬‬ ‫‪-‬الفصول ال ّ‬

‫‪7‬‬

‫‪-‬ماشين و وسائل نقليه‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫قطار مسافربرى‪.‬‬‫‪9‬‬

‫‪-‬قايق و كشتى‪.‬‬

‫علماء نجف و كربلء معلّى ـ كثراللّه امثالهم‪.‬‬ ‫پس خوب نيست كه انسان به جهت پيشرفت كلم خود بر علماء‬ ‫اعلم و طائفه حقه يك افتراه ببندد تا ايشان نزد عوام از درجه‬ ‫اعتبار‬ ‫ساقط شود‪ ،‬اگرچه عدم ركوب موتر ولير و آب گود و طياره ضرر‬ ‫به‬ ‫دين ندارد‪ .‬بلكه منافى تدّين نيست‪ ،‬لكن منافي طبائع عوام است‪،‬‬ ‫از‬ ‫اين جهت و به اين نسبت متنفر مىشوند‪ ،‬و حرف آقا‪ ،‬پسند ايشان‬ ‫مىشود‪.‬‬ ‫پس پناه مىبرم به ذات حضرت حق ج ّ‬ ‫ل شأنه از اينكه كسى به‬ ‫حقيقت اعمال و افعال ايشان قائل باشد‪ .‬و ايشان را نزد عوام‬ ‫متهم‬ ‫بفرمايد و تحذير كند عوام را از قبول عقيده و اعمال ايشان بلكه‬ ‫ق‬ ‫ح ّ‬ ‫به تكفير اين اهل حق هم بأسى نداشته باشد‪ .‬و خود را رد بر‬ ‫ائمه‪:‬‬ ‫نداند‪.‬‬

‫[نكوهش قائلين به وحدت وجود]‬

‫كل ّ بلكه ايشان الّراد عليهم كالراد على اللّه ـ هستند و نسبت به‬ ‫غير‬ ‫مىدهند‪ ،‬و عوام بيچاره قبول مىكنند‪ .‬وال ّ سبب چيست‪ ،‬كه چنين‬ ‫رساله نوشته شود‪ ،‬و تصديق شيخ «محىالدين العرابى» شود‬ ‫در‬ ‫وحدت وجود‪.‬‬ ‫و حال آنكه شيخ محى الدين با غايت اعتقادش به او «حت ّى أن ّه‬ ‫خاطبه فى حاشيته على الفتوحات بقوله‪ :‬ايها الصديق‬ ‫و ايها المقّرب و‬ ‫ول فتوحات‪« :‬من اظهر‬ ‫ايّها الولى» كتب على قوله در ا ّ‬ ‫الشياء و هو‬ ‫عينها» كه لفظ او اين است «ان اللّه ليستحى من الحق‬ ‫ايّها الشيخ لو‬ ‫د ان ّه يقول فضلة الشيخ عين وجود الشيخ‬ ‫سمعت من اح ٍ‬ ‫ة‬ ‫لتسامحه البت ً‬ ‫بل تغضب عليه‪ ،‬فكيف يسوع لك ان تنسب هذا الهذيان‬ ‫إلى الملك‬ ‫الدّيان‪ ،‬تب إلى اللّه توبة نصوحا تنجو من هذه الورطة‬ ‫الوعرة الت ّى‬ ‫يستنكف منها الدهريون‪ ،‬و الطبيعيون و اليونانيون و‬ ‫الديّانيون»‪.‬‬ ‫و قول آقاى حجهالسلم را كه ما نفهميدهايم‪ ،‬با اينكه اين شعر را‬ ‫ذكر كرده در معناى وحدت وجود‪ ،‬على الظاهر مطابق است به‬ ‫قول‬ ‫شيخ مذكور و در رساله است‪ ،‬شعر‪:‬‬ ‫و شيخ حر عاملى ـ رحمة اللّه عليه ـ مىفرمايد «من لم يرد‬ ‫المتشابه من الثقلين إلى المحكم بل يعمل بالعكس و‬ ‫يقدم الخيالت‬ ‫المستحسنة العقلية و يسدّ باب العلم بالتعبد‪ ،‬و يفتح‬ ‫باب العقل فى‬ ‫ب او الشهرة يقع‬ ‫القاصر‪ ،‬و يقلّد بمجرد الطمع او الح ّ‬ ‫فى ما يقع»‪.‬‬

‫لهذا گفتهاند همين جواب سائل كه گويد آنچه در ترغيب معرفت و‬ ‫حكمت وارد شده است‪ .‬منافى اخبارى است كه در منع از تفكر‬ ‫فى‬ ‫اللّه و الكلم فيه تعالى وارد شده زيرا كه طالبان تصوّر حقيقت را‬ ‫بدور‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ه)‪ 1‬مىرانند‪ ،‬تا طلب محال نكنند‪.‬‬ ‫س‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫الل‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ذ‬ ‫ح‬ ‫ي‬ ‫و‬ ‫(‬ ‫باش‪:‬‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ُ‬ ‫َ‬ ‫‪2‬‬ ‫«تفكروا فأن ّكم لن تقدروا قدره»‪.‬‬ ‫زبان به كام خاموشى چه جاى نطق‪ ،‬تصوّر در او نمىگنجد‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫مصيُر)‬ ‫ي ال ْ َ‬ ‫و عاشقان وصول حضرت را به مقام ( َ‬ ‫و إِل َ ّ‬ ‫مىرسانند‪.‬‬ ‫در خلوت خانه حق اليقين بياسايند‪« .‬من كان يرجو لقاء اللّه‬ ‫ن‬ ‫فإ ّ‬ ‫‪4‬‬ ‫ّ‬ ‫اجل الله لت»‪.‬‬ ‫حضور شىء غير تصور حقيقت آن شىء است‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫و در آن را به تبعيد «إذا إنتهى الكلم إلى اللّه فامسكوا»‬ ‫تربيت‬ ‫كردند‪ ،‬و نزديكان را به تقريب «من عرف نفسه فقد عرف‬ ‫‪6‬‬ ‫ربّه»‬ ‫ترغيب نمودند‪.‬‬ ‫ه َ‬ ‫يء ٌ)‪ 7‬حيرت افزود‪.‬‬ ‫مثْل ِ ِ‬ ‫س كَ ِ‬ ‫آن را به حكم (لَي ْ َ‬ ‫ش ْ‬ ‫ع الْبَصيُر)‪ 8‬دللت نمود‪.‬‬ ‫سمي‬ ‫ال‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫و ُ َ‬ ‫و اين را متشابه ( َ‬ ‫‪9‬‬ ‫آن را تنزيه «ليس له مكان يحويه» حيران كرد‪.‬‬ ‫ّ ‪10‬‬ ‫و اين را تعبير ( َ َ‬ ‫ولّوا َ‬ ‫ه)‬ ‫ه الل ِ‬ ‫و ْ‬ ‫ج ُ‬ ‫فث َ ّ‬ ‫م َ‬ ‫فأيْن َما ت ُ َ‬ ‫‪11‬‬ ‫كار آسان آن را يأس «كلّما ميَّزتموه باوهامكم»‪.‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ع مثلكم مردود اليكم» محروم‬ ‫با دق معانيه «مخلوق مصنو ٌ‬ ‫ساخته و اين را بر جاى «فاجبت ان اعرف» نواخته‪.‬‬ ‫ب الرباب»‪ 13‬دور گردانيده‪.‬‬ ‫و آن را به تازيانه «ما التراب و ر ّ‬ ‫‪14‬‬ ‫هو معك ُ َ‬ ‫م) مسرور و مطمئن‬ ‫م أي ْ َ‬ ‫ن ما كُنْت ُ ْ‬ ‫و ُ َ َ َ ْ‬ ‫و در آشيانه ( َ‬ ‫گردانيده‪.‬‬ ‫‪15‬‬ ‫نشانيده (أ ُ‬ ‫َ‬ ‫ن أَ ْ‬ ‫ب‬ ‫(‬ ‫و‬ ‫د)‬ ‫عي‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫مكا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫نا‬ ‫ي‬ ‫ك‬ ‫ئ‬ ‫ول‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫قَر ُ‬ ‫و نَ ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ح ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ٍ‬ ‫ْ‬ ‫ن‬ ‫ه ِ‬ ‫إِلَي ْ ِ‬ ‫م ْ‬ ‫‪1‬‬

‫‪16‬‬

‫ُ‬ ‫ن ال ْ ِ ْ‬ ‫م‬ ‫م ِ‬ ‫م َ‬ ‫و ما أوتيت ُ ْ‬ ‫بيگانگان را به خطاب ( َ‬ ‫عل ِ‬

‫د)‬ ‫وري ِ‬ ‫َ‬ ‫ل ال ْ َ‬ ‫حب ْ ِ‬ ‫ً ‪17‬‬ ‫إِل ّ َ‬ ‫قليل)‬ ‫زدود‪.‬‬ ‫ف َ ُ‬ ‫ة َ‬ ‫خيًْرا‬ ‫ي َ‬ ‫م َ‬ ‫ت ال ْ ِ‬ ‫ن يُؤ َ‬ ‫م ْ‬ ‫حك ْ َ‬ ‫و َ‬ ‫آشنايان را به بشارت ( َ‬ ‫قدْ أوت ِ َ‬ ‫‪18‬‬ ‫كَثيًرا)‬ ‫سرافراز كرد‪.‬‬ ‫در حق آنان آمد «عليكم بدين العجائز»‪ 19‬و در شأن اينان‬ ‫فرمود‪:‬‬ ‫ن من العلم كهيئة المكنون ليعلمه الّأهل المعرفة‬ ‫«إ ّ‬ ‫باللّه»‪.‬‬ ‫و از آنچه مسطور شد معلوم شد كه‪:‬‬ ‫ن شاهق المعرفة اشمخ ان يطير اليه كل طائر‬ ‫«ا ّ‬ ‫و سرادق البصيرة احجب من ان يحوم إليه‬ ‫كل سائر»‬ ‫«يض ّ‬ ‫ل به كثيرا و يهدى به كثيرا»‬ ‫شعر‬

‫‪-‬سورة آل عمران‪ ،‬الية‪.28 :‬‬

‫‪2‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،71‬ص ‪.321‬‬‫‪3‬‬

‫‪-‬سورة حج‪ ،‬الية‪.14 :‬‬

‫‪4‬‬

‫‪-‬سورة العنكبوت‪ ،‬الية‪.5 :‬‬

‫‪5‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪.259‬‬‫‪6‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،2‬ص ‪.32‬‬‫‪7‬‬

‫‪-‬سورة الشورى‪ ،‬الية‪.11 :‬‬

‫‪8‬‬

‫‪-‬سورة الشورى‪ ،‬الية‪.11 :‬‬

‫‪9‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،69‬ص ‪.293‬‬‫‪10‬‬ ‫سورة البقرة‪ ،‬الية‪.115 :‬‬‫‪11‬‬ ‫بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،69‬ص ‪.293‬‬‫‪12‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،69‬ص ‪.293‬‬

‫‪16‬‬ ‫‪-‬سورة ق‪ ،‬الية‪.16 :‬‬

‫‪13‬‬ ‫‪-‬مضمون كلمات علماء‪.‬‬

‫‪17‬‬ ‫‪-‬سورة السراء‪ ،‬الية‪.85 :‬‬

‫‪14‬‬ ‫‪-‬سورة الحديد‪ ،‬الية‪.4 :‬‬

‫‪18‬‬ ‫‪-‬سورة البقرة‪،‬الية‪.269 :‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪ -‬فصلت ‪.44 /‬‬

‫‪19‬‬ ‫‪-‬بحارالنوار‪ ،‬ج ‪ ،69‬ص ‪.136‬‬

‫مبيّن فرق فريقين‬ ‫تاليف‬ ‫محدث فقيه علّمه سيد شاه عليرضا غزنوى‬ ‫‪1‬‬

‫بسم اللّه الر حمن الّر حيم‬ ‫الحمد للّهِ الذّي جعل الشمس و القمر ضياء ً و نورا و‬ ‫علمان دليلن‬ ‫تميزبهما بين الظلمة و الن ّور أهل الن ّور و البصر من لم‬ ‫يجعل اللّه له نورا‬ ‫سلم على من بعث‬ ‫فما له من نور و الصلّواة و ال ّ‬ ‫للهداية و خلق الفلك‬ ‫لجله لغاية العثاية و على اله الطهار مصابيح الظلم و‬ ‫شنوف صدر‬ ‫الولية و منابيع الحكم‪ ،‬و أقطاب رحى الخلفة و‬ ‫المامة اعنى الذّين‬ ‫بذلوا أنفسهم فى رضاه و شيدوا ما أسنه و بناؤه و‬ ‫عملوا بموجب ما‬ ‫ب الله‬ ‫وصاه و صبروا على المصائب و أرضو بذالك الّر ّ‬ ‫و اوضحوا‬ ‫الدلئل من كتابه‪ ،‬و بيّنوا تأويله و ما مقتضاه لئل ّ يكون‬ ‫من الن ّاس حجة‬ ‫على اللّه و ل يتبعون أهوائهم‪ ،‬بل من كان عبدا يطيع‬ ‫ما اللّه اله‬ ‫موله ان ّ‬ ‫واحد ل يثناه و قالوا ل يصغى الى ناطق ينطق عن‬ ‫نفسه و ل ينسبه الى‬ ‫موله‪.‬‬ ‫ما بعد‪ :‬فيقول العبد الحقر الجانى السيد على المدعو بالرضا ابن‬ ‫أ ّ‬ ‫صرف فيه الهمم‪ ،‬و أحقّ ما‬ ‫مد الكابلي ا ّ‬ ‫ن أه ّ‬ ‫السيد مح ّ‬ ‫م ما ت ّ‬ ‫يسعى‬ ‫ق و قدم هو معرفة الدّين الذ ّى يدين به‬ ‫اللّبيب الى اقناعه على سا ٍ‬ ‫ب العالمين و يكتسب به رضوانه و النّجاة من عذابه‬ ‫اعكاّسف لر ّ‬ ‫ما‬ ‫المهين ليدخل فيه تثبت و يقين ل على تخرص و تخمين و انّى ل ّ‬ ‫نظرت فى أديان أهل الرأى‪ ،‬و الظّن من النّظر و جدتهم متغولّين‬ ‫فى‬ ‫الخطر و ماجدت الحق ال ّ واحدا لم يستتر و الدّين دين اللّه ل دين‬ ‫البشر‬ ‫ن ال له واحد أين المفسر؟ «و الذ ّين اتخذوا احبارهم و رهبانهم‬ ‫ل ّ‬ ‫أربابا‬ ‫من دون اللّه» يوم خسف القمر و جمع الشمس و القمر فاخترت‬ ‫دين اللّه و‬

‫‪1‬‬ ‫ اين رساله از كتاب خانه مرحوم محدّث كربليى مل غلم حسين بلبلى توسط فرزند آن‬‫مرحوم حجة السلم عالمى در اختيار حقير گذاشته شد‪ .‬رساله به خط مرحوم علمه‬ ‫محدث شاه على رضا است كه در جواب يكى از علماى مقيم نجف به نام زنجانى نگارش‬ ‫يافته‪ ،‬در زمانى كه اهالى منطقه ككرك استان غزنى بعد از مراجعت محدث كابلى به‬ ‫نجف اشرف نامهاى جهت بررسى اعتقادات اخبارى و اصولى در نجف اشرف فرستادند و‬ ‫در اين مورد از آقايان مقيم آنجا توضيح خواستند‪ ،‬و آقاى زنجانى آن نامه را پاسخ گفته‬ ‫است‪.‬‬ ‫و مرحوم محدث غزنوى نيز در آن زمان نزد پدرش مرحوم محدث كابلى تحصيل علم‬ ‫مىنمودهاند كه اين رساله را نوشته است‪.‬‬

‫اجتنبت من شرار خلقه و الحمد للّهِ على جزيل نعمائه‪.‬‬ ‫چون كه احياء شريعت خاتم النبياء ـ عليه و اله الف التحية و‬ ‫الثناء‬ ‫ل كه مضمون عدول قوله ـ عليه‬ ‫عدو‬ ‫عربيه‪:‬‬ ‫متعدده‬ ‫كتب‬ ‫در‬ ‫ـ را‬ ‫ِ‬ ‫السلم ـ‪ :‬فى ك ّ‬ ‫ف لنا عدول ينفون عن هذا الدين‬ ‫ل خل ٍ‬ ‫تحريف الغالين و‬ ‫انتحال المبطلين و تأويل الجاهلين ـ كما ينفى كِيَُر خبث‬ ‫الحديد‪ ،‬است‬ ‫به استعانت دلئل واضحه كتاب و سنّت نفى خباثت آنها را واضح و‬ ‫لئح فرموده بودند‪ ،‬به نوع كه متأخرين ايشان از بركت رشحات‬ ‫امكار‬ ‫علوم موهوبى ايشان مستغنى شده و از فتنههاى سمومى بدع‬ ‫آخر‬ ‫الّزمان به استعانت آن كتب موروثه مصون و محفوظ بودهاند‪ ،‬و‬ ‫متمثل‬ ‫بودهاند به امر اولى المر و آن اين كه؛‬ ‫مد الصادق‬ ‫فرمود موليم و مولى عالمين‪ ،‬جعفر بن مح ّ‬ ‫المين‪،‬‬ ‫لبعض مواليده مخاطبا بخطاب العام‪ :‬اجعلوا أمركه للّهِ و‬ ‫ل تجعلوه للن ّاس‬ ‫فان ّه ما كان للّهِ فهو للّه وما كان للن ّاس فل يصعد‪ ،‬الى‬ ‫اللّه فل تخاصموا‬ ‫ّ‬ ‫ن الله‬ ‫ن المخاصمة مرضة للقلب‪ ،‬ا ّ‬ ‫الن ّاس لدينكم‪ ،‬فا ّ‬ ‫قال لبنيّه صلىاللهعليهوآله‪(« :‬إِن ّ َ‬ ‫ك‬ ‫َ‬ ‫م‬ ‫و أَ ْ‬ ‫و ُ‬ ‫نأ ْ‬ ‫حبَب ْ َ‬ ‫م ْ‬ ‫ه يَ ْ‬ ‫و لك ِ ّ‬ ‫م ْ‬ ‫ل تَ ْ‬ ‫عل َ ُ‬ ‫هدي َ‬ ‫ن الل ّ َ‬ ‫هدي َ‬ ‫ت َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن يَشاءُ َ‬ ‫‪1‬‬ ‫ن)‬ ‫َدي‬ ‫ت‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫م ْ‬ ‫بِال ْ ُ‬ ‫‪2‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و قال‪( :‬أ َ‬ ‫ن) ذروا‬ ‫مؤ ِ‬ ‫س َ‬ ‫فأن ْ َ‬ ‫مني َ‬ ‫حت ّى يَكُون ُوا ُ‬ ‫رهُ الن ّا َ‬ ‫ت تُك ْ ِ‬ ‫ن‬ ‫النّاس فا ّ‬ ‫الن ّاس أخذوا عن الن ّاس‪ ،‬و ان ّكم أخذتم عن رسول اللّه و‬ ‫على عليهالسلم ل سوآء‪،‬‬ ‫ن اللّه اذا كتب على عبد ٍ ان‬ ‫انّى سمعت من أبى عليهالسلم يقول‪ :‬ا ّ‬ ‫يدخل فى هذا‬ ‫المر كان أسرع اليه من الطير الى و كره»‪.‬‬ ‫مخاصمه‪ 3‬و مجادله‪ 4‬را متروك ساخته‪ ،‬اختيار گوشه نشينى از‬ ‫جهت تمسك‪ 5‬و اقتداء به مقتداى عصر ايشان كردهاند ـ فشكر‬ ‫للّه‬ ‫مساعيهم‪ ،‬و جعل مستقبلهم خير من ماضيهم ـ‪.‬‬ ‫و اين چند كلمه كه اين ذرهاى بى مقدار عرض مىكنم مع عدم‬ ‫قابليّت اين حقير به اين امر عظيم كه البته جسارت و بى ادبى هم‬ ‫خواهد بود‪ ،‬كه بدون استيذان از خدمت وجودى كثير الجودى كه‬ ‫مخالف و مؤالف‪ 6‬از علماء اهل زمان خبر علم و ديانت‪ ،‬و فضل و‬ ‫مد كابلى ـ ادام اللّه‬ ‫ذكاوت ايشان را مىدهند اعنى آقاى سيد مح ّ‬ ‫بقائه ـ‬ ‫لكن اميد كه معذرت دارند از جهت اين كه هر چند كه اين خاك‬ ‫پاى‪،‬‬ ‫بلكه خاك نشين عتبه‪ 7‬اى درگاه آن كرام‪ ،‬معروض داشتم‪ :‬كه اگر‬ ‫چه‬ ‫مجادله و مخاصمه در اين حديث شريف مذكور ممنوع است‪ ،‬لكن‬ ‫ممكن التخصيص‪ 8‬است بفرمايش ـ صادق عليه السلم ـ‪«:‬كه اگر‬ ‫بدعت ظاهر شود بايد عالم علم خود را ظاهر كند» و آيا كدام‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬قصص ‪.56 /‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ -‬يونس ‪.99 /‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫بدعت‬ ‫از اين بالتر است كه ابلهاى عامى كه هيچ اسم و رسم و اشتهار‬ ‫هم‬ ‫ندارد‪ ،‬و در مقام معارضه و ايراد بر اساطين دين مبين در آمده‪ ،‬و‬ ‫بعض فسقهاى علماى كه در ذيل حديث منقول از امام حسن‬ ‫‪9‬‬ ‫العسكرى عليهالسلم داخل است‪ ،‬تحسين آن هاتك شرع نبوى صلىاللهعليهوآله‬ ‫كه ننگ‬ ‫فرقهاى اصولى را كرده؟‬ ‫جواب از سركار نشنيدم ال ّ اين كه فرمودند‪:‬‬ ‫س َ‬ ‫ل‬ ‫فهآءَ يُجاِدلُنى ب ِ َ‬ ‫و ذَر ُ‬ ‫جه ٍ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫جيْب‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫أ‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫و أكَرهْ‬ ‫ٌ ُ ِ‬ ‫َ‬ ‫حلْما‬ ‫وأَزيْدُ ِ‬ ‫زيْدُ َ‬ ‫ج ْ‬ ‫هل ً َ‬ ‫يَ ِ‬ ‫ب‬ ‫عوٍد َزادَ ِ‬ ‫ق طِي ْ ٌ‬ ‫ي ال ْ‬ ‫لَ َ‬ ‫ف ْ‬ ‫حرا ِ‬

‫ دشمن كردن‪ ،‬پيكار كردن با يكديگر‪ ،‬فرهنگ عميد‬‫‪ -‬با هم جدال كردن‪،‬نزاع و ستيز و خصومت كردن‪ ،‬همان مصدر‬

‫‪5‬‬ ‫ متوسل شدن‪ ،‬چنگ زدن به چيزى‪ ،‬سند و حجت را نيز مىگويند‪ ،‬همان مصدر‬‫‪6‬‬

‫‪7‬‬

‫‪8‬‬

‫ دوستان از ماده الفت به معناى دوستى‪ ،‬الفت گيره‪ ،‬هماهنگ‪ ،‬همان‬‫ آستانه در‪ ،‬درگاه‪ ،‬عتبات و عَت َب جمع فرهنگ عميد‬‫‪-‬يعنى قابل ممكن است به حديث ديگر تخصيص بخورد و دايره معناى وى محدودتر شود‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ -‬از ماده هتك به معناى پرده دريدن‪ ،‬مفتضح و رسوا ساختن‪ .‬فرهنگ عميد‪.‬‬

‫بنابراين‪ ،‬بنده به جهت اظهار جهالت و غباوت مدعى علوم‬ ‫سماوى به استعانت ظنون و اجتهادات نظرى؛ ـ محمد بن‬ ‫صمد‬ ‫عبدال ّ‬ ‫زنجانى ـ چند كلمه به لغت فارسيه بجهت عموم اخوان ايمانى‬ ‫عرض‬ ‫مىكنم‪ ،‬زيرا كه اين مرد خودپسند على الظّاهر باعث افتضاح‬ ‫جملهاى‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫اهل رأى و تظنّى و كاشف عظاى تلبيس اصولى شده‪ ،‬و آن اين‬ ‫كه؛ بعض فضلء اهل غزنين‪ ،‬چند سوالى ـ كه باعث تنكيل‪ 3‬اين‬ ‫بىخردان عاقبت مىشد‪ ،‬از ايرادات بر اين فرقهاى متفرقه ـ‬ ‫فرموده‬ ‫بودند‪ ،‬فضلى صالحين‪ ،‬و صلحاى فاضلين از فقها كه اگر چه در‬ ‫علم‬ ‫ن‪ ،‬و بلكه بر همه علوم رسمى ماهرند‪ ،‬از روى انصاف‬ ‫ظ‬ ‫اصول‬ ‫ّ‬ ‫متعرض جواب اين ايرادات منزوى عن اللّه و الّرسول نگرديده‬ ‫معلوم‬ ‫ن به آنها‬ ‫است ـ على الظاهرـ كه اگر چنانچه من باب حسن ظ ّ‬ ‫گفته‬ ‫شود كه شايد در جادهاى علماى ربّانيين‪ ،‬و حاملين شريعت سيّد‬ ‫المرسلين داخل باشند‪ ،‬البته جا دارد‪ ،‬اگر چه به اين مرد بى تميز‬ ‫بين‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫مهزول و سمين اشارهاى جواب فرموده باشند‪ ،‬شايد از روى‬ ‫تمسخر و تشيين‪ 6‬او فرموده باشند‪ ،‬و اين لكع از جهت افتخار‬ ‫استعلء‪ ،‬بر جميع علما جسته‪ ،‬فضلهاى چندى انداخته‪ ،‬تا موجب‬ ‫اسم و رسم او شده و بكشاند طالبين حطام‪7‬و حرام دنيا را به‬ ‫سوى‬ ‫آنچه توشهاى جهنم ايشان است‪ ،‬هيهات كه با اين تكالب و تراثب‬ ‫سعادت جاويد جمع شود‪.‬‬ ‫و للّه در القائل‬ ‫و فى الخلق احيانا لعمرى مرارة‬ ‫ض الّرجال ثقي ٌ‬ ‫ل‬ ‫و ثقل على ع ّ‬ ‫و له ار انسانا يرى عيب نفسه‬ ‫و ان كان ل يخفى عليه جمي ٌ‬ ‫ل‬ ‫و من ذا الذّى ينجو من الن ّاس سالما‬ ‫و للن ّاس قال بالظّنون و قيل‬ ‫و اين ظنون باطلهاى او را كى لبيب و عاقل قبول كند؟! زيرا كه‬ ‫آنچه به زعم خود جواب نوشته هيچ يك‪ ،‬موافقت به سوال من‬ ‫حيث‬ ‫جوابه ندارد‪ ،‬و اين فقير عرض ميدارم؛ از قرار سوال و جواب كه‬ ‫در‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬پرده پوش فرهنگ عميد‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫ پوشاندن حقيقت امرى‪ ،‬فريب و خدعه بكار بُردن‪ .‬همان‬‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫ سركوب كردن‪ ،‬و مايه عبرت ديگران ساختن‪.‬همان‪.‬‬‫‪-‬لغر و كم گوشت‪.‬همامن‬

‫‪5‬‬ ‫ چاق و فربه كلم سمين سخن استوار و محكم مقابل غث كه سخن است و نادرست‬‫است‪.‬همان‬ ‫‪6‬‬

‫‪7‬‬

‫ عيب كردن‪ ،‬همان‪.‬‬‫‪ -‬مال دنيا‪ ،‬همان‪.‬‬

‫ضمن رسالهاى خود او مرقوم است‪،‬مع كشف اغلط و نافهمى او‬ ‫و‬ ‫جواب به تأئيد كلمات اولى اللباب تا از روى بصيرت بر هيچ‬ ‫بصيرى‬ ‫تعسف‪ 1‬و ضللت‪ 2‬او مخفى نماند‪.‬‬ ‫سوال‪ :‬اين عريضه به خدمت علماى دين مبين از‬

‫طرف متمسكين ائمه طاهرين‬ ‫از امورات‬ ‫كه باعث اضطراب مؤمنين است؛ اميد مىشود كه‬ ‫هر‬ ‫فقره اى‪ 3‬را در تحت آن با دليل و برهان از آيات و‬ ‫احاديث ارقام شود شايد كه رفع نفاق از بين‬ ‫مؤمنين شود‪:‬‬ ‫مد نام ـ دام عّزه‬ ‫فقرهاى اول‪ :‬آنكه آقاى سيد مح ّ‬ ‫ـ از‬ ‫نجف اشرف وارد وليت غزنين گرديده عوام‬ ‫النّاس را به‬ ‫تقليد اخبار وارده اوثق مىداند‪ ،‬و طريقهاى‬ ‫اصوليين را‬ ‫مختلف فيه مىفرمايند؛ و دليل از كتب متقدمين كه‬ ‫از آن‬ ‫جمله كتاب فوائد المدينه محمد امين استر آبادى ـ‬ ‫رحمة‬ ‫اللّه تعالى ـ و كتاب فوائد الطّوسيه شيخ حّر‬ ‫عاملى ـ رحمة‬ ‫اللّه تعالى ـ و عين اليقين‪ ،‬و اصول اصليه‪ ،‬و‬ ‫انتخاب‬ ‫جة مل محسن فيض كاشانى ـ رضى‬ ‫كشف المح ّ‬ ‫اللّه عنه‬ ‫ـ و كشف المحجة سيد ابن طاووس ـ عليه الرحمة‬ ‫ـو‬ ‫ّ‬ ‫بحار النوار علمه مجلسى ـ رحمة الله عليه ـ و‬ ‫غيرهاى‬ ‫كتب علماى سلف مىفرمايد‪ ،‬ماها عوام نمىدانيم‬ ‫كه‬ ‫قواعد اصولى كدام است‪ ،‬و مؤلفين كتب مذكوره‬ ‫چگونه و‬ ‫كدام اوثق است مرحمت فرموده واضح‬ ‫فرمائيد»‪.‬‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫جواب‪« :‬بدانيد ـ و فقكم الله تعالى مراضيه ـ از‬ ‫زمان‬ ‫هجرت ختم مرتبت حضرت رسول صلىاللهعليهوآله يك‬ ‫هزار و ده‬ ‫سال گذشته مجتهدين عظام و فقهاى كرام كه در‬ ‫لسان‬ ‫ائمه عليهالسلمحصون اسلم اند‪ ،‬و در حقيقت حافظ‬ ‫شرع‬ ‫مقدس خير التام مىباشند و دين ايتام اهل محمد‬ ‫صلىاللهعليهوآله را‬ ‫عليهالسلم‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ بى راهه رفتن‪ ،‬منحرف شدن‪ ،‬فرهنگ عميد‪.‬‬‫ گمراهى‪ ،‬همان‬‫‪ -‬جمله برگزيده از كلم‪ .‬بند كلم‪ .‬فرهنگ عميد‪.‬‬

‫چند فقرهاى‬

‫كه عبادت است از عوام فرقهاى محقّه محفوظ‬ ‫داشته به‬ ‫بيان لطيف و مدد مداد شريف شان كه افضل‬ ‫است از‬ ‫دماء شهداء‪ ،‬رشته و بناى اصول و فروع دين و‬ ‫مذهب‬ ‫ايشان را مشيّد و مستحكم داشته‪ ،‬بدست يارى و‬ ‫اعانت‬ ‫محدّثين اخبار ـ رضوان ا عليهم ـ اجمعين ذكر‬ ‫رسول صلىاللهعليهوآله و‬ ‫اهل رسول صلىاللهعليهوآله احياء نموده و به يد واحده‪ ،‬و‬ ‫كلمه جامعه‪،‬‬ ‫آثار ايشان را گوش زد عالميان مىنمايند‪ ،‬اين فتنه‬ ‫و نزاع‬ ‫بين مجتهدين و اخباريين مذكور ابدا اسمى از او‬ ‫در بين‬ ‫اين فرقه محقّه و طائفهاى حقّه نبوده است‪ ،‬تا در‬ ‫حدود‬ ‫محمد امين استر آبادى ـ عليه الرحمه ـ مشار اليه‬ ‫در‬ ‫سوال يافت شد‪»...‬‬ ‫تغليط و تجهيل‬ ‫‪4‬‬

‫مخفى و مستور نماناد‪ ،‬ـ على من لم يكن له عناد ـ كه از جمله‬ ‫غفلت و عدم اطلع اين غافل از هدايت و رشاد‪،5‬اين كه بصيرتى‬ ‫او‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫َ‬ ‫وةٌ) پوشانيده است‪ ،‬از‬ ‫و َ‬ ‫م ِ‬ ‫ر ِ‬ ‫ه ْ‬ ‫غشا َ‬ ‫را غشاوهاى ـ ( َ‬ ‫على أبْصا ِ‬ ‫اين كه‬ ‫مين و متأخرين ايشان متفّقا مختلف اند‬ ‫متقد‬ ‫از‬ ‫اخباريين‬ ‫جملهاى‬ ‫ّ‬ ‫با‬

‫‪4‬‬ ‫ كسى كه دشمن ندارد‪.‬‬‫‪5‬‬

‫‪6‬‬

‫‪7‬‬

‫ راه راست‪ ،‬از گمراهى بيرون آمدن فرهنگ عميد‪.‬‬‫ پرده‪ .‬همان‪.‬‬‫‪ -‬سوره بقره ‪.7 /‬‬

‫اصوليين كه اختصاص به محمد امين استرآبادى ـ عليه الرحمه ـ‬ ‫ندارد‬ ‫چنانكه اختلف بين اين دو فرقه را شيخ يوسف بحرانى در رد كلم‬ ‫اين دن ِى‪ 1‬در كتاب درر النّجفيهاى خود ذكر فرموده است و آن اين‬ ‫كه‬ ‫مىفرمايد اين مضمون را‪:‬‬ ‫«بدان به تحقيق كه آنچه ذكر كرده است شيخنا شيخ صالح‬ ‫المتقدم‬ ‫ذكره از جملهاى فرق كه بين اخباريين و اصوليين است و تطويل‬ ‫او در‬ ‫آن كه طول داده است از شقوق بين اين دو فرقه اكثر او بل‬ ‫طائل‬ ‫است‪ 2‬و ما ذكر مىكنم در اين كتاب آنچه از فروق كه معتمد نزد‬ ‫اين‬ ‫دو فرقه است‪ ،‬و دليل اقوى آنچه او ذكر كرده و غير او‪ ،‬و آن‬ ‫فروق‬ ‫بوجوه مترتب است‪:‬‬ ‫أولها‪ :‬اين كه ادّله احكام شرعيه نزد مجتهدين چهار است‪ 1:‬ـ‬ ‫كتاب ‪ 2‬ـ سنّت ‪ 3‬ـ اجماع ‪ 4‬ـ عقل اما نزد اخباريين پس دليلى‬ ‫شرعى‬ ‫منحصر در كتاب و سنّت است و بس‪ ،‬و وجه اقتصاد بعض ايشان‬ ‫را‬ ‫در دليل سنّت هم ذكر مىفرمايد‪ ،‬و اين كه اين وجه از اقوى وجوه‬ ‫فروق است بين ايشان‪.‬‬ ‫فرق ثانى‪ :‬اين كه همه اشياء نزد اخباريين بر سه وجه است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ‬ ‫حلل بيّن ‪2‬ـ حرام بيّن ‪ 3‬ـ و شبهات بين ذلك‪ ،‬و اما نزد اصوليين‬ ‫منحصر است در حلل و حرام و بس‪.‬‬ ‫فرق ثالث‪ :‬اين كه مجتهدين واجب مىدانند اجتهاد را عينا يا‬ ‫اختيارا‪ ،‬و اما اخباريين حرام مىدانند و واجب مىدانند اخذ به روايت‬ ‫را از خود معصوم يا كسى كه روايت كند از معصوم عليهالسلم اگر چه‬ ‫متعدد‬ ‫باشند آن وسايط‪ ،‬اين قسم تقرير فرموده شيخنا شيخ صالح‬ ‫مشاء اليه‬ ‫پيشتر در كتاب خود‪.‬‬ ‫فرق رابع‪ :‬اين كه مجتهدين تجويز مىكنند اخذ احكام شرعيه را‬ ‫ن را و نمىگويند الّ‬ ‫ن‪ ،‬اما اخباريين حرام مىدانند‪ ،‬عمل به ظ ّ‬ ‫به ظ ّ‬ ‫به‬ ‫علم و يقين‪ ،‬و علم نزد ايشان قطعى است مراد به آن موافقت‬ ‫به نفس‬ ‫امر است‪ .‬و نيز آن علم را عادى و اصلى مىنامند‪ ،‬و آن چيزى‬ ‫است‬ ‫كه از معصوم عليهالسلم رسيده باشد يا با واسطه يا بى واسطه و‬ ‫تجويز‬ ‫نمىكنند در آن خطا را عادةً‪ ،‬و نيز شارع‪ ،‬و اهل لغت‪ ،‬و عرف همه‬ ‫اين قسم امر را علم مىنامند‪.‬‬ ‫و ظن‪ :‬چيزى است كه به اجتهاد و استنباط بدون ورود باشد‪ ،‬و‬ ‫ن نمىنامند‪ ،‬زيرا كه عامل به روايت‬ ‫اخذ به روايت را در اصطلح ظ ّ‬ ‫ن خود در ورود بكار‬ ‫ظ‬ ‫از‬ ‫ت‬ ‫مدخلي‬ ‫مع الدّرايت‪ 3‬در روايت‪ ،‬هيچ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫نمىبرد مع امكان‪.‬‬ ‫معنى علم؛ به حسب اصطلح اهل نعمت‪ ،‬و عرف‪ ،‬و شرع از‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫ آدم پست‪ ،‬فرهنگ عميد‪.‬‬‫ بى فايده و بيهوده‪ ،‬همان‪.‬‬‫‪ -‬دانستن‪ ،‬و آگاهى داشتن‪.‬فرهنگ عميد‪.‬‬

‫ضل و مرحمت ائمه‬ ‫تف ّ‬ ‫بعضى‬ ‫بر بعض به حيثيّت كه مستغنى است در افادهاى معنا و ورود آن از‬ ‫معصوم عليهالسلم از علوم موضوعى كه مدرك اجتهاد و ظن است از‬ ‫‪1‬‬ ‫اختراع‬ ‫عامه كه متمسك به آن از جهت قلّت احاديث ايشان است‪.‬‬ ‫ن دلئل زياد است از كتاب‬ ‫و اخباريين را به عدم جواز عمل به ظ ّ‬ ‫و‬ ‫ن الظّن ل يغنى من الحق شيئا»‬ ‫سنّت؛ از قبيل آيهاى‪«:‬ا ّ‬ ‫ن عمى‬ ‫م َ‬ ‫و قول اميرالمؤمنين عليهالسلم در حديث طويل؛كه‪« :‬و َ‬ ‫نسى‬ ‫الذكر‪ ،‬و ات ّبع الظّن و بارز خالقه» و امثال اينها كه اين‬ ‫مختصر كه‬ ‫گنجايش ذكر تمام آنها را ندارند‪ ،‬و تجويز احتمال نقيض خارج‬ ‫ى را از معناى كه لغت و عرف آن‬ ‫نمىتوان كرد‪ ،‬علم عادى و عرف ِ‬ ‫را‬ ‫علم نامند‪ .‬زيرا كه علم در لسان اهل شرع چيزى است كه‬ ‫احتمال‬ ‫نقيض درآن نباشد‪ ،‬و صحت ورود اذن از شارع در عمل به روايت‬ ‫و‬ ‫تو‬ ‫منع از عمل به ظّن احتمال نقيض را از علم كه عرفا و لغ ً‬ ‫مشرعا‬ ‫آنرا علم مىنامند‪،‬منع مىكند‪ .‬مراد اين كه؛ عمل به روايت را‬ ‫چنانچه‬ ‫فهميدى كه از وجه معناى علم است‪ ،‬و احتمال نقيض احتمال به‬ ‫ن‬ ‫ظ ّ‬ ‫ن نيز در روايت ممنوع است و تناقض در كلم‬ ‫است و عمل به ظ ّ‬ ‫حكيم غير جايز است‪،‬پس احتمال نقيض در روايات و عمل به آن‬ ‫قطعا غيز مجوّز است و بس‪ .‬و شيخ مذكور در كتاب خود اين جور‬ ‫بيان فرموده است‪.‬‬ ‫فرق خامس‪ :‬اين كه مجتهدين تقسيم مىكند احاديث را به‬ ‫اقسام‬ ‫اربعه اعنى به صحيح و حسن و موثق و ضعيف‪ ،‬و اخباريين به‬ ‫صحيح‬ ‫و ضعيف و بس‪.‬‬ ‫فرق سادس‪ :‬اين كه اخباريين تعبير مىكنند از صحيح به اين كه‬ ‫صحت يافته باشد وصول آن به ائمه معصومين و ثبوت و صحت او‬ ‫از‬ ‫آنهاـ عليهم السلم ـ به مراتب مختلفه به هم مىرسد‪ .‬يا اين كه به‬ ‫تواتر‬ ‫ثابت مىشود‪ .‬يا به اخبار آحاد محفوف به قرائن كه شهادت مىدهد‬ ‫به‬ ‫صحت خبر‪ .‬از شيخ مشاراليه ذكر كرده است قرائن موجبهاى‬ ‫صحت‬ ‫خبر را چنانچه ذكر كرده شيخ الطّائفه ـ عليه الرحمة ـ در كتاب‬ ‫عدّه‪ ،‬و‬ ‫غير او و مجتهدين تعبير مىكنند از صحيح‪ :‬به خبر كه روايت كرده‬ ‫باشد امامى عادل‪،‬ثقه از مثل خود تا معصوم عليهالسلم و حسن‪ :‬خبر‬ ‫كه يكى‬ ‫از روات او امامى ممدوح غير منصوص اليه به توثيق باشد‪،‬پس‬ ‫ذكر‬ ‫كرده است قسم موثق و ضعيف را به اصطلح بعضى اصوليين‪.‬‬ ‫فرق سابع‪ :‬اين كه مجتهدين منحصر مىدانند رعيّت را به دو‬ ‫قسم‪ :‬مجتهد يا مقلّد‪ ،‬و اخباريين مىگويند‪ :‬كه رعيّت هم مقلد‬ ‫مصعوم عليهالسلم بايد باشد‪ ،‬و هيچ فرق در بين فقيه و غير او نيست‬ ‫در اخذ‬ ‫از معصوم عليهالسلم و حاجت به اجتهاد مجتهد زائد بر كتاب و سنّت‬ ‫ندارد‪.‬‬ ‫فرق ثامن‪ :‬اين كه مجتهدين مىگويند‪ :‬طلب علم در زمان غيبت‬ ‫بطريق اجتهاد است‪ ،‬و در زمان حضور به اخذ از معصوم عليهالسلم‬ ‫اگر چه‬ ‫بوسايط باشد‪ ،‬اجتهاد در آن زمان جايز نيست‪ ،‬و اخباريين فرق‬ ‫مد‬ ‫نمىدانند بين غيبت و زمان حضور‪ ،‬بلكه مىگويند‪«:‬حلل مح ّ‬ ‫عليهالسلم‬

‫به كثرت احاديث و تفصيل و تبيين‬

‫ـ‪.‬‬ ‫و علّمه مجلسى ـ عليه الرحمة ـ در مجلد اوّل بحار النوار در باب‬ ‫ـ بدعت‪ 2‬و سنّت و فرقت و جماعت ـ بعد از آنكه روايات در‬ ‫مذ ّمت‬ ‫بدعت و آنكه خلفت سنّت است‪ ،‬و خلف سنّت محمد(ص) كفر‬ ‫است‪ ،‬روايت ذكر مىفرمايد كه مضمون او اين است‪:‬‬ ‫فرمود حضرت صادق عليهالسلم‪ :‬كه بر آمد حضرت صلىاللهعليهوآله بر منبر و‬ ‫پس‬ ‫متغير شد رخسارهاى مباركش و درخشيد رنگ او‪ ،‬پس رو آورد به‬ ‫مردم و فرمود‪ :‬اى معاشر مسلمانان بدرستى كه من فرستاده‬ ‫شدهام‪ ،‬و‬ ‫حه است‪ ،‬و دو‬ ‫بعثت من و قيامت مثل اين دو انگشت مسب ّ‬ ‫انگشت‬ ‫م فرمودند‪،‬يعنى؛ دين من متصل به قيام‬ ‫سبابهاى خود را به هم ض ّ‬ ‫قيامت است كه منسوخ نمىكند‪ ،‬دين ديگرى او را‪ ،‬و قيامت هم‬ ‫نزديك است‪ ،‬پس فرمود‪ :‬اى معشر مسلمين‪ ،‬افضل طريق‬ ‫هدايت‪،‬‬ ‫مد صلىاللهعليهوآله است‪ ،‬و بهترين احاديث كتاب خدا است‪ ،‬و‬ ‫هدايت مح ّ‬ ‫شّر‬ ‫أمور‪ ،‬محدّثات او است‪،‬آگاه باشيد! كه هر بدعت ضللت است‪ ،‬و‬ ‫هر‬ ‫ضللت صاحب او در جهنم است‪.‬‬ ‫اى مردمان‪ :‬هر كه بگذارد مالى پس موروث اهل اوست‪ ،‬و مال‬ ‫ورثهاش است‪ ،‬و هر كه بگذارد عيالى فقيرى پس بر من است‬ ‫نفقهاى‬ ‫او‪ ،‬و از من است مال او‪ .‬المام او النبّى صلىاللهعليهوآله وارث من ل‬ ‫وارث له»‪.‬‬ ‫بعد در ضمن آن بيان مىفرمايد‪«:‬و به يظهر بطلن ما ذكره‪ ،‬بعض‬ ‫مة من انقسام البدع بانقسام الحكام الخمسة»‬ ‫أصحابنا تبعا للعا ّ‬ ‫كه‬ ‫حاصل مضمون آن اين است‪ :‬كه به اين حديث ظاهر مىشود‬ ‫بطلن‬ ‫قواعد كه ذكر كردهاند بعض اصحاب ما از جهت متابعت طريق‬ ‫عامه‬ ‫را از اقسام اختراع و بدعت كه اعتبار كردهاند در احكام خمسه از‬ ‫‪1‬ـ‬ ‫وجوب و ‪2‬ـ مستحبات و ‪3‬ـ حلل و ‪4‬ـ حرام و ‪5‬ـ اباحة و كراهت‬ ‫بغير آنچه كه در شرع أطهر نبوى صلىاللهعليهوآله است‪ ،‬و نيز در كتاب‬ ‫مذكور در‬ ‫جة‬ ‫باب مخاصمه و مجادله و نهى از مراء‪ ،‬و در كتاب كشف المح ّ‬ ‫سيّد‬ ‫ابن طاووس سه روايت نقل مىفرمايد‪ :‬كه در خبر اخير از جميل‬ ‫روايت كرده است‪.‬‬ ‫فرمود شنيدم‪ ،‬از حضرت صادق عليهالسلم و فرمود‪«:‬كه متكلمين اين‬ ‫مت از شرار ايشان است»بعد مىفرمايد‪ :‬فرمود‪:‬سيّد كه احتمال‬ ‫ا ّ‬ ‫دارد‬ ‫اى پسر كه مراد به اين حديث متكلمين باشند كه طلب مىكنند به‬ ‫كلم‬ ‫شان و علم شان شىء را كه خدا به آن راضى نباشد‪ ،‬يا اين كه از‬ ‫كسانى باشند كه مشغول كنند ايشان را اشتغال به علم كلم از‬ ‫چيزهاى‬ ‫كه واجب است براى ايشان از فرايض خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل‪،‬پس‬ ‫مىفرمايد‪ :‬و از آن چيزهاى كه تأكيد مىكند تصديق روايت‪ ،‬تحذير از‬ ‫علم كلم را‪ ،‬و آنچه از شبهات كه در آن عارض مىشود اين كه‬ ‫يافتم‬ ‫من كتاب «كّراس» را تصنيف كرده است‪،‬شيخ عالم ربّانى‪ ،‬سعيد‬ ‫بن‬ ‫هبت اللّه راوندى‪ .‬و آن كتاب در نزد من است الن‪ ،‬در خلف كه‬ ‫تجديد يافته بين مفيد و مرتضى و اين هر دو از اعظم اهل زمان‬ ‫شان‬

‫صلىاللهعليهوآله‬

‫حلل الى يوم القيامة و حرامه حرام الى يوم القيامة» نمىباشد‬ ‫غير او و‬ ‫نمىبايد غير او چنانچه در حديث است»انتهى كلمه ـ اعلى اللّه‬ ‫مقامه‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬نو بيرون آوردن اهل سن ّت‪ .‬همان‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫ داخل كردن چيزى را در دين كه از دين نبوده است‪،‬آئين نو‪ ،‬سن ّت تازه كه بر خلف‬‫آئين دين جعل شود‪ .‬فرهنگ عميد‪.‬‬

‫بودهاند‪ ،‬خصوصا مفيد‪.‬‬ ‫پس ذكر كرده است در «كّراس» نحو نود و پنج مسأله كه واقع‬ ‫شده‬ ‫است بين اين هر دو در آن مسايل از علم اصول دين‪ .‬و فرمود‪:‬‬ ‫اگر‬ ‫تمام را ذكر كنم؛ همه اختلفات اين هر دو را هر آئينه طول‬ ‫مىكشد‬ ‫كتاب‪،‬و اين اختلف دللت بر اين كه تكلّم طريق بعيد است از‬ ‫ب الرباب‪ .‬بعد چند روايت مجلسى ـ عليه الرحمة ـ در‬ ‫معرفت ر ّ‬ ‫مذ ّمت اين فرقه و مدح اهل تسليم بيان مىكند‪.‬‬ ‫و نيز در كتاب مذكور در باب‪ :‬ـ بدع و رأى و مقايس ـ مىفرمايد‪:‬‬ ‫بعد از ذكر ادلّه اجتهاد و رد ّ بر اهل مقايس و اجتهاد‪«:‬و فى هذا‬ ‫القدر‬ ‫من الخبار غنى عن الطالة و الكثار»‪.‬‬ ‫چنانچه اگر انصاف را بصير از دست ندهد آنچه از توضيح واجوبه‬ ‫كه در آن باب در بطلن اجتهاد نظرى فرموده هيچ شبههاى بر او‬ ‫نخواهد ماند كه اين اجتهاد ظنّى طريقهاى است دور از نجات‪.‬‬ ‫و ايضا در همان باب نقل مىفرمايد‪ :‬از كتاب محاسن از حضرت‬ ‫صادق عليهالسلم خبر طويل كه از رسائل آن حضرت است به أصحاب‬ ‫رأى‪،‬‬ ‫امام عليهالسلم در ضمن آن خبر مىفرمايد‪ ،‬اين عبارت را‪« :‬لو كان‬ ‫ذلك عند‬ ‫اللّه جائزا لم يبعث اللّه الّرسل بما فيه الفضل و لم ينه‬ ‫عن الهزل‪ ،‬و لم يعب‬ ‫حق و غمطوا الن ّعمة‪،‬‬ ‫الجهل‪ ،‬ولكن الن ّاس لما سفهوا ال ّ‬ ‫و استغنوا بجهلهم‬ ‫و تدابيرهم‪ ،‬عن علم اللّه و اكتفوا بذلك دون رسله‪ ،‬و‬ ‫القوام لمره‪ ،‬و‬ ‫قالوا‪ :‬ل شىء ال ّ أدركته عقولنا‪ ،‬عرفته ألبابنا‪ ،‬فولّهم‬ ‫اللّه ما تولّهم‪ ،‬و‬ ‫اهملهم‪ ،‬و خذلهم حت ّى صاروا عبدة أنفسهم من حيث ل‬ ‫يعلمون‪ ،‬و لو‬ ‫كان رضى منهم باجتهاد و ارتيائهم فى ما ادعوا من‬ ‫ذلك لم يبعث اللّه‬ ‫ما‬ ‫اليهم فاصل ً ما بينهم‪ ،‬و ل زاجرا عن وصفهم‪ ،‬و ان ّ‬ ‫ن‬ ‫استدللنا للن ّاس ا ّ‬ ‫رضى اللّه غير ذلك يبعثه الّرسل بأمور القيامة الصحيحة‬ ‫و التحذير عن‬ ‫م جعلهم أبوابه و طراطه و‬ ‫المور المشكلة المفسدة ث ّ‬ ‫الدلء عليه بأمور‬ ‫محجوبة عن الرأى و القياس‪»...‬‬ ‫حاصل مضمون اين كه فرمود حضرت صادق عليهالسلم‪:‬كه اگر چنانچه‬ ‫ن و اجتهاد كه جايز مىبود نزد خداوند‬ ‫خيال كردهاند اهل رأى و ظ ّ‬ ‫عّزوج ّ‬ ‫ل عمل به ظنون و اجتهادات نظرى ايشان‪ ،‬هر آينه مبعوث‬ ‫نمىكرد خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل انبياء و رسل را به احكام معروف كه در‬ ‫آن‬ ‫است فضل جملهاى أهل فضل‪ ،‬و منع نمىكرد بواسطه انبياء خود‬ ‫از‬ ‫افعال قبيحه و هزل‪ ،‬زيرا كه خود اهل رأى و ظن به زعم شان‬ ‫حسن و‬ ‫قبح را به كمال مىدانستند‪ ،‬انزال و اظهار آن از نزد خداوند‬ ‫عّزوج ّ‬ ‫ل‬ ‫نزد ايشان عبث بود‪ ،‬و حاشا كه حكيم عابث باشد‪.‬‬ ‫نيز اين اهل رأى كه به زعم ايشان مىگويند‪ :‬كه همه چيزها را‬ ‫عقول ما درك مىكند اگر چنان مىبود‪ ،‬خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل مذمت جهل‬ ‫را نمىكرد‪،‬زيرا كه آنها همه چيز را به عقل درك مىكنند‪ ،‬و جهل‬ ‫ندارند‪.‬‬ ‫و هيچ كس از خلق نيست كه موضع مذ ّمت جهل شود‪ ،‬پس‬ ‫مذ ّمت جهل نزد ايشان عبث خواهد بود‪ .‬حاشا! كه خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل‬ ‫عابث باشد ولكن اهل رأى و ظن از مردمان چون كه بعد از‬ ‫دانستن‬ ‫حق اختيار سفاهت و جهالت از حق كردند‪ ،‬و خوار داشتند نعمت‬ ‫را‪،‬‬

‫و نا سپاسى او كردند‪ ،‬و استغفار جستند به سبب جهالت ايشان و‬ ‫تدبيرات رأى ايشان‪ ،‬از علم منزول از نزد خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل‪ ،‬و اكتفا‬ ‫كردند به رأها و ظنون‪ ،‬و تدبيرات ايشان‪ ،‬به غير از متابعت رسل‬ ‫او و‬ ‫قيام به امر او و گفتند‪ :‬هيچ امرى نيست مگر اين كه درك مىكند‬ ‫او را‬ ‫عقول ما و مىشناسد او را افهام ايشان‪ ،‬پس خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل به‬ ‫خود‬ ‫گذاشت ايشان را به سبب اختيار ايشان وليت عقول ناقصهاى‬ ‫ايشان‬ ‫را‪ ،‬و اختيار اهمال و خذلن ايشان فرمود‪ :‬تا اين كه عابدين‬ ‫نفسهاى‬ ‫ايشان شدند‪ ،‬حيث ل يعلمون‪ ،‬به خيال ايشان كه عبادت خدا را‬ ‫مىكنند‪ ،‬و اگر چنان مىبود كه راضى مىبود خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل از‬ ‫ايشان‬ ‫به اجتهاد و ارتياى ايشان در آنچه ادّعاى فهم مىكنند به ظنون‬ ‫ايشان‬ ‫از حسن و قبيح هر آينه مبعوث نمىكرد فاصل را بين ايشان به‬ ‫جهت‬ ‫فصل قضا و نه زاجر از اوصاف مثل ايشان‪ ،‬و به تحقيق كه اين‬ ‫استدلل ما را غرض اين بود كه رضاى خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل به غير اين‬ ‫اجتهاد و ارتياى ايشان و بعثت رسل به امور قيّمه صحيحه‪ ،‬و‬ ‫تحذير‬ ‫از امور مشكله مفسده است‪،‬پس قرار داده است خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل‬ ‫آن‬ ‫حجج خود را ابواب خود و طريق مستقيم به سوى خود و اهنمائى‬ ‫بدين مبين خود به امور واضحه كه محجوب از رأى و قياس است‬ ‫و‬ ‫حديث تفصيل دارد‪ ،‬چون كه اقتضاى مقام اين قدر بود اكتفا به‬ ‫بيان‬ ‫مجلسى ـ عليه الرحمة ـ از آن شد‪.‬‬ ‫تا توفيق در آن چه ذكر كرديم از قول امام عليهالسلم حاصل شود‪ ،‬و‬ ‫آن‬ ‫اين است كه در ضمن آن بيان مىفرمايد‪ :‬و ل يخفى عليك بعد‬ ‫التدّبر‬ ‫فى هذا الخبر‪ ،‬ان ّهم ـ عليهم السلم ـ سدّوا باب العقل‬ ‫بعد معرفة المام‬ ‫و أمروا بأخذ جميع المور منهم و نهواغ عن التكال‬ ‫على العقول‬ ‫الن ّاقص»‪.‬‬ ‫يعنى مخفى نماند‪ :‬بر تو اى بيب! بعد از تدبّر در اين خبر و امثال‬ ‫او‬ ‫بدرستيكه ائمه عليهالسلم مسدود كردهاند باب عقل را از مدخليّت در‬ ‫احكام‬ ‫الهى زايد بر كتاب و سنّت بعد از معرفت امام‪،‬و امر فرمودهاند‪:‬‬ ‫به اخذ‬ ‫جميع امور از ايشان ـ عليهم السلم ـ و نهى فرمودهاند‪ :‬از اعتماد‬ ‫كردن در نفس احكام اللّه بر عقول ناقصه در هر باب‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ه‬ ‫تنبي ٌ‬

‫الغرض‪2‬؛ از آنچه ذكر شد از فروق و اختلف بين جماعت‬ ‫اخباريين و فرقهاى اصوليين‪ :‬كه محمد رضا مشار اليه انكار‬ ‫اختلف‪،‬‬ ‫و دعواى اتّفاق به زعم خود كرده بود‪ ،‬بعد از جسارتهاى زياد بر‬ ‫حجج منصوب از نزد حجج خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل كه راّدا بر ايشان راد بر‬ ‫خدا و رسول و در حد ّ شرك فرمودهاند‪.‬‬ ‫ه اين بود كه به جهت اولواللباب اظهار عدم اطلّع‪ ،‬و نصب‪ ،‬و‬ ‫كليّت ً‬ ‫عداوت او با اهل حق شود‪ ،‬زيرا كه اگر چه در اول ادّعاى اتّفاق‬ ‫بين‬ ‫فريقين مىكند لكن فريه و دروغ خود را فراموش كرده چنانچه‬ ‫اقرار‬ ‫دارد كه دروغگو حافظه ندارد!‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫ بيدار گردن و هوشيار ساختن‪.‬فرهنگ عميد‪.‬‬‫‪ -‬مقصد‪ .‬همان‪.‬‬

‫گاهى طريقهاى حقّهاى اخباريين را شجرهاى خبيثه مىخواند‪ ،‬و‬ ‫دفعهاى فتواى بطلن اين طريقه را از لسان مجتهدين اهل عصر‬ ‫متفّقا‬ ‫نسبت مىدهد‪ .‬و آنا در همه امور متكّل به عقل ناقص خود مىشود‪،‬‬ ‫و ساعتى متعرض اظهار معاندت بين علماى اعلم از جهت‬ ‫جهالت‪،‬‬ ‫به كنايهاى مدح و ذم مىشود‪.‬‬ ‫و نيز از جهت سوء ظن كه به كليّهاى علما دارد‪ ،‬حمل به صحت‬ ‫در وجه كلمات ايشانت نه مىتوان كرد‪.‬‬ ‫چنانچه ممكن حمل به صحت از آن به نوع كه شخص يوسف ـ‬ ‫عليه الرحمه ـ حمل فرمودهاند وجه اختلف ايشان را در احكام‪،‬‬ ‫معلل به حسب افهام ايشان را از روايت‪ ،‬و نسبت دادهاند علّت را‬ ‫به‬ ‫هر دو فرقه عموما‪.‬‬ ‫و از اقوال اين جاهل اين جور فهميده مىشود كه اختلف بين‬ ‫مجتهدين ناشى از انسداد باب علم‪ ،‬به سبب اختلف روايت است‪،‬‬ ‫و‬ ‫اگر چنانچه در عقيده خود ثابت مىبود‪ ،‬بايد قطعا مذ ّمت كسانى كه‬ ‫مذ ّمت مجتهدين از علماى طائفهاى حقّه؛ مثل‪ :‬عالم ربّانى محمد‬ ‫امين‬ ‫استرآبادى ـ عليه الرحمة ـ و محدّث فيض كاشانى ـ عليه الرحمة ـ‬ ‫و‬ ‫غير ايشان را تجويز نمىكرد زيرا كه ايشان آنچه در مذ ّمت‬ ‫مجتهدين‬ ‫فهميدهاند‪ ،‬از مضمون اخبار كه منشاء اختلف بين مجتهدين است‬ ‫فهميدهاند‪ .‬و به اين سبب موجب تقبيح و تهديد نزد عقل نخواهد‬ ‫بود‪.‬‬ ‫و از جهت اين كه اخبار نزد اين طائفه قطعى الدلله‪ 1‬ثبت‪ ،‬و به‬ ‫زعم ايشان كليّتا ذوى الوجوه‪ 2‬است‪ ،‬يا ظنى الصدّور‪ ،3‬و مجتهدين‬ ‫به‬ ‫خيال ايشان بعد اجتهاد‪،‬اگر چه اجتهادش خطا واقع شود معذور‬ ‫است‪.‬‬ ‫نتيجه اين اعتقاد اين كه بر هيچ يك از معتقدين اديان مختلفهاى‬ ‫بأسى نباشد‪ ،‬زيرا كه هر يك از فرق به زعم ايشان بذل وسع‬ ‫كردهاند‪،‬‬ ‫پيشتر از آنچه معتقد مذهب ايشان است نه فهميدهاند‪ ،‬و نيز هر‬ ‫فرقهاى را از روايات و اخبار دليلى است كه به متابعت ظنون‬ ‫ايشان‬ ‫تأويل كردهاند‪ ،‬و عقل فطرى اختصاص به فرقهاى اصولى ندارد‪.‬‬ ‫چنانچه عرض خواهد شد در مقام خود در معناى عقل كه عقل غير‬ ‫آن چه اين سالب عن نفسه العقل فهميده است خواهد بود‪ ،‬و فى‬ ‫الجمله‪ :‬در اين جا به جهت بصير سامع‪ 4‬بر غباوت‪ 5‬لزم اشقاوه‬ ‫شيخ‬ ‫رضا صاحب اجوبه مزخرفه‪ 6‬عرض مىشود‪:‬‬ ‫و آن اين است كه بعد از آن كه اقرار بر خداوند بندد نسبت امر او‬ ‫را‬ ‫به متابعت عقول ناقصهاى به خلف ما انزل اللّه مىدهد‪ ،‬و خداوند‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫سو َ‬ ‫عّزوج ّ‬ ‫و أُول ِي‬ ‫و أطي ُ‬ ‫ل مىفرمايد‪( :‬أطي ُ‬ ‫عوا الّر ُ‬ ‫عوا الل ّ َ‬ ‫ل َ‬ ‫ه َ‬ ‫‪7‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫م)‬ ‫ر ِ‬ ‫منْك ْ‬ ‫اْل ْ‬ ‫م ِ‬ ‫البته از فحواى اولى المر عقل ناقص را فهميده باشد كه امر به‬ ‫متابعت‬ ‫كرده است‪ .‬به غير سماع مىگويند‪ :‬تكليف عامى و جاهل سوال از‬ ‫علما اسلم است‪ ،‬و عقل فطرى را حاكم مىداند در تقليد اعلم‬ ‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3‬‬

‫‪4‬‬

‫علما‬ ‫مع اختلف ايشان‪ ،‬و معرفت اعلم را متكّل به عقل جاهل‪ ،‬و‬ ‫تصديق‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫اهل جره مىكند‪ .‬و در مقام جهل و تحير رجوع به غير اعلم را‬ ‫اگر‬ ‫فتواى غير اعلم به خلف واقع شود راجع را مستحق عتاب و‬ ‫عقاب‬

‫ دللت كه علم آور است‪.‬‬‫داراى چند وجه‪.‬‬‫‪ -‬منسوب بودن كلم به معصومين‬

‫عليهالسلم‬

‫از حد ّ گمان تجاوز نكند‪..‬‬

‫‪ -‬شنونده‪ .‬فرهنگ عميد‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫ احمق شدن‪ .‬همان‪.‬‬‫‪6‬‬ ‫ بيهوده و باطل‪ ،‬همان‪.‬‬‫‪7‬‬

‫‪ -‬نساء ‪.59 /‬‬

‫‪8‬‬ ‫ آگاهان به مسأله فرهنگ عميد‪.‬‬‫‪9‬‬

‫‪ -‬سرگردانى‪ .‬همان‪.‬‬

‫نه ميداند‪ ،‬و بعد خود را اهل خبره قرار داده مىگويد‪:‬‬ ‫از اين جا واضح شد كه فعل ً تكليف شما پيروى كردن يكى از‬ ‫آيات اللّه ساكنه در عتبات عاليات است‪ ،‬و در جاى ديگر ذكر‬ ‫اسمهاى‬ ‫ايشان مىكند‪.‬‬ ‫نه ميدانم؛ كه اولً‪ :‬چه چيز او را به اين شناخت انداخته كه بالكليّه‬ ‫از سيد الفقهاء و المجتهدين‪ ،‬آيت اللّه فى العالمين‪ ،‬حامل آثار‬ ‫ائمه‬ ‫طاهرين‪ ،‬آقاى سيد اسماعيل صدر الدين اسمى نبرده و بقيهاى‬ ‫علما‬ ‫اعلم را اگر چه اسماء تبركات ايشان را ذكر كرده لكن اجمالً‬ ‫اضراب‪ 1‬از يكى به ديگرى نسبت را مقصود بالصاله اختصاص به‬ ‫خود مىدهد‪ ،‬محتمل از سياق كلمات مزخرفات او اين كه البته‬ ‫مابقى‬ ‫علما افرادى مجهول در اعلميّت اند‪ ،‬قدر متيقن اعلميّت به خود او‬ ‫ظاهر خواهد بود‪.‬‬ ‫زيرا كه ديگرى به اين مردم جهّال نه كتابى در اين مقام تحيّر‬ ‫ايشان‬ ‫رسيد كه به آن فتواى عمل كنند‪ ،‬در رد ّ اخباراللّه و اخبار رسول و‬ ‫مهاى علما‬ ‫ائمه عليهالسلم‪ ،‬و نر بر بطلن طريقهاى اخباريين‪ ،‬و اين عل ّ‬ ‫را لزم‬ ‫شد كه در مقام اظهار طريقهاى حقّهاى اخباريين كه به زعم او‬ ‫بدعت‬ ‫است‪ ،‬علم خود را ظاهر كند‪.‬‬ ‫چنان چه آقاى باقر بهبهانى به زعم اين غبى‪ ،‬اين شجره را از بيخ‬ ‫و‬ ‫مه هم به او اقتدا‬ ‫بُن بر كند‪ ،‬و تخطئهاى اين طريقه نمود‪ ،‬اين عل ّ‬ ‫كند ـ‬ ‫و كاقتداء الث ّانى بالوّل ـ اسم او هم اشتهار يابد‪ ،‬و نيز آنچه در‬ ‫فتواى او‬ ‫است همه با دليل و برهان اتس‪ ،‬و حال آن كه به زعم‪ 2‬او و امثال‬ ‫او‬ ‫معناى تقليد‪ :‬اخذ قول غير است بدون دليل‪.‬‬ ‫از اين جا معلوم است كه قبول اين قول مزخرف تقليد نه خواهد‬ ‫بود‪ .‬و يا تقليد به معناى اوّلى اختصاص به غير او دارد‪ .‬و اخذ از او‬ ‫بايد با دليل باشد‪ ،‬و آن ادّله هم عقلى باشد زيرا كه اين جور‬ ‫اشخاص‬ ‫رذيل به زعم ايشان قابليّت منصب امامت دارد‪ .‬و يا اين اقوال او‬ ‫از هر‬ ‫دو معنا خارج خواهد بود‪ ،‬يا از قبيل لطيفه خوانى‪ ،‬و قصه خوانى‬ ‫خواهد بود‪ ،‬بايد بندهاى مؤمن كه دين خود را از كتاب خدا و سنّت‬ ‫رسول اللّه صلىاللهعليهوآله اخذ كرده است هيچ گوش به او ندهد!‬

‫تنبيه‬ ‫‪3‬‬

‫عرض مىشود‪ ،‬خدمت جملهاى ـ اولوالبصار ـ ‪:‬اين كه از عدم‬ ‫بصيرت اين غدّار اين كه اوّلً‪ :‬تكليف جهّال را منحصر در رجوع به‬ ‫«اعلم» و معرفت آنرا به عقل و تصديق اهل خبر كرده است‪.‬‬ ‫وحال آن‬ ‫ما در اين اعصار خلف طريقهاى سهلهاى سمحا‬ ‫كه اين تكليف سي ّ‬ ‫بلكه تكليف ما ليطاق خواهد بود‪ .‬بر جملهاى اهل فهم و ذكا‪ ،‬چه‬ ‫جاى مردمان جهّال دور از فهم اين امر عظُما! زيرا كه به فرض‬ ‫م ّ‬ ‫ل‬ ‫كه أ ّ‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬اعراض كردن و روى گردانيدن‪.‬همان‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫ گمان بردن‪ .‬فرهنگ عميد‪.‬‬‫‪3‬‬ ‫‪ -‬صاحبان بصيرت‪.‬‬

‫از قدر متيقن عرض شود‪ ،‬هم به زعم اين بى خرد نيز امر اعلميّت‬ ‫نزد‬ ‫ذوى الفهام متردد بين بيست تن و زيادهتر از علماى اعلم در‬ ‫عتبات‬ ‫عاليات است‪ .‬مرد عامى كه از وليت بعيده به فرض آمده و به‬ ‫سكونت در آن مكان شريف مدّت يكسال مشّرف شود‪ ،‬از كجا پى‬ ‫به‬ ‫اعلميّت خواهد بُرد؟ ببين كه كدام اين بزرگان در علم اصول ظنّى‬ ‫بيشتر از ديگران تحصيل كرده و فهميده؟ و از كجا ضبط مىتواند‬ ‫علماى تمام دنيا را‪ ،‬و به فرض كه تميز بين اعلم و غير اعلم مع‬ ‫جميع‬ ‫آنها ادّعاى اعلميّت را ممكن باشد به جهت عامى؟‬ ‫وجه امكان تميز عقل ً به چند چيز مترتب مىشود‪:‬‬ ‫‪ 1‬ـ يا به خبر دادن عدلين ‪ 2‬ـ يا عدل واحد‪ ،‬چنانچه در رسايل‬ ‫معموله مقرر داشتهاند‪ .‬بلى؛ اگر چنان چه ترديد بين فردين باشد‬ ‫و به‬ ‫اعلميت طرف مقابل مجزى معارض نشود‪ ،‬البته مظنون است‪،‬‬ ‫حصول توثيق عامى بر حكم اعلميّت‪ ،‬و در صورت تعارض منجرين‬ ‫و ادّعاى اعلميّت مجمعين قطعا حكم بر تكليف عامى بر معرفت‬ ‫اعلم تكليف ماليطاق‪ 1‬و فرض حصول آن فرض محال است و‬ ‫بس‪.‬‬ ‫و اگر گوئى تكليف او در اين صورت تخيير است‪ ،‬بعد از بذل‬ ‫وسع بنا بر قول خود سركار اگر در واقع اخذ قول غير اعلم شد‪ ،‬و‬ ‫حكم بر خلف واقع‪ ،‬واقع شد‪،‬مورد ملمت و عتاب بلكه مستحق‬ ‫مؤاخذه و عقاب خواهد گشت‪ ،‬پس نتيجهاى اين اعتقاد كه‬ ‫منسوب به‬ ‫اتفّاق اهل اجتهاد است‪،‬اين كه خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل مردم را مهمل‬ ‫گذاشته‬ ‫و تكليف بر ايشان ظاهر نكرده و تكليف بر عبادت كرد‪ .‬مع تناقض‬ ‫و‬ ‫اين نيست بذات مقدس ر ّ‬ ‫ب الرباب لزم جبر و ظلم مىشود‪َ ( .‬‬ ‫ما‬ ‫‪2‬‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫وا كَبيًرا)‪ 3‬ـ‬ ‫عل‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫قول‬ ‫ي‬ ‫ما‬ ‫ع‬ ‫َعالى‬ ‫ت‬ ‫و‬ ‫(‬ ‫ـ‬ ‫د)‬ ‫عبي‬ ‫ِل‬ ‫ل‬ ‫م‬ ‫ل‬ ‫ظ‬ ‫ب‬ ‫ك‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ ِ‬ ‫ّ َ‬ ‫َرب ّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ٍ‬ ‫چه طور‬ ‫مىشود كه خداوند حكيم تكاليف را مهمل گذاشته باشد‪ ،‬و حال‬ ‫آنكه‬ ‫به وجوب لطف بر حكيم جميع عقل اعتراف دارند‪ ،‬چنانچه اين‬ ‫معنا‬ ‫را مىفرمايد حضرت صادق عليهالسلم در خبر متواتر النسبه قطعى‬ ‫الدلله و‬ ‫آن اين كه‪ :‬قال عليهالسلم‪« :‬للزنديق الذّى سأله من أين أثبت‬ ‫النبياء و الّرسل»‪.‬‬ ‫ن لنا خالقا صانعا متعاليا‬ ‫ل‬ ‫ّا‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫قال ـ عليه السلم ـ‪:‬‬ ‫ما أثبتنا أ ّ‬ ‫ّ‬ ‫عن ّا‪ ،‬و عن‬ ‫صانع حكيما ستعاليا لنا لم‬ ‫جميع ما خلق و كان ذلك ال ّ‬ ‫يجز ان يشاهده‬ ‫خلقه‪،‬و ل يل مسوه فيباشرهم‪ ،‬و يباشروه و يجاجهم‪ ،‬و‬ ‫ن‬ ‫يجاجوه ثبت أ ّ‬ ‫له سفراء فى خلقه‪ ،‬يعبرون عنه الى خلقه و عباده و‬ ‫يدنوهم على‬ ‫مصالحهم و مناقعهم و ما به بقائهم و فى تركه فنائهم‬ ‫فثبت المرون‪ ،‬و‬ ‫التاهون عن الحكيم العليم فى خلقه و المعيّرون عند‬ ‫ج ّ‬ ‫ل و عّز و هم‬ ‫النبياء و صفوته من خلقه حكماء مؤدبين بالحكمة‬ ‫مبعوثين بها غير‬ ‫مشاركين للن ّاس على مشاركتهم بهم فى الخلق و‬ ‫التركيب فى شىء من‬ ‫م يثبت‬ ‫احوالهم ما يدين من عند الحكيم العليم بالحكمة ث ّ‬ ‫ذلك فى ك ّ‬ ‫ل‬ ‫ما أتت به الرسل و النبياء من الدّلئل و‬ ‫نم ّ‬ ‫دهر و زما ٍ‬ ‫البراهين لكيل‬ ‫م يد ّ‬ ‫ل على‬ ‫تخلوا الرض اللّه من ح ّ‬ ‫جة يكون معه عل ٌ‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬تكليف بر چيزى كه طاقت آن راندارد‪ .‬و اين خلف روش عقلء است‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ -‬فصلت ‪.47 /‬‬

‫‪3‬‬

‫‪ -‬اسراء ‪.43 /‬‬

‫صدق مقالته و‬ ‫جواز عدالته»‬ ‫حاصل معنا؛ اين كه فرمود‪ .‬حضرت صادق عليهالسلم يزنديق كه سوال‬ ‫كرد از آن حضرت كه بكدام دليل ثابت مىكنى انبيا و رسل را‬ ‫فرمود‬

‫امام‬ ‫است كه‬ ‫ما از صنعت او بوجود آمدهايم و بايد آن خالق ما متعالى باشد‪ ،‬از‬ ‫ما و‬ ‫از جميع مخلوقين خود و آن صانع ما كه حكيم و متعال است‪ ،‬از‬ ‫جميع مخلوقين تجويز نمىكند عقول درك كنه ذات او را پس جايز‬ ‫نيست كه درك كند او را خلقش‪ ،‬و جايز نيست كه درك كنند او را‬ ‫به‬ ‫لمس و نظر كه به آن سبب مباشرت اين مخلوقين به او حاصل‬ ‫شود‪،‬‬ ‫و حجت و تكاليف را از او بشنوند بنابراين ثابت شد كه خداوند‬ ‫عّزوج ّ‬ ‫ل را سفراى در خلقتش و تعبير كنندگان از طرف او به‬ ‫سوى‬ ‫خلقتش و بندگانش راهنمائى مىكنند ايشان را به آنچه كه مصالح‬ ‫ايشان است‪ ،‬و منافع او است آنچه از امور كه به او بقاى ايشان‬ ‫است و‬ ‫در ترك آن امر فناى ايشان است‪ ،‬پس با اين ادّله ثابت شد‬ ‫آمرون و‬ ‫ناهون از طرف حكيم عليم به جهت تبليغ امر و نهى او در بين‬ ‫خلقش‪ ،‬و تعبير كنندگان از طرف او به خلقش و آن سفراء انبياء‬ ‫خدا و‬ ‫برگزيده گان او است از جمله خلقش‪ ،‬حكماءاند كه تاديب مىكنند‬ ‫خلق را به حكمت از طرف خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل مبعوث شدهاند به‬ ‫جهت‬ ‫تعليم مصالح و آنچه حكمت در آن به جهت خلق و هيچ مشاركت‬ ‫ندارند در اين دانستن حكمت به مردمان مع مشاركت ايشان در‬ ‫كيفيت خلق و تركيب و در هيچ چيز از احوال ايشان و در مواد‬ ‫دانستن‬ ‫به حكمت مؤيدند از نزد حكيم عليم به مصالح حكمت پس از آن‬ ‫لزم است ثابت بودن آن معبر در هر هنگام و زمان از آنچه از‬ ‫امور كه‬ ‫جت همه ثابت باشد از‬ ‫لزمهاى بعثت انبياء و ُرسل بوده بايد بآن ح ّ‬ ‫دلئل و براهين‪ ،‬تا اين كه خالى نماند زمين خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل از‬ ‫جت كه با او باشد علم كه دللت كند بر صدق مقال او‪ ،‬و جواز‬ ‫ح ّ‬ ‫عدالت او‪ ،‬پس بنابراين حديث و عقل ً تبليغ و توضيح آنچه مصالح‬ ‫خلق است بر اين معبّرين از طرف عّزوج ّ‬ ‫ل چنانچه لطف بر‬ ‫خداوند‬ ‫حكيم لزم بوده‪ ،‬لزم است‪ ،‬و اعمال مصالح از طريق بيان از‬ ‫نقض‬ ‫است كه نسبت آن به خداوند جايز نيست‪ ،‬و به لطف نيز نسبت‬ ‫تقصير كفر است البته هيچ تقصير نشده در تبليغ مسأله چنانچه‬ ‫بعد‬ ‫تدّبر در كلمات ايشان بر هر منصف بصير معلوم مىشود كه در امر‬ ‫مشتبه هيچ حاجت به اجتهاد مجتهد ندارد‪.‬‬ ‫زيرا آنچه مصلحت در اظهار آن است حكم او ظاهر است‪ ،‬و‬ ‫آنچه بالكلّيه مخفى است موضوع است از بندگان به حسب مصالح‬ ‫ايشان و آنچه مشتبه است حكم او نيز من حيث المصلحة ظاهر و‬ ‫تكليف به احتياط است و بس‪ ،‬و اين مرد بى تميز‪ ،‬بعد از كلمات‬ ‫مزخرفات خود استهزاءً مىگويد‪ :‬در جواب شبهات كه از اخبار و‬ ‫ول‬ ‫آيات بر مطابعت عقول ناقصه وارد مىشود از قبيل آيه‪َ ( :‬‬ ‫تَ ْ‬ ‫ف ما‬ ‫ق ُ‬ ‫‪1‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫ب‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫م يُحيطُوا‬ ‫ل‬ ‫ما‬ ‫ب‬ ‫وا‬ ‫ب‬ ‫ذ‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫(‬ ‫تعالى‪:‬‬ ‫قوله‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬ ‫م)‬ ‫عل‬ ‫ه‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لَي ْ َ‬ ‫َ‬ ‫ما‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫بِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫عل ْ ِ‬ ‫َ ّ‬ ‫ْ‬ ‫ب ال ّ‬ ‫م ت َأْويل ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫م َ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫ف‬ ‫ل‬ ‫ب‬ ‫ق‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ن‬ ‫ذي‬ ‫ذ‬ ‫ك‬ ‫ك‬ ‫ل‬ ‫ذ‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫فان ْظُْر كَي ْ َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ِ‬ ‫يَأ ِ‬ ‫ة‬ ‫قب َ ُ‬ ‫ن عا ِ‬ ‫كا َ‬ ‫‪2‬‬ ‫ّ‬ ‫ة إِذا‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫مو‬ ‫ٔ‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫كا‬ ‫ما‬ ‫و‬ ‫(‬ ‫تعالى‪:‬‬ ‫قوله‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬ ‫ن)‬ ‫ِمي‬ ‫ل‬ ‫ا‬ ‫الظ‬ ‫ِ‬ ‫من َ ٍ‬ ‫مؤ ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ول ُ‬ ‫ُ‬ ‫ٍ َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫ق َ‬ ‫ضى الل ّ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫عليهالسلم‬

‫چون كه ما ثابث كرديم كه به تحقيق از براى ما خالقى‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬اسراء ‪.36 /‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ -‬يونس ‪.39 /‬‬

‫َ‬ ‫َ‬ ‫رسول ُ َ‬ ‫ص‬ ‫م ال ْ ِ‬ ‫ر ِ‬ ‫خيََرةُ ِ‬ ‫ن يَكُو َ‬ ‫مًرا أ ْ‬ ‫ن يَ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫م ْ‬ ‫ن لَ ُ‬ ‫َ ُ‬ ‫و َ‬ ‫ه ْ‬ ‫نأ ْ‬ ‫ه ُ‬ ‫هأ ْ‬ ‫ُ‬ ‫م َ‬ ‫م ِ‬ ‫ع ِ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ه فقدْ‬ ‫و َر ُ‬ ‫سول ُ‬ ‫الل ّ َ‬ ‫ه َ‬ ‫ض ّ‬ ‫مبين ًا)‪ 1‬و غير اينها آيات بيشمار كه در نهى از متابعت‬ ‫ل َ‬ ‫َ‬ ‫ضلل ً ُ‬ ‫و‬ ‫تمسك به عقول ناقصه نازل شده است‪ .‬و نظائر آن از اخبار بر‬ ‫آن معنا‬ ‫وارد است‪.‬‬ ‫از قبيل قوله عليهالسلم‪« :‬دين اللّه ل يصاب بالعقول»‪ .‬و قول‬ ‫الصادق عليهالسلم‪ :‬در‬ ‫ض ّ‬ ‫تفسير قول خداوند عّزوج ّ‬ ‫ر‬ ‫هواهُ ب ِ َ‬ ‫ع َ‬ ‫ن أَ َ‬ ‫ل ِ‬ ‫ن اتّب َ َ‬ ‫م ْ‬ ‫م ّ‬ ‫و َ‬ ‫ل؛ ( َ‬ ‫غي ْ ِ‬ ‫م ِ‬ ‫ن‬ ‫ُ‬ ‫هدًى ِ‬ ‫م َ‬ ‫ّ‬ ‫ه)‪ 2‬قال‪« :‬اتخذ رأيه دينا» و قول ابى الحسن عليهالسلم در‬ ‫الل‬ ‫ِ‬ ‫تفسير آيه مذكور‬ ‫يعنى‪ :‬اتخذ دينه هواه بغير هدى من الئمة عليهالسلم»‪ .‬و نظائر‬ ‫اين اخبار را به‬ ‫جهالت رأى خود حمل بر فروع مىكند‪.‬‬ ‫و تخصيص ميدهد اين نصوص مطلقه را به غير مخصص به فروع‬ ‫دين‪ ،‬و متابعت عقل را در اصول دين لزم مىداند‪ ،‬كه بدون اذن از‬ ‫طرف خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل و حجج او و نيز اين متابعت عقول ناقصه را‬ ‫بالنسبه به عوام به جهت خاص لزم ميداند كه مجرد رجوع به‬ ‫علماى‬ ‫اهل رأى باشد و بس‪.‬‬

‫ه و تغلي ٌ‬ ‫ط‪ 3‬و تجهي ٌ‬ ‫ل»‬ ‫«تنبي ٌ‬

‫يا كسب و اختراع فضول‪ 8‬از فضول‪ .‬اگر از اول است آيا‬

‫‪4‬‬

‫معروض خدمت اخوان ايمانى كه تابع اند عقول ايشان به شرع‬ ‫رحمانى؛ اين كه هيچ خفائى نيست كه خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل را دو حجت‬ ‫سل و‬ ‫است بر خلقش‪ 1 :‬ـ حجت ظاهره كه مراد به آن انبياء و ر ُ‬ ‫جت باطنه كه با مراد به آن عقول صافيه كه به‬ ‫اوصياءاند‪ 2 .‬ـ و ح ّ‬ ‫آن‬ ‫تميز دهد صدق را از كذب و تصديق كند صادق على اللّه را و‬ ‫تكذيب‬ ‫كند كاذب على اللّه را‪ ،‬و از براى صدق و كذب علمت ظاهره‬ ‫قرار‬ ‫داده است كه عقل موهوبى را به آن تابع گردانيده و مخالفت آن‬ ‫ن‬ ‫و لك ِ ّ‬ ‫علمات را تعبير به جهالت فرموده چنانچه مىفرمايد‪َ ( :‬‬ ‫ن‬ ‫الّذي َ‬ ‫‪5‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫كَ َ‬ ‫َ‬ ‫ن) ‪.‬‬ ‫ن َ‬ ‫ع ِ‬ ‫و أكثُر ُ‬ ‫قلو َ‬ ‫ه الك ِ‬ ‫على الل ِ‬ ‫فُروا ي َفتَُرو َ‬ ‫م ل يَ ْ‬ ‫ذ َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ب َ‬ ‫‪6‬‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ن) و نيز ائمه عليهالسلم به‬ ‫ن أكْثََر ُ‬ ‫هلو َ‬ ‫م يَ ْ‬ ‫ج َ‬ ‫و لك ِ ّ‬ ‫ه ْ‬ ‫و مىفرمايد‪َ ( :‬‬ ‫شيطنت و‬ ‫نكرى تعبير فرمودهاند‪ :‬چنانچه در محل خود مىآيد انشاءاللّه‬ ‫َ‬ ‫نمىدانم از كجا تخصيص دادهاند‪ .‬مثل آيهاى‪( :‬إِذا َ‬ ‫مًرا‬ ‫قضى أ ْ‬ ‫َ‬ ‫فإِن ّما‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ن)‪ 7‬را به فروع دين و باقى آيات و اخبار كه‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫ي‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ل‬ ‫قو‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫يَ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫عموما‬ ‫همه در نهى از تمسك بعقول ناقصه وارد شده است‪.‬‬ ‫و از چه چيز فرق كردهاند‪ ،‬زيادتى عقل علماى اهل رأى را از‬ ‫عقول عوام؟ آيا زيادتى عقل علما از جهت تدريس و تتبع در علم‬ ‫منطق و اصول است‪ ،‬و يا از بركت كلمات شافيات رسول‬ ‫صلىاللهعليهوآله و آل‬ ‫رسول صلىاللهعليهوآله اگر از اوّل است‪ .‬آيا آن اولى موضوع نزول از نزد‬ ‫واهب‬ ‫العقول است‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬احزاب ‪.36 /‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ -‬قصص ‪.50 /‬‬

‫‪3‬‬ ‫ به غلط واداشتن فرهنگ عميد‪.‬‬‫‪4‬‬ ‫ به نادانى واداشتن‪ .‬همان‪.‬‬‫‪5‬‬

‫‪ -‬مائده ‪.103 /‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ -‬انعام ‪.111 /‬‬

‫‪7‬‬

‫‪ -‬بقره ‪.117 /‬‬

‫‪8‬‬ ‫ فضولى‪،:‬خالت كردن بيجا در كار كسى‪ ،‬فضول‪ :‬باقيمانده چيزى از باقيمانده‪ .‬فرهنگ‬‫عميد‪.‬‬

‫مخصوص از براى پيغمبر و رسول است‪ ،‬و يا رسالت قابل هر‬ ‫ظلوم‬ ‫و جهول‪ ،‬و اگر از ثانى است چه حاجت به متابعت عقل نواقص‬ ‫العقول‪.‬‬ ‫و آيا بين منطقيين كه يكى از ديگرى اخذ كرده باشند تا واضح اول‬ ‫ايشان‪ ،‬آيا آن اوّلى محض به تصوّرات عقلى خود اختراع كرده‬ ‫باشد‬ ‫يا از نبى و وصى نبى كه علم ايشان موهوبى است؟ بر فرض اگر‬ ‫از‬ ‫تصور عقلى محض باشد پس بايد ممكن باشد از براى بعض عوام‬ ‫كه‬

‫عقلش از طبقهاى اوّلى از درجات ثلثة است‪ ،‬كه نيز به تصور‬ ‫محض‬ ‫عقل اش درك كند اشياء را‪ ،‬پس هيچ رجوع آنها در مقام تحرير‬ ‫علما‬ ‫لزم نخواهد بود‪ ،‬به اين وجه اختصاص مىيابد رجوع سفها به عقول‬ ‫نواقص بعض اشقياء از علماء اهل رأى و بس‪.‬‬ ‫و نيز آنچه در جواب شبهاى‪ ،‬اين عامل به شبهه نوشته هيچ ربطى‬ ‫به لزوم رجوع جاهل به عالم و عمل او ندارد‪ ،‬زيرا حكم او به‬ ‫محض‬ ‫عقل است‪ ،‬و مجرد شنيدن سوال و گفتن جواب بحكم عقل و‬ ‫رجوع‬ ‫عامى در مقام تحيّر به عالم غير از فتواى عالم است‪ ،‬زيرا رجوع‬ ‫عامى‬ ‫به عالم يا در اصول دين است يا در فروع‪ ،‬اگر در اوست‪ :‬آيا غير‬ ‫اخذ‬ ‫قول عالم در اصول دين را در اصطلح تقليد مىنامد يا خير؟ اگر‬ ‫فرضا تقليد بر اين معنا اطلق يابد تقليد در اصول دين لزم مىآيد‬ ‫ازجملهاى عامى و جاهل در اصول‪ ،‬اگر گوئى‪ :‬تقليد اخذ بى دليل‬ ‫است‪.‬‬ ‫و رجوع در اصول دين بايد اخذ با دليل باشد آيا اين اخذ با دليل‪،‬‬ ‫از دليل سماعى از معصوم باشد‪ ،‬يا از رأى و عقل علما اگر قول‬ ‫معصوم اخذ شود نيز تقليد معصوم گفته مىشود يا خير؟‬ ‫و اگر اخذ قول و رأى علما لزم است آيا دليل كه بر اين مطلب‬ ‫عامى اخذ مىكند از هر عالم كه موافق به دين او باشد اخذ كند‪ ،‬يا‬ ‫اختصاص اخذ در اين مسأله به «شيخ رضا» و امثال او دارد‪ ،‬اگر‬ ‫اختصاص به او نداشته باشد‪ ،‬عامى در مقام تحيّر در اصول دين به‬ ‫هر‬ ‫مذهب كه رجوع كند‪ ،‬و دليل رأى آن مذهب را بشنود چارهاى به‬ ‫جهت جواب او ندارد‪.‬‬ ‫و آن مساله از قرار عقل او البته موافقت مىكند‪ ،‬منتهى هر عامى‬ ‫نوعى از اعتقاد را قبول خواهد كرد‪ ،‬به حسب اختلف طبائع‪ ،‬پس‬ ‫لزمهاى اين قول مظنون اين كه به هر مذهبى به حكم عقل خود‬ ‫رجوع كند‪ ،‬مصاب خواهد بود‪.‬‬ ‫از اين جا است فساد نظام و تدبير‪ ،‬منشاء اختلف مذاهب اهل‬ ‫رأى‪ ،‬كه باعث ريختن خونها است‪.‬‬ ‫بلى‪ :‬رجوع به معصوم كه تعبير امور را به جهت هر يك از جهّال و‬ ‫عامى به قدر فهم و مصلحت ايشان مىفرمايند‪ :‬منشاء فساد و‬ ‫اختلف عوام در عقايد نخواهد بود‪ ،‬و در اين زمان نيز از اقوال‬ ‫ايشان‬ ‫به قدر كفايت اهل زمان از دليل واضحه موجود است كه در هر‬ ‫امرى‬ ‫از امور برتر از آن چه محتاج به جواب اهل رأى است‪ ،‬و در‬ ‫اعصار‬ ‫حضور ايشان‪[ ،‬به قدر كفايت اهل زمان] آن چه از جوابهاى كه به‬ ‫اهل اديان مختلفه فرمودهاند‪ ،‬و هر يك از آن را آن قدر تفصيل‬ ‫دادهاند‬ ‫كه تا قيامت به هر وجه از وجوه كه اهل آن ايراد كنند شامل‪ ،‬و‬ ‫جواب‬ ‫او تام و كامل باشد‪.‬‬ ‫و بر فرض حادثهاى كه به حيله و مكر از ثبوت دعواى دين‬ ‫مدعيّان سر زند كه در اعصار حضور ايشان عليهالسلم وقوع نيافته‬ ‫باشند‪ ،‬البته‬ ‫به جهت ابقاى دين مبين آن عذر و حيله را دفع خواهند كرد‪،‬‬ ‫چنانچه‬ ‫نقل شهور از قضيّه كه بر اهل بحرين واقع شد از حيلهاى وزيرى‬ ‫ناصبى كه به محمد بن عيسى ـ رضوان اللّه عليه ـ حل جواب از‬ ‫طرف‬ ‫جت عجل الله فرجه واقع شد‪ ،‬چنانچه اگر مؤمنين بصير‬ ‫حضرت ح ّ‬ ‫اندك تصوّرى كند در آن قضيه البته به جهت او مبين مىشود؛ كه‬ ‫اجوبه جور حوادث مال «شيخ رضا» و امثال او در مقام تحيّر‬ ‫عوام‬ ‫نخواهد بود‪ ،‬تا خصم ساكت شود‪ ،‬از آن اما در مقام ايرادى كه از‬ ‫فرق‬ ‫مختلفهاى وارد مىشود‪ ،‬در صورت امكان جواب موافق به عقل‬ ‫اگر‬ ‫چه اين اهل رأى محتاج به قول ائمه عليهالسلم به زعم ايشان نيستند‬ ‫لكن‬ ‫ماها كه خود را مطيع ائمه عليهالسلم مىدانيم ماموريم از طرف ايشان‬ ‫كه به‬ ‫قول ايشان با خصم تكل ّم كنيم‪ ،‬چنانچه مىفرمايد‪ :‬صادق عليهالسلم‬

‫«حاجوا‬ ‫النّاس بكلمى فان حاجوكم كنت أنا المحجوج ل أنتم»‪.‬‬ ‫جه تابع نص وارد از شارع مىدانيم‪ ،‬نه‬ ‫و نيز عقول خود را در محا ّ‬ ‫مستقل‪ ،‬چنانچه نصوص وارده كه موافقت به عقل هم دارد‪ ،‬و‬ ‫رجوع‬ ‫عامى به معصوم در مقام تحيّر و در فروع و اصول هيچ فرقى‬ ‫ندارد‪.‬‬ ‫ة ثابت است كه انكار آن‬ ‫و مطالب اصليه واردهاى از معصوم كلي ّ ً‬ ‫از‬ ‫عدم اطلّع يا معانده به ائمه عليهالسلم است‪.‬‬ ‫و حوادث چنانچه عرض شد كه مكر و حيله باشد عقول از آن‬ ‫عاجز است ال ثبوت آن به معجزهاى شود يا به آنچه فرق آن را‬ ‫ائمه عليهالسلمفرمايش كردهاند‪ ،‬چنانچه بعد از تدبّر در كتاب‬ ‫«الخرايج و‬ ‫الجرائح» شيخ رواندى ـ عليه الرحمة ـ معلوم مىشود يا به خبر از‬ ‫فعل‬ ‫آن‪.‬‬ ‫و اخباريين ـ رضوان اللّه عليه ـ در حجت عقل به وجه كه عرض‬ ‫شد‪ ،‬هيچ اختلفى نيست‪ ،‬ال ّ به عبارات كه همه ايشان حجيّت آنرا‬ ‫از‬ ‫نزد خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل محض به جهت قبول كردن حق‪ ،‬و فهم آن از‬ ‫طريق مذكور بخلف آن بكار مىبرند و بس‪ .‬وجه رجوع عامى در‬ ‫اين زمان به معصوم عليهالسلم در ضمن به شبههاى موضوعيهاى‬ ‫ثانيهاى او‬ ‫عرض مىشود‪.‬‬

‫تنبيه‬

‫‪1‬‬ ‫قال اللّه تعالى‪( :‬لِك ُ ّ ُ‬ ‫ل َ‬ ‫و لِك ُ ِّ‬ ‫سو ٌ‬ ‫وم ٍ هاٍد)‬ ‫م ٍ‬ ‫ة َر ُ‬ ‫لأ ّ‬ ‫ق ْ‬ ‫ل) و ( َ‬ ‫ِ‬ ‫عرض‬ ‫مىشود اين كه بنابراين آيه و آنچه پيشتر عرض شد‪ ،‬از اين كه‬ ‫جايز‬ ‫نيست اهمال در تبيلغ‪ ،‬و مصالح خلق مبين است كه خداوند‬ ‫عّزوج ّ‬ ‫ل‬ ‫را حجتى است‪ ،‬بر خلقش در هر حين و زمان كه مأمورند بندگان‬ ‫به‬ ‫َ‬ ‫اطاعت او چنانچه مىفرمايد‪ ،‬خداوند عّزوج ّ‬ ‫و‬ ‫ل‪( :‬أطي ُ‬ ‫عوا الل ّ َ‬ ‫ه َ‬ ‫َ‬ ‫عوا‬ ‫أطي ُ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫سو َ‬ ‫م)‪ 3‬منحصر است اخذحكم از‬ ‫ر ِ‬ ‫الّر ُ‬ ‫منْك ُ ْ‬ ‫و أول ِي اْل ْ‬ ‫ل َ‬ ‫م ِ‬ ‫ايشان ـ عليهم‬ ‫ه َ‬ ‫هوا)‪.4‬‬ ‫م َ‬ ‫فانْت َ ُ‬ ‫عن ْ ُ‬ ‫و ما ن َهاك ُ ْ‬ ‫السلم ـ چنانچه مىفرمايد‪َ ( :‬‬ ‫و سوال در مقام تحيّر را نيز از ايشان عليهالسلم امر فرموده‪ ،‬و‬ ‫فرمود‪:‬‬ ‫ذّك ِْ‬ ‫( َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن)‪ .5‬و ايشان عليهالسلمرا‬ ‫سئَلُوا أ َ ْ‬ ‫ل ال ِ‬ ‫مو َ‬ ‫ر إِ ْ‬ ‫م ل تَ ْ‬ ‫ف ْ‬ ‫عل َ ُ‬ ‫ن كُنْت ُ ْ‬ ‫از حيثيت تبليغ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ن‬ ‫ة أُ ْ‬ ‫م َ‬ ‫مُرو َ‬ ‫م ٍ‬ ‫ر َ‬ ‫ج ْ‬ ‫س ت َأ ُ‬ ‫خيَْر أ ّ‬ ‫ايشان به آيهاى (كُنْت ُ ْ‬ ‫خ ِ‬ ‫ت ل ِلن ّا ِ‬ ‫و‬ ‫عُرو ِ‬ ‫م ْ‬ ‫بِال ْ َ‬ ‫ف َ‬ ‫َ ‪6‬‬ ‫ْ‬ ‫ر) فرموده و كسى كه مداخله در احكام او‬ ‫ن َ‬ ‫و َ‬ ‫تَن ْ َ‬ ‫ن ال ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫منْك ِ‬ ‫ع ِ‬ ‫بخلف‬ ‫‪2‬‬

‫اين آيات كردهاند‪ ،‬تعبير به شركت فرموده‪ :‬بقوله تعالى‪َ ( :‬‬ ‫ن‬ ‫م ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ن‬ ‫كا َ‬ ‫ر ْ‬ ‫ه َ‬ ‫و ل يُ ْ‬ ‫م ْ‬ ‫ة‬ ‫ل َ‬ ‫ك بِ ِ‬ ‫عبادَ ِ‬ ‫جوا ل ِقاءَ َرب ِّ ِ‬ ‫مل ً صال ِ ً‬ ‫فلْي َ ْ‬ ‫يَْر ُ‬ ‫ع َ‬ ‫ع َ‬ ‫حا َ‬ ‫ش ِ‬ ‫‪7‬‬ ‫َ‬ ‫حدًا) ‪.‬‬ ‫َرب ِّ ِ‬ ‫هأ َ‬ ‫مراد به عمل صالح‪ :‬وليت اميرالمؤمنين عليهالسلم و اطاعت آن‬ ‫حضرت‬ ‫را فرموده و به شرك‪ :‬به عبادت و اطاعت غير ايشان عليهالسلم را‪ :‬و‬ ‫آيه را‬ ‫وجوه ديگر از معانى هم است‪.‬‬ ‫ر ْ‬ ‫ف َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن يُ ْ‬ ‫ه‬ ‫ه َ‬ ‫علَي ْ ِ‬ ‫ك بِالل ّ ِ‬ ‫قدْ َ‬ ‫حّر َ‬ ‫م ْ‬ ‫م الل ّ ُ‬ ‫ه َ‬ ‫نيز مىفرمايد‪( :‬إِن ّ ُ‬ ‫ش ِ‬ ‫ة)‪ 8‬قوله‬ ‫جن ّ َ‬ ‫ال ْ َ‬ ‫‪9‬‬ ‫ه َ‬ ‫و ل تُ ْ‬ ‫شيْئًا) و از جهت اين‬ ‫وا ْ‬ ‫ركُوا ب ِ ِ‬ ‫عبُدُوا الل ّ َ‬ ‫ه َ‬ ‫تعالى‪َ ( :‬‬ ‫ش ِ‬ ‫آيات‬ ‫مىفرمايد شيخ صدوق ـ عليه الرحمه ـ‪( :‬اعتقادنا فى من‬ ‫خالفنا فى‬ ‫شىء من أمور الدين كاعتقاد فى من خالفنا فى جميع‬ ‫امور الدين»‪.‬‬ ‫يعنى؛ اعتقاد ما دربارهاى مخالف به يك امرى از امور دين و در‬ ‫مخالفت به جميع امور دين يكسان است‪ ،‬زيرا كه مخالف به يك‬ ‫امر‬ ‫را ائمه عليهالسلم شرك فرمودهاند و به جميع امور را مثل آن چنانچه‬ ‫مىفرمايد امام عليهالسلم‪ :‬در ضمن حديث صحيح‪« :‬و من حكم‬ ‫بدرهمين‬ ‫بغيرما أنزل اللّه فقد كفر باللّه»‪.‬‬ ‫يعنى كسى كه حكم كند بين مدّعى و مدّعى عليه در دعواى دو‬ ‫در‬ ‫هم براى خود اگر چه اين حكم در نزد او كوچك آيد‪ ،‬پس سبب اين‬ ‫حكم رأى به غير ما انزل اللّه است حكم كرده‪ ،‬كافر شده بخداوند‬ ‫عظيم و فرمودهاند‪« :‬هيچ چيزى نيست از احكام مگر اين كه در‬ ‫آن‬ ‫دليلى از كتاب و سنّت است»‪.‬‬

‫تذنيب‪ 10‬و تغليط‬

‫بدانكه از جمله غلطهاى مغالطه؛ اين كه در جواب شبههاى ثانيه‬ ‫مىنويسد‪:‬‬ ‫«اين كه جواب از شبههاى عدم جواز تقليد غير‬

‫معصوم‪ ،‬اين كه وحشت شما از لفظ تقليد است‪،‬‬ ‫يا از‬ ‫معناى آن؟‪ .‬اگر جهت اوّلى است‪ ،‬مىگوييم‪ :‬اين‬ ‫اراد بر‬ ‫امام عليهالسلم وارد است كه در خبر منقول از‬ ‫«احتجاج» چنان‬ ‫چه در«وسايل» شيخ حر عاملى است‪ ،‬و هم در‬ ‫غير آن‬ ‫كه امام عليهالسلم پس از فرمايشتاتى مىفرمايد‪( :‬و أما‬ ‫من كان من‬ ‫الفقهآء صائنا لنفسه‪ ،‬حافظالدينه مخالفا على هواه‬ ‫مطيعا للمر موله‬ ‫فللعوا ان يقلدوه‪ )...‬در اين معجز نظام تكليف‬

‫عامى به لفظ‬ ‫تقليد فقيه تعمير و مقرر داشتهاند‪»...‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬يونس ‪.47 /‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ -‬رعد ‪.7 /‬‬

‫و اين حقير اول ضعف عمل و اعتقاد اين جاهل و امثال او را‬ ‫عرض مىكنم‪ ،‬بعد عمدهاى كلم او را مع ايراد بر آن تا فساد‬ ‫عقيده‬ ‫ايشان بر صاحبان بصيرت ظاهر شود‪ ،‬و آن اين كه اعتقاد جملهاى‬ ‫كسانى كه متلبس به لباس او است‪ ،‬اين كه عمل به خبر واحد‬ ‫مطلقا‬

‫‪3‬‬

‫‪ -‬نساء ‪.59 /‬‬

‫‪7‬‬

‫‪ -‬كهف ‪.110 /‬‬

‫‪4‬‬

‫‪ -‬حشر ‪.7 /‬‬

‫‪8‬‬

‫‪ -‬مائده ‪.72 /‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ -‬نحل ‪.43 /‬‬

‫‪9‬‬

‫‪ -‬نساء ‪.36 /‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ -‬آل عمران ‪.110 /‬‬

‫‪10‬‬ ‫‪ -‬دنباله‪ .‬فرهنگ عميد‪.‬‬

‫ممنوع است‪ ،‬و اين خبر هم خبر واحد است‪ ،‬مع وجود معارض‪،‬‬ ‫متواتر النسبه و قطعى الدللة و نيز اين خبر نزد ايشان به‬ ‫اصطلح‬

‫ايشان ضعيف است‪ ،‬و روايت مرسل‪ ،‬پس چه طور مىشود سند‬ ‫ايشان به تقليد مىشود‪ ،‬چه طور بشود كه ممكن باشد‪.‬‬ ‫به اين خبر فريب دادن عوام‪ ،‬و حال آن كه اين خبر عام است كه‬ ‫اختصاص به فروع دين ندارد بلكه ورود آن در اصول دين اقرب و‬ ‫حمل آن چنانچه عرض خواهد شد‪ ،‬بقرائن سياق كه عقب اين‬ ‫الفاظ‬ ‫مىآيد از فرمايشات امام عليهالسلم و نيز اين خبر كه ورود آن در اصول‬ ‫دين‬ ‫است‪ ،‬اگر اصوليين به اين خبر عمل مىكردند‪ ،‬فرق در بين اصول‬ ‫و‬ ‫فروع در وجوب تقليد بايد نمىكردند‪ ،‬و حال آن كه در اصول دين‬ ‫تقليد را باطل مىدانند‪ ،‬بحلق فروع و نيز امام عليهالسلم كه در اين‬ ‫حديث‬ ‫شريف به لفظ تقليد فقيه تكليف عامى فرمودهاند در زمان حضور‬ ‫از‬ ‫اين گونه معانى را در بسيارى از مواضع انكار و تخطهاى أهل‬ ‫تقليد‬ ‫فرموده چنانچه مىفرمايد؛ امام عليهالسلم به بعض از اصحاب وقتى كه‬ ‫سوال‬ ‫مىكند كه من حديث بدون نسبت به شما بگوييم كه خود را امام‬ ‫صغير قرار دادهاى‪.‬‬ ‫و نيز چرا اخذ از خود ايشان عليهالسلم را اصوليين نمىنامند و حال آن‬ ‫كه‬ ‫اگر چه ايشان‪ :‬را معجزهاى است‪ ،‬و قولى كه از ايشان اخذ‬ ‫مىشود در‬ ‫آن قول مخصوصا دليل هم است‪ ،‬يا خير‪..‬‬ ‫اگر چنانچه به سبب معجزهاى اخذ ايشان عليهالسلم را تقليد نه نامند‬ ‫بايد‬ ‫اخذ از كسى كه منصوص بالخصوص از ايشان است‪ ،‬هم تقليد نه‬ ‫نامند زيرا كه بعضى آنها مثل‪ :‬حسين بن روح ‪ -‬عليه الرحمة ‪ -‬و‬ ‫امثال‬ ‫او هم معجزهاى مكتبى فرمودهاند‪ ،‬و مثل آن منصوص بالعوام‪،‬‬ ‫زيرا كه‬ ‫اگر چه معجزهاى نداشته باشند لكن دليلى از صاحب عليهالسلم دارند‬ ‫كه اخذ‬ ‫از آنها اخذ با دليل شود‪ ،‬و اخذ با دليل نزد اصوليين تقليد نيست!‬ ‫چنانچه در معناى تقليد مىگويند‪ :‬و اگر وحشت شما از جهت‬ ‫ثانيه است‪ ،‬پس مىگويم‪ :‬معناى تقليد در اصطلح؛ قبول كردن‬ ‫قول‬ ‫غير است بدون دليل‪ .‬و وجه تسميه اين معنا به تقليد آنست كه‬ ‫مقلّد‬ ‫قول غير را حق باشد يا باطل صحيح باشد يا فاسد‪ .‬بمنزلهاى‬ ‫قلده‬ ‫فرض نموده بگردن غير مىاندازد و تفحص از حق يا باطل بودن آن‬ ‫نمىكند‪ - .‬چنانچه مىكند ‪. -‬‬ ‫عوام فارسى كلم نيز معروف است مىگويند‪« :‬اين مطلب؛ فلنى‬ ‫گفته به من‪ ،‬صحت و فسادش را نمىدانم‪ ،‬من بجا مىآورم گناهش‬ ‫به‬ ‫گردن او‪ ».‬انيست معناى تقليد‪ ،‬چنانچه پوشيده نيست‪ ،‬عوام‬ ‫بيچارهاى‬ ‫در مثل اين زمان بلكه در زمان ائمه‪ :‬نيز چارهاى و گريزى از اين‬ ‫معنا‬ ‫نداشته و ندارند‪ ،‬زيرا كه طريقى به احكام الهيه و فهم تكاليف‬ ‫براى‬ ‫آنها نيست‪ ،‬جز اخذ از غير و نيز عمل به احتياط را به جهت عوام‬ ‫جايز‬ ‫نمىداند چارهاى را منحصر در تقليد مىداند و بس‪ .‬اين بود قول او‬ ‫در تقليد‪.‬‬ ‫و اين حقير تفسير آيه با چند حديث صحيح متواتر النّسبه از قول‬ ‫ائمه عليهالسلم مع معناى تقليد و حمل روايت را فى الحقيقه‪ ،‬عرض‬ ‫مىكنم‪،‬‬ ‫تا فساد عقيدهاى فاسد العقيده ظاهر شود‪ ،‬و آن اين كه محمد‬ ‫يعقوب‬ ‫كلينى ‪ -‬عليه الرحمه ‪ -‬با سند متصل از ابى بصير از امام جعفر‬ ‫َ‬ ‫و‬ ‫صادق عليهالسلم روايت فرموده‪( :‬قال‪ :‬قلت له‪( :‬ات ّ َ‬ ‫حباَر ُ‬ ‫خذُوا أ ْ‬ ‫ه ْ‬ ‫م َ‬ ‫م‬ ‫ُر ْ‬ ‫هبان َ ُ‬ ‫ه ْ‬

‫ُ‬ ‫َ‬ ‫مُروا إِلّ‬ ‫و ما أ ِ‬ ‫ن الل ّ ِ‬ ‫أْربابًا ِ‬ ‫مسي َ‬ ‫ح اب ْ َ‬ ‫م ْ‬ ‫مْري َ َ‬ ‫ن َ‬ ‫و ال ْ َ‬ ‫م َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن دُو ِ‬ ‫حدًا‬ ‫ها وا ِ‬ ‫لِي َ ْ‬ ‫عبُدُوا إِل ً‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ن)‪ 1‬فقال‪( :‬اما و الله ما‬ ‫ش‬ ‫ي‬ ‫ما‬ ‫ع‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫حا‬ ‫ب‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫إ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ركُو َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ل ِ‬ ‫دعوهم الى‬ ‫عبادة أنفسهم ولو دعوهم ما أجابوهم و لكن احلوا لهم‬ ‫حراما‪ ،‬و حرموا‬ ‫عليهم حلل ً فعبدوهم من حيث ل يشعرون)‪.‬‬ ‫يعنى مىگويد ابوبصير‪ :‬عرض كردم خدمت صادق عليهالسلم كه آيا‬ ‫چنانچه مىفرمايد خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل به ظاهر آيهاى كريمه كه اخذ‬ ‫كردند يهودى ملهاى خود را‪ ،‬و رأىهاى خود ايشان را خدايان‬ ‫شان‪ ،‬غراز خداى معبود بحق‪ ،‬پس فرمود حضرت صادق ـ عليه‬ ‫السلم ‪ :-‬بدان اى ابوبصير به خدا قسم است‪ ،‬كه دعوت نكردند‬ ‫مل و‬ ‫زاهد ايشان را به عبادت نفسهاى ايشان اگر دعوت مىكردند به‬ ‫عبادت خود ايشان در ظاهر قبول نمىكردند عوام ايشان و لكن‬ ‫حلل‬ ‫خدا را اين ملهاى ايشان به هواى نفساى حرام كردند‪ ،‬و حرام را‬ ‫بر‬ ‫ايشان حلل كردند‪ ،‬و آنها بدون دليل قبول كردند‪ ،‬پس از اين‬ ‫جهت‬ ‫خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل فرمود‪ :‬كه عبادت كردند ايشان را به حيث كه‬ ‫نداستند كه اين معنا عبادت آنها مىشود‪.‬‬ ‫و مىفرمايد حضرت صادق عليهالسلم‪« :‬ايّاك و هؤلء الرؤسآء‬ ‫الذين‬ ‫يتراسون فرالله ما ‪ -‬خفقت النعان خلفت احد ال و هلك‬ ‫و اهلك)‪.‬‬ ‫يعنى به پرهيز از اين رئيسهاى كه رياست مىكنند‪ ،‬و اگر عقب‬ ‫اين رئيسهاى محب رياست روى و دين خود را از آنهاگيرى‪ ،‬پس به‬ ‫خدا قسم است‪.‬‬ ‫كه بلند نمىشود صداى كفش عقب هيچ كس مگر اين كه او هالك‬ ‫است‪ ،‬و مهلك مريدانش‪.‬‬ ‫جة فتصدّقه فى‬ ‫جل ً دون الح ّ‬ ‫و مىفرمايد‪« :‬ايّاك ان تنصب ر ُ‬ ‫ك ّ‬ ‫ل‬ ‫ماقال»‪.‬‬ ‫يعنى به پرهيز از اين كه نصب كنى مردى را از غير امام عليهالسلم و‬ ‫تصديق كنى او را در هر چه بگويد‪.‬‬ ‫و قوله عليهالسلم‪« :‬القوا الله و ل تأتو الرؤساء أنا و الله‬ ‫خيرلكم منهم»‪.‬‬ ‫بپرهيزيد از خدا و نرويد عقب رؤسائى بخدا قسم كه من بهترم از‬ ‫براى شما از آنها‪.‬‬ ‫و قول على عليهالسلم در حديث‪« :‬ل تؤتى البيوت اّل من أبوابها‬ ‫فمن أتاها‬ ‫مى سارقا»‪.‬‬ ‫من غير أبوابها س ّ‬ ‫يعنى داخل خانه نمىشود كسى مگر از درهاى آن خانهها‪ ،‬پس‬ ‫كسى كه داخل خانه شود از غير آن‪ ،‬دزد ناميده مىشود [و مائم‬ ‫خانه و‬ ‫اصحاب ابواب آن] و احاديث و منع تقليد غير موصوم زياده است‪،‬‬ ‫از‬ ‫اين كه شمرده شود‪ ،‬در اين مختصر مع موافقت اين احاديث به‬ ‫قرآن‪،‬‬ ‫صل بودن‬ ‫و صحت آن از تواتر‪ ،‬كى مىشود كه اينها مع مبيّن و مف ّ‬ ‫صل مطروح به يك حديث مجمل شود‪ ،‬كه آن‬ ‫آنها در اخبار مف ّ‬ ‫حديث را نيز ممكن است كه حمل به روايتهاى كه در اخذ بواسطه‬ ‫از موصوم است شود‪ ،‬مثل قول امام عليهالسلم‪( :‬خذوا بما رووا و‬ ‫زروا‬ ‫مارؤوا‪.)2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪ -‬توبه ‪.31 /‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪-‬‬

‫يعنى آنچه نقل كنند‪ ،‬از قول ما اخذ كنيد آن را‪ ،‬و بگذاريد و عمل‬ ‫نكنيد به اقوال كه به رأى خود مىگويند بدون نسبت به سوى ما‪ ،‬و‬ ‫صاحب وسائل به اسناد خود از معاذ بن مسلم نحوى از ابى‬ ‫عبدالله عليهالسلمروايت فرموده‪«:‬قال‪ :‬قال عليهالسلم‪ :‬لى‪ ،‬بلغى أن ّك‬ ‫تقعد فى‬ ‫الجامع‪ ،‬فتفتى الن ّاس؟ قلت‪:‬‬ ‫نعم‪ ،‬و أردت ان أسئلك عن ذلك قبل ان اخرج‪ ،‬انّى اثعد في‬ ‫المسجد فيجى الّرجل فيسألنى عن الشيء فإذا عرفته بالخلفت‬ ‫لكم‬ ‫اخبرته بما يفعلون‪ ،‬و يجى الرجل اعرفه بمودّتكم فأخبره بماجاه‬ ‫عنكم‪،‬‬ ‫و يجى الرجل ل أعرفه و ل أدرى من هو؟ قأقول‪ :‬جاء عن فلن‬ ‫كذا‪،‬‬ ‫وجاء عن فلن كذا فادخل قولكم في ما بين ذلك‪ ،‬فقال لى‪ :‬اصنع‬ ‫كذا‪،‬‬ ‫فانّى كذا اصنع)‪.‬‬ ‫يعنى معاذ مىگويد‪ :‬فرمود به من حضرت صادق عليهالسلم رسيده‬ ‫است‬ ‫به من كه تو در مسجد جامع مىنشينى پس فتوى مىدهى مردمان‬ ‫را‬ ‫عرض كردم‪ ،‬آرى و مىخواستم كه سوال كنم از خدمت شما از‬ ‫اين‬ ‫مسأله پيش از بيرون شدن‪ ،‬من مىنشينم در مسجد‪ ،‬پس مردى‬ ‫مىآيد‬ ‫از من سوال مىكند از شيء از احكام‪ ،‬پس اگر او را به مخالفت‬ ‫امر‬ ‫شما مىشناسم به حكم ايشان خبر مىدهم‪ ،‬و بعضى را كه از من‬ ‫سؤال ميكند و به مودّت و محبّت شما او را مىشناسم به روايتى‬ ‫كه از‬ ‫شما رسيده خبر مىدهم‪ ،‬و ديگرى مىآيد سوال مىكند من او را‬ ‫نمىشناسم‪ ،‬اقوال فقها را به او مىگويم‪ ،‬و قول شما را در بين‬ ‫داخل‬ ‫مىكنم‪.‬‬ ‫و مىفرمايد‪ ،‬حضرت صادق عليهالسلم‪ :‬بشناسيد منازل شيعيان ما را به‬ ‫قدر روايت ايشان از ما‪ ،‬در حديث كه براى اصوليين در تقليد‬ ‫حجت‬ ‫است‪ ،‬مىفرمايد‪ :‬اين مضمون را‪ :‬كسى كه مرتكيب شود قبايح و‬ ‫فراحش كه فسقهاى فقهاى عامه مرتكيب شدهاند از فقهاى‬ ‫شيعه پس‬ ‫قبول نكنيد از آنها روايتى را كه از ما نقل مىكند‪.‬‬ ‫بنابراين احاديث و آنچه از ادّله كه از آيات ثابت مىشود بر هيچ‬ ‫ب رياست از خود دور گذارد‪ ،‬و به جهت جيفهاى دو‬ ‫منصفى كه ح ّ‬ ‫روز دنيا متابعت هواهاى نفسانى را اختيار نكند‪ ،‬البته اشتباه‬ ‫نمىماند‬ ‫كه اذن از ائمه‪ :‬در غير قبول روايت وارد نشده است‪ ،‬و نيز از‬ ‫قرار‬ ‫همين‪(:‬روايت كه نزد اصوليين به اصطلح ضعيف است‪ ،‬و خبر‬ ‫واحد‪ ،‬و سند ايشان هم است بلفظ تقليد) معلوم و مبيّن است‪،‬‬ ‫كه‬ ‫چنانچه شنيدى كه در همان معجزه نظام مىفرمايد‪ :‬كه روايت او‬ ‫را از‬ ‫ما قبول نكنيد‪.‬‬ ‫كه مراد به لفظ تقليد هم قبول روايت و رفتار به سيرهاى او‬ ‫است‪،‬‬ ‫در صورتكه به آن اوصاف كه در آن حديث شريف مذكور است‬ ‫موصوف باشد‪ ،‬در اين هر دو صنف ضدّند به هم‪ ،‬پس در صنف‬ ‫دوّم‬ ‫كه منع از قبول روايت است‪ ،‬لزمش اين كه مراد بجواز تقليد‬ ‫صنف‬ ‫اول هم قبول روايت باشد از ايشان‪.‬‬ ‫و نقل روايت چه بعينه لفظا باشد چه به حد ّ نسبت به موصوم‬ ‫معنا‪،‬‬

‫چنانچه رخصت در نقل به معنا وارد شده‪ ،‬و نيز همين روايت در‬ ‫ُ‬ ‫ب إِلّ‬ ‫مو َ‬ ‫ميّو َ‬ ‫م أ ِّ‬ ‫و ِ‬ ‫ن الْكِتا َ‬ ‫ن ل يَ ْ‬ ‫من ْ ُ‬ ‫عل َ ُ‬ ‫ه ْ‬ ‫تفسير آيه اى كريمه‪َ ( :‬‬ ‫َ‬ ‫ن‬ ‫و إِ ْ‬ ‫ي َ‬ ‫أمان ِ ّ‬

‫‪1‬‬ ‫ن هم‬ ‫ُ‬ ‫م إِل ّ يَظُن ّو َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ن) كه از مخواى آن مذ ّمت عمل به ظ ّ‬ ‫فهميده‬ ‫مىشود‪ ،‬اين آيهاى كريمه در مذ ّمت يهود كه از جهت امر قبول‬ ‫كردن‬ ‫نبّوت تقليد علما خود كردند‪ ،‬و به دلئل واضحه معجزهاى عمل‬ ‫نكردند‪ ،‬نازل شد‪.‬‬ ‫كه امر قبول نبّوت با هم از اصول دين است‪ ،‬اگر چه در حديص‬ ‫شريف از بعض الفاظ آن امر فروع با هم فهميده مىشود‪ ،‬مثل‬ ‫قول‬ ‫امام عليهالسلم كه در ضمن آن مىفرمايد‪« :‬و منهم قوم نصاب ل‬ ‫يقدرون على‬ ‫صحيحة فيتوجهون‬ ‫القدح فينافيتعلمون بعض علومنا ال ّ‬ ‫به عندشيعتنا‪ ،‬و‬ ‫م يضيفون اليه اضعافه‪ ،‬و‬ ‫ينتقضون بنا عند نصابنا ث ّ‬ ‫اضعاق ‪ -‬اضعاقه‬ ‫من الكاذب علينا التى نحن براء‪ ،‬فيقبله المستسلمون‬ ‫من شيعتنا على ان ّه‬ ‫ضلوا و هم أضدّ على ضعفاء‬ ‫من علومنا فضلّوا و أ ّ‬ ‫شيعتنا من حيش يذيد‬ ‫على الحسين بن على ‪ -‬عليها السلم ‪»...-‬‬ ‫از فقها قومى از ايشان دوشمنان مايند‪ ،‬و نمىتوانستند ضرر‬ ‫رسانند به ما از حيثيت دين ما‪ ،‬پس تعليم مىكردند بعض علوم‬ ‫صحيحهاى ما را و رو مىآورند بواسطهاى آن علم به سوى شيعيان‬ ‫ما‬ ‫با آبروى مىشوند نزد ايشان و غيبت گرى مىكنند به ما نزد نصاب‬ ‫ما‪،‬‬ ‫پس براى ايشان زائد و نقصان مىكنند در آن علوم ما از آن‬ ‫دروغهاى‬ ‫كه ما بيزاريم از آن‪ ،‬پس قبول مىكند اقوال آنها را اهل تسليم از‬ ‫شيعيان با خيال ايشان كه علوم كه اين فقها در حقيقت به رأى‬ ‫مىگويند از علوم ما مىآيد‪ ،‬پس اينهاى كه زياد و نقصان مىكنند‬ ‫براى‬ ‫ايشان در علوم ما گمراه مىشوند‪.‬‬ ‫و گمراه كننداى‪ ،‬و ضرر ايشان بيشتر است بر ضعفاء و شيعيان‬ ‫ما‬ ‫از لشكر يزيد بر حسين بن على (عليه السلم) و علم فقه علم در‬ ‫فروع او است‪ ،‬بلفظ فقها‪ ،‬هم علماى فروع مراد خواهد بود‪ ،‬لكن‬ ‫تقليد در امر نبوت در مثل آن كه از اصوليين بر فرض جواز تقليد‬ ‫از‬ ‫عالم در فروع و اصول كه فقاهت بر آن صدق مىكند‪ ،‬مناقاتى‬ ‫نخواهد‬ ‫داشت‪.‬‬ ‫تقليد به معناى خاص كه مراد به آن اخذ روايت است در اصول و‬ ‫فروع صدق مىكند‪.‬‬ ‫فى البحار‪ :‬قال الصادق عليهالسلم‪« :‬كذب من زعم أن ّه يعرفنا و‬ ‫هو متمسك‬ ‫بعروة غيرنا»‪.‬‬ ‫و بحار النوار از حضرت صادق عليهالسلم روايت فرموده‪ ،‬دروغ‬ ‫مىگويد كسى كه به خيالش معرفت ما دارد و حال آنكه متمسك‬ ‫است به طريقهاى غير ما‪،‬‬ ‫محمد بن يعقوب كلينى‪ ،‬با سناد خود از حضرت صادق عليهالسلم‬ ‫روايت فرمود قال عليهالسلم‪« :‬من أخذ دينه من كتاب الله و سن ّة‬ ‫نبيته ‪ -‬صلى‬ ‫الله عليه و آله ‪ -‬ذالت الجبال قبل ان يزول‪ ،‬و من اخذ‬ ‫دينه من أقواه‬ ‫دته الّرجال»‪.‬‬ ‫الّرجال ر ّ‬ ‫يعنى فرمود حضرت صادق عليهالسلم كسى كه اخذ كند دين خود را از‬ ‫كتاب خدا و حديث رسول خدا صلىاللهعليهوآله دين او محكمتر است از‬ ‫كوههاى‬ ‫گران كه ممكن است از براى مردمان زوال كوهها و ممكن نيست‬ ‫كه‬ ‫اين كس كه دين خود را از كتاب و سنّت اخذ كرد‪.‬‬ ‫از دينش گردانيده شود‪ ،‬و هر كه اخذ كند دين خود را از دهن‬ ‫مردمان بدون رجوع به كتاب و سنّت‪ ،‬دين او عاريه است‪ ،‬بر‬ ‫مىگرداند او را مردمان از دهنش‪.‬‬ ‫«قال‪ :‬و قال عليهالسلم‪« :‬من ل يصرف أمرنا من القران له ‪-‬‬ ‫يتنكب الفتن»‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬بقره ‪.78 /‬‬

‫يعنى فرمود كلينى ‪ -‬عليه الرحمة؛ فرمود حضرت صادق عليهالسلم‪:‬‬ ‫كسى‬ ‫كه نشناسد امر ما را از قرآن يك سو و دور نيست از اين كه فتنه‬ ‫در‬ ‫دين او عارض شود‪ ،‬اگر چه از دهن مردمان بادلّه عر كتاب و‬ ‫سنت امر‬ ‫وليت ما را شنيده باشد‪.‬‬ ‫در حديث ديگر كلم در اصول دين زا نهى فرمودهاند‪ ،‬اهل تسليم‬ ‫را مدح فرمودهاند‪ ،‬به نجايت نسبت دادهاند [بلى ]بعد از ثبوت‬ ‫معجزه‪ ،‬و معرفت اجماليه‪ ،‬كه خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل الهام آن را به ذى‬ ‫عقل‬ ‫ مىفرمايد‪ ،‬در ما بقى از تفاصيل در اصول دين‪ ،‬به غير رجوع و‬‫استدلل از ائمه‪ :‬چنانچه سيد ابن طاووس ‪ -‬عليه الرحمة ‪ -‬جميع‬ ‫محدّثين ‪ -‬اخوان الله تعالى عليهم اجمعين ‪ -‬مىفرمايند‪ ،‬هيچ ممكن‬ ‫نيست از براى عقول ذوى العقول درك آن‪ ،‬چنانچه وجدان شهادت‬ ‫مىدهد بر آن‪.‬‬ ‫چنانچه مسعده بن صدقه‪ ،‬از حضرت صادق عليهالسلم از پدران خود از‬ ‫اميرالمؤمنين عليهالسلم روايت فرموده است‪ ،‬فرمود حضرت امير‬ ‫عليهالسلم‪ :‬پس‬ ‫آنچه كه دللت كند ترا قرآن از صفت خداوند‪ ،‬عّزوج ّ‬ ‫ل‪ ،‬و رسول‬ ‫الله صلىاللهعليهوآله [اقدام كرده از معرفت خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل‪ ،‬اهتمام كن به‬ ‫آن اعتقاد‬ ‫برسول الله] و قرآن و مستغنى باش به نور هدايت پيغمبر صلىاللهعليهوآله‬ ‫از رأى و‬ ‫و همهاى باطله آنچه به غير كتاب و سنّت شيطان ترا به تكليف‬ ‫معرفت او اندازد كه فرض فهم او در قرآن نباشد‪ ،‬و در احاديث‪،‬‬ ‫نبى صلىاللهعليهوآلهو ائمهاى هدى عليهالسلم اثرى از او نباشد‪ ،‬پس وا گذارد‬ ‫علم او را به‬ ‫خداوند عليم و اندازهاى لكن عظمت خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل را به قدر‬ ‫عقل‬ ‫خود كه به اين سبب از جملهاى هالكين مىشوى‪.1‬‬ ‫و در حديث ديگر‪« :‬المحسن و غير المحسن ل يتكلّم‪.»...‬‬ ‫پس ببين اى غريز تابع به هدايت! كه چه قدر تصريحات است از‬ ‫ائمه‪ :‬در نهى از استكال به عقول‪ ،‬و متابعت أهل رأى‪ ،‬و تقليد بى‬ ‫دليل‪ ،‬وارد شده‪ ،‬چنان چه تمام آن تصريحات ائمه‪ :‬را ذكر كردن‬ ‫از‬ ‫وظيفهاى مثل اين كنيه‪ ،‬كه اين قدر را هم قادر نبودم‪.‬‬ ‫اّل به اعانت و مرحمت ايشان‪ :‬دور است‪ .‬مع عدم لزوم زاد بر‬ ‫اين‬ ‫كه كفايت است‪ ،‬به جهت ذوى العقول به اين كشف اغلط‪ ،‬و‬ ‫انحراف‬ ‫طريقهاى«محمدرضا» صاحب اجوبه‪ ،‬كه متمسك به رأى خود‬ ‫است‬ ‫در ادلّه و ثبوت مطلب خود‪ ،‬چنان چه فهميدى نزد ما وجه تسميه‬ ‫به‬ ‫تقليد از جهت اين كه فقيه ادلّه را از كتاب و سنّت مثل قّلدهاى‬ ‫فرض‬ ‫نموده به گردن خود مىاندازد‪.‬‬ ‫هر طرف كه كتاب و سنّت بكشاند هيچ سر نمىپيچد و در همهاى‬ ‫امور مطيع به امر مولى خود است‪ ،‬عامى كه آن دليل كتاب و‬ ‫سنّت را‬ ‫اخذ كرد‪ ،‬كأنّه همان قلدهاى او را به گردن خود انداخته و همان‬ ‫تقليد‬

‫كه آن فقيه كرده اين عامى كرده‪ ،‬و به روايت از معصوم با دليل‬ ‫او را‬ ‫تصديق كرده و اخذ روايت از عالم در همان روايت كه همهاى‬ ‫اطراف‬ ‫آن را از معانى و معارضات و عدم آن‪ ،‬و غيره محفوظ داشته‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫اگر چه اطّلع در همهاى مسائل فقه نداشته مع الدلئل‪ ،‬يا داشته‬ ‫هيچ فرق در جواز آن ندارد‪ ،‬زيرا كه عدم امكان ضبط ك ّ‬ ‫ل مسائل‬ ‫در‬ ‫احكام‪ ،‬دليل است بر جواز صدق فقاهت بر عالم بر بعض‪ ،‬مع‬ ‫تعاضد‬ ‫و تأييد روايات بر آن‪ ،‬چنانچه مىفرمايد حضرت صادق عليهالسلم‪« :‬من‬ ‫حفظ من شيعتا اربعين حديثا بعثه الله تعالى يوم القيامة عالما‬ ‫عالما‬ ‫فقيها‪ ».‬عرض مىكند‪ :‬من علم ندارم؟ حضرت از اعتقاد او سوال‬ ‫مىكند‪ ،‬مىفرمايد‪ :‬بعد از عقائد‪ ،‬عرض مىكند‪ :‬آنچه مىشنوم از قول‬ ‫شما تسليم مىكنم‪ .‬حضرت صادق عليهالسلم مىفرمايد‪ :‬و لله هو علم‪.2‬‬ ‫و امثال آن نيز جواز تقليد متجزى اكثر از اصوليين نيز قائل اند‪ ،‬و‬ ‫اگر چنانچه فقيه بر غير مجتهد مطلق صدق نمىكرد‪ ،‬تقليد متجّزى‬ ‫جايز نمىبود‪ ،‬مع عدم امكان مجتهد مطلق‪.‬‬ ‫و ادّعاى ايشان به وجود آن و غفلت ايشان از اين كه اختصاص‬ ‫دارد علم ما يحتاج اليه الّمة به ائمه‪ :‬و بس!‬

‫تنبيه‬ ‫بدان كه به آنچه عرض شد از براى عقل ظاهر مىشود كه مراد به‬ ‫فقيه از رعيّت همان معناى لغويه است‪ ،‬و صدق آن عموما فقيه‬ ‫بالنسبه‬ ‫با فقيه بعيد نخواهد بود‪ ،‬چه بسيار است كه مجتهد جامع الشرائط‬ ‫به‬ ‫زعم شيخ رضا و امثال آن اطّلع به مسألهاى بدون سماع حاصل‬ ‫نكرد‪.‬‬ ‫و نتواند چنان چه عامى بواسطهاى از معصوم يا بى واسطه از‬ ‫همه‬ ‫اطراف و جوانب آن اطّلع يافته و قطع حاصل كرده چنانچه‬ ‫اعتقاد‬ ‫عوام طائفهاى حقّه بر اين كه جايز نيست اسناد بر خلى امام‬ ‫معصوم‪،‬‬ ‫زيرا كه از آيات و اخبار بر ايشان ثابت شده و عصمت آن‪.‬‬ ‫و اين كه آنچه خبر مىدهد در آن هيچ خطاى و شبههاى نخواهد‬ ‫ة وقوع آن نزد ايشان قطعى مىشود‪.‬‬ ‫بود از اخبار در مغيّبات‪ ،‬تجرب ً‬ ‫و‬ ‫مثل آن در احكام‪.‬‬ ‫و علمه مجلسى ‪ -‬رحمة الرعيه ‪ -‬در مجلد دهم بحار النوار از‬ ‫اقوال سيد مرتضى ‪ -‬عليه الرحمه ‪ -‬نقل مىفرمايد‪ - :‬كه از فحول‬ ‫علما است ‪ -‬اين كه سيّد به دليل آيهاى‪« :‬و ل تلقوا بأيدكم الى‬ ‫التهلكه‪ ».3‬مىگويد امام عليهالسلم‪ :‬اجتهادى در خروج از مكّه معظّمه‬ ‫فرمودند‪ ،‬و اجتهادى ايشان خطا واقع شد‪ ،‬بعد از نقل ادلّه و‬ ‫اقوال او‬ ‫مجلسى ‪ -‬عليه الرحمة ‪ -‬مىفرمايد‪ :‬اگر كسى اعتقاد به امامت و‬ ‫عصمت داشته باشد اين نسبت به امام معصوم نمىدهد‪.4‬‬ ‫و ما دربارهاى سيّد چيزى نمىگوئيم! و نيز صاحب جواهر را در‬ ‫تخمين كه در نسبت خطا بر امام عليهالسلم قولى است‪ ،5‬و نيز آن‬ ‫عدّهاى‬ ‫اصوليين در جهت قبله در مسجد ذوقبلتين بر پيغمبر ‪ -‬صلى الله‬ ‫عليه‬ ‫‪6‬‬ ‫و اله ‪ -‬نسبت خطاء مىدهد ‪ ،‬و شيخ مرتضى انصارى در رسائل‬

‫‪2‬‬ ‫‬‫‪3‬‬ ‫‬‫‪4‬‬ ‫‬‫‪5‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪-‬پ‬

‫‪6‬‬ ‫‪-‬‬

‫مىفرمايد‪« :‬بحث كه جا ثليق زنديق با ثامن الئمه عليهالسلم كرد‪ ،‬در‬ ‫جواب‬ ‫امام عليهالسلم خدشهاى است‪»1‬‬ ‫و عامى طائفهاى حقّه قطع دارد بر اين كه نسبت خطا بر كسى‬ ‫كه‬ ‫اسم عصمت براد اطلق يابد‪ ،‬از ضللت است‪ ،‬و طريق قطع‬ ‫عامى و‬ ‫عالم در اخبار وارده از معصومين عليهمالسلم يكسان است‪ ،‬و اگر‬ ‫چنانچه در‬ ‫اصوليين گمان كردهاند عدم امكان قطع را در صدور و مفاد اخبار‬ ‫از‬ ‫معصوم عليهالسلمبواسطهاى صلحا و علماى فرقهاى ناصبيه‪ ،‬لزمهاى‬ ‫اين‬ ‫گمان اين كه بايد هيچ يك از مخلوقين ديگرى را به هيچ قولى‬ ‫تصديق نكند‪ ،‬زيرا كه تصديق قولى غير مقطوع نزد عقل از غفلت‬ ‫و‬ ‫جهالت است‪.‬‬ ‫پس رسائل كه از عتبات عاليات زوّارها مىآورند و مىگويند از‬ ‫نظر شريف فلن مجتهد كه شما مقلّد او مىباشيد گذراندهايم‪ ،‬از‬ ‫جهت اين كه در صحت او شبهه نماند بايد تصديق او نشده به او‬ ‫گفته‬ ‫شود‪:‬‬ ‫كه شايد اين كتاب را آن مجتهد نديده‪ ،‬و حاشيه و يا تصنيف او‬ ‫نباشد‪ ،‬و تو به حيله چاپ كرده باشى و يا تهمت به ايشان بندى ما‬ ‫عوام كه خود‪ ،‬از اقوال او اين احكام را در اين كتاب است‬ ‫نشنيدهايم‬ ‫عمل به قول تو نمىكنيم‪ ،‬تا خود ببينيم و بشنويم‪ ،‬چنانچه پيشتر از‬ ‫ى بود از او نشنيده‬ ‫اين اقوال مجتهد ميّت را در زمان كه او ح ّ‬ ‫بوديم‪ ،‬و‬ ‫اعليّت او بر ما ثابت شده بود‪ ،‬و او را نائب امام خود مىدانستيم‪.‬‬ ‫و به قول او عامل بوديم اعليّت او قدر متيقن است‪ ،‬و قول تو كه‬ ‫كتاب جديد آوردهاى محتمل و دور از ثبوت و يقين است‪ .‬و قول او‬ ‫را كه فهميدهايم بر ما كافى است‪ .‬و تا دليل خطا بر ما ثابت‬ ‫نشده و‬ ‫فرعى زايد بر اين كتب رسائل معموله تو نياوردهاى‪ ،‬و اگر حكم‬ ‫خارج از اين مىبود ما عوام را در حصول فرق و تمييز بين اعلم و‬ ‫غير‬ ‫اعلم تكليف لزم مىآمد‪.‬‬ ‫و بعد از حصول آن البته قبول مىكرديم‪ ،‬و ادراك امر اعليّت هم‬ ‫چنانچه عرض شد ممكن نيست جزاهل خبره‪ ،‬چنانچه در صورت‬ ‫اختلف ايشان معتمد نبود‪ ،‬در اين جا به قول عدل و احد از ايشان‬ ‫هم‬ ‫ن هم نمىكند‪،‬‬ ‫اعتمادى نيست‪ ،‬زيرا كه جز واحد ايشان افادهاى ظ ّ‬ ‫و‬ ‫عوام و علما كه اين شريعت خاتم النبياء صلىاللهعليهوآله به سحله و‬ ‫سمهه نسبت‬ ‫مىدهند‪ ،‬و اعتقاد دارند اين تكليفات بر آنها هيچ لزم نيست‪ ،‬به‬ ‫قرنيهاى سهله به جهت ايشان قطع حاصل است‪.‬‬ ‫ الحمد لله رب العالمين‪ ،‬على جزيل نعمائه و اكمال آلئه على‬‫المؤمنين بشريعت سيد الولين و الخرين ‪-‬‬ ‫پس مىگوئيم‪ :‬طريق قطع از براى علما و عوام ما در صحت‬ ‫همهاى احاديث كتب معتمده همان شهادت شاهد عدل كه مراد بر‬ ‫آن‬ ‫صاحب به همان كتاب است‪ ،‬كفايت مىكند‪ ،‬و حال آنكه تمام علما‬ ‫و‬ ‫محدثين در صحت احاديث كتب اربعه كه مأخوذ از كتب اربعمأة‬ ‫است‪ ،‬اتفاق دارند‪ ،‬و مع توثيق‪ ،‬عوام در همهاى افعال و اقوال‬ ‫عالم در‬ ‫شنيدن معناى حديث از او يقين مىكند‪ ،‬بر آن معنا و جمع كردن‬ ‫آن‪،‬‬ ‫در آنچه از معصوم نرسيده يا نديده تكليف بر احتياط ظاهر و‬ ‫هويدا‬

‫است‪ ،‬تا بر او ظاهر شود و آن حكم زايد بر احتياط‪ ،‬تكليف از او‬ ‫موضوع است‪ ،‬مع مطلب به قدر وسع‪ ،‬و عمل به نص احتياط‬ ‫يقين‬ ‫است‪ ،‬و علماى ما ضمين و محدثين ربانبين هيچ مسامحهاى نه‬ ‫فرمودهاند در تأليفات‪.‬‬ ‫و به مؤلفات ايشان تميز و قطع در اين اعصار از براى اولى‬ ‫البصار‬ ‫حاصل است‪ ،‬و كيفيّت جمع احاديث و صحت آنچه شهادت داد‪ .‬از‬ ‫احاديث در كتب ايشان‪ ،‬مع قرائن موجبه قطع‪( ،‬كاالشمس فى‬ ‫رابعة‬ ‫النهار) معلوم مىشود كه از احاديث كه در كتب اربعه يا در كتاب‬ ‫وسائل الشيعه و كتب كه اسم برده صاحب آن در آخر كتاب خود‪،‬‬ ‫و بر‬ ‫صحت و توثيق هر يك از آن كتب به شاهد صدق ذكر فرموده كه‬ ‫ذكر‬ ‫قرائن و اسمهاى آنها گنجايش در اين مختصر ندارد‪ ،‬از آن‪ ،‬اسم‬ ‫ضعيف و ظنى الصدوريّه اطلق نمىيابد‪.‬‬ ‫ربُوا في ُ ُ‬ ‫م ُ‬ ‫ل بِك ُ ْ‬ ‫ق ْ‬ ‫ج َ‬ ‫و أُ ْ‬ ‫سما‬ ‫م ال ْ ِ‬ ‫ر ِ‬ ‫ع ْ‬ ‫ل بِئ ْ َ‬ ‫ه ْ‬ ‫ه ُ‬ ‫( َ‬ ‫ف ِ‬ ‫ش ِ‬ ‫قلوب ِ ِ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ن‬ ‫م إِ ْ‬ ‫م بِ ِ‬ ‫ه إيمانُك ْ‬ ‫مُرك ْ‬ ‫يَأ ُ‬ ‫‪2‬‬ ‫سم غفير‪ 3‬از صالحين‬ ‫مؤ ِ‬ ‫ن) چطور مىشود كه اين ج ّ‬ ‫مني َ‬ ‫م ُ‬ ‫كُنْت ُ ْ‬ ‫حديث‬ ‫ضعيف در كتاب خود بدون تحقيق نوشته و شهادت به آن داده‪ ،‬و‬ ‫عمل هم فرموده باشد‪ .‬تا باعث افساد عمل عاملين‪ ،‬مأمورين‬ ‫ايشان به‬ ‫مسامحهاى ايشان و نحو آن شود‪.‬‬ ‫جت است بر ما از خداوند عّزوجل و حال آنكه‬ ‫و گويند‪ :‬اين ح ّ‬ ‫كتب و احاديث به جهت مثل همين از منه از ائمهاى طاهرين ‪-‬‬ ‫سلم‬ ‫الله عليهم اجمعين ‪ -‬به جهت عمل اهل او صدور يافته‪ ،‬آيا نشنيده‬ ‫فرمايش صادق عليهالسلم را‪«:‬كه بنوسيد احاديث ما را و موروث‬ ‫گذاريد‬ ‫كتابهاى خود را بدرستى كه روز است كه بيايد زمانى كه انس‬ ‫نمىگيرد‬ ‫اهل آن زمان مگر به كتب ايشان‪».‬‬ ‫و در زمان ايشان صحابهاى عدول كتابهاى نوشتهاند‪ ،‬به جهت‬ ‫عمل شيعه‪ ،‬تا ضايع نشود آن شيعيان كه در اصلب رجال اند‪ ،‬و‬ ‫اين‬ ‫مضمون در حديث صحيح ديگر مرقم است انشاء اله تعالى در‬ ‫ضمن‬ ‫سوال ثانيه تفصيل ً عرض خواهد شد‪.‬‬ ‫مع وجه موجبهاى اختلف واقعه بين فرقهاى محقّهاى اخباريه‪ ،‬و‬ ‫اين كه ‪ -‬اختلف نيست آن اختلف فى الحقيقة و السلم على من‬ ‫اتبع‬ ‫الهدى‪.‬‬

‫سوال‪ :‬فقرهاى ديگر اين كه استنباط ظنيّه و دليل‬ ‫عقل‪ ،‬و استحسانيه‪ ،‬و اجماع را در حكم الله‬ ‫مسند‬ ‫نمىداند‪ ،‬و مىگويد‪ :‬دليل عقل براى تصديق و فرق‬ ‫بين‬ ‫صحيح و باطل باشد‪ ،‬نه در حكم الله چنانچه در‬ ‫قواعد‬ ‫اصوليه فى المعالم الصول‪« :‬ل حكما معينا لله‪ ،‬بل‬ ‫حكم الله تابع‬ ‫ن المجتهد‪ ،‬فما ظنه كل مجتهد فهو حكم الله فى‬ ‫لظ ّ‬ ‫حقه‪ ،‬و حق مقلده»‪.‬‬

‫و مخطى را معذور مىدارد‪ ،‬و حال آنكه واضح‬ ‫است؛ كه‬ ‫حضرت پيغمبر ‪ -‬صلى الله عليه و اله ‪ -‬كه عقل‬ ‫كل بودو‬ ‫منتظر وحى بود و به مظنّه و عقل نمىگفت‪.‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪ -‬بقره ‪.93 /‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪-‬‬

‫و قول تعالى‪:‬‬ ‫ه‬ ‫َ‬ ‫عن ْ ُ‬ ‫َ‬ ‫هوا)‬ ‫فانْت َ ُ‬

‫ل َ‬ ‫سو ُ‬ ‫م‬ ‫ف ُ‬ ‫م الّر ُ‬ ‫و ما ن َهاك ُ ْ‬ ‫و ما آتاك ُ ُ‬ ‫خذُوهُ َ‬ ‫( َ‬

‫‪.‬‬ ‫و قول تعالى‪:‬‬ ‫و قول رسول الله ‪ -‬صلى الله عليه و اله و سلم»‪:‬‬ ‫‪1‬‬

‫( َ‬ ‫ه َ‬ ‫ن) ‪.‬‬ ‫سئَلُوا أ َ ْ‬ ‫مو َ‬ ‫ر إِ ْ‬ ‫ل ال ِ‬ ‫م ل تَ ْ‬ ‫ف ْ‬ ‫عل َ ُ‬ ‫ن كُنْت ُ ْ‬ ‫ذّك ْ ِ‬ ‫‪2‬‬

‫فان ّى‬ ‫تارك فيكم الثقلين؛ كتاب الله و عترتى أهل بيتى»‪.‬‬

‫و قول صاحب الزمان ‪ -‬عجل الله تعالى فرجه‬ ‫ما الحواث الواقعه‪ ،‬فارجعوا فيها الى‬ ‫الشريف ‪« :-‬فأ ّ‬ ‫رواّة احاديثنا‪.»...‬‬

‫و قول معصوم عليهالسلم‪:‬‬ ‫من عمل‬ ‫بفتياه»‪.‬‬ ‫جواب‪ :‬چون‬

‫ن المفتى ضامن يلحقه وزر‬ ‫«ا ّ‬

‫تقرير سؤال و ايرادات آيات و اخبار‬

‫در‬ ‫ضمن آن و استدلل به آنها على ما ينبغى محرز‬ ‫نيست‪،‬‬ ‫يا بمعونهاى اطلع از خارج استكشاف ايرادات‬ ‫نموده‪ ،‬در‬ ‫هر مقام به مقدار اقتضاى فهم عوام تكلّم كرده‪.‬‬ ‫مىگوئيم‪« :‬اجماع نزد مجتهد نيست مگر از باب‬ ‫اشتمال قول مجمعين است به قول امام عليهالسلم و‬ ‫به جهت‬ ‫اثبات حجت مدّعاى خود را‪ ،‬اقوال فقهاى اصوليين‬ ‫را ذكر‬ ‫مىكنند كه حاصل آن اين كه حجت اجماع مشروط‬ ‫است‬ ‫به دخول قول امام عليهالسلم در ميان اقوال علما چه‬ ‫كم باشند‬ ‫آن علما و چه زياد اگر چه اين شرط در ضمن‬ ‫فردى از‬ ‫ايشان حاصل شود‪ ،‬و حجيت آن ثابت مىشود به‬ ‫شرط‬ ‫كه وجود اقدس امام عليهالسلم‪ ،‬بر سبيل اجمال و‬ ‫احتمال در بين‬ ‫باشد نه قطعا‪ ،‬زيرا كه اگر قطعا امام عليهالسلم‬ ‫شناخته شود فايده‬ ‫در اجماع نخواهد بود‪.‬و همان قول امام عليهالسلم‬ ‫معتبر است»‪.‬‬ ‫اگر چه از روى نافهمى اين را نمىگويند‪ :‬كه سيّد مرتضى‪ ،‬اگر امام‬ ‫جت مىداند‪ .‬لكن‬ ‫ عليه السلم قطعا داخل باشند هم اجماع را ح ّ‬‫همان دخول قول امام عليهالسلم بر سبيل اجماع نزد ايشان در حجيّت‬ ‫آن‬ ‫معتبر است‪ ،‬و حصول آن بر وجود مجهول النسبى فى الجمله‬ ‫جت آن را از جهت وجود آن مجهول النسب مىدانند‪،‬‬ ‫مىشود‪ ،‬و ح ّ‬ ‫نه از جهت اجماع مطلقاً‪ ،‬و فى الحقيقه قول آن مجهول نسب نزد‬ ‫ايشان حجة است نه قول ديگران‪.‬‬ ‫و بعض ايشان مىگويند‪ :‬وجهه تسميّه اين معنى از جهت اين كه‬ ‫جة‬ ‫مة اجماع گفته مىشود كه اجماع اگر ح ّ‬ ‫در مقام محا ّ‬ ‫جة با عا ّ‬ ‫باشد‬ ‫جة است و‬ ‫هم بجهت تضمين بر سبيل اجمال بر قول معصوم ح ّ‬ ‫الله‬ ‫فى الحقيقة‪ ،‬نزد ايشان قول همان مجهول النسب حجة است و‬ ‫بس‪.‬‬

‫تنبيه‬ ‫‪1‬‬

‫‪ -‬حشر ‪.7 /‬‬

‫‪2‬‬

‫‪ -‬نحل ‪.43 /‬‬

‫عرض مىشود خدمت از جمله مؤمنين و نصفين اين كه از‬ ‫وقاحت و تلبس اين طائفه مع اقرار ايشان به اين اقوال عمل خود‬ ‫را‬ ‫نسبت مىدهند به كتاب و سنت و انكار عمل برأى مىكنند و حال‬ ‫آنكه كالشمس ظاهر است كه فتوى به اين قسم اجماع محض‬ ‫فتوى‬ ‫برأى است و بس‪.‬‬ ‫زيرا كه اذن از شارع به هيچ وجهه از آن وارد نيست مع الصداحة‬ ‫اقوال ايشان كه اصل از رأى علماء است‪.‬‬

‫و نيز عقل و هيچ ذى عقل حكم نمىكند كه امام عليه السلم خود‬ ‫را مجهول النسب ساخته و قول خود را در‪ ،‬ضمن اقوال اهل رأى‬ ‫داخل كند و راى آنها را تصديق كند‪ ،‬در آن مسأله‪ ،‬زيرا كسى كه‬ ‫به آن‬ ‫مجهول النسب در آن قول اتفاق كردهاند به اين كه قبل از آن‬ ‫مجهول‬ ‫النسب اينها به رأى خود آن مسأله را درست كردهاند يا بعد‪ ،‬بر‬ ‫فرض‬ ‫اول‪ :‬اگر آن مجهول النسب به زعم ايشان امام عليهالسلم باشد‪.‬‬ ‫و تصديق رأى اهل رأى كند البتّه هم رأى ايشان چنانچه مصوبه از‬ ‫ايشان مىگويند‪ :‬موافق به حكم خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل خواهد شد زيرا كه‬ ‫امام عليهالسلم حكم مختلف از حكم خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل را تصديق نمىكند‪،‬‬ ‫پس به معونهاى آراء ايشان مستغنى اند از وجود اقدس امام‬ ‫عليهالسلم‬

‫ن شيخ مرتضى در رسائل استفتاء‬ ‫چنانچه در مبحث حجيّت ظ ّ‬ ‫جسته‬ ‫ن ايشان حكم و‬ ‫است از حجيّت‪ ،‬از صورت كه حاصل شود به ظ ّ‬ ‫عبارت او در مقامش ذكر خواهد شد انشاء الله‪.‬‬ ‫و اين تصديق از امام عليهالسلم نيز محال است زيرا كه تناقص آيات و‬ ‫اخبار مانع به رأى است‪ ،‬و نسبت آن به امام عليهالسلم از ضللت‬ ‫است‪ ،‬و به‬ ‫فرض ثانى‪ :‬هيچ يك از اصوليين اعتقاد نكردهاند‪ ،‬مع ذلك به شيى‬ ‫مظنون احتمال نقيض در آن ثابت است‪ ،‬و اين مجهول النسب»‬ ‫شبيه‬ ‫است به شيخ «نجدى» كه در مجلس قريشيين به اجماع ايشان‬ ‫داخل‬ ‫شد‪ ،‬و البتّه در تفسير دادن حكم خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل شيطان خيلى‬ ‫اشتياق دارد‪ ،‬دور نيست خود را مجهول النسب سازد و چيزى‬ ‫اختراع‬ ‫كند و قلوب رفقاى خود را به آن مايل سازد تا متابعت او كند‪ ،‬و‬ ‫اين‬ ‫مسأله را به اجماع نام نهند و آيا كدام دليل وارده از كتاب و سنّت‬ ‫است‬ ‫به اين كه امام خود را شريك كند در قول به اهل رأى به صورت‬ ‫مجهول النسب تا به آن تجويز دخول در جملهاى مجمعين شود‪.‬‬ ‫و آن هم اختصاص به امام غائب داشته است‪ .‬يا هر يك از ايشان‪:‬‬ ‫اين جور عمل فرموده باشند‪ .‬و دليل اين كه اين قسم اجماع بر‬ ‫امام‬ ‫غائب اختصاص دارد چه خواهد بود؟‬ ‫آيا كدام مسأله از مسايل كه اجماعى مىنامند به اين طور اجماع‬ ‫ثابت شده است‪ ،‬چه كدام موضع و چه وقت؟ قول كدام يك از‬ ‫علما‬ ‫بر اين مجهول النسب موافقت كرده و اگر اختصاص غائب از‬ ‫ايشان‬ ‫عليه السلم نداشته باشد‪ ،‬در زمان ائمه‪ :‬كه بودهاند چه حاجت بر‬ ‫اين‬ ‫كه به طريق احتمال قول خود را در جملهاى مجمعين داخل‬ ‫فرمايند؟‬ ‫چرا ظاهر به جهت شيعه حكم نفرمايد؟ ومعه انكار ايشان‪ :‬اجماع‬ ‫را در همه احيان چه طور مىشود كه اين اجماع را صحيح دانند‪،‬‬ ‫چنان‬ ‫كه شيخ حر ‪ -‬عليه الرحمة ‪ -‬با سناد خود از رساله حضرت صادق‬ ‫عليهالسلم‬

‫روايت فرموده است‪« :‬قال المام‬ ‫الله صلىاللهعليهوآله قبل‬ ‫موته‪ ،‬فقالوا‪ :‬نحن بعد ما قبض الله عّزوج ّ‬ ‫ل رسوله صلىاللهعليهوآله يسعنا‬ ‫ان نأخذ‬ ‫بما اجتمع عليه رأى النّاس بعد قبض الله رسوله صلىاللهعليهوآله و بعد‬ ‫عهده الذى‬ ‫عهده الينا و أمرنا به مخالفاًلِل ِه و لرسوله فما أحد اجر على الله و‬ ‫ل بين‬ ‫ضللة ممن اخذ بذلك وزعم ان ذلك يسعه الى ان قال‪ :‬و كما أنّه‬ ‫له‬ ‫عليهالسلم‬

‫قد عهد اليهم رسول‬

‫يكن لحد من للناس مع محمد‬ ‫و ل مقايسه‪،‬‬ ‫مد ان يأخذ بهواه و ل‬ ‫خلفا لمر محمد صلىاللهعليهوآله كذلك لحد ٍ بعد مح ّ‬ ‫رأيه و ل‬ ‫مقايسه‪ ،‬ثم قال‪ :‬و اتبعوا آثار رسول الله صلىاللهعليهوآله و آثار الئمة و‬ ‫خذوا بها و‬ ‫ن أضل النّاس عند الله من اتبع هواه‬ ‫ل تتبعوا أهوائكم و رأيكم‪ ،‬فا ّ‬ ‫و‬ ‫رأيه بغير هدىً من الله‪ ،‬و قال أيها العصابة عليكم بآثار رسول الله‬ ‫و‬ ‫سنّته و آثار الئمة الهدى من أهل بيت رسول الله من بعدهم و‬ ‫سنّتهم‪ ،‬و‬ ‫قال‪ :‬من أخذ بذلك فقد اهتدى و من ترك ذلك و رغب عنه‬ ‫ض ّ‬ ‫ل‪.»..‬‬ ‫يعنى فرمود حضرت صادق عليهالسلم به تحقيق كه عهد فرمود رسول‬ ‫الله با مردانى‪ ،‬قبل از وفات خود به متابعت ثقلين‪ ،‬سپس گفتند‬ ‫اين‬ ‫مردمان‪ :‬بعد از آن كه قبض فرمود خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل رسول خود را‬ ‫كه‬ ‫خداوند عزوج ّ‬ ‫ل وسعت داده ما را اين كه اخذ كنيم‪.‬‬ ‫هر امر هر كه اجماع كند‪ ،‬به رأى ايشان‪ .‬مردمان بعد قبض آن‬ ‫حضرت و بعد از عهد او كه عهد گرفته است از ما اگر چه اين رأى‬ ‫مردمان مخالف واقع شود به امر خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل‪ ،‬و رسول او‪،‬‬ ‫پس‬ ‫هيچ كس‪ ،‬جارىتر و ظاهرتر در ضللت نيست از كسى كه به اين‬ ‫اجماع رأى عمل كند‪ ،‬كه اين قسم عمل كردن هم به جهت او‬ ‫جايز‬ ‫است‪ ،‬و حديث طويل است تا اين كه در آن حديث فرمود امام‬ ‫عليهالسلم و‬ ‫حال آنكه چنانچه جايز نبود از براى هيچ يك از مردمان كه اخذ كند‬ ‫دين خود‪ ،‬هوا و رأى و مقايس خود را در حيات رسول الله‬ ‫صلىاللهعليهوآله‪.‬‬ ‫بخلف امر آن حضرت‪ ،‬مثال آن جايز نيست از براى هيچ كس كه‬ ‫اخذ كند بعد از آن حضرت به هوا و رأى‪ ،‬و نه مقايس‪ .‬پس فرمود‬ ‫امام عليهالسلم متابعت كنيد آثار رسول الله صلىاللهعليهوآله و سنّت او را و‬ ‫آثار ائمه هدى‪:‬‬ ‫بعد از آن حضرت پس اخذ كنيد دين خود را از آن و متابعت نكنيد‬ ‫هواها و رأهاى خود را‪ ،‬اگر اخذ كرديد دين خود را هواى خود‪ ،‬پس‬ ‫به تحقيق گمراهترين مردمان كسانى اند كه متابعت كند‪ ،‬هوا و‬ ‫رأى‬ ‫خود بدون هدايت كنندهاى از طرف خداوند عّزوج ّ‬ ‫ل‪.‬‬ ‫و فرمود‪ :‬اى جمع مردمان لزم داريد اخذ آثار رسول الله صلىاللهعليهوآله‬ ‫و‬ ‫سنّت او را و آثار أئمه هدى از أهليت رسول الله صلىاللهعليهوآله را بعد از‬ ‫ايشان و‬ ‫سنّت ايشان را پس بدرستى كه كسى كه اخذ كند دين خود را از‬ ‫آن به‬ ‫تحقيق كه هدايت شده به راه حق و مستقيم و كسى كه رغبت‬ ‫كند از‬ ‫آن و به رأى واهواى خود عمل كند گمراه شده است‪»...‬‬ ‫از يونس بن ظبيان از آن حضرت عليهالسلم نقل فرموده در ضمن‬ ‫صلة‬ ‫حديث‪ ،‬قال امام عليهالسلم‪ :‬ا ّ‬ ‫ن الشيعة لواجتمعوا على ترك ال ّ‬ ‫لهلكو‪ ،‬و‬ ‫لوا جتمعوا على ترك الزكاة لهكوا و لو اجتمعوا على ترك الحج‬ ‫لهلكوا‪»1.‬‬ ‫يعنى اگر شيعه اجتماع كند بترك نماز هر آينه هلك مىشوند و‬ ‫اجتماع كند بر ترك زكات هر آينه هلك مىشوند و اگر اجتماع كند‬ ‫بر‬ ‫ج هر آينه هلك مىشوند و همه فرائض و سنن از قبيل است‬ ‫ترك ح ّ‬ ‫كه اثبات را بدليل اجماع نمودن لزمهاش هلكت است و همه‬ ‫اوامر و‬ ‫نواهى ضرورى است‪.‬‬ ‫و احتياط در شبهه ضرورى است‪ ،‬چه فرق است در اين كه چند‬ ‫نفر به رأى ايشان در اختراع حكمى اتفاق كنند بدون اذن شارع يا‬ ‫صلىاللهعليهوآله‬

‫ان يأخذ بهواه و ل رأيه‬

‫يكى از ايشان‪ ،‬و آيا اين تكليف به بعض علما دارد يا همهاى ايشان‬ ‫و‬ ‫عوام هم مكلّف به اين اعتقاد است يا نه؟ و اين علما در اوّل سن‬ ‫خود‬ ‫عامى بودهاند يا خير‪ ،‬بلى نزد عقل شبهه نيست از ايشان زيرا كه‬ ‫اثرى‬ ‫در آن از طرف شارع نيست كه اصل باشد از براى آن پس اين‬ ‫اجماع‬ ‫ترجيح ندارد و بر اجماع كه در اوّل واقع شده‪ ،‬و فرق كه در بين‬ ‫اين‬ ‫اجماع و اجماع در خلفت خلفا است‪ ،‬اين كه در آن اجماع قليل از‬ ‫مت اختلف فرموده بودند‪ ،‬و اين اجماع بالعكس البته معصوم در‬ ‫ا ّ‬ ‫آن‬ ‫زمان هم وجود داشت‪ ،‬اگر لزم مىبود كه داخل كند قول خود را‬ ‫در‬ ‫جملهاى‪ ...‬ممكن بود‪ ،‬لكن قول اميرالمؤمنين ‪ -‬عليه السلم‪ .‬كه‬ ‫به ابن‬ ‫عباس مىفرمايد‪« :‬و استدلل اجماع قوم موسى ‪ -‬على نبينا و اله‬ ‫و‬ ‫عليه السلم ‪ -‬در رد ّ او است‪»2.‬‬ ‫و مىفرمايد‪ :‬اگر بصير در آن ملحظه فرمايد بر او ظاهر خواهد‬ ‫شد فساد كار ايشان در اختصاص جواز آن به جهت اهل حل و‬ ‫عقد‪،‬‬ ‫محض دعوا و جهالت است و بس‪ .‬در اين اجماع مجهول النسب و‬ ‫ابن اندلس در كتاب خود خوب ظاهر كرده است‪ ،‬و گفته‪ :‬خوب‬ ‫است‬ ‫كه اين فرقه به همان اجماع اهل سنّت و جماعت اتفاق دارند‬ ‫اعتقاد‬ ‫كند‪ ،‬زيرا كه آن اجماع ارجح است‪ ،‬بدليل ظاهر بودن معصوم اگر‬ ‫نسبت قبول معصوم از جهت تقيه بوده و السلم على من اتبع‬ ‫الهدى‪.‬‬ ‫الحاصل‪ :‬از اين عقايد منشأ اختلف بين اصوليين در فرايض و‬ ‫‪3‬‬ ‫سنن و حلل و حرام است‪ ،‬نه چنانچه تلبيس خود «شيخ رضا»‬ ‫اغماز كرده است‪ ،‬و از اين اجماعات كه اركان و معالم اسلم‪،‬‬ ‫چنانچه‬ ‫ شيخ رضا تصريح كرده است‪ ،‬مهجور‪ ،‬و علماى ربانيين هيچ يك‬‫از‬ ‫ايشان از تيغ زبان ايشان دم نزنند‪ ،‬و بعض ايشان از اجتماع‬ ‫عدوان در‬ ‫‪5‬‬ ‫برارى‪ ،4‬و صحارى قرار مىكردند‪.‬‬ ‫و هيچ ايشان را نشناسند و بر اهل ارض مخفى و بر اهل آسمان‬ ‫معروف باشند‪«،‬و هم قليلون الزمون للسلم‪ »6‬كما قال مولنا‬ ‫اميرالمؤمنين عليهالسلم «ليبك على السلم من كان نايحا فقد‬ ‫تركت اركانه و‬ ‫معالمه لقد ذهب السلم و ال بقيتى قليل من الن ّاس‬ ‫هو لزمه»‪.‬‬ ‫پس بيا اى عزيز با تميز! بر خود رحم كن و بپرهيز از‬ ‫متابعت‬ ‫كسانى‪ ،‬فرمود رسول الله صلىاللهعليهوآله‪.‬‬ ‫در شأن ايشان‪« :‬هلك امت ّى على يدك ّ‬ ‫ل منافق‪ ،7:،‬الله صدق‬ ‫رسوله‬ ‫الله صلىاللهعليهوآله زيرا كه على الظاهر مىبينم كه همهاى احكام شرعى‬ ‫آن‬ ‫حضرت ‪ -‬صلى الله عليه و اله ‪ -‬را هواها و رأى ايشان قانون‬ ‫ساختهاند‪ ،‬و قوانين موضوعى دارند مع ذلك اين قسم اشخاص‬ ‫‪2‬‬ ‫‬‫‪3‬‬

‫‪-‬چشم پوشى فرهنگ عميد‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫‬‫‪5‬‬ ‫‬‫‪6‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪-‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪-‬‬

‫مثل‬ ‫صاحب اجوبهاى مزخرفه است‪ ،‬كه آن قانونها را نزد عوام انكار‬ ‫كرده‬ ‫به چربى سان شان‪ ،‬به كتاب سنّت نسبت دهند تا بر عوام اين امر‬ ‫مشتبه شود‪ ،‬بدون دليل اطاعت شان كنند‪.‬‬ ‫اگر چه خداوند عّزوج ّ‬ ‫جت خود را تمام مىفرمايد‪ :‬و به زبان‬ ‫لح ّ‬

‫ايشان از روى سهو يا اسها بطلن طريقهاى ايشان را جارى‬ ‫مىفرمايد‪،‬‬ ‫چنانچه در جواب و فصل كه در دليل عقل قرار داده از انكار و‬ ‫اقرارش مىگويد‪.‬‬ ‫جيت عقل؛‬ ‫ما ح ّ‬ ‫ا ّ‬ ‫پس مىگوئيم‪ :‬كه حكم عقل يا بديهى است‪ ،‬و آن عبارت است‪،‬‬ ‫از احكام كه در تحصيل آنها حاجتى به امعان نظر و فكر نباشد‪ ،‬و‬ ‫هر‬ ‫ملى آنها را درك و تعقّل نمايد‪ ،‬مانند قبح عقاب‬ ‫عاقلى به اندك تأ ّ‬ ‫بلبيان‪ ،‬و قبح ظلم‪ ،‬و حسن احسان‪ ،‬و چون قبح‪ ،‬بودن تكليف‬ ‫ماليطاق و نظائر آنها‪.‬‬ ‫يا نظرى است‪ :‬و آن عبارت است از حكم كه در تحصيل آن‬ ‫محتاج به مقدّمات بعيده و نظريهاى باشد‪ ،‬مثل حكم نمودن عقل‬ ‫از‬ ‫روى مطالب عقليه و مناطات ظنّيه مستنبطه از حكم عقل در‬ ‫شرعيات‪.‬‬ ‫ول‪ :‬پس هيچ عاقلى كه اندك شعور و درك داشته‬ ‫ا‬ ‫قسم‬ ‫ما‬ ‫ا ّ‬ ‫ّ‬ ‫باشد‪،‬‬ ‫مل و ججيّت آن نمىكند فضل ً از عالم و اين اعتقاد را نسبت به‬ ‫تأ ّ‬ ‫اخباريين نيز مىدهد و مىگويد‪.‬‬ ‫وم‪ :‬پس ظاهر است‪ ،‬بعد از اين اقوال عبارت شيخ‬ ‫ا ّ‬ ‫ما قسم د ّ‬ ‫مرتضى را از فرائد نقل مىفرمايد معه ترجمهاش استنباط ظنّى را‬ ‫در‬ ‫شريعات حرام مىداند‪ .‬خصوصا در اصول دين تأكيد حرمت آن‬ ‫جت مىداند‪ ،‬به‬ ‫بيشتر مىنمايد‪ ،‬و مناطات ظنّى را بعد از قطع ح ّ‬ ‫اين‬ ‫عبارت مىگويد‪ :‬بلى نزاع كه بين مجتهدين و اخباريين واقع است‪،‬‬ ‫در‬ ‫اين است كه هرگا كسى كه در اين كار يعنى در حكم نمودن از‬ ‫روى‬ ‫مطالب عقليه و مناطات ظنيّهاى مستنبطه از حكم عقل در‬ ‫شرعيّات‬ ‫اقدام نموده‪ ،‬به رأى او و احيانا قطع حاصل شد‪ ،‬آيا مخالفت آن‬ ‫قطع‬ ‫جايز است يا نه؟‬ ‫مجتهدين مىگويند‪ :‬پس از حصول قطع به حكم‪ ،‬چاره و گريزى‬ ‫از اتباع آن نيست» اخباريين مىگويند‪ :‬با قطع به حكم هم بايد‬ ‫عمل به‬ ‫آن نبايد كرد و آنچه را از احكام كه امتثال او واجب و لزم است‪،‬‬ ‫احكامى است كه از معصوم رسيده باشد‪ ،‬هر واجب و حرامى بعد‬ ‫از‬ ‫اين كلمات مثالى براى تصديق مذهب اصوليين ذكر مىكند‪ ،‬كه نيز‬ ‫عقل آن قسم مثال را قياس مع الفارق مىنامند‪ ،‬زيرا كه آن مثال‬ ‫در‬ ‫موضوع است‪ ،‬و در حكم هيچ ممكن نيست كه بدون سماع قطع‬ ‫حاصل شود‪ ،‬و نيز عبارت معالم را با ترجمه نقل مىكند‪ :‬و مىگويد‪:‬‬ ‫«مجهتدين اصوليين شيعه ائمه مخطّئه هستند‪ ،‬كسى كه و به دليل‬ ‫اين‬ ‫عبارت ايشان يا غير آن ايشان تصويب نسبت دهد از نافهمى و بى‬ ‫سوادى است‪.‬‬ ‫و به چند سطر قبل از اين در ضمن اقوال كه نسبت مىدهد‬ ‫اصوليين را به استنباطات ظنيّه از كتاب و سنّت مىگويد «مجهتدين‬ ‫از‬ ‫جهت احاطه به اطراف و جوانب احكام مستنبط از آنها را مظنون‬ ‫ن مجتهد‬ ‫مىدانند‪ ،‬و از اين جهت است كه مجهتدين مىگويند‪ :‬ظ ّ‬ ‫جت است‪ ،‬و مظنون وى حكم الله در حق او و مقلّدين او‪ ».‬و‬ ‫ح ّ‬ ‫آيا‬ ‫اين قول مصويهاى از اصوليين است‪ ،‬يا مخطّئه‪ ،‬و يا هر دو طائفه‬ ‫بر‬

‫اين اتفاق دارند؟‬

‫تنبيه ففيه تفضيح‬

‫‪1‬‬

‫بدانيد اى آن كه اهل ايمانيد كه آن چه از آثار كه از ائمه اطهار‪ ،‬در‬ ‫معناى عقل وارد شد برخى از آن را اين ذّرهاى بى مقداز به جهت‬ ‫فى‬ ‫الجمله بصيرت ناظرين عرض مىكنم‪ ،‬تا ظاهر و كشف شود اين‬ ‫كه‬ ‫آنچه اهل رأى آن را عقل مىدانند‪ ،‬فى الحقيقه عقل نيست بلكه‬ ‫جهل‬ ‫محض و ضد عقل‪ ،‬و اين كه صاحب الرسائل در فصول المهمه از‬ ‫كتاب ثواب العمال صدوق ‪ -‬عليه الرحمة ‪ -‬به اسناد او از حضرت‬ ‫صادق عليهالسلم روايت فرموده قال الراوى ‪ -‬قلت له عليهالسلم‪ :‬ما‬ ‫العقل قال‪ :‬ما‬ ‫عبد به الرحمن‪ ،‬و الكتسب به الجنان‪ .‬قال قلت‪ :‬فالّذى‬ ‫في المعاوية‬ ‫عليه اللعنة؟ قال‪ :‬تلك النكرى و تلك الشيطنة»‪.‬‬

‫نامه مرحوم شيخ عبدالله وثيقى به مرحوم محدّث‬ ‫مل غلم‬ ‫شاه وكيل مرحوم علّمه محدّث سيد شاه عليرضا‬ ‫غزنوى‬ ‫هو حضرت استاد محترم جناب آخوند صاحب «مل غلم شاه‬ ‫سلمه الله تعالى» با تمام خانواده خويش در حفظ الهى باشند‪.‬‬ ‫قبل از همه چيز سلم مخلصانه خدمت مبارك تقديم و سلمتى‬ ‫وجود شريف را از خداوند مسألت داشته و ضمنا ً از سلمتى خود‬ ‫نيز‬ ‫اطمينان مىدهم‪.‬‬ ‫مكتوبى به ذريعه يكى از هم وطنان برايم رسيد كه با قلم مبارك‬ ‫شما و به عبارت و اسلوب عربى تحرير شده بود و در بدو مكتوب‬ ‫بنده را مورد نوازش قرار داده ابراز شفقتها فرموده بوديد اما در‬ ‫آخر‬ ‫آن اعتراض شديدى بر حقير وارد كرده بوديد‪.‬‬ ‫بنده جواب آن را مختصرا ً به سبك عربى تحرير و توسط همان‬ ‫آورنده خدمت شما تقديم نمودم شايد رسيده باشد و در آن وعده‬ ‫داده بودم كه ثانيا ً جواب مفصلترى مىنويسم‪ ،‬اينك جواب‬ ‫مفصلتر‪:2‬‬

‫‪1‬‬

‫‪-‬رسوا ساختن فرهنگ عميد‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫ بسم الله الرحمن الرحيم‬‫مرحوم مغفور حاج شيخ عبدالله وثيقى‪ ،‬نگارنده نامه مرد بزرگوارى بود كه مدتى از‬ ‫مجالست‬ ‫ايشان بهرهمند شده و از اخلق نيك و آداب معاشرت نيكو ايشان در شهر «اصفهان» و‬ ‫«كابل» استفاده كردم‪.‬‬ ‫ن كه به حقير داشت دائما ً مرا اميد به پيشرفت در علوم‬ ‫و ايشان نيز با كمال حسن ظ ّ‬ ‫اهل بيت عليهمالسلم و سبقت بر اقران و دوستان مىداد‪.‬‬ ‫جه به اينكه نامه مرحوم حاج شيخ دربردارنده‬ ‫با كمال احترام به شخصيّت آن مرحوم با تو ّ‬ ‫حرفها و انديشهها و تفكّرات طلبههاى امروزى در برابر محدثين بوده و در ضمن نامه‬ ‫حاوى مطالب مفيد و راهكارهاى خوب جهت بهبود وضع اجتماعى بوده است ولى لغزش‬ ‫هايى از آن مرحوم در اين نامه ديده مىشود ضمن طلب مغفرت از خداوند متعال براى‬ ‫ايشان حواشى و تعليقههايى بر اين نامه نگاشتهام اميد است مورد استفاده قرار گيرد‪.‬‬ ‫اولً‪ :‬نامه با كمال تأسف بدون بسم الله الرحمن الرحيم فقط با ذكر «هو» آغاز گشته كه‬ ‫بر خلف سن ّت پيامبر گرامى اسلم است كه فرمود‪ :‬كل امر ذى بال و ذى شأن لم يبدأ‬ ‫ببسم الله فهو ابتر‪ ،‬و علوه بر اين نامه فاقد تاريخ نگارش بوده است‪.‬‬ ‫اما با مطالعه و دقت در نامه و روش نگارش آن و اين كه اوايل و اواخر آن با خودنويس و‬

‫وسط آن با خودكار نوشته شده است نشان مىدهد كه در حدود سالهاى ‪1346‬‬ ‫دهه پنجم قرن حاضر نوشته شده است‪.‬‬

‫يعنى در‬

‫ن المصاحبة و التّدريس اث ّر فى اعتقادك ـ‪.1‬‬ ‫نوشتهايد كه‪ :‬ـ بلغ لى أ ّ‬ ‫‪2‬‬ ‫جواب‪ :‬كل ّ بل التّتبّع و التّحقيق نبّئنى على حقايق كنت عنها غافل ‪.‬‬ ‫باز نوشتهايد‪ :‬ـ عجبت و حيرت فى الوادى الحيرة ـ ‪.‬‬ ‫متتبّعا ً و متحقّقا ً فى العلم‬ ‫جواب‪ :‬ل تعجب و ل تحيّر و كن ُ‬ ‫ال ّ‬ ‫شريف الصول‪ 3‬حتى يُكشف عنك غطاءَك‪ ،‬فبصرك اليوم الحديد‪.‬‬ ‫ما تصوّرت و نظرت الى امتزاج الحق و الباطل و‬ ‫باز نوشتهايد‪ :‬ـ ل ّ‬ ‫لم يمكن الفرق بينهما ال ّ بعد امعان النّظر و مراجعة كتب العلما‪...‬‬ ‫ـ‪.‬‬ ‫جواب‪ :‬خوب است به عبارت فارسى قدرى تفصيل داده شود؛‬ ‫مت فرقه فرقه‬ ‫عزيزم جناب آخوند صاحب بعد از رسول صلىاللهعليهوآله ا ّ‬ ‫شدند و هر فرقه به رهى رفت تنها يك فرقه با اهل بيت ماندند كه‬ ‫اثنى‬ ‫عشرى باشند‪ ،‬اينك كه تفرقه ديگرى بين طائفه افتاده خلف مفاد‬ ‫آيه‬ ‫كريمه (واعتصموا بحبل الله جميعا ً و لتفرقوا) مىباشد و حال آنكه‬ ‫بنده بعد از تحقيق به اين نتيجه رسيدهام كه تمام استنباطات‬ ‫مجتهدين‬ ‫عظام از كتاب خدا و احاديث اهل بيت است كه به قدر يك ذّره‬ ‫خارج‬ ‫طريقه اهل بيت قدم نمىگذارند «يحومون حول المعصوم» و‬ ‫مىكوشند كه در پيروى از طريق اهل بيت افراط و تفريطى از‬ ‫ايشان‬ ‫صادر نشود‪ ،‬يعنى ما و شما هم اخبارى هستيم و ايشان هم‬ ‫اخبارىاند‬ ‫ولى فرقى كه است ما و شما اخبارىهاى بى اصوليم و آنها‬ ‫اخبارىهاى اصولىاند!‬ ‫شايد نزد جناب شما معلوم باشد كه مقصد واضع اصول اطفاء نور‬ ‫اهل بيت و اضمحلل طريقه ايشان بوده ولى علماى اعلم مانند‬ ‫شيخ‬ ‫مفيد و شيخ طوسى و سيد علم الهدى رحمهم الله تعالى براى‬ ‫اينكه‬ ‫مت بر ميان‬ ‫طريقه اهل بيت مضمحل نشود مجبور شده دامن ه ّ‬ ‫زدند‬ ‫و اصول موضوعه را تنقيح نموده مطابق طريقه اهل بيت تنظيم‬ ‫مىنمودند يعنى اصول را تابع طريقه اهل بيت ساخته نه اينكه‬ ‫طريقه‬ ‫اهل بيت را تابع اصول ساخته باشند‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫ن للرتزاق من «الشهرية» و الرياسة‬ ‫‪ -‬بر كلم مرحوم محدّث مل غلم شاه بايد افزود‪ :‬ا ّ‬

‫و‬ ‫ب الدّنيا اثٌر عظيم فى تغيير العتقاد و هذه نكتة يقينية ل ينكرها العاقل‪.‬‬ ‫ح ّ‬ ‫‪2‬‬ ‫ پژوهش و تحقيق در كدام كتابخانه شهر هرات كه دربردارنده تأليفات علماى محدثين‬‫بوده است صورت گرفته؟ و كدام يك از كتابهايى را كه مرحوم علمه محدّث شاعليرضا‬ ‫در جواب نامه مير على احمد كابلى نگاشته است را مطالعه كردهايد؟ و از كدام عالم‬ ‫محدّث نظريّات اخباريين را سؤال نموده و بررسى نمودهايد؟ با توجه به شرايط زمان و‬ ‫مكان و رتبه تحصيلى شما تحقيقات مذكور ناكافى به نظر مىرسد‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫ محدثين «اصول» را كه بانى آن ابو حنيفه و شافعى بوده‪ ،‬مجموعهاى از قاعدههاى‬‫ساختگى و تراوشات ذهنى دانشمندان دينى مىداند‪ ،‬و آن را مشتى مسائل لطائلت‬ ‫دانسته كه نه تنها مفيد نيست بلكه مضر مىدانند و باعث دور افتادن از قرآن و حديث و‬ ‫صرف عمر گرانبها را در آن بيهوده مىداند كه علماى امروز اين نكته را درك كرده و در‬ ‫نوشتهها و مقالتشان به آنها اشاره مىكنند‪ .‬ر‪.‬ك‪ :‬مقاله علم اصول آيت الله دكتر صادق‬ ‫تهرانى‪.‬‬ ‫كجاى كتابهاى اصول فقه و رسائل و كفاية الصول چشمها را روشن مىكند؟ بلكه چه‬ ‫بسيار طلبهها كه با خواندن اين كتابها داراى ضعف چشم شده و عينكى مىشوند!‪ .‬و يكى‬ ‫از فحول علما كه عمرى را در علم اصول صرف نموده گويد‪ :‬اى كاش اين همه دقّتى را‬ ‫كه در «فتأمل» هاى كفاية الصول نمودم نصف آن را صرف آيات قرآن مىكردم‪.‬‬

‫عجيبتر اينكه جناب شيخ طوسى عليه الرحمه صاحب دو كتاب‬ ‫از كتب اربعه «تهذيب و استبصار» مىباشد و ما و شما كتابهاى‬ ‫نامبردهاش را قبول داريم و باقى اقوال او را كه راجع به اصول‬ ‫گفته‬ ‫هيچ در ميان نمىآوريم و حال آن كه كتب اصول مملوء از اقوال‬ ‫شيخ‬ ‫است! بيشتر از اين مجال بحث در اين مورد فعل ً نيست «لنه‬ ‫يضيق‬ ‫عليه منطق التحرير»‪ ،‬اگر خداوند شما را توفيق داد كه به زيارت‬ ‫عتبات عاليات مشّرف شويد و در ضمن‪ ،‬ملقات اتفاق بيفتد‬ ‫بالمواجه اين موضوع محل مذاكره و مطرح بحث قرار گرفته آن‬ ‫وقت‬ ‫اشكالت و اعتراضات شما به خوبى انشاءالله حل خواهد شد‪،‬‬ ‫بنده‬ ‫صب و پافشارى از قبل داشتم نادانسته پاشنه بلندكها‬ ‫هم كه تع ّ‬ ‫مىكردم‪ ،‬ولى بعد از آن كه دانستم كه آن گمانى كه در باب اصول‬ ‫داشتم خالى از حقيقت بوده و مسئله غير از آنچه هست براى من‬ ‫صب چه فايده‬ ‫تلقين شده بوده آن وقت فكر كردم كه لجاجت و تع ّ‬ ‫دارد سركشى و بى خردى غير از ضرر چه ثمر خواهد داشت؟ به‬ ‫عقيده من به عوض اينكه براى تفرقه انداختن بى جهت بين‬ ‫اثناعشرىها و جماعت اماميه را به يكديگر دشمن ساختن و بدبين‬

‫كردن‪ ،‬سنگ بر سينه بكوبيد‪ ،‬خوب است كه از رسالههاى علميه‬ ‫علماء اعلم و مجتهدين جامع الشرايط كه پرچمداران طريقه اهل‬ ‫بيت عصمت و طهارتاند‪ ،‬استفادههاى علمى و عملى نموده در‬ ‫تهذيب اخلق و بلند بردن سويّه زندگى مردم بپردازيد از اينكه بنده‬ ‫جب مىكنيد؟‬ ‫از تلقين تقليدى به سوى تحقيق و تتبّع قدم نهادهام تع ّ‬ ‫جب نيست بلكه جاى تمجيد و مدح است و‬ ‫و حال آن كه جاى تع ّ‬ ‫جب در حقيقت از حال ملهاى غزنى است كه به چشم‬ ‫جاى تع ّ‬ ‫خود‬ ‫مفاسد اخلقى را در مردم مشاهده مىكنند و بى اطلعى آنان را‬ ‫از‬ ‫احكام و مسائل دينى مىدانند به اصلح آن اقدامى نكرده بلكه‬ ‫برعكس تا مىتوانند مؤمنين و اثناعشرىها را به جان هم مىاندازند و‬ ‫بر ضد يكديگر مىشورانند‪ ،‬مانند همان عربى و عجمى كه رفيق‬ ‫بودند يكى مىگفت من دابوغه مىخواهم ديگرى مىگفت نه من‬ ‫هندوانه مىخواهم و با هم نزاع لفظى داشتند و از معنى غافل‬ ‫بودند كه‬ ‫دابوغه عين هندوانه و هندوانه عين دابوغه است و فرق از لحاظ‬ ‫لفظ‬ ‫است نه معنى‪ ،‬شما مردم را از دعاوى ناحق منع كنيد قرائت‬ ‫قرآن و‬ ‫نماز را طبق تجويد به مردم بياموزيد‪ ،‬مسائل طهارات و نجاسات‬ ‫را‬ ‫تعليم مردم كنيد‪ ،‬تأسيس منبر و تبليغ احكام حلل و حرام را به‬ ‫مردم‬ ‫بنماييد‪ ،‬اگر اندكى متوجه شويد اين قدر نقايص در مردم مىبينيد‬ ‫كه‬ ‫شما را در حيرت مىاندازد‪ .‬مثل ً در اكثر قلها[قلعه ها]يك‬ ‫مستراحى‬ ‫بنا نشده و مردم عموما ً براى قضاى حاجت در محاذ شريعه آب‬ ‫بردارى قضاء حاجت نموده اطراف و نواحى جوى و چشمه و‬ ‫كاريز‬ ‫را از كثرت پليدى ملوّث مىسازند از مردها گذشته زنهاى بيچاره از‬ ‫حيث عدم سر پناه در اصطلح خودشان به (پس قل) شتافته با‬ ‫كمال‬ ‫فضاحت قضاء حاجت انجام مىدهند‪ ،‬در محافل عروسى‪ ،‬جوانان‬ ‫عزب در خانهاى كه عروس و دوشيزگان و زنهاى جوان مسكن‬ ‫ْ‬ ‫ى)‬ ‫ى و پُفِّ ْ‬ ‫دارند‪ ،‬در شب عروسى اجتماع نموده به عرف آنها(بُولب ِ ْ‬ ‫مىنمايند‪ ،‬اگر كسى مىميرد‪ ،‬بيوه را مانند ميراث صاحب مىشوند‬ ‫خواه و ناخواه زن بيچاره را به قانون زمان جاهليّت اگر چه راضى‬ ‫هم‬ ‫نباشد به عقد يكى از اقرباء شوهرش در مىآورند و هكذا‪.‬‬ ‫ملّها را شيطان اغوا نموده ديده ايشان را از ملحظه اين معايب‬ ‫كور و گوش شان را كر ساخته كه مىبينند و نمىدانند و فكر آنها را‬ ‫به‬ ‫طرف نفاق (اصولى و اخبارى) جلب كرده است و از اين راه‬ ‫درهاى‬ ‫جدال و نزاع و فساد را بين ايشان باز كرده كه شب و روز‬ ‫مىكوشند‬ ‫بنيان اين نفاق را بين عوام كالنعام مستحكم ساخته به نام دابوغه‬ ‫و‬ ‫هندوانه و تربوز به جان هم ديگر افتاده باشند از چنين مجادلت‬ ‫علوه بر آن كه مفاد دنيوى و اخروى متصوّر نيست ضررهاى كلى‬ ‫در‬ ‫دنيا و آخرت وارد مىكند و خود آقايون مل صاحبان را با اتباع نادان‪،‬‬ ‫زيان كار دنيا و آخرت مىسازد (خسر الدنيا و الخرة ذلك هو‬ ‫الخسران المبين)‪.‬‬ ‫ما و شما كه به روى عمل كردن به اخبار معصوم سنگ بر سينه‬ ‫مىزنيم نمىدانيم فرمايش حضرت عسكرى عليهالسلم «فللعوام ان‬ ‫يقلّدوه»‬ ‫خبر معصوم است يا خير؟ اگر است به مضمون آن تقليد مجتهدين‬ ‫منصوص است و اگر گفته شود كه مجتهدين در رسالههاى فتوايى‬ ‫خود مىنويسند (مطابق است با رأى من) عزيزم انسان اين قدر‬ ‫قشرى نبايد باشد كه به مجرد شنيدن لفظ (رأى من) خود را‬ ‫ديوانه‬ ‫بسازد بلكه بايد اول تعمق كند كه رأى او مأخوذ و مشتق از كدام‬ ‫منبع‬ ‫است؟ در صورتى كه مشتق و مأخوذ از اخبار معصوم باشد پس‬ ‫اين‬ ‫رأى عين خبر معصوم است‪ ،‬ما و شما به مجرد شنيدن (رأى)‬ ‫جست‬

‫ب و حقيقت معنى قصور‬ ‫جه به ل ّ‬ ‫و خيز قشرى نموده از تو ّ‬ ‫مىورزيم‬ ‫مانند همان كسى كه از يكى پرسيد چه نام دارى؟ در جواب گفت‬ ‫«خدا» تا گفت خدا‪ ،‬پرسنده فرياد زد كه اى كافر نام خود خدا‬ ‫گذاشتهاى آن بيچاره گفت بگذار تا «داد» اش را نيز بگويم!‬ ‫يعنى پس بياييد كه از اين هياهو و قيل و قال بى جا صرف نظر‬ ‫كنيم و كمر ببنديم تا اختلف از بين اين فرقه ضعيف برداشته شود‬ ‫و‬ ‫همه با هم متّحد باشند و بين هم نفاق و عداوت بى جا نداشته‬ ‫باشند‪،‬‬ ‫بنده در خلل پانزده سال كه در راه تحصيل قدم زدهام يگانه‬ ‫هدفم‬ ‫همين بوده كه رويه و طريقه مجتهدين را بدانم و معلوم كنم كه‬ ‫چطور‬ ‫است ولى هر قدر تحقيق و كاوش بيشترى كردم حقيقت آن نزدم‬ ‫روشنتر گرديد و ثابت شد كه به تمام معنى پيرو معصومين بوده و‬ ‫فتاوى ايشان جميعا ً مأخوذ از اخبار اهلبيت مىباشد نه اينكه رأى‬ ‫ايشان در مقابل طريقه اهل بيت باشد بلكه عين طريقه و اخبار‬ ‫اهل‬ ‫بيت است لهذا به ياد آوردم همان شعر مرحوم ميرزا رفيعا را كه‬ ‫از‬ ‫زبان حضرت امير عليهالسلم در باب اتمام حجت بر حارث خيبرى‬ ‫مىگويد‪:‬‬ ‫زياده بر اين شما را مزاحم نشده از خداوند سلمتى و‬ ‫سخاوتمندىتان را هميشه طالبم و دعا مىكنم تا ديده بصيرت شما‬ ‫را‬ ‫كه الحمدالله بينا است روشنتر گردانيده از متابعت لجاجت و‬ ‫صب‬ ‫تع ّ‬ ‫بر كنار داشته‪ ،‬با حق و حقيقت مقرون گرداناد باالنّبى و آله‬ ‫المجاد‪.‬‬

‫حسب وعدهاى كه داده بودم خط جداگانه براى خالوهايم نوشتم‬ ‫تا جميع كتب عربى بنده را كه نزد ايشان است به شما تسليم كنند‬ ‫و دو‬ ‫كتاب مطلوبين شما نيز در بين آنها مىباشد اگر ندادند بار ديگر‬ ‫بنويسيد كه ذريعه كس ديگرى خط اكيد بنويسم كه براى شما‬ ‫تسليم‬ ‫كنند و اگر دادند از دادن آن اطمينان بدهيد‪.‬‬ ‫در اين جا يك سخن ديگر هم به يادم آمد كه بايد بنويسم‪ ،‬راجع‬ ‫به مرحوم حضرت آقا صاحب رحمهالله تعالى و رضوانه عليه‪.‬‬ ‫بنده همانطورى كه بودم حال نيز به فضل و زهد و تقوا و‬ ‫بزرگواريش معتقدم بلكه مىتوانم بگويم حسن عقيدهام دربارهاش‬ ‫از‬ ‫سابق نيز بهتر مىباشد زيرا كسى بود كه مىكوشيد در اعمال خود‬ ‫قدم‬ ‫به جاى قدم معصوم بگذارد ولى جاى بسى تأسف است كه يك‬ ‫چنين شخصيتى در بين چنان مردم وحشى باشد و ايشان را از‬ ‫منابر‬ ‫وعظ و تبليغ بليغ مستفيض نسازد و غير از خطبه جمعه ديگر هيچ‬ ‫خطابه و اندرزى نگويد و مردمى را با آن احتياج ليتناهى كه به‬ ‫تبليغ‬ ‫احكام و آداب دارند بهرهمند نسازد و به عوض آن تمام نيروى‬ ‫علمى‬ ‫را صرف مناظره و مباحثه بى اساس (اصولى و اخبارى) نمايد‪.‬‬ ‫«انشدكم بالله العظيم»!!! كه اگر حضرت آقاى مرحوم همان‬ ‫پافشارى كه در اين قسمت داشت اگر در تبليغ و ترويج احكام و‬ ‫آداب مىداشت‪ ،‬مساجد و نمازهاى جماعت و قرائتهاى حمد و‬ ‫سوره و قرآن و غيره ضروريات را به مردم تعليم مىداد و كوشش‬ ‫مىنمود كه مردم از وحشيّت و بربريّت نجات يافته صاحب آداب و‬ ‫اخلق مرضيّه شوند و از صحت و فساد نماز و قرائت و مطهرات‬ ‫و‬ ‫نجاسات و باقى چيزها خوب با خبر باشند و علوه بر شخص‬ ‫خودش ديگر ملها را تعليم منبر مىفرمود كه اقل ً در شبهاى جمعه‬ ‫به جمعه در قريههاى مربوطه خودها تشكيل منبر و تبليغ احكام‬ ‫مىفرمودند و هكذا‪ ،‬چه اندازه مفاد مىكرد و سويّه حيات مردم بلند‬ ‫صل مىرفت و مردم را امر به‬ ‫مىرفت و خودش هم منبرهاى مف ّ‬ ‫معروف و نهى از منكر مىفرمود چه قدر تأثير مىكرد زيرا‬ ‫مقدسيّت و‬ ‫روحانيّت آن بزرگوار در اعماق قلوب مردم نفوذ داشت و حرفش‬ ‫بسيار مؤثر واقع مىشد‪ .‬و السلم عليه و عليكم و علينا و على‬ ‫جميع‬ ‫عبادالله الصالحين ‪.‬‬ ‫و ما و شما هم كه از شدت غلو در مطابعت و محبّت ايشان و‬ ‫محدوديت فكر خود از درك چنين مطالبى قاصر بوديم كه‬ ‫به عرض ايشان مىرسانيديم با آن هم بنده در اواخر زمان‬ ‫حياتشان راجع به منبر و تبليغ عرض كردم و جناب ايشان در اول‪،‬‬ ‫ملى‬ ‫منبر و تبليغ را ناشى از رياستطلبى دانستند و بعد از اندك تأ ّ‬ ‫در‬ ‫احوال پيغمبر و اهلبيت‪ :‬به فطانت ذهن حسن مسأله را درك‬ ‫فرموده‬ ‫وعده داند كه اگر از همان مرض بهبود يابد اقدام به تبليغ اوامر و‬ ‫صلى بنمايند ولى مع الحسرة و الفسوس‬ ‫نواهى توسط منابر مف ّ‬ ‫كه آن‬ ‫مرض مدهش مجالى نگذاشت و به رحمت ايزدى پيوستند غفرالله‬ ‫له و لنا و لكم و لجميع المؤمنين و المؤمنات در خاتمه از جسارت‬ ‫عفوم فرماييد‪.‬‬

‫با احترام‬ ‫حّرره احقر عبادالله الشيخ عبدالله وثيقى‬

‫بخشى از دانشنامه شاهى‬ ‫مد امين استرآبادى‬ ‫مل مح ّ‬

‫فايده اول‪:‬‬

‫در تقسيم أفاضل باشراقيين و صوفيّه متشرعين و م ّ‬ ‫شائين و‬ ‫متكلمين و آخذين از معصومين عليهمالسلم و در تقسيم متكلين‬ ‫باشاعره و‬ ‫معتزله و باصوليين اماميّه‪.‬‬ ‫پس بدان مطلب اعلى و مقصد اقصى معرفت خصوصيّات مبداء‬ ‫و‬ ‫معاد است و تعبير از اين معنى در آيات كريمه بايمان بالله و اليوم‬ ‫الخر شده و حديث شريف اميرالمؤمنين و امام متقين صلوات و‬ ‫سلمه عليه و على اولده الطاهرين رحم اللّه إمرءً عرف أنّه من‬ ‫اين و‬ ‫فى اين و الى اين در اين معنى وارد شده و افاضل در تحصيل آن‬ ‫مقام‬ ‫چند فرقه شدهاند يك فرقه تحصيل اين مقام به فكر و نظر‬ ‫كردهاند‪،‬‬ ‫پس طائفه از اين فرقه إلتزام اين كردهاند كه مخالف اصحاب‬ ‫وحى‬ ‫نگويد و ايشان را متكلمين مىگويند‪.‬‬ ‫از اين جهت كه فن كلم را تصنيف كردهاند از روى افكار عقليّه و‬ ‫ب العّزة تطويل كلم كردهاند و‬ ‫در فن كلم در مسأله كلم ر ّ‬ ‫مذاهب‬ ‫مختلفه پيش گرفتهاند و طايفه ديگرى التزام نكردهاند و ايشان را‬ ‫احكماء مشائين مىگويند از اين جهت كه اوايل ايشان در ركاب‬ ‫ارسطو مىرفتند در وقتى كه ارسطو وزير اسكندر شده بود و تردد‬ ‫بدولتخانه اسكندر مىكرد و در آن اثنا اخذ علوم از ارسطو مىكردند‬ ‫و‬ ‫يك فرقه ديگر تحصيل اين مقام به رياضت كردهاند پس طايفه از‬ ‫اين‬ ‫فرقه التزام كردهاند كه مخالف اصحاب وحى نگويند و ايشان را‬ ‫صوفيّه متشرعين مىگويند‪.‬‬ ‫و طايفه ديگر التزام اين نكردهاند و ايشان را حكماء اشراقيين‬ ‫مىگويند و افلطون كه استاد ارسطو است تعليم و تعلّم علوم به‬ ‫طريق رياضت كرده‪.‬‬ ‫و فرقه سوم همگى اين طريق داشتهاند و ائمه‪ :‬تحصيل اين مقام‬ ‫از‬ ‫روى كلم اصحاب عصمت كرده و التزام اين كردهاند كه در هر‬ ‫مسئله‬ ‫كه ممكن باشد عادتا ً كه عقل در او غلط كند متمسك باحاديث‬ ‫اصحاب عصمت شوند و ايشان را اخباريين مىگويند‪ ،‬و اصحاب‬ ‫ائمه طاهره عليهم الصلة و السلم ايشان را نهى كرده بودند از‬ ‫فن‬ ‫كلم و از فن اصول فقه كه از روى انظار عقليّه تدوين شده و‬ ‫همچنين‬ ‫ن فقه كه از روى استناباطات ظنيّه تدوين شده از اين جهت‬ ‫از ف ّ‬ ‫كه‬ ‫سك كلم اصحاب عصمت و لذا‬ ‫تم‬ ‫در‬ ‫است‬ ‫منحصر‬ ‫خطا‬ ‫از‬ ‫عاصم‬ ‫ّ‬

‫در فنون ثلثه تناقضات و اختلفات بسيار واقع شده چنان كه‬ ‫مشاهده‬ ‫است و معلوم است كه نقيضين حق نيستند البته يكى از ايشان‬ ‫باطل‬ ‫ن فقه به اصحاب خود‬ ‫است‪ ،‬و تعليم فن كلم و فن اصول فقه و ف ّ‬ ‫كردهاند و آن فن در كثيرى از مسائل مخالفت دارد بافنونى كه‬ ‫مه‬ ‫عا ّ‬ ‫مه‬ ‫عا‬ ‫ثلثه‬ ‫فنون‬ ‫در‬ ‫كه‬ ‫فرمودهاند‬ ‫البيت‪:‬‬ ‫اهل‬ ‫و‬ ‫كردهاند‬ ‫آن‬ ‫تدوين‬ ‫ّ‬ ‫آنچه‬ ‫حق است از ما به ايشان رسيده و آنچه باطل است از اذهان‬ ‫ايشان‬ ‫صادر شده و طريق اخباريين تا آخر زمان غيبت صغرى كه به‬ ‫بعضى‬ ‫روايات هفتاد و سه و بعضى روايات هفتاد و چهار است شايع بوده‬ ‫ميان افاضل اماميّه بلكه در اوايل غيبت كبرى نيز شايع بوده و‬ ‫اصحاب‬ ‫ائمه‪ :‬بعد از آن كه اخذ فنون ثلثه از اهلالبيت‪ :‬كردهاند تدوين آن‬ ‫در‬ ‫كتب به امر ايشان كردهاند تا در زمان غيبت كبرى شيعه اهلبيت‬ ‫در‬ ‫عقايد و اعمال رجوع به آن كند و آن كتب به طريق تواتر منتهى‬ ‫به‬ ‫متأخرين شده و در كتاب كافى ثقهالسلم محمد بن يعقوب كلينى‬ ‫قدس اللّه سره تاليف آن كرده مشتمل است بر فنون ثلثه پس‬ ‫چون‬ ‫محمد بن احمد بن الجنيد العامل بالقياس‪ ،‬و حسن بن على بن‬ ‫ابى‬ ‫مانى المتكلم به ظهور رسيدند و تقيّه در زمان ايشان‬ ‫عقيل الع ّ‬ ‫شديد‬ ‫مه بود‬ ‫بود و در مدارس و مساجد مدار تعليم و تعلّم بر طريقه عا ّ‬ ‫مطالعه كتب كلم و كسب اصول تعليم و تعلم ز طريق عامه‬ ‫كردهاند‬ ‫چون مهارت تمام در فن اصول فقه و فن كلم كه از ائمه‪ :‬منقول‬ ‫شده‬ ‫نداشتند در بعضى از مباحث فن كلم و فن اصول فقه موافقت با‬ ‫مه‬ ‫عا ّ‬ ‫مه‬ ‫عا‬ ‫طريقه‬ ‫و‬ ‫أخباريين‬ ‫طريقه‬ ‫از‬ ‫مركب‬ ‫طريقه‬ ‫اختيار‬ ‫و‬ ‫كردند‬ ‫ّ‬ ‫كردند‬ ‫و بناء اجتهادات فقه بر آن نهادند و بعد از ايشان شيخ مفيد؛ از‬ ‫روى‬ ‫ن به اين دو فاضل موافقت ايشان كرد و در كلم‬ ‫غفلت و حسن ظ ّ‬ ‫و‬ ‫اصول فقه سلوك طريقه مركبه از طريقه عامه و طريق اخبارين‬ ‫و‬ ‫اصوليين كرد و از اين جهت علماء اماميّه منقسم شدند باخباريين‬ ‫و‬ ‫اصوليين چنان چه علّمه حلّى در بحث خبر واحد از نهاية ذكر كرده‬ ‫است و در آخر شرح مواقف و اوايل كتاب ملل و نحل نيز تصريح‬ ‫به‬ ‫آن شده است و چون شيخ مفيد استاد علم الهدى و استاد رئيس‬ ‫الطائفه بود آن طريقه در ميان افاضل اماميّه شايع شده تا نوبت‬ ‫عّلمة‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫حر عّلمه در علوم‬ ‫تب‬ ‫چون‬ ‫و‬ ‫شده‬ ‫ى‬ ‫حل‬ ‫لمه‬ ‫ع‬ ‫المغارب‬ ‫و‬ ‫المشارق‬ ‫ّ‬ ‫از‬ ‫ابن جنيد و ابن عقيل و شيخ مفيد بيشتر بود ايشان طريق مركبه‬ ‫را در‬ ‫كتب كلميه و اصوليّه بسط و رواج بيشتر دادند و در اجتهادات‬ ‫فقهيّه‬ ‫مه از بابت خبر و‬ ‫بنابر آن طريقه مركبه نهادند و چون احاديث عا ّ‬ ‫احد‬ ‫خالى از قرائن بود ايشان تقسيم احاديث كتب خود باقسام اربعة‬ ‫مشهوره كرده بودند عّلمه حلّى رضى اللّه تعالى عنه از روى‬ ‫غفلت‪،‬‬ ‫احاديث كتب طائفه محقّه باقسام اربعه تقسيم كرد و بآنكه علم‬ ‫الهدى‬ ‫و رئيس الطائفه وثقه السلم و شيخنا الصدوق و غير هم تصريح‬ ‫كردهاند به اين كه اجماع طائفه محقه بر صحت آن شد و بعد از‬ ‫عّلمه‬ ‫حلّى شيخ شهيد رعايت طريقه او كرده و بناى تصانيف خود بر آن‬ ‫نهاده و بعد از ايشان سلطان محققين شيخ علىموافقت ايشان‬ ‫كرده و‬

‫العالم الربانى الشهيد الثانى؛ نيز رعايت آن طريقه كرد تا آن كه‬ ‫نوبت‬ ‫بأعلم العلماء المتأخرين فى علم الحديث و علم الرجال و او رعهم‬

‫استاد الكل فى الكل ميرزا محمد استر آبادى نور اللّه قبره رسيد‬ ‫پس‬ ‫ايشان بعد از آن كه جميع فنون احاديث بفقير تعليم كردند كه‬ ‫احيآء‬ ‫طريقه اخباريين بكن و شبهات كه معارضه به آن طريقه دارد رفع‬ ‫آن‬ ‫ب العّزه‬ ‫شبهات بكن‪ ،‬مرا اين معنى بر خاطر مىگذشت ليكن ر ّ‬ ‫تقدير‬ ‫كرده بود كه اين معنى بر قلم تو جارى شود‪ ،‬پس فقير بعد از آن‬ ‫كه‬ ‫جميع علوم متعارفه را از اعاظم علماء آن فنون اخذ كرده بودم‬ ‫چندين‬ ‫سال در مدينه منوّره سر به گريبان فكر فرو مىبردم و تضّرع به‬ ‫درگاه‬ ‫ب العّزت مىكردم و توسل به ارواح مقدسه اصحاب عصمت‬ ‫ر ّ‬ ‫ً‬ ‫مه و كتب خاصه‬ ‫عا‬ ‫كتب‬ ‫و‬ ‫احاديث‬ ‫به‬ ‫رجوع‬ ‫دا‬ ‫د‬ ‫مج‬ ‫و‬ ‫مىجستم‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ب العّزت‬ ‫مق و تأمل تا آن كه به توفيق ر ّ‬ ‫مىكردم از روى كمال تع ّ‬ ‫و به‬ ‫بركات سيّد المرسلين و ائمه طاهرين صلوات اللّه و سلم عليهم‬ ‫اجمعين به اشاره لزم الطاعت امتثال نمودم‪ ،‬و بتاليف فوايد‬ ‫مدنيه‬ ‫موفق شدم و بمطالعه شريف ايشان مشّرف شد پس تحصيل اين‬ ‫تأليف كردند و ثنابر مؤلفش گفتند؛‬ ‫اگر سايلى گويد‪ :‬كه لزم مىآيد كه جمع قليل از علماء و افاضل‬ ‫مه كردهاند‬ ‫اماميّه كه در بعض از مباحث اصولين موافقت با عا ّ‬ ‫فاسق‬ ‫باشند؟‬ ‫جواب گويم كه لزم نمىآيد از اين جهت كه اين مسئله از‬ ‫ضروريات دين است كه غافل از حكم اللّه معذور است مادام‬ ‫غَافِل ً و‬ ‫معلوم است كه جمع قليل از افاضل متأخرين اماميّه كه طريقه‬ ‫مركبه را‬ ‫پيش گرفتهاند غافل بودهاند از اين كه اين طريق جايز نيست و در‬ ‫ميان‬ ‫جميع فَرِق اختلف بسيار در كتب كلميّه و اصول فقيّه و فتاوى‬ ‫فقهيه‬ ‫واقع شده چنان چه مشاهد است در ميانه اخباريين اماميّه در‬ ‫مسايل‬ ‫اعتقاديه كلميه و اصول فقه نزد تحقيق اصل ً خلفى نيست بله در‬ ‫مسائل فقه به حسب اختلف احاديث اهلالبيت‪ :‬از ايشان اختلف‬ ‫واقع شده‪.‬‬ ‫و حضرت صادق عليهالسلم فرمود است كه إحداث آن اختلف در ميان‬ ‫ايشان من كردهام به اين طريق كه فتاوى مختلفه بعضى از بابت‬ ‫بيان‬ ‫حق و بعضى ديگر از ضرورت تقيّه به ايشان تعليم كردهاند به اين‬ ‫قصد كه اين طريقه در حفظ ايشان از شّر اعداء ادخل است و‬ ‫رئيس‬ ‫طايفه قدس سره در كتاب عدّه فرموده است كه فى الحقيقه‬ ‫تناقض‬ ‫در احاديث اهل البيت‪ :‬و در اقوال مختلفه اخباريين اماميّه نيست‬ ‫از‬ ‫اين جهت بعض از فتاوى از بابت ضرورت تقيّه است و بعضى‬ ‫ديگر‬ ‫ب العّزت نسبت‬ ‫از بابت اخبار و بيان واقع و از جمله نعماء ر ّ‬ ‫بفرقه‬ ‫ناجيّه اين است كه هر عمل كه در زمان غلبه اعداء به احاديث‬ ‫وارده از‬ ‫مجزى است در اين فايده‬ ‫زت‬ ‫الع‬ ‫ب‬ ‫ر‬ ‫ديوان‬ ‫در‬ ‫كنند‬ ‫ه‬ ‫بابت تقي‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫اكتفا به‬ ‫اين مقدار كرديم تا سبب ملل نشود و انشاء الله الغرين در اواخر‬ ‫اين‬ ‫مه بروجه تفصيل مىآيد‪.‬‬ ‫رساله بيان طريقه خاصه و بيان طريقه عا ّ‬

‫بخشى از كتاب دبستان مذاهب‬ ‫طريق اخباريين‬

‫مد امين استر آبادى شد‬ ‫اين طريق را مروج در اين هنگام مل مح ّ‬ ‫و‬ ‫گويند بعد از تحصيل علوم عقلى و نقلى به مكه معظمه گراييد و‬ ‫بعد‬ ‫از مقابله حديث‪ ،‬بدين معنى پى برد و كتاب فوايد مدنى تصنيف‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫مد‬ ‫او در دانشنامه قطب شاهى كه براى داراى سكندر دستگاه مح ّ‬ ‫قلى‬ ‫قطبشاه نوشته‪ ،‬آورده‪« :‬پس بدان مطلب اعلى و مقصد اقصى‬ ‫معرفت‬ ‫خصوصيّات مبداء و معاد است و تعبير از اين معنى در آيات كريمه‬ ‫بايمان بالله و اليوم الخر شده و حديث شريف اميرالمؤمنين و‬ ‫امام‬ ‫متقين صلوات و سلمه عليه و على اولده الطاهرين «رحم اللّه‬ ‫إمرءً‬ ‫عرف أنّه من اين و فى اين و الى اين» در اين معنى وارد شده و‬ ‫افاضل‬ ‫در تحصيل آن مقام چند فرقه شدهاند يك فرقه تحصيل اين مقام‬ ‫به‬ ‫فكر و نظر كردهاند‪ ،‬پس طائفه از اين فرقه إلتزام اين كردهاند‬ ‫كه‬ ‫مخالف اصحاب وحى نگويد و ايشان را «متكلمين» مىگويند‪.‬‬ ‫از اين جهت كه فن كلم را تصنيف كردهاند از روى افكار عقليّه و‬ ‫ب العّزة تطويل كلم كردهاند و‬ ‫در فن كلم در مسأله كلم ر ّ‬ ‫مذاهب‬ ‫مختلفه پيش گرفتهاند و طايفه ديگرى التزام نكردهاند و ايشان را‬ ‫«حكماء مشائين» مىگويند از اين جهت كه اوايل ايشان در ركاب‬ ‫ارسطو مىرفتند در وقتى كه ارسطو وزير اسكندر شده بود و تردد‬ ‫بدولتخانه اسكندر مىكرد و در آن اثنا اخذ علوم از ارسطو مىكردند‬ ‫و‬ ‫يك فرقه ديگر تحصيل اين مقام به رياضت كردهاند پس طايفه از‬ ‫اين‬ ‫فرقه التزام كردهاند كه مخالف اصحاب وحى نگويند و ايشان را‬ ‫صوفيّه متشرعين مىگويند‪.‬‬ ‫و طايفه ديگر التزام اين نكردهاند و ايشان را حكماء اشراقيين‬ ‫مىگويند و افلطون كه استاد ارسطو است تعليم و تعلّم علوم به‬ ‫طريق رياضت كرده‪.‬‬ ‫و فرقه سوم همگى اين طريق داشتهاند و ائمه عليهالسلم تحصيل اين‬ ‫مقام‬ ‫از روى كلم اصحاب عصمت كرده و التزام اين كردهاند كه در هر‬ ‫مسئله كه ممكن باشد عادتا ً كه عقل در او غلط كند متمسك‬ ‫باحاديث‬ ‫اصحاب عصمت شوند و ايشان را اخباريين مىگويند‪ ،‬و اصحاب‬ ‫ائمه طاهره عليهم الصلة و السلم ايشان را نهى كرده بودند از‬ ‫فن‬ ‫كلم و از فن اصول فقه كه از روى انظار عقليّه تدوين شده و‬ ‫همچنين‬ ‫ن فقه كه از روى استناباطات ظنيّه تدوين شده از اين جهت‬ ‫از ف ّ‬ ‫كه‬ ‫سك كلم اصحاب عصمت و لذا‬ ‫عاصم از خطا منحصر است در تم ّ‬ ‫در فنون ثلثه تناقضات و اختلفات بسيار واقع شده چنان كه‬ ‫مشاهده‬ ‫است و معلوم است كه نقيضين حق نيستند البته يكى از ايشان‬ ‫باطل‬ ‫ن فقه به اصحاب خود‬ ‫است‪ ،‬و تعليم فن كلم و فن اصول فقه و ف ّ‬ ‫كردهاند و آن فن در كثيرى از مسائل مخالفت دارد بافنونى كه‬ ‫مه‬ ‫عا ّ‬ ‫مه‬ ‫تدوين آن كردهاند و اهل البيت‪ :‬فرمودهاند كه در فنون ثلثه عا ّ‬ ‫آنچه‬ ‫حق است از ما به ايشان رسيده و آنچه باطل است از اذهان‬ ‫ايشان‬ ‫صادر شده و طريق اخباريين تا آخر زمان غيبت صغرى كه به‬

‫بعضى‬ ‫روايات هفتاد و سه و بعضى روايات هفتاد و چهار است شايع بوده‬ ‫ميان افاضل اماميّه بلكه در اوايل غيبت كبرى نيز شايع بوده و‬ ‫اصحاب‬ ‫ائمه‪ :‬بعد از آن كه اخذ فنون ثلثه از اهلالبيت‪ :‬كردهاند تدوين آن‬ ‫در‬ ‫كتب به امر ايشان كردهاند تا در زمان غيبت كبرى شيعه اهلبيت‬ ‫در‬ ‫عقايد و اعمال رجوع به آن كند و آن كتب به طريق تواتر منتهى‬ ‫به‬ ‫متأخرين شده و در كتاب كافى ثقهالسلم محمد بن يعقوب كلينى‬ ‫قدس اللّه سره تاليف آن كرده مشتمل است بر فنون ثلثه پس‬ ‫چون‬ ‫محمد بن احمد بن الجنيد العامل بالقياس‪ ،‬و حسن بن على بن‬ ‫ابى‬ ‫مانى المتكلم به ظهور رسيدند و تقيّه در زمان ايشان‬ ‫الع‬ ‫عقيل‬ ‫ّ‬ ‫شديد‬ ‫مه بود‬ ‫بود و در مدارس و مساجد مدار تعليم و تعلّم بر طريقه عا ّ‬ ‫مطالعه كتب كلم و كسب اصول تعليم و تعلم ز طريق عامه‬ ‫كردهاند‬ ‫چون مهارت تمام در فن اصول فقه و فن كلم كه از ائمه‪ :‬منقول‬ ‫شده‬ ‫نداشتند در بعضى از مباحث فن كلم و فن اصول فقه موافقت با‬ ‫مه‬ ‫عا ّ‬ ‫مه‬ ‫كردند و اختيار طريقه مركب از طريقه أخباريين و طريقه عا ّ‬ ‫كردند‬ ‫و بناء اجتهادات فقه بر آن نهادند و بعد از ايشان شيخ مفيد؛ از‬ ‫روى‬ ‫ن به اين دو فاضل موافقت ايشان كرد و در كلم‬ ‫ظ‬ ‫حسن‬ ‫و‬ ‫غفلت‬ ‫ّ‬ ‫و‬ ‫اصول فقه سلوك طريقه مركبه از طريقه عامه و طريق اخبارين‬ ‫و‬ ‫اصوليين كرد و از اين جهت علماء اماميّه منقسم شدند باخباريين‬ ‫و‬ ‫اصوليين چنان چه علّمه حلّى در بحث خبر واحد از نهاية ذكر كرده‬ ‫است و در آخر شرح مواقف و اوايل كتاب ملل و نحل نيز تصريح‬ ‫به‬ ‫آن شده است و چون شيخ مفيد استاد علم الهدى و استاد رئيس‬ ‫الطائفه بود آن طريقه در ميان افاضل اماميّه شايع شده تا نوبت‬ ‫عّلمة‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫حر عّلمه در علوم‬ ‫تب‬ ‫چون‬ ‫و‬ ‫شده‬ ‫ى‬ ‫حل‬ ‫لمه‬ ‫ع‬ ‫المغارب‬ ‫و‬ ‫المشارق‬ ‫ّ‬ ‫از‬ ‫ابن جنيد و ابن عقيل و شيخ مفيد بيشتر بود ايشان طريق مركبه‬ ‫را در‬ ‫كتب كلميه و اصوليّه بسط و رواج بيشتر دادند و در اجتهادات‬ ‫فقهيّه‬ ‫مه از بابت خبر و‬ ‫بنابر آن طريقه مركبه نهادند و چون احاديث عا ّ‬ ‫احد‬ ‫خالى از قرائن بود ايشان تقسيم احاديث كتب خود باقسام اربعة‬ ‫مشهوره كرده بودند عّلمه حلّى رضى اللّه تعالى عنه از روى‬ ‫غفلت‪،‬‬ ‫احاديث كتب طائفه محقّه باقسام اربعه تقسيم كرد و بآنكه علم‬ ‫الهدى‬ ‫و رئيس الطائفه وثقه السلم و شيخنا الصدوق و غير هم تصريح‬ ‫كردهاند به اين كه اجماع طائفه محقه بر صحت آن شد و بعد از‬ ‫عّلمه‬ ‫حلّى شيخ شهيد رعايت طريقه او كرده و بناى تصانيف خود بر آن‬ ‫نهاده و بعد از ايشان سلطان محققين شيخ علىموافقت ايشان‬ ‫كرده و‬ ‫العالم الربانى الشهيد الثانى؛ نيز رعايت آن طريقه كرد تا آن كه‬ ‫نوبت‬

‫بأعلم العلماء المتأخرين فى علم الحديث و علم الرجال و او رعهم‬ ‫استاد الكل فى الكل ميرزا محمد استر آبادى نور اللّه قبره رسيد‬ ‫پس‬ ‫ايشان بعد از آن كه جميع فنون احاديث بفقير تعليم كردند كه‬ ‫احيآء‬ ‫طريقه اخباريين بكن و شبهات كه معارضه به آن طريقه دارد رفع‬ ‫آن‬ ‫ب العّزه‬ ‫شبهات بكن‪ ،‬مرا اين معنى بر خاطر مىگذشت ليكن ر ّ‬ ‫تقدير‬ ‫كرده بود كه اين معنى بر قلم تو جارى شود‪ ،‬پس فقير بعد از آن‬ ‫كه‬ ‫جميع علوم متعارفه را از اعاظم علماء آن فنون اخذ كرده بودم‬ ‫چندين‬ ‫سال در مدينه منوّره سر به گريبان فكر فرو مىبردم و تضّرع به‬ ‫درگاه‬ ‫ب العّزت مىكردم و توسل به ارواح مقدسه اصحاب عصمت‬ ‫ر ّ‬ ‫مه و كتب خاصه‬ ‫مىجستم و مجدّدا ً رجوع به احاديث و كتب عا ّ‬ ‫ب العّزت‬ ‫مق و تأمل تا آن كه به توفيق ر ّ‬ ‫مىكردم از روى كمال تع ّ‬ ‫و به‬ ‫بركات سيّد المرسلين و ائمه طاهرين صلوات اللّه و سلم عليهم‬ ‫اجمعين به اشاره لزم الطاعت امتثال نمودم‪ ،‬و بتاليف فوايد‬ ‫مدنيه‬ ‫موفق شدم و بمطالعه شريف ايشان مشّرف شد پس تحصيل اين‬ ‫‪1‬‬ ‫تأليف كردند و ثنابر مؤلفش گفتند؛»‪.‬‬ ‫بايد دانست كه حديث نزد شيعه اماميه اصوليّه منقسم به چهار‬ ‫قسم مىشود‪ :‬صيحيح حسن و موث ّق و ضعيف و حديث صحيح آن‬ ‫است كه سند آن برسد به معصوم‪ ،‬به نقل عادل امامى كه ارباب‬ ‫حديث‬ ‫در وصف او ثقه عدل گفته باشند‪ .‬اگر راوى يكتن باشد و اگر زياد‬ ‫از‬ ‫يكى باشد در وصف مجموع همين عبارت واقع شده باشد و حديث‬ ‫سن آن است كه به طريق حديث صحيح سند آن به معصوم برسد‬ ‫به‬ ‫نقل امامى ممدوح به اين روش كه از اهل حديث‪ ،‬اگرچه در شأن‬ ‫راوى آن ثقه عدل وارد نگشته باشد‪ ،‬اما به الفاظ ديگر مدح كرده‬ ‫باشند و حديث موث ّق آن است كه از ارباب حديث ثقه عدل در‬ ‫تعريف روات آن به وضوح پيوسته است‪ ،‬اما بعضى از روات يا‬ ‫مجموع امام ينيستند‪ .‬و حديث ضعيف آن است كه شروط ثلثه در‬ ‫آن‬ ‫يافت نشود كه بارت از توصيف به ثقه عدل باشد و مدح‪ ،‬به غير‬ ‫اين‬ ‫دو لفظ و وصف به ثقه عدل‪ ،‬مع فساد عقيده راوى‪ .‬و حديث‬ ‫متواتر‬ ‫مىباشد و غير متواتر‪ .‬حديث متواتر آن است كه جماعت بسيار از‬ ‫جماعت بسيار در هر عصرى روايت كنند تا به معصوم برسند چنان‬ ‫كه كثرت هر جماعت از ايشان در آن عصر به حدى رسيده بود كه‬ ‫عقل تجويز اتفاق ايشان بر دروغ نكند‪ ،‬و حديث غير متواتر آن‬ ‫است‬ ‫كه عدد راويان آن در جميع مراتب يا بعضى مراتب به آن كثرت‬ ‫نرسد‪ ،‬و اين قسم حديث را در اصطلح ارباب حديث خبر واحد‬ ‫مىنامند‪ .‬نزد اخباريه به اين ترتيب و تقسيم درست نيت و العلم‬ ‫عند‬ ‫الله‪.‬‬ ‫در طريق اخبرايين‪ ،‬نامه نگار آنچه از امينان اين راه كه يكى از‬ ‫آنان‬ ‫مد رضا قزوينى است شنيده‪ ،‬مىنويسد‪ :‬ايشان را اخباريين‬ ‫مح ّ‬ ‫بدان‬ ‫مد امين بعد از‬ ‫نامند كه مدار بر خبر نهند و اجتهاد نكنند‪ .‬مل مح ّ‬ ‫تحصيل علوم عقلى و نقلى و شرعى به مكره معظمه رفت و‬ ‫آشكارا‬ ‫كرد كه اجتهاد به طريقه قدماء شيعه نيست و آنچه از عارفان و‬ ‫امينان‬ ‫اسرار او‪ ،‬نامه نگار شنيده‪ ،‬مىنگارد‪ :‬و آن كه طالب زيادتى است‬ ‫به‬ ‫فوايد المدنى كه گرد آورده او است بگرايد‪ .‬گويند در اين حديث‬ ‫آمده‪« :‬رحم الله امرا اعرف من اين و فى اين و الى اين» و‬ ‫غرض از‬

‫‪ -1‬دانش نامه شاهى ص ‪5‬‬

‫خطى‪.‬‬

‫«من اين» خدا است و «فى اين» اشارت به اين نشاء است و‬ ‫مراد از‬ ‫«الى اين» معاد است‪ .‬پس ما را معرفت سه نشاء شايد انا نه به‬ ‫طريقه‬ ‫جمعى كه از اهل بيتند‪ .‬بلكه بايد به مدينه‪ ،‬كه رسول است‬ ‫بگراييم و از‬ ‫ابواب علوم كه ائمه اثنا عشرند در آييم‪ .‬پس هر چه وراى آن‬ ‫طريق‬ ‫است‪ ،‬طريق اهل بدعت خواهد بود‪ ،‬و آن دو طريق است‪ :‬يكى‬ ‫طريق‬ ‫اهل رياضت و ايشان نيز دو گروهند نخست قدماء ايشان كه‬ ‫خرين اين طايفه كه‬ ‫اشرافيانند و به پيغمبرى نگرويدهاند‪ ،‬دوم متأ ّ‬ ‫معروف به صوفيهاند كه ايمان به نبى دارند و علم و عمل خود‬ ‫منسوب به نبى و ائمه دارند و گويند راه تحقيق و مسلك باطل‬ ‫نبى و‬ ‫ائمه معصومين همين بوده و از ايشان به ما رسيده و ائمه به‬ ‫رياضت‬ ‫تهذيب اخلق كردند و در تقليل غذا و نوم مىكوشيدند‪ .‬حضرت‬ ‫رسالت پناه اين طريق را به على سپرد و وكيل اين رياضات‬ ‫صاحب‬ ‫سر اميرالمؤمنين على بود و حسن بصرى از ارادتكيشان امير‪ ،‬و‬ ‫بايزيد‬ ‫مريد امام جعفر صادق بوده و معروف كرخى دست ارادت به‬ ‫امام‬ ‫رضا داده و مانند اشان جمعى شگرف كه خود را نايب امام و‬ ‫قائم‬ ‫مقام نبى عليهالسلم دانند‪ ،‬به اقوال ايشان نبياد گرويد‪ ،‬چه در مذهب‬ ‫ما نايب‬ ‫نشده بلكه‪ ،‬ايشان به هواى نفس گرفتارند و ايش پيشه رهبانين‬ ‫است‬ ‫و رهبانيت بدعت است‪ ،‬و فرقه دوم اهل استدللند و قدماء اشان‬ ‫را‬ ‫مشائين گويند كه به نبى نگرويدند و متأخرين ايشان را متكلمين‬ ‫نامند‬ ‫و ايشان طايفه يى اند كه سالم آناست كه حضرات داشتند و آن‬ ‫طريق‬ ‫اخباريين است و ايشان را اخباريين از آن گويند كه مدار اين‬ ‫طايفه بر‬ ‫خبر است و عمل به حديث كنند و اجتهاد نكنند‪.‬‬ ‫خرين‬ ‫مد امين‪ ،‬خطاب به گروه مجتهدين اجتهاد پيشه متأ ّ‬ ‫مل مح ّ‬ ‫مىكند كه‪« :‬شما خود قائليد و مقّر كه آيين سلف و طريق قدماء‬ ‫مد و ائمه‪:‬‬ ‫اجتهاد نبوده و راه سلف و طريق قديم كه در هنگام مح ّ‬ ‫بوده راه اخباريين است پس ما را همين دليل بسند است كه راه‬ ‫ما‬ ‫طريق مستمر است اما شما دليل بر جواز اجتهاد به هم رسانيد و‬ ‫به ما‬ ‫نماييد كه به فرموده كدام يكى از اصحاب عصمت اين طريق پيش‬ ‫گرفتهايد‪ ،‬چه بعد از محمد صلىاللهعليهوآله پيغمبر نيايد و دينى نيارد‪،‬‬ ‫همچنين در‬ ‫كتاب پيغمبر و احاديث نبوى و ائمه وارد نشده كه تا فلن هنگام‬ ‫عمل‬ ‫به اخبار كنند و بعد از غيبت امام‪ ،‬اجتهاد پيشه سازند‪ .‬پس به يقين‬ ‫معلوم شد كه شما اصول خود را با اصول اهل سنت و جماعت‬ ‫آميختهايد و مذهب شما حكم سكنگبين گرفته كه نه شهد است و‬ ‫نه‬

‫سركه و شما نه از سنيانيد و نه شيعه و وجه اجتهاد پيشه كردن‬ ‫متأخرين آن است كه چون هنگام تقيه شديد شد‪ ،‬رفتند و از كتب‬ ‫مخالفين تحصييل علوم كدند و ان مطالب در قلوب شما جا‬ ‫گرفت‪.‬‬ ‫پس آنچه رسوا بود از كتب خود افكندند و بعضى از آن به آيين‬ ‫خود‬ ‫اميختند‪ .‬بايد دانست كه بضعى امور از ضررويات دين است‪ ،‬چنان‬ ‫كه‬ ‫مخالف و موافق مىدانند‪ .‬مثل نماز كه كافران نيز مىدانند در دين‬ ‫محمد صلىاللهعليهوآله واجب است و بعضى چيزها كه از ضروريات مذهب‬ ‫است‬ ‫مثل امامت كه مخالف و موافق مىدانند كه در مذهب اماميه‬ ‫دانستن آن‬ ‫ناگزير است‪ .‬محكم و مبرم و استوار بايد دانست كه آنچه از آيات‬ ‫فرقانى محكم است عمل بدان ناگزير بود و آنچه متشابهات است‬ ‫ما‬ ‫را نيروى دريافت آن نيست‪ .‬پس معلوم شد كه آن مخصوص نبى‬ ‫و‬ ‫ضد يكديگر بسيار است و تميز در آن دشوار‪ ،‬لجرم اگر دو حديث‬ ‫به نظر آيد كه مخالف هم باشند‪ ،‬امام به معتقدان‪ ،‬قانونى استوار‪،‬‬ ‫كه‬ ‫عاصم ذهن است از خطا‪ ،‬عطا فرموده و آن چنان است كه چون‬ ‫دو‬ ‫حديث مخالف هم به مر رسد رجوع كند به محكمات قرآنى‪ .‬آن‬ ‫حديث كه مطابق آيه باشد بدان عمل كنند و حديث ديگر را حمل‬ ‫بر‬ ‫تقيه كنند و اگر در محكمات بهم نرسد‪ ،‬چون متشابهات را‬ ‫شكافتن‬ ‫فوق طاقت شما است پس نظر كنند به مذهب مخالفين كه‬ ‫ايشان به‬ ‫كدام عمل مىكنند‪ ،‬هر چه ضد ايشان است آن گيرند‪ .‬و اگر كسى‬ ‫گويد‬ ‫كه شما را مخالفين بسيارند وهفتاد و دو فرقهاند و آراء ايشان‬ ‫مختلف‪ ،‬امام فرموده كه بر آن ره كه غالبان و حكام و علماء‬ ‫مخالفين‬ ‫روند به ضد آن راه گرايند و اگر همه بر يك راه بيابند‪ ،‬پس دو‬ ‫حكم‬ ‫است به هر كدام از احاديث كه عمل كنند به هر وجه در آن حديث‬ ‫سخنى نيست كه از معصوم وارد است‪ ،‬بلكه بيگمان از امام است‬ ‫و‬ ‫امام مفترض الطّاعة است‪ .‬پس به هر كدام كه عمل كنند به گفته‬ ‫امام كار‬ ‫كرده باشند‪ .‬ديگر آن كه توقف كن تا هنگام سعادت ملقات امام‬ ‫اگر‬ ‫كسى گويد كه ما را ناگزير است از عمل كردن‪ ،‬ما تا چند صبر‬ ‫كنيم‪،‬‬ ‫آمدن امام معين نيست‪ ،‬جواب آن كه باز عمل كرده ايى‪ ،‬چه‬ ‫توقف كن‬ ‫عبارت از آن است كه اگر در معاملت است اصلح كن و اگر در‬ ‫طاعت است طريق احواط پيشه ساز‪ .‬اگر كسى گويد بدين قانون‬ ‫عمل‬ ‫كردن نيز اجتهاد است‪ ،‬جواب گويم اين قانونى است كه امام‬ ‫وضع‬ ‫كرده‪ ،‬اگر اجتهاد است‪ ،‬اجتهاد امام خواهد بود نه اجتها ما‪ .‬طريق‬ ‫سنجيدن دو حديث ضد به هم‪ ،‬آن است كه در طهارت شراب و در‬ ‫نجاست شراب احاديث است‪ .‬پس روجوع كرديم به محكمات‬ ‫قرآنى‪ .‬آيه محكم نيافتيم و در متشابهات ديديم كه خمر را رجس‬ ‫خوانده و رجس به چند معنى آمده‪ ،‬و چون ما را توانايى دريافت‬ ‫حقيقت متشابهات نيست‪ ،‬رجوع كرديم به مذهب مخالفين ايشان‬ ‫شراب را نجس مىدانند‪ ،‬پس ضد آن گرفتيم و آن را طاهر‬ ‫شمرديم‪،‬‬ ‫چه احاديث بر طهارت شراب آمده‪ .‬پس احاديثى كه بر نجاس‬ ‫شرابدال است حمل بر تقيه كرديم‪ ،‬و بايد دانست كه مجتهد بايد‬ ‫ظن‬ ‫خود عمل كند و ظن شبهه است و شهبه را شبهه از آن گويند كه‬ ‫باطل‬ ‫است‪ ،‬شبيه به حق و طريق اخباريين آن است كه بىلم و ل نسلم‬ ‫ابلهانه هر چه از امام شنود دليل قطعى دانند پس عمل به را‬ ‫اخباريين‬ ‫خرين‬ ‫طريق قطعى است و قطعى را به ظنى چه نسبت و متأ ّ‬ ‫شيعه‬

‫گفتند مجتهد را رسد كه به ظن خود عمل كند و ديگران را اطاعت‬ ‫گمان او كردن‪ ،‬و اين طريق قدماء نبوده‪ ،‬پس عمل به اجتهاد‬ ‫سهو و‬ ‫خطا باشد»‪.‬‬