Afrim Syla

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI I XEHETARISË DHE METALURGJISË MITROVICË

METODAT MONITORUESE TË NDOTËSVE TË AJRIT DHE PËRCAKTIMI I GRIMCAVE (GST, LG10, LG2.5 DHE LG1) Mr.sc.Afrim SYLA – inxh. dipl. i teknologjisë

♦ AJRI – DEFINIMI I NDOTJES • Ndonëse shumë njerëz tentojnë t`i ndërlidhin (shoqërojnë) problemet e ndotjes së ajrit me ardhjen e revolucionit industrial, problemet e tilla, në një formë apo tjetër, kanë shqetësuar njerëzimin shekuj me radhë. Ndotësit e hershëm të shënuar në atmosferë ishin me origjinë natyrore (joantropogjene). Tymi, avujt, hiri dhe gazet prej vullkaneve dhe djegies së pyjeve, rëra dhe pluhuri prej fryrjes së erërave në regjionet e thata, mjegulla në lagështi dhe zonat e ulta, si dhe mjegullat e terpeneve natyrore prej drunjëve të pishave në regjionet malore ishin pjesë e mjedisit tonë shumë më përpara se paraqitja e problemeve të shkaktuara nga njerëzimi. • Në të vërtetë, disa prej problemeve natyrore të përmendura më lart padyshim se klasifikohen si “ndotje e ajrit” nën definimet e përgjithshme të pranuara të ndotjes së mjedisit (OBSH), apo ajrit të jashtëm: 10/13/09 A. SYLA

2

• NJËSITË QË PËRDOREN PËR PËRSHKRIMIN E PËRQENDRIMEVE TË NDOTËSVE TË AJRIT • Një sistem i njësive është i nevojshëm nëse ndotësit e ajrit në vende të ndryshme duhet të krahasohen. Për të dy llojet, gazet dhe grimcat, OBSH ka përshtatur një sistem të masës për njësi të vëllimit, me përqendrim të shprehur në përgjithësi si µg/m3. Vëllimi i masës së ajrit ndryshon me temperaturën e ambientit dhe presionit atmosferik dhe këto kushte duhet të specifikohen. Përqendrimi i gazeve zakonisht shprehet si pjesë për bilion (ppb) ose pjesë për milion (ppm). Në kushtet ideale, 1 mol i gazit zënë 22.4 litra në 273 K dhe presionin prej 101.3 kPa. Formula shndërruese është: • mg/m3 = ppm x (masa molekulare/vëllimin molar) • vëllimi molar = 22.4 x T x 1013/273 x P • T = temperatura absolute (K) •10/13/09 P = presioni atmosferik (Pa)A. SYLA

3

Figura 2. Paraqitja skematike e shpërndarjes së LG sipas madhësisë në ajrin mjedisor

• Për grimca zakonisht përdoret masa për njësi të vëllimit. Depozitimi i grimcave në traktin respirator varet nga dimensionet e grimcave (OBSH 1997). Një prezentim i shpërndarjes së lëndëve grimcore sipas madhësisë është treguar në figurën 2. Kjo mund të jetë me rëndësi që të specifikojmë numrin e grimcave prezente në secilin rang të kufirit të madhësisë specifike për njësi të vëllimit të ajrit. 10/13/09 A. SYLA 4

• FAKTORËT QË NDIKOJNË NË PËRQENDRIMIN E NDOTËSVE TË AJRIT • Përqendrimet e ndotësve të ajrit varen nga përmasat e burimeve të tyre dhe efikasitetit të shpërndarjes së tyre. Ndryshimet e përditshme të përqendrimeve janë më shumë të ndikuara nga kushtet meteorologjike sesa nga ndryshimet në burimin ndotës. Nën disa kushte që të dy faktorët mund të marrin pjesë: në të ftohtë, mot të qetë, shpërndarja reduktohet ndërsa produktet rriten me përdorimin e rritur të hapësirës ngrohëse të shtëpive. • Era është faktor me rëndësi në shpërndarjen e ndotësve të ajrit: përqendrimet janë të lidhura anasjelltasi me shpejtësinë e erës për nivelin tokësor të burimeve. • Inverzioni i temperaturës ngjan në verë si dhe në dimër. Nën kushtet me rreze të forta të diellit dhe trafik të dendur, inverzionet e temperaturës shkaktojnë incidente të mëdha të smogut fotokimik, që së pari u paraqiten më 1950 në Los Angjelos.

10/13/09

A. SYLA

5

MONITORIMI I CILËSISË SË AJRIT MJEDISOR • PAJISJET PËR VLERËSIM DHE FUNKSIONET E TYRE • Në këtë kaptinë jepen disa nga metodologjitë dhe sistemet që përdoren për vlerësimin e cilësisë së ajrit mjedisor, për nevojë të vlerësimit të ekspozimit në popullatë dhe për përcaktimin në pajtim me standardet apo udhëzuesit e përshtatshëm. Ndotësit që duhet të merren në konsiderim janë: SO2, NO2, CO, O3, LGS dhe plumbi. Këta kanë ndikim të ndryshëm potencial në shëndetin akut dhe kronik të popullatës. Në pajtueshmëri me udhëzuesin për vlerësimin e cilësisë së ajrit (OBSH, 2000) mund të jetë e nevojshme që të merren në konsiderim kufijtë të shkallës kohore për efektet, që rangohen prej 10 minutave (SO2) deri një vit (NO2, SO2, plumbi). • Pajisjet – mënyrat kryesore për vlerësimin e cilësisë së ajrit janë tri: • ►Monitorimi i ajrit • ►Modelet • ►Inventarizimi i emisionit/matja

10/13/09

A. SYLA

6

• Qëllimi final i monitorimit nuk është matja që të mbledhen të dhëna, por që të sigurohen informatat e nevojshme për shkencëtarët, politikat zhvilluese dhe planifikuesit që të jenë të informuar për vendimet në menaxhimin dhe përmirësimin e mjedisit. Monitorimi luan një rol qendror në këtë proces duke siguruar një bazë të mirë e të nevojshme për shkencëtarët për zhvillimin e politikave dhe strategjive, vendosjen e objektivave, matjet e duhura për arritjen e qëllimeve-objektivave dhe veprimet e zbatuara (figura 3). • Megjithatë, të metat e monitorimit duhet të jenë të njohura dhe të merren parasysh. Në shumicën e rrethanave, matjet mund të jenë të pamjaftueshme apo jopraktike për shkak të definimit të tërë ekspozimit të popullatës në një qytet apo shtet. Nuk ka program monitorues të përgjithshëm-specifik, por duhet të zgjedhet mirë dhe të planifikohet, që të shpresohet për gjithpërfshirjen e sasisë së mostrave të modeluara të ndotjes së ajrit në hapësirë dhe kohë. Që të themi më mirë, monitorimi nuk siguron një pasqyrë komplete, por të dobishme të gjendjes së mjedisit. Prandaj monitorimi shpesh duhet të bëhet në lidhshmëri me teknikat tjera të vlerësimit të objektivave, duke përfshirë edhe modelimin, inventarizimin dhe matjen e emisionit, interpolimin dhe paraqitjen në hartë.

10/13/09

A. SYLA

7

Figura 3. Roli i monitorimit në menaxhimin e cilësisë së ajrit

• Siguria apo besueshmëria vetëm në modelim nuk është e rekomandueshme. Meqë modelet mund të ofrojnë mjete të shkëlqyera për interpolim, parashikim dhe optimalizimin e strategjisë së kontrollit, modelet janë të varura nga të dhënat e besueshme të emisioneve që janë në dispozicion. Një inventarizim komplet për një vend mund të përfshijë: emisionet prej pikave ndotëse, zonat dhe burimet mobile, e në disa rrethana, vlerësimi i ndotësve të transportuar në zonat që studiohen duhet poashtu të merret parasysh. Është mjaft më rëndësi që modelet e përdorura të i`u përshtaten kushteve lokale, burimeve dhe topografisë, si dhe të zgjedhen në pajtueshmëri me emisionet e disponueshme dhe të dhënave të mbledhura meteorologjike. 10/13/09

A. SYLA

8

Tabela 1 – Objektivat kryesor monitorues •Përcaktimi i shtrirjes së popullatës dhe vlerësimi i ndikimit në shëndet. •Informimi i publikut rreth cilësisë së ajrit dhe ngritja e vetëdijes. •Identifikimi i kërcënimeve – rreziqeve në ekosistemet natyrore. •Përcaktimi në pajtim me standardet nacionale apo ndërkombëtare. •Përmirësimi i objektivave me menaxhimin e cilësisë së ajrit, trafikut dhe planifikimin e përdorimit të tokës. •Ndarja e burimeve dhe identifikimi. •Zhvillimi i politikave dhe aksioneve menaxhuese prioritare. •Zhvillimi/validiteti i mjeteve menaxhuese (modelet, GIS- SIGJ, etj). •Vlerësimi i ndikimit të pikave apo zonave burimore. •Kualifikimi- cilësia e trendeve, që të identifikohen problemet e ardhshme apo progresi në menaxhimin/kontrollin e objektivave.

10/13/09

A. SYLA

9

Tabela 2 – Të dhënat për objektivat e cilësisë Nevojat esenciale duhet të plotësohen me matje, nëse duhet të arrihen objektivat e plotë monitorues. •Matje të sakta dhe precize. •Pajtueshmëria me standardet meteorologjike. •Plotësimin e përkohshëm – kalimtar (mbledhja e të dhënave). •Paraqitjen hapësinore dhe mbulimin. •Përputhshmëria – prej vendit në vend dhe me kohë. •Krahasueshmëria me objektivat ndërkombëtare/harmonizimi.

10/13/09

A. SYLA

10

•

KONTROLLI DHE SIGURIMI I CILËSISË SË AJRIT

• Kontrolli dhe sigurimi i cilësisë (KSC) së ajrit është pjesë esenciale e ndonjë sistemi monitorues të ajrit. Ky është një program i aktiviteteve që matjet të definohen me standardet e përshtatshme të cilësisë, me një nivel të qëndrueshëm të besueshmërisë. Duhet të theksohet që funksioni i KSC nuk është që vetëm të arrihen që të mbledhen sa më shumë që të jetë e mundur të dhëna për cilësinë e ajrit. Ky është një objektiv joreal, me të cilin nuk mund të arrihet në zbatimin praktik të resurseve. Objektivat kryesor të KSC janë përmbledhur në tabelën 3, gjersa komponentët funksionale të KSC janë identifikuar në tabelën 4. • Veprimet për sigurimin e cilësisë përfshijnë të gjitha fazat para-matëse të monitorimit, duke përfshirë përcaktimin monitorues dhe të dhënat për objektivat e cilësisë, zgjedhjen e vendit, vlerësimin e pajisjeve dhe trajnimin e kualifikuar. Funksionet e kontrollit të cilësisë ndikojnë drejtpërdrejt në matjet të lidhura me veprimet siç janë: operimet në vend, kalibrimin, menaxhimin e të dhënave, kontrollin fushor dhe trajnimin. Zbatimi i suksesshëm i çdo komponente të skemës së KSC është i nevojshëm që të sigurojmë një program komplet e të suksesshëm.

10/13/09

A. SYLA

11

Tabela 3 – KSC për monitorimin e ajrit: objektivat e përgjithshëm •Matje të sakta, precize dhe të besueshme. •Paraqitje e të dhënave të mjedisit ose kushteve të ekspozimit- shtrirjes. •Krahasimi i rezultateve dhe pajtueshmëria e tyre. •Matjet e bëra gjatë kohës (me kohë). •Mbledhje e mirë e të dhënave, madje edhe kur janë të shpërndara. •Përdorim optimal i resurseve.

Tabela 4 – KSC për monitorimin e ajrit: komponentët kryesore Sigurimi i cilësisë

Kontrolli i cilësisë

10/13/09

● ● ● ● ● ● ● ● ●

Definimi i monitorimit dhe të dhënave objektive të cilësisë. Planifikimi i rrjetit, sistemet menaxhuese dhe trajnimet. Zgjedhja e vendit dhe vendosja e instrumenteve. Vlerësimi i pajisjeve dhe zgjedhja e tyre. Operacionet rutinore - të zakonshme në vend. Vendosja e kalibrimit/paraqitja zingjirore. Kontrollimi i rrjetit dhe kalibrimi i instrumenteve. Mirëmbajtja e sistemit dhe mbështetja në rast prishje. Paraqitja e të dhënave dhe menaxhimi i tyre. A. SYLA

12

Një model hap-pas-hapi për zhvillimin dhe zbatimin e programit të KSC për monitorimin e ajrit është paraqitur në figurën 5.

K ërkesat ndërkombëtare

10/13/09

A. SYLA

13

•

INDEKSI I CILËSISË SË AJRIT – ICA

• Indeksi i cilësisë së ajrit (ICA) është formuluar nga AAMM që të informoj publikun rreth kushteve momentale të cilësisë së ajrit dhe efekteve në shëndet në një zonë të banueshme. Ky indeks përdoret për matjen e pesë (5) ndotësve më të mëdhenj: LG, O3, SO2, CO dhe NO2. Gjatë shtatë ditëve të javës instrumentet e divisionit menaxhues të cilësisë së ajrit (DMCA), masin nivelin e secilit prej ndotësve nëpër vendet monitoruese ku janë të vendosura instrumentet. ICA ditor është i bazuar në ndotësin me ICA më të lartë (të përcaktuar me Standardet Kombëtare). ICA në përgjithësi bazohet në matjen e ozonit ose lëndëve grimcore. Personeli i DMCA i`u siguron mediave lokale dhe publikut vlerat ditore të ICA si një tregues të cilësisë së ajrit. Këto vlera janë dhënë në tabelën 5.

10/13/09

A. SYLA

14

Tabela 5. Shkalla e vlerave për indeksin e cilësisë së ajrit Shkalla e ICA

Përshkrimi i ajrit

Efektet në shëndet

0 – 50

“I mirë”

Nuk ka ndikim në shëndet kur cilësia e ajrit është në këtë kufi.

51 - 100

“Mesatar”

Zakonisht njerëzit e ndjeshëm duhet t`i kenë parasysh limitet e prognozuara për dalje jashtë.

101 – 150

“Jo i mirë për grupet e ndjeshme”

Fëmijët dhe të rriturit me sëmundje respiratorike, si astma, duhet të kenë kujdes që të mos dalin jashtë.

151 – 200

“Jo i shëndetshëm”

Fëmijët dhe të rriturit me sëmundje respiratorike, si astma, duhet të kenë kujdes që t`iu shmangen daljeve jashtë, e në veçanti fëmijët.

201 – 300

“Mjaft i ndotur”

Çdo person që vuan nga sëmundjet e frymëmarrjes, siç është astma, duhet që të mos dalin jashtë, në mënyrë që t`ju shmangen ekspozimit në këto raste.

10/13/09

A. SYLA

15

• Problemet kryesore që nevojiten të merren parasysh në një fazë shumë të hershme në procesin e planifikimit të rrjetit është disponueshmëria e resurseve (tabela 6). Në praktikë zakonisht kjo është kryesore për planifikimin e rrjetit monitorues dhe shfaq një ndikim të fortë në zgjedhjen e numrit të vendeve, ndotësve që duhet monitoruar dhe instrumentet që duhet të zgjedhen. • Prandaj është e nevojshme që të bëhet një paraqitje e shpenzimeve në programet monitoruese të ajrit. Disa prej këtyre janë treguar në tabelën 7. Para sigurimit të ndonjë kapitali apo angazhimit të resurseve është esenciale të planifikojmë studimin, vlerësimin e resurseve në dispozicion, zgjedhjen e pajisjeve të përshtatshme dhe zgjedhjen e vendit monitorues. 10/13/09

A. SYLA

16

Tabela 6 – Planifikimi i rrjetit: përmbledhje të rëndësishme të pasurisë € paratë (kapitali dhe vazhdimësia) ☺ aftësitë - kapacitetet njerëzore ☼ koha

Tabela 7 – Shpenzimet e monitorimit të ajrit •Vlera kapitale e analizerëve, mostruesve, infrastrukturës së vendit dhe laboratorit. •Servisimi i pajisjeve, mirëmbajtja dhe riparimi. •Shpenzimet e stafit dhe nënkontraktorëve – operimet dhe menaxhimi. •Kontrolli i KSC, kalibrimet, trajnimet, menaxhimi i të dhënave. •Shpenzimet e vazhdueshme – qiraja e vendit, elektriciteti, konsumimi, pjesët rezervë, gazet kalibruese, telefoni, analizat laboratorike, transporti, etj.

10/13/09

A. SYLA

17

• NUMRI DHE ZGJEDHJA E VENDEVE MONITORUESE • Për qëllim të planifikimit të një rrjeti monitorues për vlerësimin e ekspozimit të popullatës dhe në pajtueshmëri me udhëzuesin për shëndet (OBSH, 2000), një numër i qasjeve themelore duhet të merren parasysh (tabela 8).

Tabela 8 – Monitorimi – qasjet themelore •Ku është e përqendruar popullata? •Çfarë përqendrimi të ndotësve i`u nënshtrohet ajo? •... dhe sa gjatë (për sa kohë)? •Në cilat zona dhe mikromjedise është i rëndësishëm ekspozimi?

10/13/09

A. SYLA

18

Në praktikë, numri dhe shpërndarja e stacioneve monitoruese për cilësinë e ajrit apo numri i mostruesve të përdorur për kontroll, varen nga zona që duhet të monitorohet si dhe ndryshimet hapësinore të ndotësve që duhet të maten (tabela 9). •

Tabela 9 – Planifikimi i rrjetit: numri i vendeve Duke u mbështetur në: •Përdorimin e të dhënave të nevojshme/objektivat. •Zonën që duhet të monitorohet. •Ndryshimet hapësinore të ndotësve. •Resurset në dispozicion- në shfrytëzim. •Pozicionimi - shpërndarja e instrumenteve.

10/13/09

A. SYLA

19

• Ka një numër të madh qasjesh në planifikimin e rrjeteve dhe zgjedhjen e vendit. Vlerësimi i ekspozimit të popullatës shpesh nevojitet për qëllimet e të dy burimeve: vendeve orientuese monitoruese (shpesh të ngjajshme me rastet e rënda mjedisore apo “pikat e nxehta”) dhe lokacioneve tokësore optimale për kuantifikimin e përgjithshëm të ekspozimit të popullatës. Duke u bazuar në vlerësimin e ndotësve prej të dhënave të lokacioneve të shumta, mund të kemi një paraqitje komplete e të arsyeshme të mostrave- modeleve të shtrirjes (tabela 10). Tabela 10. Lokacionet e mundshme monitoruese relevante për vlerësimin e ekspozimit Klasifikimi i vendeve

Përshkrimi

● Qytetet/qendra urbane

Lokacionet urbane ku popullata e përgjithshme shtrihet në qytete apo qendrat e qyteteve, psh. zonat për kalimtarët dhe zonat e shitoreve.

● Nivelet urbane

Vend urban në distancë prej burimeve dhe gjerësisht prezent në kushtet e përgjithshme të qytetit.

● Periferia/banesat

Lloj i vendit i ndodhur në zonat e banuara në periferi të qytetit.

● Trotuaret/afër rrugëve

Vend mostrimi brenda 1 – 5 metra prej rrugëve kryesore.

● Trotuaret/afër rrugëve

Zonat ku burimet industriale kontribuojnë me përqendrime afatgjata të larta.

● Rurale

Vende të hapura banuese të larguara më shumë prej rrugëve, zonave të populluara dhe industriale.

● Burimet orientuese

Psh, garazhet, parkingjet për vetura apo tunelet, apo vendet që ndodhen në pikat pranuese të tilla si shkollat dhe spitalet.

● Të brendshme

Përfshijnë mjediset shtëpiake dhe ato në zyrë, së bashku me mjediset derisa udhëtojmë me automjete. A. SYLA 20

10/13/09

• Disa pika të përgjithshme që duhet të konsiderohen kur zgjedhet një vend për monitorim janë: • Objektivat e përgjithshëm monitorues - zakonisht përcaktojnë qëllimet për zonën që studiohet, ndotësit prioritar dhe numrin e nevojshëm të vendeve. • Burimet dhe emisionet - të dhënat e emisioneve japin një ndihmesë të qëndrueshme në zgjedhjen e vendit. Kjo ndihmon që të identifikohen shumica e vendeve të ndotura, si dhe llojet e tjera të lokacioneve ku ekspozimi i popullatës mund të jetë mjaft i shprehur (i madh). Nëse inventarizimi i tërë i emisionit nuk është në disponueshmëri, statistikat tjera siç janë dendësia e popullatës, trafiku dhe harxhimi i lëndëve djegëse mund të përdoren në vlerësimin e ndotjes si “pika të nxehta” ku qëllimet e ekspozimeve të marrura mund të jenë të maksimalizuara. • Meteorologjia dhe topografia ndikojnë në kushtet ekzistuese të motit dhe kanë një ndikim të fuqishëm në disperzionin - shpërndarjen e ndotësve të ajrit, apo në rast të ndotësve sekondar ndikojnë në produktet e tyre në atmosferë.

10/13/09

A. SYLA

21

• STRATEGJITË DHE SISTEMET MOSTRUESE • Monitorimi përfshin vlerësimin e ndotësve në hapësirë dhe kohë. Një planifikim i mirë i rrjetit duhet që të shikohet që optimalisht të mbuloj hapësirën e burimeve ndotëse. Arritje e mirë kohore në zonat ndotëse nuk është problem për shumicën e metodologjive që përdoren në monitorimin e ajrit. Operimet konstante të analizerëve automatikë mund të përdoren për vlerësim në pajtim me direktivat afatgjata apo afatshkurtëra. Njohja e mirë e metodave gjysmëautomatike të tillë si mostruesit acidimetrik të SO2 janë adekuate për matjen e përditshme sipas standardeve apo kritereve. Për analizerët automatikë apo mostruesit për matje të besueshme të përqendrimit të ndotësve mjedisor, është themelore që këta ndotës janë të transferuar pa ndryshueshëm në qelulën reaguese të instrumentit. Mostrimi i shumanshëm është esencial dhe shpesh komponent mbikëqyrës i ndonjë sistemi monitorues, i cili fuqishëm ndikon në saktësinë e përgjithshme dhe besueshmërinë e të gjitha matjeve të bëra. 10/13/09

A. SYLA

22

Tabela 11 – Teknikat e monitorimit të ajrit Metodat

Përparsitë

Të metat

Mostruesit pasiv

Shpenzime shumë të vogla dhe shumë të thjeshtë. Mund të pozicionohen në numër shumë të madh. Të përdorshëm për projektim, paraqitje në hartë dhe studime themelore- bazë.

Të papërdorshëm për disa ndotës dhe sigurojnë vetëm të dhëna mesatare javore dhe mujore. Punë intenzive të shpërndara/të analizave. Paraqitje të ngadalshme të të dhënave.

Mostruesit aktiv

Shpenzime të vogla dhe të lehtë për operime. Operime të sigurta/efikase. Mbledhje apo paraqitje e të dhënave të mëparme

Sigurojnë mesatare ditore (jo mes. për orë), si dhe punë intenzive në mbledhjen e mostrave dhe analizave laboratorike.

Analizerët automatikë

Të provuar- vërtetuar në shumë matje. Kompleks dhe të shtrenjtë. Efektshmëri të lartë dhe të dhëna brenda orës. Kërkojnë mjeshtëri/shkathtësi të lartë. Informata të pandërprera Shpenzime të mëdha të shpeshta

Senzorët në distancë/ largësi

Mënyrë e sigurt apo vendosje me radhë e të dhënave. Të përdorshëm afër burimeve. Matje të shumë komponenteve përnjëherë.

10/13/09

A. SYLA

Shumë komplekse dhe të shtrenjtë. Vështirësi në mirëmbajtje, operim dhe kalibrim. Largësi atmosferike dhe pengesa tjera. 23

•

NDOTËSIT KRYESOR TË AJRIT DHE METODAT MONITORUESE

• Këtu përfshihen teknikat e matjes që janë të përdorshme për përcaktimin e përqendrimeve të ndotësve kryesor “klasik” të mjedisit si: SO2, NO2, CO, O3, LGS dhe plumbi. Ka disa pengesa midis teknikave dhe metodologjive korresponduese që përdoren për vlerësimin dhe llogaritjen e këtyre ndotësve në mjedise të ndryshme. •

DYOKSIDI I SULFURIT – SO2

• Burim kryesor i këtij ndotësi është djegia e lëndëve fosile që përmbajnë sulfur, si në stacionet për prodhimin e energjisë elektrike apo hapësirat për ngrohje shtëpiake ose komerciale. Është e nevojshme që të përdoren analizerët automatik nëse dëshirojmë të përcaktojmë përqendrimet e këtij ndotësi brenda një afati të shkurtë kohor, ndërsa një shumëllojshmëri e mostruesve aktiv janë të përshtatshëm për krahasimin e rezultateve ditore apo vjetore. Mostruesit pasiv mund të përdoren që të sigurojmë të dhëna për krahasim me rezultatet afatgjata vjetore.

10/13/09

A. SYLA

24

•

Mostruesit pasiv për SO2

• Teknika të ndryshme të mostrimit pasiv janë në dispozicion. Ato më të përdorurat gjerësisht përfshijnë: • ►Metodën spektrofotometrike me trietanolamin (TEA)/glikol. • ►Metodën spektrofotometrike me hidroksid kaliumi (KOH)/glicerinë. • ►Metodën kromatografike me jone të këmbyeshme me karbonat të natriumit (Na2CO3)/glicerinë. • Kombinimi i këtyre teknikave është mjaft i përhapur. Psh. në Britaninë e Madhe, KOH ose NaOH përdoren si absorbent por me një membranë gypi të propozuar nga Fermi (1991) dhe me përdorimin e kromatografisë me jone të këmbyeshme si metodë analizuese. Në praktikë, teknika kromatografike me jone të këmbyeshme ka qenë pranuar thjesht si metodë standarde për analizat e SO2 me gyp difuzioni. 10/13/09

A. SYLA

25

•

Mostruesit aktiv për SO2

• Pajisja e nevojshme për mostrimin e komponimeve të gazta të sulfurit në ajrin mjedisor është përshkruar plotësisht në Standardin Ndërkombëtar ISO 4219 (ISO 1979). Ky standard jep detajet e pajisjes së nevojshme që t`i absorbon ndotësit e gaztë të mostrës në një gurgullues-flluskues me lëng. Standardi poashtu përfshinë udhëzimet për vendosjen dhe instalimin e aparatit. Principi i metodologjive të mostrimit aktiv është që të tërheq ajrin mjedisor përmes një mediumi mbledhës (kryesisht një gurgulluesi me lëng) për një kohë specifike, kryesisht 24 orë. Vëllimi i ajrit matet. Mediumi mbledhës pastaj analizohet dhe përqendrimi i ndotësit në mostrën e ajrit përcaktohet. Kjo metodë testimi është mjaft e përhapur dhe është përdorur në shumë rrjete monitoruese të vendeve të mbarë botës për shumë vite. • Ekzistojnë disa metoda monitoruese për SO2 bazuar në këtë princip të cilat mund të mbahen jashtë përdorimit të aparatit të specifikuar në ISO 4219. Ato ndryshojnë sipas tretësirave të përdorura në flluskuesit për absorbimin e SO2 dhe metodës analizuese. Katër metodat që përdoren gjerësisht janë përshkruar në vazhdim.

10/13/09

A. SYLA

26

• ►Metoda acidimetrike (aciditeti total)- e dhënë në ISO 4220 (1983) përdoret për përcaktimin e shkallës së ndotjes së ajrit me gaze acidike. Poashtu kjo metodë matë aciditetin total dhe nuk është specifike për SO2, sepse është adekuate për përdorim të përgjithshëm. Thjeshtësia e metodës dhe fakti se reagjentët janë relativisht të sigurt, e bën atë të përhapur për monitorim të zakonshëm. Është vlerësuar një saktësi prej 10% në matjen e SO2 me metodën e aciditetit total duke marrë parasysh të gjithë faktorët kontribues. Një precizitet prej ±4 µg/m3 është arritur për këtë metodë gjerësisht të përdorur. • ►Kromatografia me jone të këmbyeshme - ka një ndryshim nga teknikat tjera. Tretësirat ekspozuese të peroksidit janë analizuar për jonet sulfate me përdorimin e kromatografisë me jone të këmbyeshme, më tepër sesa me titrim. Kjo ka një përparësi të krijimit-ekzistencës së sulfatit, por kërkon përdorimin e një kromatografi me jone të këmbyeshme tepër të shtrenjtë. 10/13/09

A. SYLA

27

• ►Metoda me tetraklormerkur (TKM) - është e njohur si metoda pararosaniline ISO 6767 (ISO 1990). Kjo është një metodë referente e specifikuar në EC Direktivat për SO2 dhe lëndët grimcore të suspenduara (EC 1980). Megjithatë, reagjentët që përdoren janë mjaft toksik dhe për këtë arsye kjo metodë nuk përdoret gjerësisht. • ►Metoda e toriumit - jepet në ISO 4221 (ISO 1980). Reagjentët e përdorur përfshijnë: acidin perlkorik, perkloratin e bariumit, dioksinën dhe toriumin. Këta reagjent janë mjaft të rrezikshëm, andaj duhet të mbahen dhe të vendosen me kujdes. Bazuar në këtë, kjo metodë nuk përdoret gjerësisht. • Analizerët automatikë për SO2 • Matja e SO2 në ajrin mjedisor me përdorimin e analizerëve automatik është shpjeguar me ISO/DIS 10498 (ISO/DIS 1999). Metoda më e përdorur për matje automatike të SO2 është metoda ultraviolete fluoroscente (UVF). Molekulat e SO2 në mostër janë mjaft të eksituara, me gjendje jostabile të energjisë nga rrezatimi UV në 212 nm. Kjo gjendje e energjisë bie duke shkaktuar një emision të rrezatimit fluoroscent me një intensitet 10/13/09 A. SYLA 28 proporcional me përqendrimin e SO2 në mostër.

• Besueshmëria e të dhënave nga analizerët automatik të SO2 varet nga radha e faktorëve rrethues brenda zingjirit matës. Kjo përfshinë saktësinë e kalibrimit standard, stabilitetin e analizerit dhe humbjet e mostrës në sistemin matës. Një saktësi prej ±10% është llogaritur për matjet e SO2 në rrjetet automatike kombëtare të BM, duke marrë parasysh të gjithë faktorët kontribues (që marrin pjesë). Senzorët në largësi për SO2 • • Sistemet me senzorë optik në largësi të tillë si sistemi absorbues optik i ndryshueshëm (SAON), përdorin një teknikë me gjatësi të madhe spektroskopike që të bëjnë matje reale në kohë të përqendrimit të ndotësve me leximet e integruara përgjatë një mënyre midis burimit të dritës dhe një detektori. Sistemet me gjatësi të madhe monitoruese mund të përdoren për matjen e SO2, por metodologjia është më pak e vlerësuar sesa ajo për pikat monitoruese automatike. Saktësia dhe preciziteti i të dhënave prej këtyre instrumenteve është mjaft vështirë që të përcaktohen. Kujdes i madh nevojitet gjatë kalibrimit të instrumentit në mënyrë që të merren të dhëna kuptimplote prej instrumenteve me ndjeshmëri në largësi- distancë.

10/13/09

A. SYLA

29

• DYOKSIDI I AZOTITI – NO2 • Analizerët automatik mund të përdoren për përcaktime direkte në pajtueshmëri me afatet kohore prej disa orësh, ndonëse informata më të dobishme mund të nxjerren me përdorimin e mostruesve pasiv. Teknikat tjera janë të aplikueshme për krahasimin me nivelet mjedisore sipas afateve vjetore. • Mostruesit pasiv për NO2 • Monitorimi i përqendrimeve të NO2 në mjedis me përdorimin e mostruesve me gyp difuziv pasiv tani është mjaft mirë e njohur. Kjo metodë siguron një mesatare të integruar të përqendrimit për ndotësin gjatë periudhës së ekspozimit (kryesisht 2 - 4 javë) dhe pjesërisht është mirë e përcjellur me studimet themelore për vlerësimin e shpërhapjes së përqendrimeve hapësinore të NO2 në një mjedis urban. Analizat e mostrës pas desorbimit termik, bëhen me spektrofotometri ose me kromatografi me jone të këmbyeshme. 10/13/09

A. SYLA

30

• Mostruesit aktiv për NO2 • Teknologji të ndryshme të mostruesve aktiv janë në dispozicion. Më e njohura prej këtyre është metoda GriessSaltzman, sipas ISO 6768 (ISO 1985). Megjithëse kjo metodë është e ndjeshme dhe kërkon relativisht një thjeshtësi dhe aparat mostrimi jo të shtrenjtë, ka edhe një numër të metash. Metoda kërkon aftësi dhe punë intenzive teknike, përdor kemikate korrozive dhe nuk është e aplikueshme për periodat mostruese që zgjasin më shumë sesa 1- 2 orë. Poashtu mbeten disa dyshime rreth metodës së kalibrimit, efikasitetit të mbledhjes dhe mundësisë reaguese në vend. Si rrjedhim, kjo metodë nuk rekomandohet për aplikimet e përgjithshme themelore të monitorimit. 10/13/09

A. SYLA

31

• Analizerët automatikë për NO2 • Metoda referente për matje automatike të përqendrimeve të oksideve të azotit e definuar në pajtim me EC Direktivën 85/203/EEC (EC 1985), është metodë automatike kimilumineshente e përshkruar në standardin ISO 7996 (ISO 1985). Kjo metodë është gjerësisht e përdorshme në tërë botën. Metoda bazohet në energjinë kimilumineshente të emituar kur NO në mostrën ajrore reagon me O3 në një dhomëz të zbrazët që të formon një gjendje eksituese të energjisë së NO2. Reaksioni kimilumineshent është: •

NO + O3 = NO2* + O2

• Analizerët automatikë të NO2 bazuar në fazën e lëngët kimilumineshente të përfituar nga reaksioni i NO2 me një tretësirë kimike janë poashtu në dispozicion. Këta kanë ndjeshmëri mjaft të lartë (reagojnë shpejt) por janë relativisht instrumente delikate dhe mjaft shumë përdoren për aplikimet hulumtuese dhe nuk janë në përgjithësi të përshtatshëm për qëllime monitoruese bazike (themelore). 10/13/09

A. SYLA

32

• Saktësia e të dhënave prej analizerëve automatikë të NO2 varet nga faktorët rrethues gjatë matjeve zingjirore. Këtu përfshihen: saktësia e kalibrimit standard, stabiliteti i analizerit dhe humbja e mostrës në sistemin matës. Saktësia finale mund të ndryshoj prej rrjetit në rrjet. Një saktësi prej ±8% është llogaritur për matjet e NO2 në rrjetet automatike që punojnë në mënyrë të rregullt duke marrë në konsideratë të gjithë faktorët kontribues (që marrin pjesë). • Senzorët në largësi për NO2 • Sistemet monitoruese me trajektore (konturë-rrugë) të gjatë janë në dispozicion për matjen e NO2, por metodologjia është më pak e njohur se sa për pikat monitoruese automatike. Saktësia dhe preciziteti i të dhënave prej këtyre instrumenteve janë më vështirë që të përcaktohen. Metoda nuk është konform me ISO 7996 (ISO 1995) dhe siç është përmendur më parë, duhet të kemi kujdes gjatë kalibrimit të instrumentit që të merren të dhëna kuptimplote (domethënëse) për cilësi të besueshme. 10/13/09

A. SYLA

33

•

MONOKSIDI I KARBONIT – CO

• Monoksidi i karbonit (CO) në hapësirat urbane rezulton pothuajse tërësisht (≈90%) prej emisioneve nga trafiku rrugor. Meqenëse CO është ndotës primar, përqendrimet e tij në mjedis vijnë drejtpërdrejt prej emisioneve. Në zonat urbane, përqendrimet janë më të larta buzë trotuareve dhe zvogëlohen shpejt me rritjen e distancës prej rrugës. Kryesisht analizerët automatik përdoren për llogaritje direkte të nivelit të përqendrimit të CO në mjedis. • Mostruesit pasiv për CO • Mostruesi pasiv është përdorur për matjet e përqendrimit të CO në mjedis, që shfrytëzon – përdor një absorber zeoliti dhe një kalim difuziv fijezor për optimalizimin e thithjes-kapjes, dhe përfshinë analizat pas desorbimit termik. Kjo teknikë mund të jetë e dobishme për ekzaminimin, planifikimin dhe identifikimin e “pikave të nxehta”. Përdorimi i kësaj teknike kohëve të fundit nuk është aq i madh. • Mostruesit aktiv për CO • Mostrat e mbledhura me anë të mostruesve aktiv munden që më pas të analizohen në laborator. Megjithatë, kjo teknikë nuk është mjaft e njohur- e zhvilluar prandaj edhe nuk përdoret gjerësisht. 10/13/09

A. SYLA

34

• Analizerët automatikë për CO • Matjet e CO në ajrin mjedisor përfshihen në standardet ndërkombëtare ISO/FDIS 4224 (ISO 1999) dhe ISO 8186 (ISO 1989). Monitorimet themelore të CO në mjedis normalisht bëhen me përdorimin e analizerëve IK (me rreze infra të kuqe). Një numër i analizerëve elektrokimik të CO janë poashtu në dispozicion, por këta në përgjithësi kanë sensivitet të ultë dhe nuk janë të përshtatshëm për monitorim të rregullt të mjedisit. Megjithatë, ata mund të kenë përdorim në zonat me përqendrim të lartë. Një version i këtyre detektorëve (senzorëve) është inkorporuar në sistemet monitoruese të ndotjes afër rrugëve. • Analizat e CO bazohen në absorbimin e rrezatimit IK në gjatësi valore prej 4.5-4.9 µm. Meqenëse gazet tjera dhe grimcat munden poashtu të absorbojnë rrezatimin IK, analizeri duhet të dallohet midis absorbimit nga CO dhe absorbimi nga penguesit tjerë. Në shumicën e tipeve të analizerëve, kjo bëhet me përdorimin e një filtri për gaze me një mekanizëm që përmban një qelulë me azot të pastër dhe një qelulë me azot plus CO.

10/13/09

A. SYLA

35

• Qelula që përmban CO, largon CO në gjatësitë valore të ndjeshme para se sinjali IK të futet në dhomzën absorbuese gjersa të gjitha gjatësitë valore të transmetohen nga qelulat tjera. Ndryshimi në intensitetin e dy sinjaleve absorbuese të ndarë nga intensiteti prej burimit IK, siguron një matje të përqendrimit të CO në mjedis. •

OZONI – O3

• Ozoni (O3) nuk emitohet drejtpërdrejt prej burimeve ndotëse të shkaktuara nga njeriu në ndonjë masë të madhe, por formohet në atmosferë nga rrezet e diellit në veprim me reaksionet kimike që përfshijnë NOx dhe KOA. Këto reaksione nuk janë të menjëhershme por mund të marrin kohë prej disa orëve deri disa ditë që të kompletohen. Ozoni është kimikisht i larguar nga emisionet themelore të NOx prej trafikut dhe poashtu largohet prej atmosferës me depozitim në tokë. • Shpërndarja hapësinore dhe e përkohshme e O3 ndryshon dukshëm prej ndotësve tjerë. Në veçanti, ndikime të konsiderueshme mund të ngjajnë në zonat deri në disa qindra kilometra në drejtim të erës prej emisioneve themelore si rezultat i transportit (bartjes) afatgjatë.

10/13/09

A. SYLA

36

• Mostruesit pasiv për O3 • Një llojllojshmëri e teknikave janë në dispozicion. Këto përfshijnë: • • • • •

►1.2.di-(4-piridil) etilen absorbent - spektrofotometrinë. ►KI - spektrofotometrinë. ►NaNO2/Na2CO3/glicerinën-jon kromatografinë. ►Indigo karmin - reflektimin. Këto metoda nuk janë shumë të përdorshme apo të vlefshme si mostruesit korrespondues për NO2 dhe nuk ka konsensus të qartë si teknika standarde.

• Mostruesit aktiv për O3 • Teknika mostruese aktive gjerësisht e përdorshme është metoda me bufer neutral të joditit të kaliumit (BNJK). Kjo është teknikë relativisht e thjeshtë dhe jo e shtrenjtë por ka disa probleme me keqësimin e kompleksit të joditit dhe pengesave (prej NO2 dhe SO2). Këto probleme kanë reduktuar përdorimin e gjerë të kësaj teknike dhe tani më konsiderohet si 10/13/09 A. SYLA 37 e vjetruar.

• Analizerët automatikë për O3 • ISO 10313 (ISO 1993) nuk është përshtatje reale si teknikë detektuese kimilumineshencë e përshkruar dhe nuk ka shumë aplikim. Teknologjia më e përdorshme tani është absorbimi UV (ultraviolet), kjo është specifikuar si metodë referente në EC Direktivën 92/72/EEC (EC 1992). Një standard ISO është zhvilluar-përpiluar për metodën UV. • Absorbimi UV është teknikë e fuqishme dhe mirë e zhvilluar. Përqendrimet e O3 në mjedis llogariten prej absorbimit të rrezeve UV në gjatësi valore 254 nm. Mostra kalon përmes një qelulë detektuese me gjatësi të njohur ( l ). Një skruber për largimin e O3 përdoret që të siguroj zero intensitetin referues të dritës, I0. Analizeri vazhdimisht matë absorbimin (thithjen) e ajrit në qelulë me jo prezencën e O3 dhe absorbimin në qelulën e mostrës eksperimentale, Is. Përqendrimi i ozonit mjedisor, c, mundet që thjeshtë të llogaritet duke përdorur ekuacionin e Beer-Lambertit: Is = I0 e-alc • ku a është koeficienti i përshtatshëm absorbues në 254 nm. 10/13/09

A. SYLA

38

• Mostruesit aktiv për LGS • Mostruesit gravimetrik mbledhin lëndët grimcore në një filtër me kapacitet të madh (rreth 100 m3/orë) ose të vogël (rreth 1 m3/orë) që pompon mostrat rrymuese. Masa e materieve grimcore të depozituara në filtër përdoret për llogaritjen e mesatares 24 orëshe të masës së përqendruar. Nuk ka ndonjë standard ISO deri më tash që është shpallur për matjen e grimcave LG10 në mjedis me përdorimin e mostruesve gravimetrik, ndonëse tani është duke u punuar në këtë drejtim. • Teknika të ndryshme monitoruese të LGS mund të mos japin matje të duhura për krahasim. Sistemet e ndryshme mostruese që operojnë në temperaturë të caktuar si dhe llojet e filtrave mund të ndikojnë potencialisht në matje të vlefshme. Saktësia dhe preciziteti i përqendrimit të matur, si pasojë, rrezikohet me gabime të gjera. Objektivi i saktësisë prej < 10 µg/m3 dhe një precizitet prej < 5 µg/m3 (për përqendrime mesatare ditore < 100 µg/m3) është dhënë për matjet e LG10 nga EN 12341 (EN 1999). 10/13/09

A. SYLA

39

• Mostruesit gravimetrik me kapacitet të mesëm apo të vogël janë portativ (të bartshëm) dhe më pak të zhurmshëm se sa mostruesit me kapacitet të madh, që i bën ata më shumë të përshtatshëm për përdorim në zonat urbane. Megjithatë, masa e grimcave të mbledhura është më e vogël se sa me mostruesit me kapacitet të madh, që jep mundësi më të madhe për gabime- mungesë saktësie për shkak të masës së filtrit. • Mbajtja e duhur e filtrit, dokumentacioni dhe analizat janë themelore për marrjen e të dhënave të vlefshme. Filtri duhet të mbahet në mjedise të kontrolluara për temperaturë dhe lagështi, kryesisht 20˚C dhe 50% lagështi relative, për së paku 24 orë para dhe pas ekspozimit. Filtri duhet të matet me saktësi me përdorimin e një peshoreje të përshtatshme, që është kalibruar me përdorimin e një metode të pranuar. 10/13/09

A. SYLA

40

• • • •

• Analizerët automatikë për LGS Instrumentet që tani janë në dispozicion përdorin teknikat vijuese: ►Mikropeshorja konike me element oscilues (lëkundës) - (MKEO). ►Analizerët absorbues me rreze Beta- β (ISO/FDIS 1999). ►Sistemet shpërndarëse të dritës.

• Për llojet e instrumenteve automatike që janë në dispozicion, MKEO dhe sistemet me rreze- β janë përdorur gjerësisht për shumë vite dhe janë mirë të testuar në fushë (në terren). Llojet e instrumenteve shpërndarëse të dritës janë zhvilluar shumë më vonë dhe janë më pak të provuara në shërbim. Eksperienca gjatë operimeve (punës) dhe matjet në vendndodhje tregojnë që matjet prej instrumenteve të ndryshme nuk janë përherë të barasvlershme ose të krahasueshme.

10/13/09

A. SYLA

41

•

PLUMBI – Pb

• Burimet kryesore të plumbit në ajër janë djegiet e petroleve (benzinës) që përmbajnë plumb si aditiv shtesë dhe emisionet industriale. •

Mostruesit aktiv për Pb • Këta bazohen në mostrimin pompues të sasive të mëdha të ajrit mjedisor, mbledhjen-kapjen e materieve shumë të imëta grimcore në një filtër për analiza përkatëse të mëtejme. Analizat e filtrit për plumb bazohen në ISO 9855 (E) që specifikon spektroskopinë atomike absorbuese (SAA) si metodë analitike standarde (ISO 1993). Nuk ka metodë standarde mostrimi, ndonëse EC Direktivat specifikojnë disa mostrime relevante dhe kritere për filtra (EC 1982). • Metoda të ndryshme mostrimi përdoren, duke përfshirë mostruesit me kapacitet të madh, të mesëm dhe të vogël. Nuk ka metodë mostrimi standarde apo referente. Në BM metoda gjerësisht e përdorur është pajisja mostruese e “Tipit M” e dizajnuar kryesisht për këtë qëllim. Shpejtësia rrymuese e saj kontrollohet në 5.4 - 7.1 m3/ditë. Metodat pasive të mostrimit nuk janë të aplikueshme. 10/13/09

A. SYLA

42

• STANDARDET KOMBËTARE PËR CILËSINË E AJRIT TË SHBAve • Agjencia Amerikane për Mbrojtjen e Mjedisit (USEPA-AAMM) i ka klasifikuar gjashtë substanca si “ndotësit kryesor” që kanë të bëjnë me rrezikun potencial të shëndetit të njeriut dhe mjedisit: monoksidin e karbonit, plumbin, dioksidin e azotit, ozonin, dioksidin e sulfurit dhe lëndët grimcore të thithshme (LG). Me qëllim të mbrojtjes së shëndetit publik, AAMM ka krijuar Standardet Kombëtare për cilësinë e ajrit të cilat vendosin “nivelin maksimal të lejuar” për secilin ndotës. • Në qershor të vitit 1997, AAMM duke u bazuar në hulumtimet e fundit të studimeve të mjekësisë, propozoj që të rishikohet standardi 1orësh për ozonin në atë 8 orësh, dhe të formoj një standard të ri për lëndët grimcore që thithen me anë të rrugëve ajrore që janë me diametër më të vogël se 2.5 µm. Bazuar në të dhënat e viteve 1998, 1999 dhe 2000 në shtatë vende monitoruese për ozon në Ohajon jugperëndimore (SHBA) nuk arriti që të gjej një standard të ri 8 orësh për ozon. Poashtu edhe nga të dhënat e mbledhura për LG2.5 gjatë viteve 1999 dhe 2000 në të njëjtin vend nuk arriti që të formuloj një standard të ri për lëndët grimcore. Këto standarde janë treguar në tabelën 12. 10/13/09

A. SYLA

43

10/13/09

A. SYLA

44



PËRCAKTIMI I LËNDËVE GRIMCORE NË RRETHINËN E KEK-ut •

HISTORIKU DHE KAPACITETET E REPARTEVE TERMOENERGJETIKE TË KEK-ut

• Hulumtimet gjeologjike për vlerësimin e rezervave të linjitit në Kosovë kanë filluar më 1952, ndërsa në vitin 1954 është themeluar “Kombinati për eksploatim dhe përpunimin e linjitit të Kosovës” me seli në Obiliq (Kastriot, 5 km larg Prishtinës). • Baseni i linjitit të Kosovës paraqet një rezervë të fuqishme energjetike. Hulumtimet kanë konstatuar se në Kosovë ndodhen mbi 10 miliardë tona linjit. Gjerësia e basenit të linjitit është rreth 15 km, ndërsa gjatësia rreth 35 km. Cilësia e linjitit nuk ndryshon në vijën horizontale por zvogëlohet duke shkuar në thellësi. • Prodhimi i energjisë elektrike në KEK bazohet në shfrytëzimin e linjitit si energjent kryesor në prodhimin e energjisë elektrike për konsum. Eksploatimi i linjitit daton nga viti 1920. Në fillim linjiti është nxjerrë me eksploatim nëntokësor, e më vonë ka filluar eksploatimi sipërfaqësor (1959 në Mihjen Sipërfaqësore në Mirash). 10/13/09

A. SYLA

45

• Ekzistojnë dy Mihje Sipërfaqësore: Bardh dhe Mirash, të cilat brenda vitit nxjerrin 12-15 milionë tonelata linjit. Linjiti përveç në termocentrale shfrytëzohet edhe për ngrohje në shtëpi private por edhe në disa degë të ekonomisë si lëndë djegëse. Ekziston edhe një repart për terjen e linjitit - Tertorja sipas teknologjisë së Fleisnerit. Objekti i Gazifikimit që prodhonte gaz gjeneratorik nuk funksionon më dhe e gjithë infrastruktura - pajisjet dhe gazpërçuesit janë jashtë përdorimit. • Në kuadër të KEK-ut janë të instaluara 7 njësi prodhuese – termocentrale (tabela 13) dhe një repart i veçantë për prodhimin e avullit teknologjik - Ngrohtorja me 3 kazanë të avullit. • Termocentralet “Kosova A” karakterizohen me një teknologji të vjetër të viteve të `60-ta dhe si rezultat i kësaj edhe me punë jokontinuale. Revitalizimi i tyre është bërë në mënyrë të pjesërishme dhe me vonesë të theksuar

10/13/09

A. SYLA

46

Tabela 13. Disa karakteristika të TC Kosova “A” dhe “B” TERMOCENTRALET “KOSOVA A”

KOSOVA B

A1

A2

A3

A4

A5

B1

B2

65

125

200

200

210

339

339

Fillimi i prodhimit

1962

1964

1970

1971

1975

1983

1984

Shpenzimi i linjitit,t/h

110.5

212.5

340

340

357

542.4

542.4

Fuqia e instaluar, MWh

• Sipas informatave të verifikuara njësitë e Kosovës A (figura 6) kanë qenë të konstruktuara për përmbajtje më të vogël të hirit se sa që është në të vërtetë, për këtë arsye ka pamjaftueshmëri të djegies dhe ekonomisë së karburantit si dhe emisione të pluhurit (sipas dizajnit të PES-ëve). Problemi i djegies është serioz, sepse nuk mund të zgjidhet pa rikonstruktim të madh të kaldajave. Sa i përket PES-ëve, parashikimet për zvogëlimin e emisioneve të pluhurit pas aksioneve të planifikuara tregojnë se njësitë as atëherë nuk do t`i përmbushin rregullativat e tanishme sipas BE-së. 10/13/09

A. SYLA

47

• Edhe pse në përgjithësi situata është më e mirë në TC Kosova “B” (figura 7) se në “A”, prapë ka probleme mjedisore që duhet të zgjidhen. DMM duhet të kërkojë nga KEK-u që të paraqet listën e problemeve kryesore me propozime dhe orar kohor të zgjidhjes. • Defektet: Lajmërohen shpesh ndërprerje të prodhimit për shkak të rrjedhave të sistemit të gypave (tejnxemës, gypa ekronik, ekonomajzer, këmbyes të nxehtësisë), por edhe për shkak të përgatitjes jo cilësore të ujit. Korrozioni i materialit është shumë i shprehur nga mos eliminimi i plotë i oksigjenit nga uji i demineralizuar.

10/13/09

A. SYLA

48

Figura 6. Termocentralet – Kosova A

10/13/09

Figura 8. Mihja sipërfaqësore në Bardh

Figura 7. Termocentrali – Kosova B

A. SYLA

Figura 9. Mihja sipërfaqësore në Mirash

49

• Reparti i tharjes dhe gazifikimit • Sipas informatave të tanishme repartet nuk do të vihen në funksion më. Dheu rreth repartit të gazifikimit është raportuar se është i kontaminuar. Prandaj duhet të paraqitet plani për demolimin e reparteve dhe pastrimin e sipërfaqeve të kontaminuara. • Problemet specifike të mjedisit nga uji i njësive prodhuese • Të dy termocentralet A dhe B, Azotiku, Ngrohtorja dhe përgatitja kimike e ujit për këto objekte, janë shfrytëzues të mëdhenj të ujit, ngase humbjet e ujit në sistemet e vet objekteve të ujit por edhe rrjedhjet nga sistemi i gypave të kazanave janë shumë të mëdha. Edhe pse janë të instaluara basenet (rezervuarët) e neutralizimit të ujërave që rezultojnë pas procesit të regjenerimit të këmbyesëve anionik dhe kationik, në të vërtetë ky ujë në mënyrë direkte – pa paratretman adekuat zbrazet në lumin Sitnicë. Tani për tani vetëm në TC “Kosova B” është në funksion procesi i neutralizimit të ujërave që ngelin nga procesi i përgatitjes kimike të ujit. Pasojat ekologjike janë të njohura. 10/13/09 A. SYLA 50

• Në esencë, edhe Mihjet Sipërfaqësore duhet të kenë të instaluara objektet për trajtimin e ujërave nëntokësore që paraprakisht nxirren për të bërë tharjen e etazheve për eksploatimin e linjitit. • Ka edhe një mori argumentesh që flasin për ngarkesën e ekosistemit nga kapacitetet prodhuese të KEK-ut. Prandaj duhet të kërkohet bllok skema që tregon rrjedhjen kryesore të ujit në tërë KEK-un. Kjo bllok skemë duhet të përmbajë edhe burimet e ujit (prurja e ujit të freskët, drenimi i minierave, etj.), përdorimin e ujit, reciklimet e rrjedhjeve kryesore të ujit, njësitë për trajtimin e ujit, efluentët e ujit dhe pikat e lëshuarjes duke përfshirë përmbajtjen tipike të kontaminuesve të rëndësishëm të çdo rrjedhje që ka të bëjë me faktorët e ndotjes (përqendrimet aktuale/vlerat kufitare).

10/13/09

A. SYLA

51

• Deponitë e hirit • Relievi i pjesës së territorit ku shtrihen subjektet e KEK-ut dhe deponitë e sterilit të hirit ka ndryshuar në tërësi. Veçanërisht deponitë e hirit (figura 10) që zënë sipërfaqe rreth 150 ha me rreth 40 milionë tonelata janë burim i padurueshëm i aerondotjes (sidomos gjatë sezonës së verës) dhe ndotjes së ujërave nëntokësore e rrjedhëse (lumenjëve).

10/13/09

SYLA e hirit të TC “Kosova B” Figura 10. Hiri fluturues ngaA.deponia

52

• Grimcat e suspenduara dhe grimcat e depozituara • Një klasifikim themelor i grimcave mund të bëhet pasi që grimcat shumë lehtë depozitohen dhe atë që ato (grimcat) mbeten të suspenduara në ajër për një periodë të gjatë kohore. Kjo ndarje është mjaft e dobishme, pluhuri i depozituar zakonisht është fraksion i trashë i grimcave që shkakton bezdi, gjersa LGS (lëndët grimcore të suspenduara) janë të përfshira më tepër në ndikimin ekspozues. • Nuk ka ndonjë ndarje të theksuar në mes madhësisë së grimcave të suspenduara dhe atyre të depozituara, kështu që grimcat me diametër > 50 µm tentojnë të depozitojnë më shpejt dhe grimcat e diametrit < 10 µm kanë një shpejtësi më të vogël të depozitimit si krahasim. Në realitet, kufijtë rangues të madhësisë së grimcave të suspenduara dhe grimcave të depozituara, bëjnë të mundur që këto grimca të mblidhen me dy qasje shumë të ndryshme të mostrimit të këtyre fraksioneve. 10/13/09

A. SYLA

53

• Bazuar në udhëzuesin e OBSH-së për cilësinë e ajrit në Evropë, Komisioni Evropian ka propozuar vlerat limite që të adoptohen prej 15 vendeve të BE-së. Në mënyrë të pavarur, standardet nacionale të cilësisë së ajrit mjedisor janë adoptuar në SHBA (Tabela 15). Tabela 15. Vlerat standarde për cilësinë e ajrit Direktiva e BE-së për vlerat limite për LG10, prill 1999. Shkalla 1. 1 Janar 2005 Mesatarja 24 orëshe: 50 µg/m3 nuk duhet tejkaluar më shumë se 35 herë në vit. Mesatarja vjetore: 40 µg/m3 Shkalla 2. 1 Janar 2010 Mesatarja 24 orëshe: 50 µg/m3 nuk duhet tejkaluar më shumë se 7 herë në vit. Mesatarja vjetore: 20 µg/m3 Standardet nacionale të cilësisë së ajrit të SHBA-ve, adoptuar në korrik 1997 LG10 Mesatarja 24 orëshe: 150 µg/m3 (99%) mesatare gjatë 3 viteve. Mesatarja vjetore: 50 µg/m3 LG2.5 Mesatarja 24 orëshe: 65 µg/m3 (98%) mesatare gjatë 3 viteve. Mesatarja vjetore: 15 µg/m3 10/13/09

A. SYLA

54

•

Të dhënat meteorologjike

•

Faktorët meteorologjik janë mjaft të rëndësishëm për arsye se përcaktojnë bartjen (transportin) dhe hollimin e ndotësve grimcor në atmosferë dhe ndikimin e mekanizmave si dhe shpejtësinë e largimit të grimcave prej atmosferës. Njohuria për drejtimin dhe shpejtësinë e erës janë esenciale për llogaritjen e ndotësve grimcor në atmosferë. Kushtet meteorologjike janë subjekt për ndryshimet ditore dhe sezonale, dhe kanë ndikim në varirimet e emisioneve të burimeve të grimcave. Për këtë arsye paraqitet nevoja që kushtet meteorologjike dhe emisionet e burimeve të maten dhe të tregohen detalisht. Parametrat meteorologjik që janë të dobishëm të maten kur monitorojmë janë si në vijim:

•

Shpejtësia dhe drejtimi i erës- shpesh të matura në një apo më shumë vende monitoruese tregojnë se prej cilit drejtim mostrat ajrore burojnë (vijnë). Nivelet e ndotjes mjedisore janë shpesh proporcionale me shpejtësinë e erës.

•

Të reshurat, mjegulla, retë, lagështia dhe sipërfaqet e lagështa- sigurojnë informata për mekanizmat e largimit të ndotësve atmosferik. Këta janë pjesërisht të rëndësishëm në interpretimin e rezultateve të shqyrtimeve (kontrollit) të papastërtive, ashtu që thatësia dhe lagështia e ultë ndikojnë në ngritjen e përqendrimeve të grimcave të suspenduara që kanë të bëjnë edhe me suspensionet e pluhurave të sipërfaqeve. 10/13/09

A. SYLA

55

• Komponenta e shpërbërë, megjithatë, tenton të shpërndahet vetëm përgjatë këndeve shumë të vogla. Për shembull, për grimcat me diametër 5 µm, 90% e dritës së zbërthyer është e shpërndarë në më pak se sa 10 shkallë prej drejtimit origjinal të rrezes së dritës. • Turnkey`s fotometrat analizojnë vetëm dritën e përhapur përgjatë 10 shkallëve apo edhe më pak. Ky është reagim vetëm për komponentën e zbërthyer dhe kanë një reagim praktikisht konstant qoftë për grimcat e zeza apo të bardha. Fotometrat tjerë komercial që janë në dispozicion detektojnë dritën e përhapur përgjatë këndeve më të gjera apo madje në 90 shkallë të rrezes së dritës.

10/13/09

A. SYLA Figura 14. Paraqitja skematike e parimit punues të fotometrit

56

• KUSHTET E PËRGJITHSHME KLIMATOLOGJIKE TË RAJONIT TË PRISHTINËS • Vendi ynë sipas pozitës gjeografike gjendet në kufijtë në mes brezit të mesëm subtropik evropian. Thënë më mirë në mes të brezit klimatik evropian kontinental mesdhetar. Në vendin tonë ka rajone me veti specifike mikroklimatologjike, për shkak së rrethohen me kurora malesh dhe bjeshkësh të cilat i rrethojnë por janë të ndërprera me lugina ku nëpërmes tyre ndihet ndikimi i modifikimeve të ndryshme të klimës mesdhetare dhe asaj kontinentale. • Rajoni i Prishtinës është i hapur në drejtim të Detit Egje lugina e Lepencit dhe Detit të Zi lugina e Ibrit dhe ajo e Moravës së Jugut. Nëpërmes të këtyre luginave ndihet ndikimi i klimës së Detit Egje dhe Detit të Zi. Faktorët natyror kryesisht kanë kushtëzuar që ky rajon është karakteristik me atë se gjatë pranverës dhe vjeshtës moti është i ndryshueshëm, e vjeshta është më e nxehtë se sa pranvera. 10/13/09 A. SYLA 57

• Gjatë stinës së verës moti është mjaft stabil për shkak të ndikimit të fushës së fuqishme barike e cila vjen nga rajonet e Azoreve, ndërsa dimrit moti është nën ndikimin e aktiviteteve të fushës së dobët barike e cila vjen nga Deti i Mesdheut dhe ai Atlantik dhe fushës së fuqishme barike Sibiriane. Që të dyja fushat barike krijojnë kushte të volitshme për të gjithë parametrat e elementeve dhe dukurive meteorologjike, si temperaturës, reshjeve, shtypjes atmosferike, erës etj. • Vera në këtë rajon karakterizohet me kushte mjafte stabile të motit me intervale të shkurta të reshjeve atmosferike me karakter lokal. Mund të thuhet së faktor kryesor modifikues i cili ka ndikim të madh në klimën e këtij rajoni është vetë pozita gjeografike e rajonit, ku pozita e këtij rajoni është në skajin e formës konkave të bazenit të Kosovës. Lartësia mbidetare e këtij rajoni është e ndryshme dhe luhatet në mes 540 deri në 660 metra mbi nivel të detit. 10/13/09

A. SYLA

58

• Temperaturat e ajrit - Ky element meteorologjik është i ndryshueshëm ku vlera mesatare e ajrit në këtë rajon është 10.4 ˚C, muaji me i ftohtë është janari me ( –1.5) ˚C e më i nxehti muaji gusht me vlerë mesatare 20.5˚C. Amplituda vjetore e temperaturës së ajrit është 21.9˚C. Në saje të vlerave të cekura ekstreme vërtetohet se kemi të bëjmë me regjim klimatologjik me klimë mesatare kontinentale në këtë rajon ku vjeshta është më e nxehtë se pranvera për 1.5˚C. Temperatura mesatare e ajrit në sezonën e dimrit është 0.2˚C (në muajt janar-shkurt), pranverë 9.7˚C (mars-maj) dhe në vjeshtë 11.2˚C (shtator-nëntor). Temperaturat minimale gjatë dimrit janë – 25˚C dhe ajo ekstreme minimale deri në -27˚C. Temperatura gjatë verës është më stabile se sa gjatë dimrit. • Lagështia relative e ajrit - Lagështia relative mesatare e ajrit në rajonin e Prishtinës gjatë vitit është 71.4%, çka nuk konsiderohet vlerë e lartë dhe në të cilin rast rritja e saj është dukshëm më e madhe prej verës kah dimri (për 15.6%) se sa zvogëlimi prej dimrit kah vera (për gjithsej 2.9%) dhe me thatësinë më të madhe në muajin gusht (58.5%). 10/13/09

A. SYLA

59

• Të reshurat - Duke krahasuar rajonin e Prishtinës me

rajonet e tjera të vendit tonë ky rajon i takon trevës me sasira më të vogla mesatare të të reshurave. Rrethina e ngushtë e Prishtinës me një diametër me rreze veprimi deri në 5 km ka 582,0 mm në vit. Ka një rritje të konsiderueshme në pjesët veriore dhe lindore të rajonit si dhe atë të perëndimit gjerë në 810 mm. Në Prishtinë dhe Podujevë muaji më të reshura më të mëdha të shiut është maji me 72.1 mm dhe 77.5 mm, ndërsa në Lypjan muaji qershor me 72.0 mm, kurse muaji më i thatë në të dy lokalitetet, e para është muaji gusht me 38.6 mm dhe 35.5 mm. Pjesa më e madhe e verës dhe e dimrit, pra fillimi i pranverës dhe i vjeshtës janë me më pak të reshura. Ditë më të reshura në këtë rajon me vlerë mesatare në vit ka 124.2 ose 34.0 % në vit, me maksimumin prej 14.1 ditë deri ne 46% në maj dhe minimum prej 5-7 ditë ose 18% në gusht.

10/13/09

A. SYLA

60

• Vlera mesatare e reshjeve për periudhën 63 vjeçare për stacionin e Prishtinës është 572.6 mm e për vlerat ekstreme të reshjeve në aeroportin e Sllatinës është 934.7 për vitin 2002 por marr radiusin prej 20 km nga stacioni i Prishtinës vlera reale e reshjeve mund të varirojë 576 deri në 720 mm shi, shih vlera ekstreme në aeroportin e Sllatinës për vitin 2002 (tabela 19). • Era - Ky element themelor meteorologjik paraqet një rëndësi të veçantë për rajonin e Prishtinës, përveç qetësive të cilat janë të përfaqësuara me 227% më e shpeshta është era verilindore (VL) me 203% ndërsa në Podujevë dhe Lypjan era veriore (V), ndërsa më e rralla është era lindore (L) me 40% respektivisht në Lypjan era verilindore (VL). Shpejtësia më e madhe mesatare është e erës juglindore (JL) me 4.4 m/s, ndërsa më e vogla e erërave veriperëndimore (VP) me 2.4 m/s. • Maksimumi absolut terminor i shpejtësisë së erës është 22.6 m/s ose 81.4 km/h, pra ky rajon ka kushte të volitshme natyrore për krijimin e shpejtësisë së erës për arsye se duke filluar nga Kopaoniku e deri në bjeshkët e Sharrit është korridor i hapur dhe prerjet pykore në të dy anët si të asaj veriore dhe asaj jugore bëjnë të mundshëm shpejtësinë e erës së cekur më lart. 10/13/09

A. SYLA

61

Tabela 19. Sasia e reshjeve për vitin 2002 në Sllatinë Muajt

Ditët më shi

Sasia e reshjeve

I

8

10.4

II

6

33.8

III

10

45.6

IV

14

72.2

V

15

139.6

VI

8

21.6

VII

14

94.2

VIII

15

136.4

IX

18

220.8

X

17

60

XI

9

42

XII

16

58.1

Vjetore

150

934.7

10/13/09

Figura 15. Trëndafili i erës

A. SYLA

62

• PJESA EKSPERIMENTALE • PLANI I MARRJES SË MOSTRAVE DHE PARAQITJA E REZULTATEVE NË RRETHINËN E KEK-ut • Me qëllim të ruajtjes së mjedisit dhe verifikimit të nivelit të ndotjes me lëndë grimcore, është bërë matja e LG në terren në rrethinën e KEK-ut. Matja është bërë në 11 pika matëse duke i krahasuar ato edhe me 3 pika tjera. • Metodologjia e marrjes së mostrave është bërë sipas rrjetit të planifikuar në bazë të situatës relievore dhe sipas shpërndarjes së trëndafilit të erës dhe kushteve tjera meteorologjike dhe atmosferike në interval të caktuar kohor, që mbretërojnë në regjionin përreth KEK-ut, siç u treguan më lart. • Instrumenti që është përdor për matjen e mostrave – grimcave: GST, LG10, LG2.5 dhe LG1, është aparat portabël, që është një detektor laserik për grimcat e pluhurit i quajtur “DustMate” (figura 16). Pikat matëse janë monitoruar gjatë periudhës tre mujore (prill, maj dhe qershor, 2004), ndërsa matjet janë bërë 10/13/09 A. SYLA që e përdorin edhe SHBA-të. 63 çdo të gjashtën ditë sipas rregullës

• Shprehja e rezultateve për grimcat e lartpërmendura është në µg m-3. DustMate- analizon grimcat e përgjithshme të fundërruara në mënyrë simultane dhe përdor softverin “AirQ for Windows” për sistematizimin e të dhënave, përpunimin e tyre dhe paraqitjen në grafikone. • Vendet e monitoruara janë paraqitur më poshtë (disa karakteristika të tyre janë treguar në tabelën 20), si dhe është bërë paraqitja e këtyre pikave në hartë në figurën 17: 1. Milloshevë (Muzakaj) 2. Kosova B – Plemetin 3. Kosova B – te ura 4. Deponia – TC “Kosova A” 5. Dardhishtë – te ura 6. MS Bardh 7. Obiliq i vjetër 8. Sh. f. “Pandeli Sotiri” – Kastriot 9. Shiriti transportues – Hade 10. Bardhi i Madh (trafa 2) 11. Fushë Kosovë

10/13/09

A. SYLA

64

Figura 16. Paraqitja e instrumentit “DustMate” për matjen e lëndëve grimcore

10/13/09

A. SYLA

65

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

10/13/09

A. SYLA

Figura 17. Paraqitja në hartë e pikave (vendeve) të monitoruara

Milloshevë (Muzakaj) Kosova B – Plemetin Kosova B – te ura Deponia–TC “Kosova A” Dardhishtë – te ura MS Bardh Obiliq i vjetër Sh. f. “Pandeli Sotiri” – Kastriot Shiriti transportues – Hade Bardhi i Madh (trafa 2) Fushë Kosovë

66

• Poashtu, me qëllim të krahasimit të rezultateve të matura me vlerat e vendeve të ndryshme (pasi që ne nuk kemi normat tona), më poshtë janë dhënë normat e reja të Shqipërisë për lëndën e grimcuar (LG) hartuar në dhjetor 2003, që janë hartuar në përputhje me praktikat perëndimore. Për referencë në anën e djathtë të tabelës jepen edhe vlerat e rekomanduara nga OBSH (tabela 21). Tabela 21. Standardet Kombëtare të Shqipërisë për lëndët grimcore (dhjetor 2003) Lënda grimcore Vlerat e standardit Rekomandimet e OBSH ----------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Pluhuri Total (LGS) Mes. vjetore aritmetike 140 µg m-3 80 – 90 µg m-3 Mes. 24- orëshe 250 µg m-3 150 - 230 µg m-3 2. LG10 Mes. vjetore aritmetike Mes. 24- orëshe

70 µg m-3 150 µg m-3

3. LG2.5 Mes. vjetore aritmetike Mes. 24- orëshe

15 µg m-3 65 µg m-3

10/13/09

50 µg m-3 100 - 120 µg m-3 ---

A. SYLA

67

• Ndërsa në tabelën 22, do të jepen normativat përmbledhëse të cilësisë së ajrit mjedisor për lëndët grimcore (LG) të disa vendeve, për krahasim, ku do të fitohej pamja e tabelës si në vijim: Tabela 22. Normativat e krahasuara të cilësisë së ajrit për lëndët grimcore Lënda grimcore Vlerat standarde të disa vendeve në µg m-3 -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------OBSH SHBA Gjermani Shqipëri BE Pluhuri Total (LGS) Mes. vjetore aritmetike 60-90 -150 140 Mes. 24- orëshe 120-150 -300 250 120 LG10 Mes. vjetore aritmetike Mes. 24- orëshe

40-60 70

50 150

---

60 150

40 50

LG2.5 Mes. vjetore aritmetike Mes. 24- orëshe

---

15 65

---

15 65

---

LG1

--

--

--

--

--

10/13/09

A. SYLA

68



Paraqitja e rezultateve të përpunuara

Vendi monitorues: MILLOSHEVË LG10-LG2.5

LG 2.5

LG 1

01 .0 4. ` 07 04 .0 4. ` 13 04 .0 4. ` 19 04 .0 4. ` 25 04 .0 4. 0 1 `04 .0 5. ` 07 04 .0 5. ` 1 3 04 .0 5. ` 19 04 .0 5. ` 25 04 .0 5. ` 31 04 .0 5. ` 06 04 .0 6. ` 12 04 .0 6. ` 18 04 .0 6. ` 24 04 .0 6. ` 30 04 .0 6. `0 4

Koncentrimi µg/m3

Total-LG2.5

200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0

Datat e marrje s së mostrave

-3

10/13/09

Standardi- B E (µg m) V lera M aksim ale V lera M inim ale D itët m bi standardin

Total-LG2.5 120 189.65 111.22 14

LG10-LG2.5 50 87.06 A. 42.01 SYLA 13

LG2.5 -21.65 5.41 --

L G1 -7.59 3.13 --

69

Përqendrimi në µg m Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Vendi i mostrave Data KOSOVA B - Plemetin 01.04.`04 KOSOVA B - Plemetin 07.04.`04 KOSOVA B - Plemetin 13.04.`04 KOSOVA B - Plemetin 19.04.`04 KOSOVA B - Plemetin 25.04.`04 KOSOVA B - Plemetin 01.05.`04 KOSOVA B - Plemetin 07.05.`04 KOSOVA B - Plemetin 13.05.`04 KOSOVA B - Plemetin 19.05.`04 KOSOVA B - Plemetin 25.05.`04 KOSOVA B - Plemetin 31.05.`04 KOSOVA B - Plemetin 06.06.`04 KOSOVA B - Plemetin 12.06.`04 KOSOVA B - Plemetin 18.06.`04 KOSOVA B - Plemetin 24.06.`04 KOSOVA B - Plemetin 30.06.`04 Mesatarja aritmetike tremujore

Total -LG 2.5 49.32 58.67 61.29 54.11 49.13 77.65 52.31 40.12 44.01 36.12 38.94 48.75 61.08 79.65 85.63 73.54 56.89

LG 10 - LG 2.5 28.75 26.98 29.15 26.13 22.15 23.59 20.16 24.16 25.2 21.48 16.34 19.65 22.45 24.09 28.14 25.36 23.99

-3

LG 2.5 16.36 13.45 12.96 13.74 11.89 10.32 8.58 11.62 12.91 7.69 9.12 8.89 9.69 13.25 19.39 14.41 12.14

LG 1 5.98 5.21 6.85 7.28 5.65 4.01 4.97 4.35 4.48 4.12 3.55 3.47 3.99 4.65 7.36 5.89 5.11

Vendi monitorues: KOSOVA "B"- Plemetin Total-LG2.5

LG10-LG2.5

LG 2.5

LG 1

90

Koncentrimi µg/m3

80 70 60 50 40 30 20 10

`0 4 13 .0 4. `0 4 19 .0 4. `0 4 25 .0 4. `0 4 01 .0 5. `0 4 07 .0 5. `0 4 13 .0 5. `0 4 19 .0 5. `0 4 25 .0 5. `0 4 31 .0 5. `0 4 06 .0 6. `0 4 12 .0 6. `0 4 18 .0 6. `0 4 24 .0 6. `0 4 30 .0 6. `0 4

07 .0 4.

01 .0 4.

`0 4

0

Datat e marrjes së mostrave

10/13/09

Standardi– BE (µg m-3) Vlera Maksimale Vlera Minimale Ditët mbi standardin

Total-LG2.5 120 85.63 36.12 0

LG10-LG2.5 50 29.15 A. 16.34 SYLA 0

LG2.5 -19.39 7.69 --

LG1 -7.36 3.47 --

70

Përqendrimi në µg m Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Vendi i mostrave KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te u ra KOSOVA B - te ura KOSOVA B - te ura

Data 01.04.`04 07.04.`04 13.04.`04 19.04.`04 25.04.`04 01.05.`04 07.05.`04 13.05.`04 19.05.`04 25.05.`04 31.05.`04 06.06.`04 12.06.`04 18.06.`04 24.06.`04 30.06.`04

-3

Total -LG 2.5 48.65 51.36 55.32 40.36 43.45 42.9 51.02 45.16 49.87 40.25 46.51 50.15 59.36 66.89 78.05 68.77

LG 10 - LG 2.5 26.5 28.35 28.2 24.6 5 22.14 20.14 25.36 26.87 26.7 26.98 28.23 26.14 30.15 39.02 36.54 32.65

LG 2.5 15.63 12.36 10.09 16.55 11.396 13.25 14.09 11.93 13.86 14.504 12.96 16.52 17.31 18.54 20.11 22.45

LG 1 4.85 5.56 5.21 4.25 4.96 6.65 4.05 3.89 4.85 3.13 4.52 3.98 5.02 4.64 6.45 7.12

52.38

28.04

15.10

4.95

Mesatarja aritmetike tremujore

Vendi monitorues: KOSOVAB- te ura Total-LG2.5

LG10-LG2.5

LG 2.5

LG 1

Koncentrimi në µg/m3

90 80 70 60 50 40 30 20 10 01 .0 4. `0 4 07 .0 4. `0 4 13 .0 4. `0 4 19 .0 4. `0 4 25 .0 4. `0 4 01 .0 5. `0 4 07 .0 5. `0 4 13 .0 5. `0 19 4 .0 5. `0 4 2 5. 0 5. `0 4 31 .0 5. `0 4 06 .0 6. `0 4 12 .0 6. `0 4 18 .0 6. `0 4 24 .0 6. `0 4 30 .0 6. `0 4

0

Datat e marrjes së mostrave

-3

10/13/09

S tan d ard–i B E (µ g m) V lera M ak sim a le V lera M in im a le D itët m b i stan d ard in

T o tal-L G2 .5 1 20 7 8.0 5 4 0.2 5 A. 0

L G1 0-L G2 .5 50 3 9.02 2 0.14 SYLA 0

L G2 .5 -2 2 .45 1 0 .09 --

L G1 -7 .1 2 3 .1 3 --

71

Përqendrimi në µg m Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

Vendi i mostrave Data DARDHISHTË - te ura 01.04.`04 DARDHISHTË - te ura 07.04.`04 DARDHISHTË - te ura 13.04.`04 DARDHISHTË - te ura 19.04.`04 DARDHISHTË - te ura 25.04.`04 DARDHISHTË - te ura 01.05.`04 DARDHISHTË - te ura 07.05.`04 DARDHISHTË - te ura 13.05.`04 DARDHISHTË - te ura 19.05.`04 DARDHISHTË - te ura 25.05.`04 DARDHISHTË - te ura 31.05.`04 DARDHISHTË - te ura 06.06.`04 DARDHISHTË - te ura 12.06.`04 DARDHISHTË - te ura 18.06.`04 DARDHISHTË - te ura 24.06.`04 DARDHISHTË - te ura 30.06.`04 Mesatarja aritmetike tremujore

Total -LG 2.5 182.35 165.21 176.35 190.65 172.21 191.02 185.39 161.02 179.3 174.51 153.68 168.91 197.25 212.36 187.15 205.64 181.44

LG 10 - LG 2.5 73.35 97.87 99.05 104.56 84.31 90.45 84.81 54.65 94.01 92.15 81.34 85.51 96.35 103.16 90.27 99.64 89.47

-3

LG 2.5 20.36 19.14 20.21 25.16 17.78 19.37 14.15 12.54 18.26 15.64 16.97 13.33 21.97 18.36 24.96 26.54 19.05

LG 1 5.95 6.34 6.98 5.14 4.85 4.32 4.96 3.52 5.15 3.99 4.45 5.78 5.85 9.12 7.74 8.11 5.77

Vendi monitorues: DARDHISHTË- te ura LG10-LG2.5

LG 2.5

LG 1

220 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 01 .0 4. ` 0 7 04 .0 4. ` 1 3 04 .0 4. ` 1 9 04 .0 4. ` 2 5 04 .0 4. ` 0 1 04 .0 5. ` 0 7 04 .0 5. ` 1 3 04 .0 5. ` 1 9 04 .0 5. ` 2 5 04 .0 5. ` 3 1 04 .0 5. ` 0 6 04 .0 6. ` 1 2 04 .0 6. ` 1 8 04 .0 6. ` 2 4 04 .0 6. ` 3 0 04 .0 6. `0 4

Koncentrimi në µg/m3

Total-LG2.5

Datat e marrjes së mostrave

-3

10/13/09

Standardi– B E (µg m) V lera M aksim ale V lera M inim ale D itët m bi standardin

Total-LG2.5 120 212.36 153.68 16

A.

LG10-LG2.5 50 104.56 SYLA 54.65 16

L G2.5 -26.54 12.54 --

L G1 -9.12 3.52 --

72

Përqendrimi në µg m Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

10/13/09

Vendi i mostrave Data BARD HI I MADH(trafa 2) 02.04.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 08.04.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 14.04.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 20.04.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 26.04 .`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 02.05.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 08.05.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 14.05.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 20.05.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 26.05.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 01.06.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 07.06.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 13.06.`04 BARDHI I MAD H(trafa 2) 19.06.`04 BARDHI I MADH(trafa 2) 25.06.`04 Mesatarja aritmetike tremujore

-3 Standardi- BE (µg m ) V lera M aksim ale V lera M inim ale D itët m bi standardin

Total-LG2.5 120 115.32 75.32 0

Total -LG 2.5 80.48 75.32 89.36 90.26 82.12 95.36 91.06 88.95 93.05 80.31 90.4 98.15 94.35 106.54 115.32 91.41

LG10-LG2.5 50 46.51 A. 24.56 SYLA 0

LG 10 - LG 2.5 32.15 26.54 34.56 35.89 32.65 33.56 28.13 24.56 29.87 31.87 34.1 35.65 31.97 39.45 46.51 33.16

LG2.5 -13.02 7.74 --

-3

LG 2.5 8.89 9.15 8.24 9.78 11.23 7.89 8.64 7.74 8.54 8.15 9.07 10.26 10.54 11.35 13.02 9.49

LG1 -6.06 1.96 --

LG 1 2.65 3.54 3.89 4.56 3.21 3.58 3.41 2.65 1.96 2.21 3.33 3.97 4.16 4.85 6.06 3.61

73

Përqendrimi në µg m Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

10/13/09

Vendi i mostrave Data FUSHË KOSOVË 02.04.`04 FUSHË KOSOVË 08.04.`04 FUSHË KOSOVË 14.04.`04 FUSHË KOSOVË 20.04.`04 FUSHË KOSOVË 26.04.`04 FUSHË KOSOVË 02.05.`04 FUSHË KOSOVË 08.05.`04 FUSHË KOSOVË 14.05.`04 FUSHË KOSOVË 20.05.`04 FUSHË KOSOVË 26.05.`04 FUSHË KOSOVË 01.06.`04 FUSHË KOSOVË 07.06.`04 FUSHË KOSOVË 13.06.`04 FUSHË KOSOVË 19.06.`04 FUSHË KOSOVË 25.06.`04 Mesatarja aritmetike tremujore

-3 Standardi–B E (µg m ) V lera M aksim ale V lera M inim ale D itët m bi standardin

Total -LG 2.5 369.45 325.12 379.54 283.65 287.45 313.15 344.09 280.54 271.06 325.54 334.5 386.66 360.65 310.24 376.21 329.86

Total-LG2.5 120 386.66 271.06 A. 15

LG 10 - LG 2.5 149.87 145.67 154.31 121.27 124.56 146.87 159.67 131.36 126.32 140.68 155.2 153.69 156.87 130.65 173.87 144.72

L G10-L G2 .5 50 173.87 121.27 SYLA 15

L G2.5 -28.18 12.69 --

-3

LG 2.5 16.87 12.69 18.02 19.67 19.34 20.05 22.54 17.54 15.47 16.87 18.45 24.58 21.34 21.89 28.18 19.57

LG 1 3.65 5.05 4.12 4.51 3.98 4.57 3.64 3.21 2.87 3.08 4.39 3.98 4.44 5.98 6.06 4.24

L G1 -6.06 2.87 --

74

Përqendrimi në µg m -3

MUAJI PRILL 2004 Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Vendet e monitoruara MILLOSHEVË - MUZAKAJ KOSOVA B - Plemetin KOSOVA B - te ura DEPONIA - TC "KOSOVA A" DARDHISHTË - te ura M.S. BARDH OBILIQ I VJETËR Sh.f. "P. SOTIRI" -KASTRIOT SHIR. TRANSPORTUES -HADE BARDHI I MADH (trafa 2) FUSHË KOSOVË SHARRCEM - ELEZ HAN

Total-LG2.5 128.75 54.51 47.83 181.29 177.35 78.45 75.01 37.17 422.44 83.51 329.04 439.34

LG 10 - LG 2.5 59.04 26.23 25.97 88.63 91.83 37.74 29.81 19.78 226.73 32.36 139.13 205.15

LG 2.5 13.33 13.68 13.21 15.95 20.53 21.05 11.02 10.97 21.11 9.46 17.14 31.03

LG1 4.85 6.19 4.97 6.44 5.86 7.32 4.45 3.69 5.38 3.57 4.26 8.54

Vendet e monitoruara LG 2.5

LG10-LG2.5

450 400 350 300 250 200 150 100 50 0

Total-LG2.5

Total-LG2.5 LG10-LG2.5 LG 2.5 LG 1

K

M IL LO

SH

EV O SO ËM V U D A ZA EP B K K O O P A S N l J IA O V em et -T A i n B C "K - t e D A u O R S O ra D H V IS A H A T " Sh Ë.f . M te O . " u S SH P B ra . IR . SO ILI BA R .T T Q D IR I R H A I" VJ N E BA SP KA T Ë R O D R ST R H R T U I II ES OT M -H A D A H SH F D E (t A US r H R af Ë R a C 2) E KO M - E SO LE VË Z H A N

Koncentrim i në µg/m3

LG 1

Muaji PRILL 2004

10/13/09

A. SYLA

75

Përqendrimi në µg m-3

MUAJI MAJ 2004 Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Vendet e monitoruara MILLOSHEVË- MUZAKAJ KOSOVA B- Plemetin KOSOVA B- te ura DEPONIA- TC "KOSOVA A" DARDHISHTË- te ura M.S. BARDH OBILIQ I VJETËR Sh.f. "P. SOTIRI"-KASTRIOT SHIR. TRANSPORTUES-HADE BARDHI I MADH (trafa 2) FUSHË KOSOVË VILLA GËRMIA- Prishtinë

Total-LG2.5 147.12 48.19 45.95 166.33 174.15 64.03 69.82 35.23 410.72 89.74 306.87 37.11

LG10 - LG2.5 56.07 21.82 25.71 79.25 82.91 32.17 27.73 17.91 214.55 29.59 140.98 18.05

LG2.5 8.63 10.04 13.43 11.09 16.15 18.11 9.63 9.52 17.41 8.19 18.49 11.91

LG1 4.11 4.25 4.52 4.11 4.39 6.85 3.17 2.62 5.18 2.76 3.47 5.89

Vendet e monitoruara LG 1

LG 2.5

LG10-LG2.5

Total-LG2.5

Koncentrimi në µg/m3

450 400 350 300 250 200 150

Total-LG2.5 LG10-LG2.5

100 50 0

LG 2.5

M

SO K O

IL L

O

SH

EV

ËM

U

ZA V K A A BJ D EP K P l O e O m SO N et IA V in A -T BC te "K D ur O A a SO RD V H A IS A H " TË -t eu M ra Sh .S O .B .f . BI A "P LI R .S SH D Q O H IV IR TI .T R JE I "TË R K A R A N ST SP BA O RI R R O TU D T HI ES IM -H A A D D E H (tr V FU IL af S LA a2 H Ë ) G K ËR O SO M IA V -P Ë ri s ht in ë

LG 1

Muaji MAJ 2004

10/13/09

A. SYLA

76

MUAJI QERSHOR 2004 Nr.

Total-LG 2.5

Vendet e monitoruara

1

MILLOSHEVË - MUZAKAJ

2

LG 10 - LG 2.5

-3

LG 2.5

LG 1

172.41

70.39

16.08

6.14

KOSOVA B - Plemetin

69.73

23.94

13.13

5.07

3

KOSOVA B - te ura

64.64

32.9

18.98

5.44

4

DEPONIA - TC "KOSOVA A"

186.77

90.98

14.58

5.44

DARDHISHTË - te ura M.S. BARDH OBILIQ I VJETËR Sh.f. "P. SOTIRI" -KASTRIOT SHIR. TRANSPORTUES -HADE BARDHI I MADH (trafa 2) FUSHË KOSOVË PALAC- SKËNDERAJ

194.26 82.93 83.1 43.81 406.32 100.95 353.65 50.68

94.99 35.82 33.63 21.94 222.71 37.54 154.06 19.18

21.03 20.76 14.8 10.8 23.36 10.85 22.89 4.43

7.32 7.85 5.99 4.96 5.85 4.47 4.97 1.43

5 6 7 8 9 10 11 12

10/13/09

Përqendrimi në µg m

A. SYLA

77

MESATARET TREMUJORE 2004

Nr. Vendet e mostrave

10/13/09

Përqendrimi në µg m -3 Total-LG2.5

LG10 - G2.5

LG2.5

LG1

149.28

61.46

12.42

4.98

56.89

23.99

12.14

5.11

1

MILLOSHEVË- MUZAKAJ

2

KOSOVA B- Plemetin

3

KOSOVA B- te ura

52.38

28.04

15.1

4.95

4

DEPONIA- TC "KOSOVA A"

177.39

85.84

13.69

5.25

5

DARDHISHTË- te ura

181.44

89.47

19.05

5.76

6

M.S. BARDH

74.44

35.05

19.86

7.31

7

OBILIQ I VJETËR

75.59

30.22

11.68

4.45

8

Sh.f. "P. SOTIRI"-KASTRIOT

38.74

19.87

10.43

3.76

9

SHIR. TRANSPORTUES -HADE

413.16

221.33

20.62

5.47

91.41

33.16

9.49

3.61

329.86

144.72

19.57

4.24

10

BARDHI I MADH (trafa 2)

11

FUSHË KOSOVË

A. SYLA

78

• KOMENTIMI I REZULTATEVE TË VENDEVE TË MATURA •

Vlerat e matura në vendet e monitoruara janë krahasuar me standardet aktuale të BE (Bashkësisë Evropiane) - tabela 22. BE nuk ka standard për LG2.5 dhe LG1. Nga matjet në terren gjatë tre muajve sa janë bërë matjet (gjatë muajve: prill, maj dhe qershor) vërehet se në disa vende (pika) matëse, vlerat e fituara me matje nuk i tejkalojnë normat standarde të BE, si në: Kosova “B”- Plemetin; Kosova “B” – te ura; afër MS Bardh; Obiliq i Vjetër; sh. f. “Pandeli Sotiri” në Kastriot; Bardhi i Madh (trafa 2). Ndërsa tek vendet tjera vërehen tejkalime të normave të BE për disa herë, si në këto vende matëse: Milloshevë; Deponia afër TC “Kosova A” ku vlerat tejkalojnë dyfishin e normave; Dardhishtë – te ura, ku poashtu vlerat tejkalojnë pothuajse dyfishin e normave; Shiriti transportues në Hade, ku këtu vlerat e matura tejkalojnë deri në katërfish normat e BE dhe është një vend mjaft i ndotur, e kjo theksohet edhe nga vetë punëtorët të cilët punojnë aty; dhe Fushë Kosovë ku vlerat tejkalojnë trefishin e normave të BE.

•

Poashtu për krahasim me këto vende matëse janë paraqitur në diagram të përbashkët (diagrami 12), gjatë muajit Prill edhe vendi monitorues fabrika e çimentos “SharrCem” në Elez Han, ku ndotja përreth kësaj fabrike është shumë e lartë, duke i tejkaluar normat e BE për disa herë (rreth 4 herë më të larta).

10/13/09

A. SYLA

79

•

Gjatë muajit Maj këto pika janë krahasuar me vendin monitorues - Parkun Nacional “Gërmia” në Prishtinë, ku nga tabela 35 dhe diagrami 13 shihet se ajri në këtë hapësirë është i pastër (nën vlerat e BE), ndërsa mesataret e muajit Qershor të këtyre vendeve matëse, i kam krahasuar me mesataren e muajit qershor të vendit monitorues për krahasim Polac të Skënderajt, ku ajri është mjaft i pastër pasi që për momentin nuk ka ndonjë industri që funksionon në afërsi, prandaj edhe ndotja në këtë pjesë është më e pastër.

•

Ndërsa, në tabelën 37 dhe diagramin 15 janë dhënë rezultatet e mesatareve tremujore të këtyre 11 pikave të matura në rrethinën e KEK-ut, ku tregohet se vendi më i ndotur është shiriti transportues në Hade, pastaj Dardhishtë, deponia afër TC “Kosova A” e kështu me radhë.

•

Duhet të theksohet se gjatë këtij viti kur janë bërë matjet kishte të reshura të mëdha të shiut, e si rezultat i kësaj edhe vlerat e matura janë më të vogla, në të kundërten, gjatë kohës së nxehtë, kur ajri është më i thatë (gjë që vërehet në fund të muajit qershor kur koha ishte më e nxehtë) ndotja është padyshim shumë më e lartë se sa në këtë rast.

10/13/09

A. SYLA

80

•

PËRMBLEDHJE

• Pluhuri i emituar gjatë djegies së thëngjillit, torfës dhe biomasës ngjitet pothuajse plotësisht lart nga fraksionet e mineraleve të lëndës që digjet. Pjesë të vogla të papastërtive (pluhurit) mund të formojnë grimca shumë të vogla të formuara me kondenzimin e komponimeve që avullohen gjatë procesit të djegies. • Lloji i procesit të djegies që shfrytëzohet ka një efekt të konsiderueshëm në proporcionin e hirit që përmbahet në emisionet e gazeve shkarkuese prej boilerëve. Për shembull, lëvizja e sites së boilerëve shkakton sasi relativisht të vogla të hirit fluturues (20 – 40 % të hirit të përgjithshëm), derisa pulverizimi i boilerëve të thëngjillit shkakton (prodhon) sasi të dukshme (80 – 90 %). • Djegia e lëndëve djegëse të lëngëta është poashtu burim i emisioneve të grimcave, ndonëse në sasi më të paktë se sa djegia e thëngjillit. Në veçanti, kushtet jo të mira të djegies shpien në formimin e blozës, e cila është e rrezikshme për prodhimin e acidit aglomerat me veti korrozive në prezencën e treoksidit të sulfurit. • Djegia e gazeve natyrore nuk është burim i rëndësishëm i emisioneve të papastërtive (pluhurit). Në anën tjetër disa gazra industrial mund të përmbajnë grimca të cilat duhet të filtrohen në proceset e prodhimit apo të largohen para djegies. 10/13/09

A. SYLA

81

•

Problemet mjedisore mund të ngjajnë prej grimcave me diametër më të vogël se 2.5 µm për arsye se ato mund të mbesin të suspenduara në atmosferë për disa ditë apo madje edhe javë të tëra. Distanca që grimcat e kalojnë para se ato të largohen nga ajri (bien poshtë) me fundërrim apo precipitim varet nga karakteristikat e tyre fizike dhe kushteve atmosferike. Madhësia, dendësia dhe forma e grimcave, kanë ndikim në shpejtësinë me të cilën ato fundërrohen. Grimcat më të mëdha se 10 µm fundërrohen shumë shpejt. Ndikimi i tyre është kryesisht afër burimeve ndotëse. Grimcat më të vogla se 10 µm dhe veçanërisht ato më të vogla se 2.5 µm mund të udhëtojnë me qindra kilometra para se ato të fillojnë të bien poshtë. Aerosolet shpesh funksionojnë si kondenzim bërthamash për formimin e reve dhe largohen gjatë reshjeve.

•

Teknikat e kontrollit të emisioneve industriale për lëndët grimcore (LG) janë mjaft efikase, duke arritur largimin e më shumë se 99.8 % të masës së gazeve ndotëse hyrëse. Vetëm për grimcat e vogla siç janë LG10 dhe më të vogla, efikasiteti i largimit zvogëlohet midis 95 – 98 %. Për këtë arsye shumica e grimcave prej impianteve të mëdha të djegies që emetohen ende në atmosferë janë në kufi të diametrit 0.1 µm deri 10 µm.

10/13/09

A. SYLA

82