Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i

ALLAMAH SAYYID MUHAMMAD HUSAYN TABATABA'I EEN SHI'ITISCHE GELEERDE, FILOSOOF, MYSTICUS EN QUR'AN-COMMENTATOR

WIBO HOENDERMIS

INLEIDING " We may say that the relationship between Allah and this world is not that of 1 + 1 or 1 x 1, but is that of 1 + 0. In others words, this world in relation to Allah is a nonentity and does not add anything to His Essence " 1

Wie bovenstaande woorden op zich in laat werken, herkent direkt een uitspraak van een moslim. Maar dan wel een uitspraak, die een filosofische, enigszins mathematische benadering verraadt en een diepzinnige ervaring omtrent God en de wereld verwoordt. De uitspraak is van een islamitische geleerde, de shi'itische Allamah2 Sayyid Mohammad Husayn Tabataba'i. In dit essay is het mijn bedoeling een beschrijving te geven van de plaats en de betekenis van Allamah Tabataba'i. Daarbij zijn veel aspecten van belang. Hij wordt door zijn bewonderaars niet voor niets vermeld als een van de belangrijkste shi'itische geleerden van de laatste tijd.3 Hij wordt geroemd om zijn kennis van de Qur'an, de vele islamitische wetenschappen, de islamitische filosofie, het islamitische recht en de islamitische mystiek. Om een goed beeld te krijgen van zijn werk en betekenis zal ik eerst een levensbeschrijving geven van Allamah Tabataba'i en nader ingaan op de shi'itische Islam. Deze bepaalt voor een groot deel de inhoud en de accenten van zijn werk. Een overzicht van zijn belangrijkste werken mag niet ontbreken. Aparte beschrijvingen zal ik geven van zijn theologische accenten, vaak belangrijke bijdragen aan de islamitische filosofie en van teksten over de mystieke weg. Aandacht 1

Tabataba'i, M.H., ' Preface ' in: Mutahhari, S.M., Light Within Me 'Allamah' is een titel met de betekenis ' zeer geleerd ' 3 Vooral Seyyed Hossein Nasr heeft in veel publicaties Allamah Tabataba'i als een groot geleerde aangeprezen. Zie: Nasr, S.H. 'Foreword ' in: Tabataba'i, A.S. M. H., The Qur'an in Islam, p.12 2

1

voor zowel studies over deze innerlijke kant van het islamitische geloof als voor studies over de uiterlijke kant van de Islam doet Allamah Tabataba'i naar mijn mening recht. Tenslotte moet ook zijn grote werk Al-Mizan aan de orde komen. Het is een zeer uitgebreid Qur'an-commentaar. Hij staat met dit werk in een lange islamitische traditie van Qur'an-commentaren en hij is hierdoor ook zeer bekend geworden. Voor de beschrijvingen zal ik vooral gebruik maken van zijn eigen werken, die in het Engels beschikbaar zijn. Het shi'isme is nog niet breed bestudeerd, vanwege de moeilijke toegang tot de Perzische bronnen. De kring rond Allamah Tabataba'i opent in zekere zin een kanaal om kennis te maken met het shi'isme, dat op afstand vaak alleen bekend is van de politieke gebeurtenissen in Iran en Irak. De beschrijvingen zullen wel enigszins gekleurd worden door wat de shi'ieten over zichzelf zeggen. De toon van de werken is hier en daar wat propagandistisch4. Ze geven echter wel een vrij compleet beeld van de leer en de praktijk van het shi'isme. Allamah Tabataba'i is wat dat betreft een representatieve vertegenwoordiger. Aan het einde van het essay zal ik proberen om de betekenis van Allamah Tabataba'i voor het shi'isme in het bijzonder, en voor de Islam en haar westerse gesprekspartners in het algemeen, te schetsen. Tot slot eindig ik met een persoonlijke indruk.

ALLAMAH SAYYID MUHAMMAD HUSAYN TABATABA'I Bij het vinden van een goede levensbeschrijving van Allamah Tabataba'i lopen we al direkt tegen de taal-barrière aan. Eén van zijn beste leerlingen, die, in tegenstelling tot Tabataba'i, als geestelijke wel politiek betrokken was bij de iraanse revolutie van 1979 en nauwe banden met Ayatollah Ruhullah Khomayni onderhield, was Ayatullah Sayyid Muhammad Husayn Tihrani (1925-1995). Hij heeft een uitgebreide levensbeschrijving van Allamah Tabataba'i nagelaten in Mihr-i Taban5, dat in 1996 in het Perzisch werd uitgegeven, maar niet in het Engels is vertaald.6 Uit de bronnen, die wel beschikbaar zijn, wordt echter duidelijk dat Allamah Sayyid Muhammad Husayn Tabataba'i in 1903 in Tabriz wordt geboren uit een voorname familie, die van de Profeet afstamt. In zijn geboorteplaats leert hij de beginselen van het Arabisch en van de religieuze studies. Op twintigjarige leeftijd begint hij de vervolgstudie aan de shi'itisch universiteit van Najaf. Hij kiest er voor om niet alleen toegepaste islamitische studies te volgen, zoals jurisprudentie (fiqh) of de principes daarvan (usul al-fiqh), maar ook intellectuele studies, zoals traditionele wiskunde en filosofie. Hij bestudeert belangrijke standaardteksten als de Shifa van Ibn Sina7 en de Asfar van Sadr alDin Shirazi.8 Ook gaat zijn belangstelling uit naar studie van 'direkte, intuïtieve kennis' 4

Zie ook de categorie waarin Shi'ite Islam wordt geplaatst bij: Algar, Hamid, ' ISLAH ii.-Iran ' in : E. van Donzel et al. (eds.), The Encyclopaedia of Islam : new edition, Leiden 1978, Vol.V, p.166 5 = ' Stralende Zon ' 6 Faghfoory, Mohammad H., ' Translator's Introduction ' in: Tabataba'i, S. M.H., Kernel of the Kernel, xxxii 7 Avicenna (980-1328): medicus en filosoof, die de leer van Aristoteles systematisch in de Islam-filosofie heeft geïntegreerd. 8 Mulla Sadra (1571-1640): de belangrijkste vertegenwoordiger van een iraanse shi'itische school die een leer van de 'verlichting' (isjraak) had overgenomen van Jahja as-Soehrawardi (gest. 1191).

2

(ilm-i huduri). Het is een innerlijke kennis, die de gelovige door ascese en discipline leidt uit de materiële beperkingen tot het waarnemen van bovennatuurlijke realiteiten9. Mirza Ali Qadi was hierin zijn leermeester. In 1934 keert Allamah Tabataba'i terug naar Tabriz, waar hij enkele jaren les geeft aan een klein aantal studenten. In 1945, als gevolg van de Russische bezetting van Perzië, vertrekt hij naar Qum, het centrum van de religieuze Islam- en Qur'an-studies. In Qum geeft hij les in de traditionele islamitische wijsheid en filosofie. De leer van Mulla Sadra krijgt door hem weer een belangrijke plaats in het traditionele curriculum. In zijn zeer arbeidzame leven heeft hij op drie niveau's religieus onderricht gegeven. Ten eerste gaf hij les aan talloos veel traditionele studenten in Qum. Ook heeft hij in kleinere kring van een selecte groep studenten soefisme en gnosis10 onderwezen. In Teheran worden er op de donderdagavond ook nog regelmatig sessies gehouden met vooraanstaande geleerden om spirituele en intellectuele problemen te discussieren en om ook niet-klassieke en niet-islamitische, mystieke 'gnosis'-geschriften te bestuderen, zoals de Tao Te-Ching, de Uphanishaden en het Evangelie van Johannes. Allamah Tabataba'i heeft zeer veel boeken en artikelen geschreven. Zijn werken staan in shi'itische kring hoog aangeschreven en ze worden veel gebruikt om te voorzien in het door shi'ieten gevoelde gebrek aan kennis over het shi'isme in het Westen.11 Veel geschriften van de shi'itische geleerde zijn nog niet vertaald. De werken die wel in het Engels verschenen zijn voor een deel uitgegeven na 1981, het jaar waarin Allamah Tabataba'i stierf.

SHI'ISME De gehele theologie en filosofie van Allamah Tabataba'i reflecteren zijn shi'itische afkomst en scholing. Uit zijn werken krijgt men de indruk, dat het shi'isme als een zelfstandige religie kan worden verstaan. Er is echter een onverbrekelijke verwantschap tussen de soennieten, de overgrote meerderheid binnen de Islam-familie, en de shi'ieten, die geografisch vooral in Iran en Irak zijn te vinden. Allamah Tabataba'i wijst vaak op die overeenkomsten. Toch zijn de belangrijkste geschriften mijns inziens ontstaan onder invloed van de typisch shi'itische theologie en spiritualiteit. Daarom is het van belang eerst de kenmerken van het shi'isme na te gaan. Soennieten en shi'ieten zijn het beiden eens over tawhid (eenheid), nubuwwah (profetie) en ma'ad (opstanding, eschatologie), maar hebben verschillende opvattingen over imamah (het imamaat) en adl (goddelijke rechtvaardigheid/goedheid).12

9

Eliash, J., ' [review] Allamah S.M.H. Tabataba'i, Shi'ite Islam ' in : International Journal of Middle East Studies, Vol. 8, No. 2 (Apr., 1977), p. 281 10 Met 'gnosis' wordt hier de innerlijke kennis bedoeld, die zowel in het soefisme als in het shi'isme als het innerlijke aspect van de Islam en de Qur'an een belangrijke rol speelt. Het moet niet worden vereenzelvigd met de gnosis, die in gnostieke kringen vanaf het begin van de christelijke jaartelling wordt vermeld. Inhoudelijk zijn er echter wel raakvlakken. Wanneer in het vervolg van dit essay 'gnosis' wordt gebruikt, wordt de islamitische inhoud bedoeld. 11 Nasr, S.H., 'Preface ' in: Tabataba'i, A.S.M.H., Shi'ite Islam, p.3 12 ibid, p.11

3

Het belangrijkste verschil is de nadruk op de familie van de profeet Mohammed en de visie op de Imam en het imamaat. De opvolging van Mohammed zou niet alleen hebben bestaan uit een bestuurs-opvolging van kaliefen, maar ook uit een geestelijke opvolging13. Een opvolging die de kwaliteiten van de profeet op spiritueel en wetgevend gebied moest waarborgen. Het shi'isme ziet de ideale opvolger in Ali ibn Abi Talib, die trouwde met Fatima, de dochter van Mohammed. Deze vierde Imam is, anders dan zijn drie voorgangers, de ware Imam, die ook het geestelijke gezag van de uitleg van de Qur'an overneemt en overdraagt. De familie van de profeet, waaruit de Imams voortkomen, wordt als zondeloos beschouwd. De Imams zijn zuiver en onfeilbaar. Ze hebben weet van het verborgen boek, waaruit ook de Qur'an afkomstig is. Zij kennen de esoterische, innerlijke betekenis van de Qur'an. Zo ontstaat er een lijn van opvolging van gezaghebbende Imams. Dit is natuurlijk een heel ander lijn van opvolging, dan die bij de soennietische islam, waar de imam een veel minder belangrijke betekenis heeft. Volgens shi'ieten liggen er dan ook veel corrupte hadiths ten grondslag aan de soennietische opvatting.14 Het is een belangrijk meningsverschil tussen soennieten en shi'ieten, omdat het hier gaat om fundamentele principes van de Islam.15 Allamah Tabataba'i behoort tot de grootste shi'itische groepering. Deze groep gaat uit van in totaal twaalf Imams. De twaalfde Imam van dit 'Twaalver Shi'isme' zou op mysterieuze wijze verdwenen zijn en in een grote verborgenheid verkeren. Als 'Verwachte' zal hij aan het einde der tijden terugkeren.16 Een ander opvallend aspect aan het shi'isme is het onderscheid tussen de uiterlijke, exoterische en de innerlijke, esoterische betekenis van de Qur'an. Dit aspect, samen met de mystieke en filosofische invloeden op het shi'isme zorgen er voor, dat er in de kern van het shi'isme een sterke mystieke vorm van Islam aanwezig is. Er is echter ook een opvallende filosofische ontwikkeling in het shi'isme. Uit het verschil in opvatting over het aan God verbonden zijn van Zijn goedheid (de kwestie van adl) wordt wel de neiging van het shi'isme verklaard om meer aandacht te geven aan het verstand (aql). Waar de soennitische Islam alle aandacht geeft aan de wil van God en een zekere onnaspeurlijkheid van die wil veronderstelt, heeft het shi'isme de visie, dat Gods wil gebonden is aan Zijn wezenlijke goedheid. Hij kan daar niet tegenin handelen. Daardoor is er over God met logica te spreken en met verstand te denken. Er is meer ruimte voor intellectuele inspanningen, zodat filosofie ook een plaats kan krijgen.17 Allamah Tabataba'i is zonder twijfel een zeer traditionele islamitische geestelijke, passend in zijn omgeving, het zeer traditionele shi'itische Perzië. Toch zijn het juist de bovenvermelde aspecten van het shi'isme, die hem zo veelzijdig maken. Hij bevestigt onophoudelijk de absolute waarheid van de Qur'an, de Imams, de voor hem gezaghebbende hadiths en de traditionele Islam, maar hij is niet eenzijdig. Dat blijkt, wanneer we de inhoud van zijn geschriften meer thematisch zullen behandelen. 13

Tabataba'i, A.S.M.H., Shi'ite Islam, p.173 Tabataba'i, A.S.M.H., The Qur'an in Islam, p.47 15 De christelijke schrijver William van Doodewaard heeft de werken van Allamah Tabataba'i gebruikt om het verschil tussen soenieten en shi'ieten te beschrijven. Hij wijst op de gevoeligheid rond de visie op de hadith. Zie: Doodewaard, William van, Islam United? : A Comparison of Shi'ite and Sunni Belief and Practice, Londen, Canada : The University of Western Ontario 1995 16 Waardenburg, J., Islam : Norm, ideaal en werkelijkheid, p.450 17 Zie hiervoor: Nasr, S.H., 'Preface ' in: Tabataba'i, A.S.M.H., Shi'ite Islam, p.11 14

4

GESCHRIFTEN VAN ALLAMAH TABATABA'I De geschriften van Allamah Tabataba'i zijn onder te verdelen in een vijftal groepen.18 Zijn theologische werken over islamitische wetten en de geloofsleer, zijn filosofische werken, zijn mystieke teksten, zijn Qur'an-commentaar en de geschriften die bedoeld zijn om het shi'isme een bredere bekendheid te geven. Zijn theologische geschriften vormen niet het hoofdbestanddeel van zijn werk. Het zijn over het algemeen verhandelingen over deelonderwerpen. Bijvoorbeeld Risalah dar hukumat-i islami, een verhandeling over islamitisch bestuur. Of de driedelige serie over Risalah dar insan qabi al-duny (over de mens vóór de wereld), Risalah dar insan f'ildunya (over de mens óp de wereld) en Risalafi dar insdn ba'd al-dunya (over de mens ná de wereld). Deze verhandelingen hebben allen een filosofische inslag. Allamah Tabataba'i had dan ook niet de ambitie om als één van de mujtahids een invloedrijke autoriteit op het gebied van de islamitische wet, de shari'a te worden.19 Zijn eerste grote werken heeft hij geschreven op filosofisch gebied. Het zijn Usul-ifalsafah wa rawish-i-ri'alism (De principes van filosofie en de methode van realisme) en een lijvig commentaar op de Asfar van Sadr al-Din Shiraz (Mulla Sadra), de Hashiyahi kifayah. Ook de later geschreven overzichten van filosofie moeten hier genoemd worden: Badayi al-Hikam en Nahayat al-Hikam. Over de innerlijke kennis, gnosis (irfan), schreef Allamah Tabataba'i minder direkt. Het is eerder terug te vinden in zijn filosofische werken20. Toch zijn een aantal lezingen van Allamah Tabataba'i, die hij in 1949 en 1950 hield, in 1996 uitgegeven onder de naam Lubb al-Lubab (het hart van het hart) door één van zijn studenten, Ayatullah Sayyid Muhammad Husayn Tihrani. Deze had al op 25-jarige leeftijd notities gemaakt van de lezingen van Tabataba'i. De bundel is in 2003 ook in het Engels uitgegeven.21 Verder valt te wijzen op een uitgave uit 1991, Light Within Me, met bijdragen van Ayatullah Ruhullah Khumayni, Allamah Tabataba'i en zijn bekendste student Shaheed Murtada Mutahhari, dat voor een groot deel gewijd is aan irfan, soeffisme en het esoterisch aspect in shi'isme.22 Grote bekendheid geniet Tabataba'i door zijn Qur'an-commentaar Al-Mizan23, waarmee hij in Qum begonnen is en dat uiteindelijk in twintig delen werd voltooid. Het wordt, zeker door shi'ieten, als één van de beste commentaren beschouwd. De eerste 6 delen van dit werk zijn inmiddels ook in het Engels vertaald.24

18

Het voert te ver om in dit paper een compleet overzicht op te nemen van de werken van Allamah Tabataba'i. Daarvoor is de volgende bibliografie te raadplegen: Tabataba'i, A.S.M.H., Shi'ite Islam, p.239. Of: Tabataba'i, A.S. M. H., Islamic teachings in overview, p.16. Zie verder de literatuurlijst. 19 Nasr, S.H., 'Preface ' in: Tabataba'i, A.S.M.H., Shi'ite Islam, p.22 20 Tabataba'i, A. S. M.H., The Qur'an in Islam, p.11 21 Het gaat om: Tabataba'i, S.M.H., Kernel of the Kernel (zie literatuurlijst) 22 Mutahhari, S.M. (et al.), Light Within Me, Zie literatuurlijst 23 Al-Mizan = 'de balans / het evenwicht' 24 Tabataba'i, A.S.M.H., Tafseer Al-Mizan : an exegesis of the Holy Qur'an, Zie literatuurlijst

5

Tot slot zijn de geschriften van belang, die speciaal geschreven zijn om de Islam en het Westen een beter inzicht te geven in het shi'isme. Allamah Tabataba'i heeft in samenwerking met vooral Seyyed Hossein Nasr en William C. Chittick (vertaler) een trilogie geschreven, die in Shi'ite Islam (shi'ah dar islam) de principes van het shi'isme behandelt, in The Qur'an in Islam (qur'an dar islam) de betekenissen van de openbaring en in A Shi'ite Anthology de inhoud en de betekenis van een selectie uit shi'itische hadith25 en gebeden. Hiervoor zijn veel shi'itische teksten voor het eerst vertaald en zo beschikbaar gekomen voor westerse lezers. Andere publicaties, die ook de bedoeling hebben om het shi'isme bekender te maken zijn het duitse Das "ABC" des Islam en het engelse Shi'ism : Doctrines, Thought, and Spirituality, die beiden bijdragen van Allamah Tabataba'i bevatten. Dat zijn vaak wel weer fragmenten uit de trilogie.26 Het is interessant om te zien hoe met name de boeken van de trilogie, die vanaf 1975 werd gepubliceerd, in het Westen zijn ontvangen. Annemarie Schimmel onderkent het belang van A Shi'ite Anthology als een remedie tegen de onbekendheid van de shi'itische hadith bij westerse onderzoekers. Zij wijst vooral op de schoonheid van het proza van de Nahj al-balaghah en de grote ritmiek van de gebeden van de Imams.27 Norman Calder laat zich op gelijke wijze uit over dit werk. Hij noemt het instructief, omdat het de grote breedte van de shi'itische traditie weergeeft. Het rijke proza, de abstracte formuleringen en de vroomheid in de gebeden geven de meest hoogstaande elementen weer van het shi'isme.28 Over The Qur'an in Islam zegt M.Momen dat het in de stijl van traditionalisten geschreven is. Wie reeds bekend is met het orthodoxe verstaan van de Qur'an, zal er niet veel nieuws in vinden. Alleen op het punt van de discussie over 'expliciete' verzen en 'impliciete' verzen uit de Qur'an ontdekt hij een enigszins afwijkend standpunt.29 In een uitgebreide recensie van Shi'ite Islam vermeldt Joseph Eliash tenslotte, dat dit boek ook bedoeld was om vooroordelen over het shi'isme bij soennnitische moslims weg te nemen. Eliash vindt de termen 'gnosis' en 'soeffisme', die voor de zogenaamde 'perfecte weg' worden gebruikt verwarrend. De visie op deze mystiek van de 'gnosis' wordt nergens systematisch uiteengezet. Maar de gelijktijdige aanwezigheid van exoterische en esoterische aspecten, de invloed van Ibn Sina en van de 'Filosofie van Verlichting' (hikmat al-ishraq) van Mulla Sadra op het shi'isme tonen de grote vitaliteit van de islamitische filosofie. Het laat tegelijk zien, hoezeer de shi'itische bronnen voor veel islamisten nog gesloten boeken zijn.30

25

Het shi'isme beroept zich uitsluitend op de hadith, die geen tegenstellingen bevat met de rechte leiding van de onfeilbare Imaams. Een belangrijke, alomgeprezen hadith is Nahj al-balaghah (het pad van welsprekendheid) 26 De vermelde werken in deze alinea zijn opgenomen in de literatuurlijst. 27 Schimmel, A., ' [review] W.C. Chittick (ed.), A Shiite Anthology ' in: Journal of the American Oriental Society, Vol. 104, No.4 (Oct. – Dec., 1984), 778-779 28 Calder, N., ' [review] W.C. Chittick (ed.), A Shi'ite anthology ' in: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 44, No.3 (1981), 567-577 29 Momen, M., ' [review] Allamah S.M.H. Tabataba'i, The Qur'an in Islam : Its impact and Influence om the Life of Muslims ' in : Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 16, No. 2 (1989), 213-214 30 Eliash, J., ' [review] Allamah S.M.H. Tabataba'i, Shi'ite Islam ' in : International Journal of Middle East Studies, Vol. 8, No. 2 (Apr., 1977), 280-285

6

THEOLOGIE31 EN / OF FILOSOFIE VAN ALLAMAH TABATABA'I De shi'itische theologie heeft de neiging om de algemene islamitische geloofsleer met filosofische bewoordingen toe te lichten. Dat geldt ook voor Allamah Tabataba'i. Een vast steunpunt en uitgangspunt van de Islam is de onopgeefbare concentratie op de eenheid (al-tahwid) van God. Hij brengt die eenheid als volgt ter sprake. Mensen zijn sociaal. Ze zijn op allerlei manieren met elkaar verbonden. Deze natuurlijke gerichtheid op elkaar verraadt een natuurlijke orde. Om een gelukkig leven te hebben onderwerpt iedereen zich aan die regels en wetten.32 In tegenstelling tot andere wereldbeschouwingen, die zich overgeven aan afgodendienst of aan de eigen begeerte is de Islam de overgave aan de wetten, die het universum regeren. Hierdoor leidt de mens zichzelf naar het geluk. Het is de natuurlijke, aangeboren gedragscode (fitrah), de goddelijke wet. Fundamenteel is daarom het geloof in de éénheid van God (al-tawhid), de bij de universele wet passende oordeelsdag (yaum al-din) en de profetie (al-nubuwah). Deze eenheid wordt door Allamah Tabataba'i toegelicht aan de hand van een filosofische standpunt over de realiteit. Tegenover sceptici en sophisten, die de werkelijkheid negeren, stelt hij dat de realiteiten, die komen en gaan, berusten op een Permanente Realiteit. Grote kosmische onderdelen, maar ook de kleinste deeltjes hebben een innerlijke orde, maar zijn toch allemaal gelimiteerd. Gods Realiteit is echter ongelimiteerd en Permanent. Zonder oorzaak en zonder voorwaarden. De eenheid van God is dus geen 'eerst-heid', want datgene wat geen tweede heeft, valt niet in de wet van de getallen. Ook betekent eenheid niet 'één van de'. Hij heeft geen gelijkenis. Nee, eenheid betekent, dat er van God geen gelijkenis is onder de dingen en dat er in Hem geen meervoudigheid of scheiding is. Een ongelimiteerd volume laat geen ander ongelimiteerd volume in zichzelf toe. De mens daarentegen heeft wel verschillen en kwaliteiten. Zijn essentie is eindig en gelimiteerd. Als de essentie van de mens oneindig zou zijn, zouden zijn kwaliteiten er mee moeten samenvallen. Dat is alleen zo bij God. Allamah Tabataba'i komt zo tot de slotsom, dat Gods essentie geen kwaliteiten (verschillen) kan hebben.33 Interessant is, dat de (eindige) realiteit en de Permanente Realiteit dus gezien worden als een ingesloten en een omvattende realiteit. Zelfs zo, dat de eindige realiteit op alle niveau's voor haar bestaan geheel afhankelijk is van de Permanente Realiteit. Zo kan Allamah Tabataba'i denken aan de verhouding van God en wereld als aan de wiskundige uitdrukking 1 + 0. Niet voor niets wordt dit inzicht ook verwoord in een geschrift, dat de mystieke weg behandelt.34 Het beeld, dat deze gedachte het best weergeeft is het bij mystici geliefde beeld van het licht. Objecten, die verschillen van elkaar en op afstand staan van elkaar, delen toch dezelfde Permanente Realiteit, wanneer ze door licht beschenen worden. Het één wordt 31

De nadruk ligt in de islamitische wetenschappen vooral op de rechts- en wetgeleerdheid. De term 'theologie' (kalam) is daarvoor niet zo geschikt. Omdat Tabataba'i een sterke filosofische en intellectuele inslag heeft bij het spreken over God, zou bij hem de term 'theologie en/of filosofie' misschien wel op z'n plaats kunnen zijn. Er is overigens een term voor theologische filosofie, falsafeh-ye ilahi, die het één met het ander combineert. Zie: Muttahhari, S.M., 'An Introduction to Irfan 'in: Mutahhari, S.M (et al.), Light Within Me 32 Tabataba'i, A.S.M.H., Shi'ite Islam, p.31 33 Tabataba'i, A., ' The Shi'i View of God ' in: Nasr, S. H., et al., Shi'ism : Doctrines, Thought, and Spirituality, p.115 34 Tabataba'i, M.H., ' Preface ' in: Mutahhari, S.M. (et al.), Light Within Me

7

feller beschenen dat het andere. Het één neemt een andere kleur aan dat het andere. Er schijnen veel verschillende realiteiten te zijn. Maar die verschillen zitten niet in het Licht. Het Licht is onafhankelijk, onaantastbaar en voorwaarde voor elke gewaarwording. Het Licht is één. De waarheid van het Zijn heeft verschillende graden van realiteit. De laagste graad is de materia prima, dat imperfect is, omdat het alleen maar 'mogelijkheid' is. De hoogste graad is die van het 'Noodzakelijk Zijn' ; hier dus met het Licht te vergelijken. Allamah Tabataba'i noemt dit, bij zijn beschrijving van de filosofie van Mulla Sadra: wahdat-i tashkiki-i wujud (gegradeerde eenheid van het Zijn).35 Hij waardeert het als een huwelijk tussen rede en intuïtie. De wereld, die uit louter zijnsvormen zou bestaan, zonder onderlinge relaties, verdwijnt uit de hoofden van de filosofen om plaats te maken voor een lumineuze waarheid van het Zijn, waarin verschillen en relaties mogelijk zijn. De opvatting van Mulla Sadra is, dat elk materiëel 'zijn', dat 'mogelijkheid' heeft, verandert en in beweging is. De materiële wereld (en nu raken we de mystieke, innerlijke kant van de esoterische Islam) draagt constant een deel van zichzelf over in het gebied van de zuivering (tajarrud). In de wereld van geestelijke substanties. Perceptie of waarneming is dan ook een soort transformatie waarin de waarnemer getransformeerd wordt van zijn graad van 'zijn' naar het niveau van dat wat waargenomen wordt.36 Deze, door de griekse filosofie beïnvloedde voorstelling, opent natuurlijk de mogelijkheid voor een mystieke weg opwaarts. De plaats van de openbaring, de Qur'an en de profetie worden in dit licht nu ook duidelijk. De Qur'an heeft met het Licht te maken, met God Zelf en is superieur, heeft een goddelijke natuur, is eeuwig, bevat geen inconsistenties en verklaart zichzelf. Het is de hoogste, hemelse waarheid en komt direkt van God. De Qur'an is bedoeld om leiding te geven. Het intellect beslist niet altijd goed en kan de overtreding van de voorschriften van de Qur'an (shari'a) niet voorkomen. Daarom is de Qur'an nodig. Maar deze is dan ook absoluut en maatgevend. Kenmerkend voor de shi'itische visie is, dat er gesproken wordt over een uiterlijke en en een innerlijke dimensie van de Qur'an.37 De kennis voor de uitleg of de exegese (tafsir) van de innerlijke betekenis van de Qur'an berust bij de Profeet Mohammed en bij zijn geestelijke opvolgers. Vooral in het shi'isme wordt de perfecte weg vaak als een innerlijke, esoterische, mystieke weg omschreven. In Shi'ite Islam noemt Allamah Tabataba'i dit de derde methode van religieus denken. Na het eerste, formele aspect van de religie, het houden van de voorschriften en na het tweede, intellectuele aspect van religie, de filosofie en de theologie, is er deze derde intuïtieve manier van denken, een mystieke ontsluiering.38

35

Tabataba'i, A., ' Continuity and Change in the Intellectual Heritage ' in: Nasr, S. H., et al., Shi'ism : Doctrines, Thought, and Spirituality, p.353 36 ibid, p. 355-358 37 Tabataba'i, A. S. M.H., The Qur'an in Islam, p. 29 38 Zie Tabataba'i, A.S.M.H., Shi'ite Islam, p.89-117

8

IRFAN 39, STADIA VAN DE SPIRITUELE REIS Hoewel Allamah Tabataba'i voortdurend het evenwicht zoekt tussen rede en intuïtie, lijkt de aandacht bij hem toch verschoven te zijn naar de intuïtieve manier van denken, ten koste van de fiqh, de islamitische rechtswetenschap, die zich vooral over het formele aspect van de Islam buigt. Dat sluit aan bij zijn drievoudige religieuze denkmethode, waarbij de derde weg van de intuïtieve kennis de perfecte weg wordt genoemd. Hij heeft daarover dan ook vrij gedetailleerd voorstellingen. Ook heeft persoonlijke ervaringen op dit gebied.40 Allamah Tabataba'i spreekt over een spirituele reis (sayr wa suluk). Hij begint zijn beschrijving bij het beeld van een materialist, die in een zee van kwade begeerten is geworpen en door de golven van materiële relaties met bezittingen, vrouw en kinderen heen en weer wordt geworpen. Hem rest uiteindelijk niets dan teleurstelling.41 De materiële wereld heet bij hem dan ook wel de wereld van de pluraliteit. Vol onzuiverheden en conflicterende ideeën. De reiziger komt er tot zijn schrik achter, dat die onzuiverheden niet zomaar verdwijnen, maar steeds weer de kop opsteken. De reis komt er nu in het kort op neer, dat de spirituele reiziger, die zowel zijn lage 'zelf' inziet als de Goddelijke Namen en Eigenschappen, door ascese vooruitgang boekt om het stadium van fana (zelf-vernietiging) te bereiken, waarbij zijn eigen vergankelijke wil wordt opgegeven om te vertoeven in de eeuwigdurende wil van Allah (het niveau baqa). Op verschillende manieren wordt dit stadium verwoord. "Het verschijnt in de vorm van een oneindig licht". Of: "Ik leefde 30 jaar tussen de mensen. Zij leefden in de overtuiging, dat ik deelnam aan al hun activiteiten, maar in feite zag ik hen gedurende die periode niet en kende ik niemand, dan Allah alleen.". Waar het om gaat is dat er eenheid in de pluraliteit wordt gezien. Zo past het hoogste stadium op de innerlijke weg bij de fundamentele geloofsovertuiging van de eenheid van God. Allamah Tabataba'i heeft de stadia op deze weg beschreven. Zo is er de zogenaamde reis door de twaalf werelden: De werelden van de kleine, de grote en de grotere Islam, de werelden van het kleine, het grote en het grotere geloof, de werelden van de kleine, de grote en de grotere verlating42en de werelden van de kleine, de grote en de grotere jihad.43 Ook noemt hij een reeks van houdingen, die voorwaarden zijn voor de voortgang op de weg: Verzaking van gewoonten, beslistheid, matigheid, standvastigheid, continuïteit, meditatie, controle, censuur, beslissingen snel uitvoeren, geloof en vertrouwen, eerbied, een juiste intentie, stilte, soberheid, eenzaamheid, waken, reinheid, bescheidenheid en nederigheid, afzien van smakelijk eten, geheimhouding, het raadplegen van een leermeester, dagelijkse recitaties. Speciale aandacht wordt gevraagd voor herinnering (het zich te binnen brengen van God, een mentale concentratie), overpeinzing en contemplatie.

39

dit kan het best vertaald worden met 'intuïtief kennen'. Zie : Waardenburg, J, Islam : Norm, ideaal en werkelijkheid, p.197 40 Zo zijn er enkele verhalen van Allamah Tabataba'i, waarin hij vertelt van visioenen en opvallende gebeurtenissen. Zie: Tabataba'i, S.M.H., Kernel of the Kernel, p. 72-75 41 Tabataba'i, A., ' Stages in Spiritual Journey' in: Mutahhari, S.M. (et al.), Light Within Me 42 Eng.: "emigration" of "migration" 43 Tabataba'i, A., ' The Twelve Worlds' in: Muttahhari, S.M. (et al.), Light Within Me

9

In Kernel of the Kernel komen bovenstaande voorwaarden en stadia nog gedetailleerder aan de orde en worden ze toegelicht met behulp van Qur'an-citaten en hadiths.44 Een voorbeeld van zo'n toelichting:45 "Op een dag ging Muhyi al-Din ibn al-Arabi naar een spirituele leermeester en klaagde over de verspreiding van onrecht en zonde op de aarde. De leraar adviseerde hem: 'Let op God!' Na enige tijd ging hij naar een andere leermeester en klaagde opnieuw over de toenemende verspreiding van zonde en onrecht. Dit keer gaf de leraar hem de raad: 'Let op je ziel! 'Daarop begon Ibn al-Arabi te wenen en vroeg zijn meester waarom hij verschillende antwoorden had ontvangen op dezelfde vraag. De leraar antwoordde: 'O, de appel van mijn oog! Beide antwoorden zijn gelijk. Hij nodigde je uit voor de Vriend, en ik nodigde je uit voor de Weg'. "

Allamah Tabataba'i zegt over dit verhaal, waarin God en de ziel, reisdoel en reisweg samenvallen: " Wij verwijzen naar dit verhaal om te laten zien, dat reizen46 in de weg van God en naar God toe niet tegengesteld is aan het reizen in de Goddelijke Namen en Eigenschappen, dat in essentie hetzelfde niveau is als de Imam. Zij staan zeer dicht bij elkaar en zijn met recht identiek. In dat rijk vindt men geen dualiteit meer. Sterker nog, er bestaat daar slechts een enkel Licht, het Goddelijke Licht. Dat Licht wordt dan wel met verschillende termen beschreven; soms als Goddelijke namen en Eigenschappen, in andere gevallen als de realiteit van het 'lichten' van de Imam" 'Onze beschrijvingen zijn veel, maar Uw Schoonheid is één, het is op Uw Schoonheid, dat ieder van hen doelt.' De voorstellingen omtrent de innerlijke weg en irfan zijn zeer breedvoerig en divers. Concluderend kunnen we zeggen, dat het shi'itische hiërarchische element ook een rol speelt in de esoterische kennis. Andersom lijkt Shi'isme in z'n essentie wel een esoterisme te zijn.47 Op veel punten komt de esoterische weg van de soennietische Islam, het soeffisme, overeen met dit Shi'isme. Dat geldt voor het ascetisch element, maar ook voor de extatische beschrijvingen. De innerlijke weg onderscheidt zich als een hogere, perfecte weg. Aan het eind van die weg komen het Licht, de Imam, de wil van Allah, de Namen en Eigenschappen van God, en de gezuiverde mens bijeen. De pluraliteit wordt in die eenheid opgeheven. Er is uiteindelijk alleen nog maar Licht. Daardoor worden alle aardse dingen tot niets en wordt alles wat gezuiverd is, inclusief de ziel van degenen die de perfecte weg hebben gevolgd, in dit Licht opgezogen. God en wereld zijn in feite 1 + 0. 44

Veel publicaties met vertalingen van de geschriften van Allamah Tabataba'i gaan zeer onnauwkeurig om met bronvermeldingen. Zo is in Kernel of the Kernel nauwelijks te achterhalen uit welke hadiths de geciteerde delen afkomstig zijn. 45 Tabataba'i, S.M.H., Kernel of the Kernel, p. 109,110 46 Eng.: "wayfaring". Kan ook zijn: zwerven 47 Zie ook: Algar, Hamid, ' ISLAH ii.-Iran ' in : E. van Donzel et al. (eds.), The Encyclopaedia of Islam : new edition, Leiden 1978, Vol.V, p.163

10

AL-MIZAN Allamah Tabataba'i had twee redenen om een Qur'an-commentaar te schrijven. Ten eerste ontdekte hij de behoefte aan een doelmatige instructie bij de puurste tekst van alle islam-teksten, de Qur'an. Ook ziet hij de noodzaak om de positie van de Islam met behulp van filosofische en intellectuele argumenten te verdedigen. Tabataba'i schrijft het commentaar in het Arabisch. Later wordt het vertaald in het Perzisch. Op dit moment zijn er zo'n 6 delen in het Engels vertaald. Het Qur'an-commentaar wordt Al-Mizan genoemd, dat "evenwicht" betekent. Het commentaar onderscheidt zich dan ook doordat het veel aspecten in zich verenigt. Moslims zullen het vanuit de islamitische wetenschappen historisch noemen, maar ook wetenschappelijk, technisch, esthetisch, filosofisch, literair, spiritueel, sociologisch en traditioneel (wanneer het gaat om de behandeling van de hadith.) Drie methoden van uitleg (exegese, tafsir) zijn volgens Tabataba'i gerechtvaardigd en geboden. 1. De uitleg van op zichzelf staande verzen met behulp van wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke methoden. 2. De uitleg van een vers met behulp en met toepassing van hadith en 3. De uitleg van een vers met behulp van betekenissen van andere Qur'an-verzen. Dit is een heel belangrijk uitgangspunt. De Qur'an moet worden verklaard met behulp van de Qur'an.48 Allamah Tabataba'i stelt deze methode in het voorwoord van Al-Mizan tegenover commentaren, die vooral hun eigen gezichtspunt naar voren hebben gebracht. De inhoud van Al-Mizan bestaat uit een doorlopend commentaar op de Sura's van de Qur'an met een taalkundige uitleg, een vergelijking met andere Qur'an-teksten, theologische uitleg en een aparte diepzinnige uitleg onder de titels traditie (hadith) en filosofie. Alle belangrijke islamitische geloofspunten komen zo aan de orde, maar ook zeer veel elementen van de geloofspraktijk en de shari'a, waaronder de omgang met nietmoslims. Ook vergelijkingen met de Bijbel komen we tegen. Ten aanzien van de exegese van de Qur'an is er altijd een spanning tussen 'expliciete' verzen (muhkam), die hun betekenis direkt kenbaar maken en de zogenaamde 'impliciete' verzen (mutashabih). Deze geven hun betekenis niet zomaar prijs. Volgens Tabataba'i, en hierin verschilt hij van de gebruikelijke orthodoxe interpretatie, kan de betekenis van die verzen wel degelijk worden gevonden. Niet doordat ze hun betekenis zelf aanreiken, maar met behulp van de expliciete verzen. Het zelfde spanningsveld is er in het begrip ta'wil. Dit woord komt van een wortel, die "terugkeren" betekent. In de uitleg van de Qur'an-verzen spreekt men van de ta'wil van een vers. Hiermee wordt het reële feit, of de Realiteit, aangeduid, waarop de tekst gebaseerd is. De tekst keert als het ware terug naar zijn bron-betekenis. In feite is het een eigenschap van de hele Qur'an.49 In de exegese van de Qur'an zien we bij Allamah Tabataba'i hier dus een echo van zijn filosofie over realiteiten en Realiteit. De verzen, die voor tweeërlei uitleg vatbaar lijken te zijn, worden toch beschenen door hetzelfde Licht van één Realiteit. 48 49

Razzaqi, Abu al-Qassim, An Introduction tot the al-Mizan, (jaar onb.) Tabataba'i, A., The Concept of Al-Ta'wil in the Qur'an

11

OVERZICHT EN CONCLUSIE Het maakt nogal uit wie je voor een eerste kennismaking met de Islam ontmoet. In Allamah Tabataba'i maken we kennis met een shi'itische geestelijke, die er in al zijn werken en publicaties blijk van geeft een voluit geestelijk en spiritueel leven te willen leven. Alle formele aspecten van de Islam zijn weliswaar aanwezig50 en de onmiskenbare innerlijke, esoterische kant van het shi'isme voltrekt zich in een praktijk van ascese, discipline en in een bijna voor onmogelijk te houden wetsbetrachting. Toch beklijft het beeld van een gedreven aanbidder, die in een bovennatuurlijke wereld kan vertoeven, waar waarheid, goedheid en schoonheid in een absolute vorm in één en hetzelfde Licht bestaan. Het sympathieke en aantrekkelijke ervan wordt nog versterkt door de apolitieke opstelling van Allamah Tabataba'i. De enige referentie aan de tumulteuze iraanse revolutie van 1979 is het verloren gaan van de manuscripten voor de trilogie, tijdens het maatschappelijk rumoer.51 In tegenstelling tot zijn leerling Mutahhari52, lijkt Tabataba'i geen rol te hebben gespeeld in de voorbereiding van de komst van Ayatullah Ruhullah Khomainy van Irak, via Parijs naar Iran. Het is wel goed om te bedenken, dat het beeld van Tabataba'i slechts tot ons komt via geschriften, die met zorg zijn uitgekozen en vertaald. Het doel daarvan was om enerzijds de shi'itische positie tegenover de soennieten te verduidelijken, maar ook om westerse wetenschappeers en lezers een eerste indruk van het shi'isme te geven. Allamah Tabataba'i is wat dat betreft voor de beeldvorming de ideale tegenhanger van Ayatullah Khomainy, die het shi'isme een politiek en hardvochtig karakter heeft gegeven. Ook vandaag de dag lijken de politieke en maatschappelijke praktijken in Iran niet overeen te komen met de verheven en geëxalteerde religie, die Tabataba'i lijkt te vertegenwoordigen. Toch lijkt ook Tabataba'i zich op geen enkele manier met de moderniteit te hebben verstaan. De waarheid van de Qur'an en de Islam is bij hem onbetwijfelbaar en absoluut. Maar, en dat is de verdienste van Tabataba'i en waarschijnlijk het doel van zijn vertalers na de iraanse revolutie, er komt bij hem toch een ander accent naar voren. Het shi'isme zou, vanwege zijn hier betoonde gevoeligheid voor filosofie en voor het intellectuele proces en vanwege zijn enigszins ondogmatische, soms dissidente karakter, een goede islamitische gesprekspartner kunnen zijn voor westerse godsdienstwetenschappers en het westerse christendom. En de Islam verliest door het shi'isme de aanspraak op de absolute eenheidsreligie, die het soms zegt te zijn. Met name de mystieke taal van het shi'isme zal zelfs een zekere herkenning oproepen bij die christelijke theologen, die de mystiek als de enig mogelijke toekomstige vorm van religie zien.

50

De publicatie die het meest systematisch de formele aspecten van de Islam behandelt is: Tabataba'i, A.S.M.H., Islamic teachings in overview 51 Nasr, S.H. 'Foreword ' in: Tabataba'i, A.S. M.H., The Qur'an in Islam, p.10 52 Algar, Hamid, ' MUTAHHARI , Ayatullah Murtada ' in : C.E. Bosworth et al. (eds.), The Encyclopaedia of Islam : new edition, Leiden [etc.] 1993, Vol.VII, p.763

12

Als christen zie ik zelf meer mogelijkheden, dan alleen die van de mystieke weg. Maar omdat de mystieke weg in de presentatie van Allamah Tabataba'i zo nadrukkelijk en zo aanlokkelijk geschilderd werd, heb ik gemeend hierop toch de nadruk te moeten leggen bij de beschrijving van zijn leven en werk. Om de weg van de Islam te volgen is plichtsbetrachting, ook bij de innerlijke weg van de shi'itische Islam, voorwaarde. Het einddoel is niet onduidelijk, maar wel zo hoog, dat er niet op vooruitgelopen kan worden. Het aantal stadia op de perfecte weg lijkt ook wel tot in het oneindige te kunnen worden opgevoerd. De voorstellingen van het opgezogen worden in het Licht van God en het beeld van ' 1 + 0 ' kunnen zo gemakkelijk leiden tot verachting van het geschapen, menselijke, aardse leven. Dat laat men achter zich op weg naar het Licht. Een grotere vreugde schep ik zelf in het geloof dat God het Licht genadig schenkt, wanneer het door ons niet meer bereikt kan worden. God is ook in het dal van diepe duisternis. -------

13

LITERATUUR

Algar, Hamid, ' ISLAH ii.-Iran ' in : E. van Donzel et al. (eds.), The Encyclopaedia of Islam : new edition, Leiden 1978, Vol.V, p.163-167 Algar, Hamid, ' MUTAHHARI , Ayatullah Murtada ' in : C.E. Bosworth et al. (eds.), The Encyclopaedia of Islam : new edition, Leiden [etc.] 1993, Vol.VII, p.762,763 Calder, N., ' [review] W.C. Chittick (ed.), A Shi'ite anthology ' in: Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 44, No.3 (1981), 567-577 Chittick, William C. (trans./ed.), A Shi'ite Anthology, Muhammadi Trust : Wimbledon, 1989 (geen pag.nrs.) Internet, Jan.2005: http://al-islam.org/anthology/index.htm Doodewaard, William van, Islam United? : A Comparison of Shi'ite and Sunni Belief and Practice, Londen, Canada : The University of Western Ontario 1995, ongepubliceerd artikel Internet, Dec.2004: www.rim.org/muslim/shiite.htm Eliash, J., ' [review] Allamah S.M.H. Tabataba'i, Shi'ite Islam ' in : International Journal of Middle East Studies, Vol. 8, No. 2 (Apr., 1977), 280-285 Momen, M., ' [review] Allamah S.M.H. Tabataba'i, The Qur'an in Islam : Its impact and Influence om the Life of Muslims ' in : Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 16, No. 2 (1989), 213214 Mutahhari, Shaheed M. en Allamah M. H. Tabataba'i en Ayatullah R. Khumayni, Light Within Me, Karachi 1991 (vert. Mustajab Ahmad Ansari) (geen pag.nrs.) Internet, Dec. 2004: http://al-islam.org/LWM/ Nasr, S. H., et al. (eds.), Shi'ism : Doctrines, Thought, and Spirituality, New York 1988, 401p. Razzaqi, Abu al-Qassim, An Introduction tot the al-Mizan, (jaar onb.) Internet, Dec.2004: www.quran.org.uk/ieb_quran_almizan.htm Schimmel, A., ' [review] W.C. Chittick (ed.), A Shiite Anthology ' in: Journal of the American Oriental Society, Vol. 104, No.4 (Oct. – Dec., 1984), 778-779 Tabataba'i, Allamah Sayyed Mohammad Husayn, Islamic teachings in overview, Alavi Foundation : New York, 2000 (vert. R. Campbell) Tabataba'i, Allamah Sayyid M. H., The Qur'an in Islam, London 1987, 118 p. Tabataba'i, Allamah Sayyid Mohammad Husayn, Tafseer Al-Mizan : an exegesis of the Holy Qur'an, Tahrike Tarsile Quran, XXX, 1985 ( 8 Vol.) Internet, Dec.2004: http://www.almizan.org/ Tabataba'i, Allamah Sayyid Muhammad Husayn, Shi'ite Islam, New York 1977, 253p.

14

Tabataba'i, Allamah, The Concept of Al-Ta'wil in the Qur'an, (jaar onb.) Internet, Dec.2004: www.quran.org.uk/ieb_quran_tawil.htm (het artikel is overgenomen van Allamah Tabataba'i, Al-Mizan en vertaald in het Engels door Sayyid Saeed Akhtar Rizvi) Tabataba'i, Allameh, Das "ABC" des Islam, International Publications of Iranian Studies : Teheran 1996, 334 p. (vert. H.S. Kamalian) Internet, Dec. 2004: http://www.islamischer-weg.de/buecher/abcdesislam/DasABCdesIslam.pdf Tabataba'i, Sayyid Muhammad Husayn, Kernel of the Kernel : concerning the wayfaring and spiritual journey of the people of intellect, a Shi'ite approach to Sufism, New York, 2003, (vert. Mohammad H. Faghfoory), 149 p. Waardenburg, Jacques (ed.), Islam : Norm, ideaal en werkelijkheid, Weesp [etc.] 1984, 545 p.

15