7(vii)c

ISSN 0035-9696 Cena 15,00 zł (w tym „O" VAT)

rudy i metal

Nakład do 500 egz.

K ^1 r"!I n 1^7^ • C* ^. w* d 7 4Ć-

R-49 2004 SIGMA

WARUNKI

CZASOPISM

kolportowanych przez Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. w 2004 r. Zamówienia na prenumeratę czasopism wydawanych przez wydawnictwo SIGMA-NOT można składać w dowolnym terminie. Mogą one obejmować dowolny okres, tzn. dotyczyć dowolnej liczby kolejnych zeszytów każdego czasopisma. Zamawiający może otrzymywać zaprenumerowany przez siebie tytuł począwszy od następnego miesiąca po dokonaniu wpłaty. Zamówienia na zeszyty sprzed daty otrzymania wpłaty będą realizowane w miarę możliwości — z posiadanych zapasów magazynowych. Warunkiem przyjęcia i realizacji zamówienia jest otrzymanie z banku potwierdzenia dokonania wpłaty przez prenumeratora. Dokument wpłaty jest równoznaczny ze złożeniem zamówienia.

* Wpłat na prenumeratę można dokonywać na ogólnie dostępnych blankietach w Urzędach Pocztowych (przekazy pieniężne) lub Bankach (polecenie przelewu), przekazując środki na adres: Wydawnictwo SIGMA-NOT Spółka z o.o. 00-950 Warszawa, ul. Ratuszowa 11 BPH PBK S.A. O/Warszawa PL Gen. Hallera 6 Nr 53 1060 0076 0000 4282 1000 0012 * Uwaga Prenumeratorzy: od 1999 roku prenumeratę przyjmuje wyłącznie Zakład Kolportażu Wydawnictwa SIGMA-NOT. * Na blankiecie wpłaty należy czytelnie podać nazwę zamawianego czasopisma, liczbę zamawianych egzemplarzy, okres prenumeraty oraz własny adres. Na życzenie prenumeratora, zgłoszone np. telefonicznie, Zakład Kolportażu ul. Bartycka 20, 00-716 Warszawa, (tel. (022) 840-30-86, tel./fax (022) 840-35-89, (022) 840-59-49) wysyła specjalne blankiety zamówień wraz z aktualną listą tytułów i cennikiem czasopism. Przyjmujemy zamówienia również przez Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: k o l p o r t a z @ s i g m a - n o t . p l . Informacje e-mail: i n f o r m a c j a @ s i g m a - n o t . p l . Sekretariat e-mail: [email protected]. Dział Reklamy i Marketingu e-mail: [email protected]. *

Odbiorcy zagraniczni mogą otrzymywać czasopisma poprzez prenumeratę dewizową (wpłata dokonywana poza granicami Polski w dewizach, wg cennika dewizowego z cenami podanymi w dolarach amerykańskich) lub poprzez zamówioną w kraju prenumeratę ze zleceniem wysyłki za granicę (zamawiający podaje dokładny adres odbiorcy za granicą, dokonując równocześnie wpłaty w wysokości dwukrotnie wyższej niż cena normalnej prenumeraty krajowej). Ogłoszenia przyjmuje: Dział Reklamy i Marketingu, 00-950 Warszawa, ul. Mazowiecka 12, pok. 6, tel. (022) 827-43-65, (022) 828-27-31, fax (022) 826-80-16.

* Egzemplarze archiwalne (sprzedaż przelewowa lub za zaliczeniem pocztowym) można zamawiać pisemnie, kierując zamówienia na adres: Wydawnictwo SIGMA NOT, Spółka z o.o. Zakład Kolportażu, 00-716 Warszawa, ul. Bartycka 20 tel. (022) 840-30-86, natomiast za gotówkę można je nabyć w Klubie Prasy Technicznej w Warszawie ul. Mazowiecka 12, tel. (022) 826-80-17. * W przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą Wydawnictwo zastrzega sobie prawo do wystąpienia o dopłatę różnicy cen oraz prawo do realizowania prenumeraty tylko w pełni opłaconej. * Istnieje możliwość zaprenumerowania l egz. czasopisma po cenie ulgowej przez indywidualnych członków stowarzyszeń naukowo-technicznych zrzeszonych w FSNT oraz przez uczniów szkół zawodowych i studentów szkół wyższych. Blankiet wpłaty na prenumeratę ulgową musi być opatrzony na wszystkich odcinkach pieczęcią koła SNT lub szkoły. CENA PRENUMERATY W 2004 ROKU w przypadku zmiany cen w okresie objętym prenumeratą, prenumeratorzy zobowiązani są do dopłaty różnicy cen kwartalna

półroczna

roczna

normalna

ulgowa

normalna

ulgowa

normalna

ulgowa

45,00 zi

22,50 zł

90,00 zi

45,00 zi

180,00 zł

90,00 zi

rudy

i metale

SIGMA

R.49 2004

nieżelazne

7

CZASOPISMO NAUKOWO-TECHNICZNE STOWARZYSZENIA INŻYNIERÓW l TECHNIKÓW PRZEMYSŁU HUTNICZEGO W POLSCE

M

SPIS TREŚCI:

I

Indeks 37495

E

S

I

Ę

C

Z

N

Skrót tytułu (dla bibliografii)

I

K

Rudy Metale

Strona

326 330

Badania sorbentów do usuwania fluorowodoru z gazów przemysłowych

Przeszłość i teraźniejszość Międzynarodowego Układu Jednostek SI

Muzykiewicz W.:

335 341 342

PRZETWÓRSTWO ALUMINIUM Knych T., Mamala A., Smyrak B.:

344

Odporne cieplnie niskozwisowe przewody elektroenegetyczne wysokiego napięcia

METALURGIA PROSZKÓW LeżańskiJ.:

350

Struktura i własności spieków z mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu

NORMALIZACJA

354

METALE SZLACHETNE Gluchowski W., RdzawskiZ.:

355

Przegląd cen metali szlachetnych

BIULETYN INSTYTUTU METALI NIEŻELAZNYCH WochM.:

361

Biuletyn Instytutu Metali Nieżelaznych

ŚWIATOWY RYNEK METALI NIEŻELAZNYCH Butra J.:

367

Światowy rynek metali nieżelaznych

PRACE DOKTORSKIE I HABILITACYJNE

372

KRONIKA

374

Bratek Ł., ChmielarzA., Kamiński K.: Liberski P., Lejkowski J., Spyra M., Kania H., Podolski P.: NorwiszJ.: Paruch Z.:

Wpływ dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną blach cynkowych Grupa KĘTY. Kolejne wielkie inwestycje Eurlng — Inżynier Europejski

ISSN 0035-9696 Czasopismo Rudy i Metale Nieżelazne w 2004 r. jest dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji Redakcja czasopisma: red. naczelny: prof. zw. dr hab. inż. Zbigniew Misiołek, z-ca red. naczelnego: doc. dr inż. Józef Czernecki, red. działowi: dr hab. inż. Jan Butra, dr hab. inż. Wojciech Libura, prof. nzw. Sekretarz Redakcji: mgr Bożena Szklarska-Nowak. Adres Redakcji: 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13. Skr. poczt. 221. TeUfax (0-prefix-32) 256-17-77. Korekta: Marzena Rudnicka. Rada Programowa czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne. Przewodniczący: prof. zw. dr hab. inż. Józef Zasadziński. Zastępca Przewodniczącego prof. dr hab. inż. Jan Botor. Sekretarz dr inż. Józef Z. Szymański. Członkowie: prof. dr hab. inż. Andrzej Jasiński, prof. dr hab. inż. Andrzej Korbel. Wszystkie artykuły o charakterze naukowym są opiniowane. Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń. Wydawca: Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o., ul. Ratuszowa 11, 00-950 Warszawa, skr. poczt. 1004, tel.: (0-prefix-22) 818-09-18,818-98-32, fax: 619-21-87. Internet: http://www.sigma-not.pl. Prenumerata e-mail: [email protected]. Informacje e-mail: [email protected]. Dział Rekalmy i Marketingu e-mail: [email protected]. Sekretariat e-mail: [email protected]. Format A4. Objętość 7,0 ark. druk. Papier ilustracyjny kl. III 61x 88/80. Druk ukończono w lipcu 2004 r. Rudy Metale: R 49, nr 7, s. 325+376, lipiec 2004 r. Druk: Przedsiębiorstwo Miernictwa Górniczego Spółka z o.o.. Katowice ul. Mikoiowska lOOa

ŁUKASZBRATEK ANDRZEJ CHMIELARZ KRZYSZTOF KAMIŃSKI

Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 66.074.3.001:66.074.7:661.9

BADANIA SORBENTÓW DO USUWANIA FLUOROWODORU Z GAZÓW PRZEMYSŁOWYCH Omówiono problem usuwania związków fluoru z gazów metalurgicznych bogatych w SO2, kierowanych do utylizacji w fabrykach kwasu siarkowego. Przedstawiono wyniki badań w skali laboratoryjnej oczyszczania gazów z HF z zastosowaniem różnych sorbentów. Dla każdego z testowanych sorbentów wyznaczono skuteczności usuwania fluorowodoru i pojemności sorpcyjne.

INVESTIGATION OF SORBENTS FOR HYDROGEN FLUORIDE REMOYAL FROM INDUSTRIAL GASES The paper describes the problem of fluorine compounds removal front SO7-rich metallurgical off-gases, directed for utilisation in the sulphuric acidplants. Results oflaboratory-scale investigation on HF removalprocess with the use ofdifferent types of absorbents are presented. The process ejficiency and the sorptive capacity of each tested absorbent have been determined. Wprowadzenie Zanieczyszczenia gazów odlotowych związkami fluoro- i chloropochodnymi stanowią poważne zagrożenia dla środowiska wskutek ich działania toksycznego i korozyjnego. Spośród związków fluoru dominujący udział w emitowanych zanieczyszczeniach stanowią: HF, SiF4, H2SiF6, NaF [1]. Fluor elementarny, najbardziej niebezpieczny, rzadko występuje w gazach odlotowych. Wszystkie związki fluoru charakteryzują się dużą reaktywnością chemiczną, a będąc dobrze rozpuszczalne w wodzie, stanowią w tej postaci największe niebezpieczeństwo dla wszystkich form życia. Polskie koncentraty miedziowe zawierają ok. 0,08 % fluoru [2]. Fluor w koncentracie związany jest ze skałą płonną i nie jest możliwe usunięcie go w procesie flotacji. Z koncentratów tych wytwarzana jest miedź katodowa. Producentem miedzi katodowej w Polsce jest KGHM POLSKA MIEDŹ S.A., w skład, którego wchodzą dwie huty miedzi: HM GŁOGÓW oraz HM LEGNICA. W HM GŁOGÓW pracują dwie odrębne pod względem technologicznym instalacje. W HM GŁOGÓW I technologia oparta jest na procesie szybowym, natomiast w HM GŁOGÓW II miedź wytwarzana jest w oparciu o technologię pieca zawiesinowego. Huta Miedzi LEGNICA produkuje miedź w procesie szybowym. W obu technologiach powstają gazy zawierające od kilku do kilkunastu % SO7, które poddawane są utylizacji w fabrykach kwasu siarkowego. Przed skierowaniem gazów na aparaty kontaktowe poddaje się je kilkustopniowemu oczyszczaniu. Końcowe oczyszczanie realizowane jest w tzw. węźle myjącym fabryki kwasu siarkowego, w którym proces prowadzi się w roztworach kwasu siarkowego. Szczególnie niepokojącym zjawiskiem jest obecność w gazach procesowych gazowego fluorowodoru. Nieusunięty stanowi bardzo poważne zagrożenie dla tkanin szklanych stosowanych na pokrycie świec demisterów, powodując ich uszkodzenie. Zasadniczy składnik szkła — krzemionka SiO2 — ulega działaniu fluorowodoru dając lotny fluorek krzemu [3] SiO2 + 2 H2F2 -^ SiF4 + 2 H2O

(D

Przy nadmiarze fluorowodoru SiF4 przechodzi w kwas fluorokrzemianowy H2SiF6 SiF4 + H22F2

•«2SiF6

(2)

Zniszczenie świec demisterów powoduje, że krople i mgła kwasu siarkowego rozchodzą się dalej z gazem po instalacji produkcyjnej i ulegają wykropleniu w miejscach chłodniejszych. W miejscach

wykroplenia kwas może trawić stal, co prowadzi w każdym przypadku do nadmiernej korozji. Produkty korozji, szczególnie związki żelaza, tworzą ze składnikami fazy aktywnej katalizatora nieaktywne układy fazowe, bezpośrednio odpowiedzialne za spadek aktywności katalizatorów i ich destrukcję fizyczną. Podobnie reaguje fluorowodór z nośnikiem krzemionkowym katalizatora tworząc SiF4 pośrednio odpowiedzialny za trwałą dezaktywację katalizatora. Najsilniejsze szkodliwe działanie fluoru na katalizator rejestruje się w stosunku do katalizatora świeżego. Dezaktywacja katalizatora oznacza zmniej szenie stopnia przemiany SO2 w SO3, a w konsekwencji zwiększoną emisję ditlenku siarki do atmosfery [3]. W związku z powyższymi problemami w Instytucie Metali Nieżelaznych podjęto prace mające na celu znalezienie sorbentu, który mógłby ewentualnie zostać zastosowany jako środek eliminujący fluorowodór z odlotowych gazów przemysłowych. Na wstępie przeprowadzono analizę literaturową, mającą na celu znalezienie związków trwale wiążących fluorowodór. Stwierdzono, że do najmniej rozpuszczalnych fluorków należą następujące związki: CuF, MnF2, Na3AlF6, Al2(SiF6), Ca(SiF6), Na3AlF6, FeF3, CaF2, MgF2, PbF2, BaF2, Na2(SiF6), SiF4 [5]. Z wymienionych związków wybrano MgF2, A1F3, Na2(SiF6), SiF4, CaF2 i wykonano próby ich zastosowania do usuwania fluorowodoru. Przeprowadzono badania laboratoryjne na doświadczalnej instalacji z wykorzystaniem gazów wzorcowych zawierających fluorowodór, testując następujące sorbenty: — szkło wodne R-137 o zawartości 35 % Na2SiO3, — odpadowe pyły SILIMICA z Huty Łaziska, — SIOXID produkt z OFZ Trading a.s. ISTEBNE — Słowacja, — odczynnikowy siarczan glinu, — odczynnikowy siarczan magnezu, — wapniak z kopalni wapienia CZATKOWICE, — wodorotlenek glinu — surowiec do wytwarzania siarczanu glinu w Zakładach Chemicznych ZŁOTNIKI S.A. we Wrocławiu, — piasek kwarcowy używany w procesie konwertorowania miedzi w HM GŁOGÓW I (podziarno uzyskane w wyniku przesiewania wysuszonego piasku), piasek kwarcowy używany w procesie konwertorowania miedzi w HM GŁOGÓW I frakcja 0-0,063 mm, magnezyt surowy mielony z Zakładów Magnezytowych GROCHÓW, mączka kwarcytowa produkowana w zakładach KWARCE S.A. w Mikołajowicach.

Mgr inż- Łukasz Bratek, dr inż. Andrzej Chmielarz, mgr inż. Krzysztof Kamiński — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

326

Rotametr

Reaktor

Termometr

Gaz wzorcowy HF

Gazomierz mokry

Sprężone powietrze Kąpiel reaktora

PłuczkizO,lMNaOH

Rys. 1. Schemat doświadczalnej instalacji do usuwania fluorowodoru z przemysłowych gazów odlotowych Fig. l. Diagram of the experimental installation for hydrogen fluoride removal from industrial off-gases Opis instalacji do badań absorpcji gazowego HF

(60 °C), po czym włączano mieszadło magnetyczne. Przez tak przygotowany reaktor przepuszczano strumień gazu zawierającego HF Zadaniem doświadczalnej instalacji, przedstawionej na rysunku l, o stężeniu 146 mg/nr N lub 22,3 mg/nr N (stężenia dobrane odpobyło umożliwienie przeprowadzenia badań w warunkach laboratowiednio do występujących w gazach przemysłowych dla obu techryjnych podstawowych parametrów procesu oczyszczania gazów nologii produkcji miedzi). Stężenie fluorowodoru w gazie utrzymyz fluorowodoru oraz porównania zdolności absorpcyjnych wybrawano na poziomie 146 mg/mJN lub 22,3 mg/m3N poprzez zmieszanych materiałów. Wielkości takie, jak: stosunek strumienia objętości nie strumieni gazu wzorcowego oraz sprężonego powietrza. gazu do ilości roztworu kwasu siarkowego, gęstość zawiesiny sorNatężenie przepływu poszczególnych strumieni regulowano zawobentu, stężenie kwasu siarkowego, temperatura procesu, zostały rem redukcyjnym i mierzono rotametrem. Rzeczywiste stężenie dobrane tak, aby odpowiadały odpowiednim wielkościom stosowafluorowodoru w gazie na wlocie do instalacji oznaczano metodą nym w instalacjach przemysłowych utylizujących bogate w SO2 z zastosowaniem elektrody jonoselektywnej. Fluorowodór po przejgazy przemysłowe w fabryce kwasu siarkowego. ściu przez reaktor był absorbowany w O, l M roztworze NaOH w płuInstalacja doświadczalna składała się z następujących elemenczkach pomiarowych. Po upływie zadanego czasu (15 minut) przetów: rywano dopływ fluorowodoru do instalacji i wykonywano oznaczea — butli z gazem wzorcowym 25 ppm HF (22,3 mg HF/nr N) oraz nie zawartości fluorowodoru w roztworze poabsorpcyjnym za 500 ppm HF (464,4 mg HF/m3N) w czystym azocie, reaktorem. Następnie napełniano ponownie płuczki pomiarowe b — reduktora z teflonowym wnętrzem oraz równolegle podłączo0,1 M NaOH i włączano dopływ gazu do reaktora. Powyższe czynnym rotametrem typu FLM 32 do pomiaru natężenia przepływu, ności powtarzano w odstępach 15-minutowych. Sumaryczny czas c — układu pomiarowego powietrza doprowadzonego do instalacji, przepuszczania gazu przez reaktor wynosił 1,5 godziny. W trakcie składającego się z reduktora ciśnienia, rotametru typu RIN o zakrepomiarów notowano następujące parametry: 3 sie pomiarowym CM-250 dm /h, — natężenie przepływu gazu na rotametrze, d — reaktora w formie płuczki wykonanej z teflonu, zaopatrzonego — ciśnienie barometryczne, w mieszadło oraz głowicę z otworami o średnicy 50 (im, zapewnia— temperaturę w kąpieli reaktora, jącą dobrą dyspersję gazu, — temperaturę gazu po przejściu przez układ odczytywaną w moe — płuczek plastikowych, które zawierały O, l M NaOH — roztwór krym gazomierzu, pochłaniający gazowy fluorowodór, — ilość gazu przepuszczonego przez instalację za pomocą mokrego f— gazomierza „mokrego" produkcji VEB Junkalor Dessau, gazomierza, g — przewodów łączących wykonanych z teflonu lub polipropylenu. — potencjał ogniwa, — stężenie fluoru i jonów fluorkowych. Badania wpływu dodatku różnych sorbentów na proces absorpcji HF Wyniki badań Badania były prowadzone przy zbliżonym stosunku ilości sorbentu (1,2 grama) do ilości 15 % oraz 50 % kwasu siarkowego (0,5 dirr). Dwa różne stężenia kwasu siarkowego wynikają z istnienia dwóch różnych technologii oczyszczania gazów przemysłowych bogatych w SO2 w fabrykach kwasu siarkowego w KGHM POLSKA MIEDŹ S. A. 50 % roztwór kwasu siarkowego stosowany jest do oczyszczania gazów procesowych z technologii pieca szybowego, natomiast roztwór 15 % do oczyszczania gazów z pieca zawiesinowego. Sposób wykonania badań Reaktor napełniano kwasem siarkowym w ilości 0,5 dm . Odważano sorbent i podawano go do reaktora. Reaktor umieszczano w termostacie w celu uzyskania odpowiedniej temperatury kąpieli

W pierwszej kolejności wykonano próbę absorpcji fluorowodoru w 15 oraz 50 % kwasie siarkowym przy założonych parametrach procesu: temperaturze kwasu (60 °C), strumieniu objętości (28 oraz 83 dm 3 /h) oraz stężeniu wlotowym fluorowodoru (146 oraz 22,3 mg/m3N). Otrzymane wyniki zilustrowano na rysunkach 2 i 3. Wynika z nich, że równowagowe stężenie fluorowodoru w 15 % kwasie siarkowym wynosi l ,4 mg/drrr, a w 50 % kwasie siarkowym 0,54 mg/dm3. Następnie przeprowadzono badania porównawcze w celu określenia zdolności absorpcyjnej fluorowodoru przez wytypowane sorbenty. W przypadku próby oczyszczania gazu z fluorowodoru w mieszaninie szkła wodnego R-137 i roztworu kwasu siarkowego, rozcieńczono szkło wodne z wodą w stosunku 1:1, ponieważ nieroz-

327

cieńczone szkło wodne ulega procesowi żelowania w kwasie siarkowym. Stopień rozcieńczenia dobrano doświadczalnie, dodając porcjami szkło wodne do kwasu siarkowego, aż do momentu wytrącenia żelu krzemionkowego. Na podstawie badań procesu absorpcji fluorowodoru w zawiesinie sorbentów w 15 oraz 50 % kwasie siarkowym wyliczono skuteczności usuwania fluorowodoru w czasie przepuszczania gazu przez instalacje doświadczalną. Wyniki zilustrowano na rysunkach 4*7. Obliczono ponadto pojemność sorpcyjną jednostki sorbentu

w czasie przepuszczania gazu przez doświadczalną instalację. Pojemność sorpcyjną definiuje się jako ilość HF związaną przez jednostkę masy sorbentu. Otrzymane wyniki zaprezentowano na rysunkach 8 i 9. Podsumowanie i omówienie wyników Kwas siarkowy wykazuje właściwości pochłaniające fluorowodór z gazu przechodzącego przez laboratoryjną instalację doświadczalną. Na podstawie przeprowadzonych badań określono ró wno wa25

160

100

ł"

80

x" ..

20 30

O

105

75

45 60 Czas, min

15

30

45

60

Czas, min

Rys. 2. Wykres zmian stężeń HF w gazie opuszczającym doświadczalną instalację, 15 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 28 dm3/h, stężenie wlotowe fluorowodoru 146 mg/m3N

Rys. 3. Wykres zmian stężeń HF w gazie opuszczającym doświadczalną instalację, 50 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 83 dm3/h, stężenie wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/m3N

Fig. 2. The HF concentration changes in the off-gas from experimental installation, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dm3/h, HF concentration at inlet — 146 mg/m3N

Fig. 3. The HF concentration changes in the off-gas from experimental installation, 50 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 83 dm3/h, HF concentration at inlet — 22,3 mg/m3N

Rys. 4. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację doświadczalną, 15 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 28 dm3/h, stężenie wlotowe fluorowodoru 146 mg/m3N Fig. 4. Efficiency of HF removal by the experimental installation, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dm3/h, HF concentration at inlet — 146 mg/m3N

10

Rys. 5. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację doświadczalną, 15 % kwas siarkowy strumień objętości gazu 28 dm3/h, stężenie wlotowe fluorowodoru 146 mg/m3N

—o— Mączka kwarcytowa

50

--Q- Silimica •••A-- Wodorotlenek glinu

40

-x- Piasek konw (0-0,063mm)

30

10

20

30

40

50

Czas, min

328

60

70

80

90

Fig. 5. Efficiency of HF removal by the experimental installation, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dm3/h, HF concentration at inlet — 146 mg/m3N

100 -i

H-

90 80 70

B

3 .* W

60

' '• ..^

••o-- Silimica

50

a

Mączka kwarcytowa

-ćs- Siarczan magnezu

40

1 70

30

10

20

30

60

50

40

V "'• ... \ - '\-— \ * X 1 80

i 90

Czas, min

Rys. 6. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację doświadczalną, 50 % kwas siarkowy, 3 strumień objętości gazu 83 dm /h, stężenie wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/nr N Fig. 6. Efficiency of HF removal by the experimental installation, 50 % sulphuric ac id, gaś flow ratę — 83 drrrYh, HF^ concentration at inlet — 22,3 mg/nrY*

• ^ X,^ A-.^^N.^

on .

~~"~~""~~^--a, "\,

\

n- . "_**"•-..*>•* *"**-tX...

' a--r.-.

S? cn _

•W) O C

a

•

N

cn -

—e— Sioxid

Q)

3

-^>^ "•--..

*^^\

-•-.•-. xx."N, x

"•••• >O\ A.. ~CK

W -^

"'••.

- --ń-- Wapniak

- : ^ ", "•-^— —— o

-•x- Wodorotlenek glinu D

1

20

30

\^"~x

40

50

60

70

80

90

Czas, min

Rys. 7. Skuteczność usuwania HF w czasie przepuszczania gazu przez instalację doświadczalną, 50 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 83 dm3/h, stężenie wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/rrr^ Fig. 7. Efficiency of HF removal by the experimental installation, 50 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 83 dm j /h, HF concentration at inlet — 22,3 mg/nr N

1,20 l

1,00 *0.80

P Mączka kwarcytowa El Piasek konwertorowy B Magnezyt H Siarczan glinu

C Wodorotlenek glinu B Piasek konwertorowy (0-0,063mm) D Silimica S Szkto wodne

D Mączka kwarcytowa B Wodorotlenek glinu S Szkło wodne

Q Silimica H Siarczan magnezu

Rys. 8. Pojemność sorpcyjna badanych sorbentów w procesie usuwania fluorowodoru, 15% kwas siarkowy, strumień objętości gazu 28 dm 3 /h. stężenie wlotowe fluorowodoru 146 mg/m 3 N

Rys. 9. Pojemność sorpcyjna badanych sorbentów w procesie usuwania fluorowodoru, 50 % kwas siarkowy, strumień objętości gazu 83 dm 3 /h, stężenie wlotowe fluorowodoru 22,3 mg/m3N

Fig. 8. Sorptive capacity of the sorbents examined in the process of HF removal, 15 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 28 dni" /h, HF concentration at inlet — 146 mg/m3N

Fig. 9. Sorptive capacity of the sorbents examined in the process of HF removal, 50 % sulphuric acid, gaś flow ratę — 83 dm j /h, HF concentration at inlet — 22,3 mg/m3N

gową pojemność sorpcyjną kwasu. Wynosi ona l ,4 mg fluorowodoru w l dm3 15 % kwasu siarkowego i 0,54 mg fluorowodoru w l dm3 50 % kwasu siarkowego w temperaturze 60 °C. Na podstawie przeprowadzonych badań na laboratoryjnej instalacji doświadczalnej w dwóch wariantach prowadzenia prób (różne stężenia kwasu siarkowego, gazu wzorcowego HF oraz strumienie objętości gazu przepuszczanego przez układ) można stwierdzić, że mączka kwarcytowa charakteryzuje się najlepszą, spośród wszystkich przebada-

nych sorbentów, 90 % skutecznością usuwania fluorowodoru. Spośród innych sorbentów wykorzystanych w przeprowadzonych próbach laboratoryjnych przy założonym reżimie — 15 % kwas siarkowy, średni strumień objętości gazu 28 dm J N /h, średnie początkowe stężenie fluorowodoru 146 mg/mJN oraz temperaturze kąpieli 60 °C, najlepsze wyniki skuteczności usuwania fluorowodoru uzyskano (w kolejności od najlepszego) dla: szkła wodnego, wodorotlenku glinu, piasku używanego w procesie konwertorowania

329

miedzi w HM GŁOGÓW I, magnezytu surowego mielonego, siarczanu glinu oraz pyłów dymnicowych z huty Łaziska. Pojemność sorpcyjna dla wodorotlenku glinu jest niemal taka sama, jak dla mączki kwarcytowej 1,3 mgHF/g sorbentu. Szkło wodne daje dobre wyniki usuwania fluorowodoru, ale w przeliczeniu na jednostkę masy 35 % szkła wodnego, jego pojemność sorpcyjna jest niższa w porównaniu do innych sorbentów. Piasek używany w procesie konweitorowania miedzi w HM GŁOGÓW I oraz magnezyt wykazują zarówno wyższe skuteczności usuwania fluorowodoru, jak i wyższe pojemności sorpcyjne w porównaniu do stosowanych dotychczas w warunkach przemysłowych pyłów dymnicowych z huty ŁAZISKA. Natomiast w czasie prowadzenia prób na doświadczalnej instalacji w wariancie z 50 % kwasem siarkowym oraz strumieniem objętości gazu 83 dur /h i stężeniem wlotowym fluorowodoru 22 mg/m^ oraz temperaturze kąpieli 60 °C najlepsze wyniki skuteczności usuwania fluorowodoru uzyskano (w kolejności od najlepszego) dla: odczynnikowego siarczanu magnezu, pyłów dymnicowych z Huty ŁAZISKA, SIOXID-u, wodorotlenku glinu, wapniaka oraz szkła wodnego. Pojemność sorpcyjna dla pyłów dymnicowych z huty Łaziska jest 25% mniejsza niż pojemność sorpcyjna mączki kwarcytowej, która wynosi 0,65 mgHF/g sorbentu. Pojemność sorpcyjna szkła wodnego jest niższa w porównaniu do innych sorbentów. Natomiast odczynnikowy siarczan magnezu, charakteryzuje się 85 % średnią

PIOTR LIBERSKI JACEK LEJKOWSKI MAREK SPYRA HENRYK KANIA PAWEŁ PODOLSKI

skutecznością usuwania fluorowodoru; produkt SIOXID, wodorotlenek glinu oraz wapniak wykazują zbliżone średnie skuteczności usuwania fluorowodoru (40-^50 %) jak i zbliżone pojemności sorpcyjne (0,3-^0,4 mg HF na l g sorbentu). Literatura 1. WarychJ.: Oczyszczanie przemysłowych gazów odlotowych. WNT, Warszawa 1998. 2. Monografia KGHM POLSKA MIEDŹ 1996. Wydaw. CBM CUPRUM Sp. z o.o., Wrocław 1996, s. 735-736. 3. Jędrz.ejewskiSt.: Sprawozdanie IMN nr3429/I/84 „Analiza możliwości eliminacji fluoru z kwasu obiegowego wieży Swemco w stopniu pozwalającym na wykorzystanie tego kwasu w węźle susząco-absorpcyjnym." 4. C/ityńT.. GrzesiakP.: Badanie skuteczności usuwania fluoru w węźle myjącym FKS Huty Miedzi GŁOGÓW I. Kwas siarkowy na progu integracji europejskiej. Wydaw. Instytut Ochrony Roślin w Poznaniu, 2001, s. 333-5-334. 5. Poradnik fizykochemiczny. WNT, Warszawa 1974. 6. Bratek Ł.: Sprawozdanie IMN nr 5933/02 „Opracowanie sposobu usuwania gazowych związków fluoru z gazów przemysłowych." 7. BmtekŁ., ChmielarzA., KamińskiK.: Sprawozdanie IMN nr5984/02 „Opracowanie technologii usuwania fluoru z gazów procesowych FKS w oparciu o zastosowanie nowego reagenta."

Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 669.018.8:669-41:669.68:669.56

WPŁYW DODATKÓW STOPOWYCH ORAZ OBRÓBKI WYKAŃCZAJĄCEJ NA ODPORNOŚĆ KOROZYJNĄ BLACH CYNKOWYCH Przedstawiono wyniki badań odporności korozyjnej blach cynkowych. Określono wpfyw dodatków stopowych do cynku na odporność korozyjną wytworzonych blach oraz skuteczność zabezpieczania stosowanej obróbki wykańczającej blach. Przeprowadzono laboratoryjne przyspieszone badania korozyjne w dwóch standardowych ośrodkach korozyjnych: w obojętnej mgle solnej oraz w wilgotnej atmosferze zawierającej SO7. Stwierdzono, że stosowane w chwili obecnej dodatki stopowe tytanu i miedzi do cynku głównie w celu poprawy podatności blach do przeróbki plastycznej, wpływają również korzystnie na odporność korozyjną. Korzystnie na odporność korozyjną w początkowym okresie eksploatacji, a także na podniesienie walorów wizualnych, wptywa zabieg dodatkowego zabezpieczenia powierzchni cynku powloką polimerową lub podwójną powloką fosforanową i polimerową.

AŃ EFFECT OF ALLOY ADDITIYES AND FINISHING TREATMENT ON THE CORROSION RESISTANCE OF ZINC SHEETS Results of the investigation into corrosion resistance of zinc sheets are presented. Ań effect of the alloying components added to zinc on the corrosion resistance of the sheets fabricated and effectiveness of the applied protective final treatment have been determined. Accelerated laboratory-scale corrosion tests were performed in two standard corrosive environments: neutral salt spray and in a wet SO^-containg atmosphere. It wasfound that titanium and copper, which are added at present to zinc in order to improve workability of the sheets, exhibit also a beneficial effect on the corrosion resistance. Moreover, additional protecting ofthe zinc surface with a polymer coating or with a combined phosphate/polymer coating increases the corrosion resistance in thefirst exploitation period and improves appearance ofthe sheets. Dr hab. inż- Piotr Liberski — Politechnika Śląska Katedra Technologii Stopów Metali i Kompozytów. Katowice, mgr inż. Jacek Lejktłwski. mgr inż. Marek Spyra — Zakłady Metalurgiczne SILESIA S.A. Grupa Impexmetal, Katowice, dr inż. Henryk Kania, dr inż. Paweł Podolski — Politechnika Śląska Katedra Technologii Stopów Metali i Kompozytów, Katowice.

330

Wprowadzenie W strukturze zużycia metali bardzo ważną rolę odgrywa cynk. Metal ten od wielu lat jest powszechnie wykorzystywany w technice antykorozyjnej oraz odgrywa znaczącą rolę jako składnik stopowy zwłaszcza w stopach miedzi. Jak podaje International Lead and Zinc Study Group popyt na cynk ciągle rośnie a światowa produkcja tego metalu wzrosła z 8368 tyś. t w 1999 r. do 9726 tyś. t w 2002 r. [1]. Polska produkuje rocznie 160 tyś. t cynku. Krajowe złoża rud cynku na Górnym Śląsku oraz w okręgu krakowskim mają znaczenie światowe. Złoża te występują w dolomitach środkowego triasu (wapień muszlowy) w rejonie Tarnowskich Gór, Bytomia, Chrzanowa, Olkusza i Zawiercia. Podstawową rudą cynku jest tutaj sfaleryt oraz towarzyszące jej wurcyt i hemimorfit [2]. Cynk jest zatem metalem, który obok miedzi może być wytwarzany bez konieczności importu surowca. Polski przemysł cynkowy posiada bardzo bogate tradycje i wnosi duży wkład w rozwój branży cynkowej w Europie. Górny Śląsk był kolebką racjonalnej przemysłowej metody wytapiania cynku. Opracowana przez Johanna Christiana Ruberga technologia wytopu cynku w piecach muflowych była pierwszą tego rodzaju metodą na kontynencie europejskim. Pierwsza Huta Cynku oparta na tej metodzie została uruchomiona w 1798 r. w Wesołej koło Mysłowic a sama technologia przetrwała prawie 200 lat [3]. Dynamiczny rozwój przemysłu cynkowego dotyczył również przetwórstwa cynku. Przed II wojną światową. Górny Śląsk był największym producentem blachy cynkowej w Europie [4]. Pomimo dużych zasobów minerałów cynku oraz wieloletniej tradycji Polska produkuje znacznie mniej cynku niż kraje wysokorozwinięte. Polski przemysł wykorzystuje zaledwie 77 tyś. t krajowej produkcji cynku, w tym blisko połowa przypada na pokrywanie wyrobów stalowych i odlewów żeliwnych powłokami cynkowymi, uzyskanymi w różnego rodzaju procesach cynkowniczych, a ok. 30 % jest wykorzystywane jako dodatek stopowy do stopów miedzi i aluminium. Ważny, aczkolwiek niezbyt duży udział w strukturze krajowego zużycia cynku zajmuje produkcja blach. W chwili obecnej jedynym producentem blachy cynkowej z dodatkiem tytanu i miedzi na krajowym rynku są Zakłady Metalurgiczne S1LESIA S.A. W 2002 r. ZM SILESIA wykorzystały do produkcji blachy cynkowej do blisko 2,3 tyś. t cynku. Przez wiele lat blachy produkowano z cynku rafinowanego (o zawartości do 1,2 % ołowiu). Były one stosowane jako pokrycia dachów, do wytwarzania instalacji odwadniających itp. Jednak niskie parametry wytrzymałościowe oraz rosnące wymagania w stosunku do odporności korozyjnej pokryć dachowych w niektórych środowiskach sprawiły, że blacha cynkowa stała się dla wytwórców półwyrobem mało atrakcyjnym. Aby spro-

50

stać rosnącej konkurencji w branży materiałów budowlanych stosowanych na pokrycia dachowe i instalacje ciągów deszczowych (rynny i rury ściekowe) rozpoczęto wytwarzanie nowego produktu, jakim są blachy i taśmy cynkowo-tytanowe ZnTiCu. W Europie Zachodniej blachy tego typu są powszechnie stosowane już od blisko 30 lat. Posiadają one szereg zalet a przede wszystkim charakteryzują się stałością parametrów takich jakA 5 0 , Rm, R0 2, oraz jednolitym i estetycznym wyglądem. Materiał ten jest wyjątkowo plastyczny, wysoki współczynnik wydłużenia /150 umożliwia dowolną obróbkę plastyczną, także na zimno, co sprawia, że blachy łatwo poddają się wszelkim obróbkom dekarskim. Dodatki stopowe Ti i Cu mają za zadanie głównie poprawę własności mechaniczno-plastycznych ze szczególnym uwzględnieniem odporności na pełzanie. Produkowane na polskim rynku blachy Zn-Ti-Cu są nowoczesnym materiałem budowlanym, charakteryzującym się wytrzymałością ok. 175 MPa i wydłużeniem trwałym poniżej 0,1 % [5]. Głównym parametrem decydującym o przydatności blach na pokrycia dachowe jest odporność korozyjna. Celowym zatem staje się określenie wpływu dodatków stopowych do cynku na odporność korozyjną wytworzonych blach. Również istotnym zagadnieniem jest zapewnienie blasze estetycznego wyglądu na czas od wytworzenia do rozpoczęcia użytkowania, stąd uzasadnione staje się określenie wpływu dodatkowej obróbki wykańczającej blach na odporność korozyjną. Zakres i metodyka badań Przeprowadzone badania miały na celu określenie wpływu dodatków stopowych oraz obróbki wykańczającej na odporność korozyjną blach cynkowych stosowanych na pokrycia dachowe. Do badań wytypowano trzy gatunki blach. Z bieżącej produkcji ZM SILESIA S.A bezpośrednio po walcowaniu pobrano próbki blachy cynkowej z dodatkiem Ti i Cu, którą oznaczono jako Zn(Ti,Cu) oraz wytworzono blachę Zn(TiCu) z dodatkiem Mn, oznaczoną jako Zn(Mn) a także blachę z czystego cynku Zl(99,995 % Zn), oznaczoną jako Zn. Próbki z blachy Zn(Ti,Cu) poddano obróbce wykańczającej polegającej na pokryciu polimerem o handlowej nazwie Gardobond PC 8901, którą oznaczono jako Zn(Ti,Cu)_P oraz w drugim wariancie przed nałożeniem polimeru wykonano warstwę fosforanową — Zn(Ti,CU)_FP. Próbkę z blachy pokrytej polimerem wykonano dodatkowo z nacięciem krzyżowym — Zn(Ti,CU)_Px. Założono, że badania odporności korozyjnej będą prowadzone w dwóch różnych środowiskach korozyjnych: zawierających chlorki oraz związki siarki. Badania odporności na działanie obojętnej mgły solnej prowadzono zgodnie z normą PN-76/H-04603 w komorze solnej typu CORROTHERM Model 610, firmy Erichsen, o pojemności

50

Zn(Ti,Cu) Zn(Mn) Zn

o O)

-100

E

0-1

i ~5
(Q

-100 -

•| -150 -

1-150

R | -200

| -200

| -250

j -250 i

c 13-300 -J

•o -300

-Zn(Ti.Cu) - Zn(Ti,Cu)_P -Zn(Ti,Cu)_FP - Zn(Ti,Cu)_Px

-350

-350 200

Czas, h

400

600

200

Czas, h

400

600

Rys. l. Wykres jednostkowych zmian masy a — próbek z blachy cynkowej z różnymi dodatkami stopowymi oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu różnych wariantów obróbki wykańczającej, w trakcie badań w obojętnej mgle solnej (NSS) Fig. l. Diagram illustrating elementary mass changes during neutral salt spray test (NSS) for a — samples of a zinc sheet with different alloy additives, and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjected to different options of finishing treatment

331

b Zn(Ti.Cu) Zn(Mn) Zn

2 2000 E

3?

1500

t

-Zn(Ti.Cu) -Zn(Ti,Cu)_P -Zn(Ti,Cu)_FP - Zn(Ti,Cu)_Px

2000 -j

i > n 1500 -l Ę 1000

i 1000

500 J

500

200

Czas, h

400

200

600

Czas, h

400

600

Rys. 2. Wykres szybkości korozji a — próbek z blachy cynkowej z różnymi dodatkami stopowymi oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu różnych wariantów obróbki wykańczającej, w trakcie badań w obojętnej mgle solnej (NSS) Fig. 2. Diagram illustrating corrosion ratę during NSS test for a — samples of a zinc sheet with different alloy additives, and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjectecl to different options of finishing treatment 240h

96h

* PXf "

720h

480H

Rys. 3. Wygląd powierzchni próbek po 96, 240, 480 i 720 h testu korozyjnego w obojętnej mgle solnej (NSS) Fig. 3. Surface of the samples after 96, 240, 480 and 720 hours of the NSS test

400 dm3 w mgle 5 % wodnego roztworu NaCl w założonej temperaturze badań wynoszącej 35 ±2 °C. W celu określenia jednostkowych zmian masy oraz szybkości korozji próbek, w trakcie trwania testu przeprowadzono badania grawimetryczne po 24, 48, 96, 240, 480, 720 godzinach ekspozycji próbek w komorze. Ocenę wyglądu próbek w toku badań prowadzono co 24 h, wykonano również dokumentację fotograficzną. Badania korozji w wilgotnej atmosferze zawierającej SO2 prowadzono zgodnie z normą PN-85/H-04636 w komorze Hygrotherm

332

model 519 firmy Erichsen o pojemności 300 dur1. W czasie badań utrzymywano następujące parametry: stężenie SO2 w komorze w chwili rozpoczynania cyklu: 0,66 dm' na l m" komory, temperatura w zamkniętej komorze: 40 +3 °C przy wilgotności 90-5-100 %, temperatura przy ot wartej komorze: 20 ±5 °Ci wilgotności względnej do 75 %, cykl badawczy: 8 h eksponowania w zamkniętej komorze i następne suszenie przy otwartych drzwiach komory w temperaturze i atmosferze otoczenia przez 16 h, łączny czas badań — 30 cykli dobowych (720 h).

Wyniki badań i ich analiza Wyniki badań korozji ogólnej w obojętnej mgle solnej Zależność jednostkowych zmian masy próbek wykonanych z badanych rodzajów blach cynkowych w trakcie trwania przyspieszonych badań korozyjnych w obojętnej mgle solnej (NSS) od czasu testu przedstawia rysunek l. W wyniku dokonanych obliczeń, określono zależność szybkości korozji próbek od czasu trwania testu (rys. 2). Wygląd powierzchni próbek po kolejnych etapach badań w obojętnej mgle solnej przedstawia rysunek 3. Na podstawie wyników przyspieszonych laboratoryjnych badań korozyjnych w obojętnej mgle solnej można stwierdzić, że blachy wykonane ze stopu cynku z dodatkiem Ti i Cu wykazały się najmniejszymi ubytkami masy (rys. la). W warunkach testu blachy z tego stopu wykazały najlepszą odporność korozyjną. Ubytki masy blach były prawie 1.5 razy mniejsze niż ubytki masy blachy wykonanej ze stopu cynku z manganem, na której w początkowym okresie badań zanotowano nawet wzrost masy. Blacha z dodatkiem tytanu i miedzi wykazała również nieznacznie mniejsze ubytki masy, w warunkach prowadzonego testu od blachy z czystego cynku. W przypadku zastosowania dodatkowej obróbki wykańczającej można podnieść odporność korozyjną blach. Ubytki masy próbek z blachy Zn(Ti,Cu) zabezpieczone dodatkowo warstwą fosforanową i polimerem były prawie.l ,6 razy mniejsze od ubytków masy próbek z blachy bezpośrednio po walcowaniu. Należy jednocześnie stwierdzić, że nie zaobserwowano większych różnic w zmianie masy próbek w zależności od rodzaju obróbki wykańczającej. Wygląd powierzchni próbek w trakcie badań w komorze solnej po 96, 240, 480 i 720 h trwania testu przedstawiono na rysunku 3. Już po 96 h eksponowania próbek w warunkach obojętnej mgły solnej, próbki blach cynkowych nie poddane dodatkowej obróbce wykańczającej, tj. Zn(Ti,Cu), Zn(Mn) i Zn pokryły się produktami korozji białej co świadczy o postępującej korozji cynku. Natomiast próbki blach poddane dodatkowej obróbce wykańczającej: Zn(Ti,Cu)_P, Zn(Ti,Cu)_Px oraz Zn(Ti,Cu)_FP po 96 h trwania testu pokryły się nielicznymi produktami korozji a ich korozja przebiega od krawędzi próbki oraz w miejscu wykonania nacięcia krzyżowego. W miarę upływu czasu badania pojawia się na nich coraz więcej produktów korozji białej. Podczas gdy po upływie 480 h badań występują jeszcze obszary, które nie uległy korozji, to po zakończeniu testu (720 h), cała powierzchnia próbek pokrywa się produktami korozji białej, co świadczy o tym, że zastosowana obróbka wykańczająca stanowi jedynie ochronę czasową blach.

50

S

E

Badania korozji w wilgotnej atmosferze zawierającej SO-, Zależność jednostkowych zmian masy próbek z różnych gatunków blach oraz przy różnych wariantach obróbki wykańczającej w trakcie trwania badań korozyjnych w wilgotnej atmosferze zawierającej związki siarki po kolejnych cyklach testu przedstawiono na rysunku 4. W trakcie trwania testu prowadzono obserwacje wizualne zmian powierzchni próbek. Ponieważ nie stwierdzono istotnych zmian wyglądu powierzchni badanych, wykonano dokumentację fotograficzną jedynie po 10 cyklach i na zakończeniu testu po 30 cyklach badań (rys. 5). Z przebiegu zależności ubytku masy próbek wykonanych z blach o różnym składzie chemicznym od czasu ekspozycji (rys. 4a) wynika, że dla blach wykonanych ze stopu cynku z dodatkiem tytanu i miedzi — Zn(Ti,Cu) ubytki masy są nieznacznie mniejsze niż dla blach wykonanych z czystego cynku Zł — Zn. Znacznie gorzej w przeprowadzonym teście wypadła blacha cynkowa z dodatkiem manganu — Zn(Mn). W początkowym okresie badań (do ok. 10 cykli) jednostkowe ubytki masy tej blachy były porównywalne z ubytkami masy blachy cynkowej Zn i cynkowej z dodatkiem tytanu i miedzi Zn(Ti,Cu). W dalszym okresie badań korozja blachy Zn(Mn) zachodziła z większą intensywnością, a ubytek masy na zakończenie testu był prawie 1,5 razy większy od ubytku masy pozostałych blach. Zastosowanie dodatkowej obróbki wykańczającej pozwala na nieznaczną poprawę odporności korozyjnej. Najmniejsze ubytki masy zarejestrowano dla blachy zabezpieczonej warstwą fosforanową i polimerową Zn(Ti,Cu)_FP (rys. 4i>). Z przebiegu krzywych na wykresie jednostkowych zmian masy próbek, w czasie badań, można zauważyć, że ubytki masy próbek poddanych dodatkowej obróbce wykańczającej są bardzo niewielkie do około 8 cyklu badań. Następnie szybkość rozpuszczania próbki w warunkach badania wzrasta i masa próbki zmienia się z podobną intensywnością jak zmiana masy próbki Zn(Ti.Cu) bez dodatkowego zabezpieczenia. Zatem zastosowana obróbka wykańczająca skutecznie zabezpiecza powierzchnię blach tylko w pewnym okresie czasu.

"g 50 "5

O

^>

Potwierdzeniem powyższych spostrzeżeń są wykresy szybkości korozji próbek w trakcie badań w komorze solnej (rys. 2). Z najmniejszą szybkością zachodziła korozja próbki fosforanowanej i następnie pokrytej polimerem— Zn(Ti,Cu)_FP. Biorąc pod uwagę skład chemiczny blachy, najmniejszą szybkością korozji wykazała się próbka wykonana ze stopu cynku z dodatkiem tytanu i miedzi — Zn(Ti,Cu).

-50-1

-50

g -100 ra £-150 -

|-100 (U

S -200 -

1-250

-

c-300

J-150 -Zn(Ti.Cu) -Zn(Mn)

—«— Zn(Ti.Cu) —Q— Zn(Ti,Cu)_P —©— Zn(Ti,Cu)_FP —X— Zn(Ti,Cu)_Px

-250

'-350 10

15 20 liczba cykli

25

30

10

20

30

liczba cykli

Rys. 4. Zależność jednostkowych zmian masy a — próbek z blachy cynkowej z różnymi dodatkami stopowymi oraz b — próbek z blachy Zn(TiCu) przy zastosowaniu różnych wariantów obróbki wykańczającej, w trakcie badań korozyjnych w wilgotnej atmosferze, zawierającej SO2 Fig. 4, Elementary mass changes during corrosion tests performed in a wet, SO2-containg atmosphere for a — samples of a zinc sheet with different alloy additives, and b — samples of the Zn(TiCu) sheets subjected to different options of finishing treatment

333

10 cykli

30 cykli

Rys. 5. Wygląd powierzchni próbek po 10 oraz 30 cyklach badań w wilgotnej atmosferze zawierającej SO2 Fig. 5. Surface of the samples after 10 and 30 test cycles performed in a wet SO2-containg atmosphere Podsumowanie Podsumowując przedstawione wyniki badań należy stwierdzić, że przeprowadzone badania korozyjne mają charakter badań porównawczych, a ich wyniki mogą odnosić się bezpośrednio do zastosowanych środowisk korozyjnych. Środowisko badań wykazuje znaczną agresywność, podniesioną w stosunku do środowisk rzeczywistych zawartością chlorków lub związków siarki. Dodatkowo podniesiona temperatura badania wzmaga agresywność tego środowiska. Takie środowiska mogą znaleźć odniesienie do środowisk rzeczywistych atmosfery morskiej, która jest bogata w chlorki lub atmosfery przemysłowej stale zasilanej agresywnymi tlenkami siarki. Dobór metodyki badawczej daje jednak możliwość porównania odporności korozyjnej badanych blach w agresywnych środowiskach będących potencjalnym obszarem ich zastosowania. Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że stosowane w chwili obecnej dodatki stopowe tytanu i miedzi do cynku, głównie w celu poprawy podatności blach do przeróbki plastycznej, wpływają również korzystnie na odporność korozyjną. Blacha Zn(Ti,Cu) wy kazała nieznacznie lepszą odporność korozyjną w obojętnej mgle solnej, jak i w wilgotnej atmosferze zawierającej związki siarki od blachy z czystego cynku, i znacznie lepszą od blachy ze stopu cynku z manganem. Przeprowadzone badania po-

334

zwalają również stwierdzić, że korzystnie na odporność korozyjną wpływa zabieg dodatkowego zabezpieczenia powierzchni cynku powłoką polimerową, a jeszcze lepiej fosforanową i polimerową. Przede wszystkim podnosi on odporność korozyjną w początkowym okresie eksploatacji a także walory wizualne. Zastosowanie dodatkowej obróbki wykańczającej wydłuża czas do wystąpienia pierwszych śladów korozji cynku. Literatura 1. International Lead and Zinc Study Group, www.ilzsg.org. 2. PolańskiA.: Geochemia i surowce mineralne. Wydaw. Geologiczne, Warszawa 1988. 3. Jammzy T.: 200 rocznica hutnictwa cynku na ziemiach polskich. Materiały Pokonferencyjne Sympozjum Cynkowników Polskich, Głuchołazy lOn-12 wrzes'nia 1997. 4. Boi-yczka A., Blacha L.: Hutnictwo cynku na Śląsku w XX wieku. Rudy Metale 2002, nr 12. 5. PN EN 988 Cynk i stopy cynku. Płaskie wyroby walcowane dla budownictwa. 6. PN-76/H-04603 — Badania laboratoryjne przyśpieszone w obojętnej mgle solnej. 7. PN-85/H-04636 — Badania laboratoryjne przyśpieszone w atmosferze dwutlenku siarki z kondensacją wilgoci

Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD389.16"74"(100)

JANNORWISZ

PRZESZŁOŚĆ l TERAŹNIEJSZOŚĆ MIĘDZYNARODOWEGO UKŁADU JEDNOSTEK Sl Międzynarodowy System Jednostek jest stosowany od lat. Mimo powszechnej akceptacji ukladu SI wciąż zdarzają się znaczące biedy w jego stosowaniu. Dlatego warto jest przypomnieć sobie zasady Międzynarodowego Ukladu Jednostek SI, wskazać na zmiany i modyfikacje dokonane w ostatnich latach, aby stosować go w sposób zgodny z intencjami twórców, w sposób poprawny i jednoznacznie czytelny dla calego środowiska naukowego i gospodarczego.

THE PAST AND THE PRESENT OF THE INTERNATIONAL SYSTEM (Sl) The International System of Unitshasbeen in usefor manyyears, butdespiteitsgeneralacceptance, someerrorsormistakes in its practical use can still be encountered. Therefore, it seems to be purposeful to recall the basics ofthe System indicating revisions and modifications introduced in recentyears, so as to use SI according to the concepts of its initiators, in a manner fully correct and clearfor the scientific and economic community. Wstęp Historia miar w swej nowoczesnej formie to ostatnie dwieście lat, gdy rozwój techniki narzucił zwiększone wymagania, co do precyzji pomiarowej. System metryczny powstał j ako konsekwencja racjonalizmu Oświecenia, gdy istniejące wówczas różnorodne i nieprecyzyjne systemy pomiaru długości i ilości substancji przestały wystarczać. W klimacie rewolucji francuskiej wydawało się możliwym stworzenie międzynarodowego systemu jednostek miar, jednakowych dla całego cywilizowanego świata. W 1790 r. francuskie Zgromadzenie Narodowe podjęło prace nad propozycją nowych jednostek miar i wag przedłożoną przez biskupa Autun, księcia Ch. M. Talleyranda. Chciano, aby jednostki nowego systemu metrologicznego były możliwe do odtworzenia w dowolnym punkcie globu ziemskiego, na podstawie pomiaru wielkości naturalnych, bez potrzeby tworzenia fizycznego wzorca (etalonu). Za jednostkę długości, nazwaną metrem, przyjęto jedną dziesięciomilionową część ćwiartki południka ziemskiego. Jednostki mniejsze i większe miano tworzyć przez stosowanie krotności liczby dziesięć. Logicznym krokiem było uznanie za jednostkę pojemności sześcianu o boku równym jednej dziesiątej metra a masy — masę tego sześcianu wypełnionego najbardziej dostępnym medium, jakim jest woda. Dla podkreślenie wspólnoty cywilizacyjnej stosowano nazwy z wykorzystaniem źródłosłowia greckiego. Nazwa jednostki długości — metr i systemu wykorzystującego tę jednostkę — metryczny, odwołuje się do greckiego określenia metrikos — odnoszący się do miary. Inne nazwy równie często wykorzystują słowa greckiego pochodzenia, np. gramma — drobna miara wagi — dla nazwy jednostki masy czy litron — dawna miara dal sypkich — dla nazwy jednostki pojemności. W trakcie przygotowywania nowego systemu metrologicznego nie podjęto jednak decyzji, co do zmiany jednostki czasu. Widocznie, wcześniejsze eksperymenty, związane z tzw. kalendarzem rewolucyjnym, nie zachęcały do innowacji, ujawniając liczne trudności, chociażby tak oczywiste, jakimi była np. niemożność uzgodnienia kalendarza słonecznego i księżycowego. Nowy system jednostek został ogłoszony ustawami z 1791 i 1799 r. Rozpowszechnienie systemu metrycznego trwało jednak dłużej niż jego opracowanie. Układ dziesiętny, przyjęty u jego podstaw, jest bowiem trudniejszy w stosowaniu niż inne np. dwój-

kowy, trójkowy — stosowane w systemach przedmetrycznych. Stąd nawet we Francji system metryczny nie przyjął się od razu. Dopiero ustawa 1837 r. wprowadziła obowiązek powszechnego jego stosowania, co jednak i tak spotkało się z oporem, nawet o charakterze wystąpień zbrojnych. Najwcześniej system metryczny wprowadzono w Niderlandach (1817^-1820 r.). Od 1867 r. zalecano używanie systemu metrycznego w pracach naukowych. 20 maja 1875 r. 17 państw podpisało tzw. Konwencję Metryczną (Convention du Metre). W wyniku — Austria wprowadziła system metryczny w 1876 r. a Prusy — 1884 r. W odrodzonej Polsce dekretem z 1919 r. uznano system metryczny za jedyny obowiązujący. Aktualnie sygnatariuszami Konwencji Metrycznej jest 48 państw, wśród nich i Polska. Zadania sygnatariuszy Konwencji realizuje Międzynarodowe Biuro Wag i Miar (Bureau International des Poids et Mesures — BIMP) kierowane przez Komitet Międzynarodowy Wag i Miar (Comite International des Poids et Mesures — CIMP), który jest powoływany przez Generalną Konferencję Wag i Miar (Conference Generale des Poids et Mesures — CGPM). Te ciała międzynarodowe są odpowiedzialne za: — ustanowienie podstawowych standardów i skal dla pomiarów wielkości fizycznych oraz utrzymywanie i zachowanie prototypów odpowiednich jednostek, — porównywanie międzynarodowych i krajowych standardów jednostek, — zgodność technik pomiarowych pomiarów kalibracyjnych, — koordynację badań nad wyznaczaniem wartości podstawowych stałych fizycznych. System i układ jednostek Wprowadzanie systemu metrycznego ujawniło pewne problemy logiczne związane z wykonywanymi pomiarami, wcześniej nie zauważone. Badania naukowe wskazywały bowiem na związki pomiędzy różnymi wielkościami mierzonymi, co naturalną kolei rzeczą rodziło pytanie co do minimalnego zbioru jednostek potrzebnych do opisu wszystkich mierzonych wartości fizycznych. Gdy w 1832 r. K. Gauss wprowadził, prawdopodobnie jako pierwszy, pojęcie układu jednostek miar w dzisiejszym zrozumieniu, podstawowe jednostki systemu metrycznego były już zdefiniowane (1795 r.). K. Gauss zaproponował uporządkowanie zbioru jednostek poprzez utworzenie tzw. układu absolutnego, czyli wybór określonych jednostek miary wielkości podstawowych oraz zbiór równań definiujących

Dr hab. inż. Jan Norwisz. prof. niw. — Akademia Górniczo-Hutniczu. Katedra Teorii i Inżynierii Procesów Metalurgicznych, Kraków.

335

jednostki wielkości pochodnych. System metrologiczny, jako definiujący metody wyznaczania jednostek wielkości podstawowych i relacje między nimi a pozostałymi jednostkami, jest pojęciem szerszym niż tzw. układ jednostek. W ramach danego systemu można utworzyć różne układy jednostek w postaci zbioru wybranych jednostek podstawowych i pochodnych. Jednym z pierwszych takich układów jednostek, opartych na systemie metrycznym, był układ CGS (centymetr-gram-sekunda) zaproponowany w 1874 r. przez Brytyjskie Towarzystwo Naukowe (British Association for Advancement of Science — BAAS). W 1880 r. ten układ jednostek został poszerzony przez dołączenie do niego jednostki służącej do opisu zjawisk elektrycznych — ampera. Oczekiwano, że poprawnie sformułowany układ jednostek powinien operować minimalną liczbą jednostek podstawowych oraz tworzyć koherentny zbiór jednostek pochodnych. Pod pojęciem koherencji (zgodności) rozumiano, iż równania definiującejednostki pochodne nie będą używały innych współczynników liczbowych jak tylko o wartości jeden. W praktyce ten ostatni postulat oznaczałby sprowadzenie wszystkich oddziaływań do mechanicznych, co limitowało zbiór jednostek podstawowych do trzech, wyrażających: długość, czas i masę. To zbyt purystyczne podejście prowadziło do pewnych praktycznych utrudnień, dlatego w 1948 r. w trakcie 9 Generalnej Konferencji Wag i Miar sformułowano potrzebę dopracowania jednolitego, praktycznego układu jednostek pomiarowych. W wyniku prowadzonych analiz i dyskusji 11 Generalna Konferencja Wag i Miar, 1960 r., zaaprobowała Międzynarodowy Układ Jednostek (Systeme International d'Unites — SI), który charakteryzuje się wysokim stopniem jednorodności, dążąc do wyrażenia wszystkich wielkości poprzez równania jednorodne i wypierając ze stosowania jednostki pochodne nie stosujące się do tych wymogów. Jednak układ SI nie jest tworem statycznym, wciąż podlega zmianom i doprecyzowywaniu. Obowiązującą postać układu określiła 14 Generalna Konferencja Wag i Miar 1971 r. jako system bazujący na jednostkach siedmiu podstawowych wielkości pomiarowych: długości, masy, czasu, prądu elektrycznego, temperatury termodynamicznej, liczności substancji i jasności. W Polsce układ SI obowiązuje od 1967 r. Jednostki układu SI Jak wspomniano powyżej, jednostka długości — metr — miał być równy, zawsze i wszędzie, jednej dziesięciomilionowej części ćwiartki południka ziemskiego. Przeprowadzone pomiary wykazały jednak, że jednostka ta byłaby jednak różna w zależności od wyboru określonego południka. Sporządzony, na podstawie pomiarów długości południka przechodzącego przez Paryż, wzorzec metra ze stopu platyny i irydu PtlrlO w postaci pręta o przekroju w kształcie litery X wpisanego w kwadrat o boku 20 mm, został wykorzystany w 1889 T. przez I Generalną Konferencję Wag i Miar (CGPM) dla zdefiniowania podstawowej jednostki długości. Podobnie zrezygnowano z „naturalnego" wzorca jednostki masy na rzecz fizykalnego etalonu platynowego, znajdującego się obecnie w Sevres pod Paryżem, o masie zbliżonej do masy l dnr wody. Fizyczny prototyp jednego metra, stanowił wzorzec jednostki długości do 1960 r. pozwalając na wykonanie pomiarów z niedokładnością l • 10~7. Jeden metr definiowano jako odstęp między osiami nacięć na poziomo ustawionym i w odpowiednich punktach podpartym wzorcu, zmierzony w temperaturze 0,0 °C i pod ciśnieniem l atm. (W wyniku dokładnych pomiarów okazało się, że wzorzec metra jest o 0,2 mm krótszy od jednej dziesięciomilionowej części ćwiartki południka przechodzącego przez Paryż, co było podstawą do jego wyznaczenia). Możliwości i potrzeby wykonywania bardziej dokładnych pomiarów doprowadziły do przyjęcia przez 11 CGPM w 1960 r. nowej definicji jednostki długości. Zgodnie z nią jednostka podstawowa jeden metr miała odpowiadać l 650 763,73 długości fal w próżni emitowanych przez atom izotopu Kr (kryptonu) przy przejściu z poziomu energetycznego 5d5 na poziom 2p . Względna niepew-

336

9

ność odtwarzania tak zdefiniowanego metra wynosiła 4-10 . Narastające wymogi co do precyzji pomiaru długości spowodowały, że 17 CGPM w 1983 r. wprowadziła nową, obecnie obowiązującą, definicję jednostki długości. Jeden metr, in, jest to długość drogi przebytej w próżni przez światło w czasie 1/299 792 458 sekund\. Przyjęto tutaj stałą prędkość światła c = 299 792458 m/s. Względna 9 niepewność odtwarzania jest lepsza niż l • l O" . Jeden kilogram, kg, jest to masa międzynarodowego wzorca jednostki przechowywanego w Międzynarodowym Biurze Miar i Wag (BIPM) w Sevres pod Paryżem. Wykonany jest w postaci walca o wysokości i średnicy 39 mm, ze stopu platyny i irydu (90 % 1 Pt i 10 % Ir). W przybliżeniu odpowiada to masie l dcnr wody 0 temperaturze 4 °C, co zresztą, jak wspomniano powyżej, było bezpośrednim impulsem do takiego zdefiniowania jednostki masy. W BIPM znajduje się również 6 kopii międzynarodowego prototypu l kg. W odstępach 30-letnich porównywane są państwowe wzorce l kg wykonywane ze stopu platyny (90 %) i irydu (-10%) z domieszką nie większą niż 0,2 % rodu lub palladu, 0,05 % żelaza 1 0,02 % innych pierwiastków — ze wzorcem międzynarodowym. Badania wykazały trwałość tych wzorców, co pośrednio sugeruje trwałość „prototypu". Różnice masy stwierdzone w okresie 108 lat, pomiędzy 1875 r. a 1983 r. nie były większe niż 30 |Jg. Stosowane techniki gwarantują więc dokładność nie mniejszą niż 2 • 10 kg. Podział godziny na mniejsze jednostki nie odgrywał znaczącej roli w życiu zwyczajnego człowieka jeszcze nawet w XVII wieku. Jego znaczenie ujawniło się wraz z konstrukcją zegara mechanicznego, co nastąpiło w wyniku odkrycia prawidłowości ruchu wahadła w 1584 r. przez Galileusza. Pierwszy zegar mechaniczny opisał w 1656 r. holenderski fizyk Christian Huyghens i dopiero z tym momentem pomiar małych odcinków czasu nabrał społecznego znaczenia. Dotychczas bowiem mniejsze jednostki czasu interesowały jedynie astronomów, którzy dzielili godzinę na 4 punkty, 40 momentów, 480 uncji i 21 600 atomów. Z czasem coraz większe uznanie zyskiwał jednak system stosowany już w Babilonii z podziałem godziny na 60 min i 3600 s. Wybór jednostki czasu dla potrzeb systemu metrycznego był określony przez pomiar czasu zjawisk astronomicznych. Początkowo definiowano jedną sekundę jako 1/86 400 część „średniej doby słonecznej". Okazało się to jednak być pojęciem mało dokładnym, ze względu na nieprzewidywalność zjawisk nieregularności zmian prędkości obrotu Ziemi wokół osi. Dlatego 11 Generalna Konferencja Wag i Miar w 1960 r. na wniosek Międzynarodowej Unii Astronomicznej (International Astronomical Union — IAU) przyjęła nową definicję sekundy jako odstępu czasu równego 1/31 556 925,9747 części zwrotnikowego roku 1900, styczeń O, godzina 12, tzw. czasu efemeryd. Okazało się, że stosowanie tzw. zegara atomowego pozwala jednak na osiągnięcie jeszcze większej precyzji wyznaczania sekundy. Zgodnie z decyzją 13 CGPM 1968 r. aktualna definicja określa, że jedna sekunda, s, jest to trwanie równe 9 192 63 J 770 okresom promieniowania fali elektromagnetycznej emitowanej lub absorbowanej przez atom cezu Cs przy przejściu międz\' dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego. Uzupełnienie z 1997 r. stwierdza, że dotyczy to „atomu cezu pozostającego w stanie podstawowym w temperaturze O kelwina". Nowa jednostka czasu jest wyznaczana z niedokładnością 2 - 10~ . Pozostałe jednostki podstawowe układu SI definiowano głównie poprzez określenie procedury prowadzącej do ich wyznaczenia. Od 9 CGPM w 1948 r. jeden amper, A, jest definiowany jako natężenie stałego prądu elektrycznego, który płynąc w dwóch równoległych nieskończenie długich przewodach o pomijalnie małych średnicach, umieszczonych w próżni w odległości jednego metra wywołuje wzajemne oddziaływanie siłą 2 • 10 N na jeden metr przewodu. Niedokładność pomiaru jest tu oszacowana jako rzędu l • 10~". Definicjęjednostki temperatury termodynamicznej ustanowiono w trakcie 10 CGPM 1954 r. Jeden kelwin, K, jest to dokładnie J/273,16 temperatury termodynamicznej punktu potrójnego wody. Oszacowana niedokładność wyznaczania tej jednostki jest rzędu l • 10~5. Wymogi nauk chemicznych odnośnie do pomiaru liczności sub-

dwóch ostatnich kolumn tablicy 3 wskazuje na korzyść stosowania stancji spowodowały konieczność wprowadzenia odpowiedniej jednostki do układu SI. Zgodnie z decyzją 14 CGPM 1971 r. jeden mol, nazw własnych jednostek pochodnych. Miano wielkości pochodmol, jest to ilość materii, gdzie liczba cząstek danej substancji jest nych może być przedstawione w postaci iloczynu różnych nazw równa liczbie atomów zawartych w 0,012 kg C (węgiel). Uzupełwłasnych jednostek pochodnych — tam, gdzie jest to możliwe — nienie z 1980 r. uściśla, że dotyczy to masy spoczynkowej atomów lub potęg mian jednostek podstawowych. Pewne przykłady podano znajdujących się w stanie podstawowym. w tablicy 4. Jako jednostkę światłości wprowadzono początkowo luminancję Tablica l ciała doskonale czarnego w temperaturze krzepnięcia platyny (w 1946 r. przez 9 CGPM.) Ze względu na trudności realizacji tak Symbole jednostek podstawowych układu SI zdefiniowanej jednostki 16 CGPM 1979 r. wprowadziła nową defiSI Base Units nicję zgodnie, z którą jedna kandela, cd, jest to świattość, jaką ma w określon\m kierunku źródło emitujące promieniowanie monoWielkość Nazwa Oznaczenie chromatyczne o częstotliwości 540 • 10 Hz i którego natężenie w tym kierunku jest równe 1/683 wat na steradian. Długość metr m Jednostki uzupełniające, jakimi były radian i steradian, decyzją Masa kilogram kg 20 CGPM 1995 r. zostały włączone do grupy jednostek pochodnych. Czas sekunda s Dla przypomnienia —jeden radian, rad, jest to kąt piaski zawarty amper A Natężenie prądu elektrycznego między dwoma promieniami kola wycinającymi luk okręgu o długoTemperatura termodynamiczna kelwin K ści równej promieniowi tego kola, a jeden steradian, sr, jest to kąt Liczność substancji mol mol brylowy o wierzchołku w środku kuli wycinający z jej powierzchni Luminancja kandela cd część równą powierzchni kwadratu o boku równym promieniowi tej kuli. Tablica 2 Symbole jednostek Symbole wybranych wielkości pochodnych układu SI Examples of SI Derived Units Oznaczenie jednostek podstawowych podano w tablicy 1. Są one unikalne dla każdej z wielkości podstawowych. Jednostki pochodne tworzone są za pomocą odpowiednich równań definicyjnych, których współczynnik ma wartość równą l, co jest wyrazem koherentności jednostek układu SI. Każdej wielkości pochodnej odpowiada odpowiednia jednostka. Pewne przykłady wymiarów (miana) wielkości pochodnych podano w tablicy 2. Niektóre z mian wielkości pochodnych mają swe nazwy własne, co znacznie ułatwia stosowanie tych, zazwyczaj bardziej popularnych, jednostek. Ustanowione w ramach układu SI jednostki wielkości pochodnych o nazwach własnych podano w tablicy 3. Porównanie

Wielkość

Nazwa

Oznaczenie

Pole powierzchni Prędkość Gęstość Stężenie Gęstość prądowa Kąt płaski Entropia

metr kwadratowy metr na sekundę kilogram na metr sześcienny mol na metr sześcienny amper na metr kwadratowy radian dżul na kelwin

m2 m/s kg/m3 mol/m3 A/m2 1 J/K Tablica 3

Jednostki wielkości pochodnych o nazwach własnych włączone do układu SI SI Derived Units with Special Names

Wielkość

Kąt płaski Kat bryłowy Częstotliwość Siła Ciśnienie Energia Moc Ładunek elektryczny Potencjał elektryczny Pojemność elektreyczna Rezystancja Przewodność elektrycznna Strumień magnetyczny Gęstość strumienia magnetycznego Indukcja elektomagnetyczna Temperatura empisryczna Jasność Natężenie jasności Aktywność promieniowania Wielkość zaadsorbowanego promieniowania Aktywność katalityczna

Nazwa

radian steriadian hertz niuton paskal dżul wat kolumb wolt farad om Siemens weber tesla henry stopień Celsjusza lumen lux becąuerel gray siewert katal

Oznaczenie

rad sr Hz N Pa J W C V F Q S Wb T H °C Im lx Bq Gy Sv kat

Wyrażona w innych jednostkach SI

N/m2 N/m J/s

W/A

Wyrażona w jednostkach podstawowych

m m"1 = 1 m 2 nT 2 =ł s' 1 m kg s"2 m"1 kg s~2 m2 kg s"2 2 i

m kg s

-3

sA 2

3

1

A/V Vs Wb/m2 Wb/A

m kg s' A' m"2 kg'1 s4 A2 2 3 2 m kg s" A" m"2 kg-1 s3 A2 2 2 1 m kg s~ A" 2 1 kg s' A' 2 2 2 m kg s" A'

cd sr Im/m2

m m" cd = cd nT2cd

c/v V/A

J/kg J/kg

K 2

2

s-1

m s"

m2 s-2 s"' mol

337

Tablica 4 Przykłady preferowanych zestawień jednostek wielkości pochodnych układu SI Examples of SI Preferred Forms of Derived Units Wielkość pochodna

Oznaczenie

Pas rad/s Nm N/m rad/s J/K J/(kg K) 3 J/m J/mol J/(mol K) W/(m K) 2 W/m

Lepkość dynamiczna Prędkość kątowa Moment siły Napięcie powierzchniowe Prędkość kątowa Entropia Pojemność ciepła właściwa Gęstość źródeł energii Molowa energia Molowa entropia Przewodność cieplna Gęstość strumienia energii

Ciekawy jest tutaj przypadek miar kątowych: radian i steradian. Są to bowiem wielkości bezwymiarowe. Jeżeli jednak stosuje się w zapisach wielkości fizycznych miano tej bezwymiarowej wielkości, które mogłoby być w zasadzie pominięte, wynika to zazwyczaj z potrzeby unaocznienia fizykalnej rzeczywistości danej wielkości pochodnej. Częstotliwość jest podawana raczej w hercach, niż jako odwrotności sekundy. Podobnie prędkość kątowa podawana jest w radianach na sekundę, aczkolwiek formalnie wystarczałoby podanie odwrotności sekundy. Wielokrotności i podwielokrotności jednostek tworzy się przez dodanie oznaczeń krotności liczby tysiąc (tabl. 5). Nazwy poszczególnych potęg tworzone są zazwyczaj na podstawie źródłosłowu łacińskiego lub greckiego, co wynika z tradycji tworzenia nazw wielkości układu metrycznego w oparciu o te dwa martwe jeżyki kulturalnej Europy. Nie mniej, wykorzystano również słowa pochodzące z języka hiszpańskiego czy duńskiego. Obowiązuje zasada niełączenia przedrostków, a krotności podaje się zawsze w stosunku do jednostki podstawowej. Istnieje więc zapis l nm lecz nie— l mfim. Wyjątkiem jest tutaj zapis krotności jednostek masy, gdzie odpowiednie wielokrotności tworzy się w stosunku do jednego grama, nie zaś—do jednostki masy, jakąjest jeden Tablica 5

Przedrostki wielokrotności jednostek układu SI SI Prefixes Potęga Oznaliczby czenie dziesięć

Źródło słów

''Jazwa

24

Y

yotta

Yotta i yocto wyprowadzono w od octo, sugerowanej ze względu na to, że są to ósme potęgi tysiąca, duże i małe „z" dodano dla uniknięcia ewentualnych pomyłek z wartością zero. Okto — w złożeniach — zawierający osiem (punktów, grup, atomów) od octo (łac.), okto (gr.) — osiem.

21

Z

zetta

Zetta i zepto — nazwa wyprowadzona analogicznie od septo sugerowanej ze względu na to, że są to siódme potęgi tysiąca, duże i małe ,,z" zostały dodane dla uniknięcia pomyłek z oznaczeniem sekundy. Septy- w złożeniach — siedem. Od septem — w złożeniach siedem, np. Septentriones — 7 gwiazd w pobliżu bieguna (łac.)

18

E

eksa

(łac.)

15

P

peta

(lać.)

12

T

tera

Tera- w złożeniach tysiąc miliard (bilion), od teras — dopełniacz od teratos — potwór (gr.)

9

G

iga

Giga- w złożeniach miliard jednostek podstawowych, od Gigas — dopełniacz od Gigantos — w mitologii greckiej ród olbrzymów zrodzonych z Gai i krwi Uranosa, zwyciężony przez Zeusa i bogów z Olimpu (gr.)

6

M

mega

Mega- w złożeniach duży, wielki, wyższego rzędu, od megas — dopełniacz od megalou — wielki (gr.)

3

k

kilo

Kilo- w złożeniach tysiąc jednostek podstawowych, od chiłioi — tysiąc (gr.)

2

h

hekto

Hekto- w złożeniach sto jednostek podstawowych, od hekaton — sto (gr.)

1

da

deka

Deka- w złożeniach dziesięć jednostek podstawowych, od deka — dziesięć (gr.)

-1

d

decy

Decy- oznacza dzisiątą część jednostki podstawowej od decimali — dziesiąta część, decimus — dziesiąty (łac.)

_2

c

centy

Centy- setna część jednostki podstawowej, od centrum — sto (łac.)

-3

m

mili

Mili- tysięczna część jednostki podstawowej, od mille — tysiąc (łac.)

-6

m

mikro

Mikro- w złożeniach mały, drobny, milionowa część jednostki podstawowej, od mikros — mały (gr.)

-9

n

nano

Nano- w założeniach karłowaty, miliardowa część jednostki podstawowej, od nanoś — karzeł (gr.)

-12

P

piko

Piko- bilionowa część jednostki podstawowej, od pico- dziób, spić (hiszp.)

-15

f

femto

(duń.)

-18

a

atto

(duń.)

-21

z

Zepto

patrz zetta

-24

y

yocto

patrz yotta

338

kilogram. Na przykład 10 kg oznacza się jako l mg, nie zaś — l H-kg. Wynika to z ogólnej zasady niełączenia prefiksów. Przedrostek pisze się bezpośrednio przed wymiarem odpowiedniej jednostki (podstawowej lub pochodnej) i odtąd zapis taki traktowany jest jako nierozłączna całość. Stąd wynika oczywisty wniosek, 2 2 2 4 2 że np. l cm oznacza l • (10~ m) =1 • 10~ m , nie zaś jedną setną jednego metra kwadratowego. Innym przykładami tego rodzaju są 5 1 6 2 np.: l ns~' = (l(T s)' = l • 10 s"' czy l V/cm = (l V)/(10~ m) = l • 102 V/m. Nie mniej, przedrostek nie może być używany samo3 dzielnie. Zapis l O /m nie może być prezentowany jako M/m . Używanie oznaczeń literowych jednostek układu SI podlega określonym regułom: — Dla oznaczenia miana jednostek są stosowane małe litery o kroju romańskim, jedynie w przypadku, gdy nazwa jednostki jest wy-

Jednostki spoza układu SI

W krajach, które podpisały Konwencję Metryczną i stosują układ jednostek SI, wciąż jednak pozostają w użytkowaniu różne jednostki nie należące do tego zbioru. Wyrażają one rzeczywistość gospodarczą i społeczną w sposób, jaki akceptuje większość członków tego społeczeństwa. Początkowo wydawało się, że jednostki takowe będą stopniowo usuwane ze stosowania, ale należy się chwilowo pogodzić z ich obecnością. Dlatego Międzynarodowy Komitet Wag i Miar (CIMP) w 1969 r. podzielił jednostki nie należące do układu SI na trzy kategorie: te, które zostaną włączone do układu, te, które będą użytkowane w okresie przejściowym oraz te — wykluczone z użytkowania wraz z jednostkami układu SI. Jednak doświadczenia minionych lat zmusiły do zmiany systemu kategoryzacji takich jednostek. Od 1996 r. jednostki spoza ukłaTablica 6 du SI zalicza się do czterech grup jednostek: akceptowanych w ramach układu SI (tabl. 6), akceptowanych do użytkowania w ramach Jednostki spoza układu SI akceptowane układu SI, lecz których dokładna wartość jest wyznaczana doświaddo stosowania w ramach układu SI czalnie (tabl. 7) oraz jednostek spoza układu SI, których stosowanie Non-SI Units Accepted for Use in the International System jest czasowo dozwolone, ze względu na specyficzne oczekiwania społeczne (tabl. 8), oraz jednostek nie wymienionych w powyższych OznaNazwa Wyrażone w jednostkach SI zestawieniach i nie dopuszczonych do stosowania wraz z jednostkaczenie mi układu SI. Miano logarytmu naturalnego z liczby bezwymiarowej ma wyminuta min 1 min = 60 s miar jeden, co niekiedy podaje się w tzw. neperach. Jeden neper, Np, godzina h 1 h = 60 min = 3600 s oznacza wartość logarytmu naturalnego liczby „e". Z tą wielkością 1 d = 24 h = 86 400 s doba d wiąże się bardziej popularna jednostka, jaką jest tzw. bel, częściej stopień (kątowy) 1° = (Ti/180) rad spotykany jako decybel. Jeden bel jest równy wartości logarytmu !' = ( 1/60)° = (7i/10 800) rad minuta (kątowa) ' dziesiętnego z liczby 10. W belach wyraża się wielkości będące sekunda (kątowa) 1" = (1/60)' = (Tt/648 000) rad " 3 3 3 stosunkiem dwóch wielkości mocowych P\/PQ lub wielkości zależlitr Ił=ldm =10- m 1,L nej od mocy i spełniających zależność PI/PQ = (AjA4 0 ) , gdzie k = 2 tona t 1 t=103kg dla napięcia elektrycznego lub ciśnienia akustycznego. Stąd wynika Np 1 Np=l neper B 1 B = (1/2) In 10 • Np = 1 ,151 292 Np postać przelicznika wartości wyrażonych w neperach na wielkości bel w belach podana w tablicy 6. 0

Tablica 7 Jednostki akceptowane do użytkowania w ramach układu SI, których wartość jest wyznaczana doświadczalnie Non-SI Units Accepted for Use with the International System whose Yalues Are Obtained Experimentally Nazwa Elektronowolt

Oznaczenie

eV

Jednostka atomowa masy

u

Jednostka stronomiczna

ua

Wyrażone w jednostkach SI

Definicja Energia osiągnięta przez elektron przy przejściu w próżni w polu potencjału równym 1 V 1/12 masy spoczynkowej atomu węgla 12C w jego stanie podstawowym (tzw. dalton — Da) Średnia odległość Ziemi od Słońca

prowadzona od nazwiska — pierwsza litera jest pisana wersalikiem. Zapis słowny jednostki jest pisany z małej litery, jedynym wyjątkiem jest tutaj stopień Celsjusza (nie ma stopnia Kelwina —jest kelwin). Nie wprowadza się dodatkowego zapisu dla liczby mnogiej danej jednostki. Oznaczenia jednostek nie kończy się żadnym znakiem przystankowym (np. kropką), chyba, że wynika to z zasad interpunkcji. W przypadku jednostek pochodnych: Pomiędzy oznaczeniami poszczególnych jednostek zachowuje się odstęp jednej spacji lub zaznacza się kropką na wysokości małej litery, co przypomina, że powstała ona w wyniku mnożenia jednostek podstawowych. W przypadku wyrażenia ilorazowego stosuje się ukośnik, kreskę ułamkową lub odpowiedni iloczyn wielkości opatrzonych ujemnymi wykładnikami potęgowymi. Dla uniknięcia ewentualnych niejasności należy stosować nawiasy. Nie wolno powtarzać wyrażenia ilorazowego. Można więc napisać m kg/(s" A) lub m kg s~ A , lecz nie m kg/s /A lub m kg/s" A.

l e V = 1,602 177 33 (49)- 10~19J lu= 1,6605402(10)- 10~27kg !1

1 ua = 1,495 978 706 91 (30) - 10 m

Tablica 8 Inne jednostki spoza układu SI czasowo dopuszczone do stosowania wraz z jednostkami układu SI ze względu na potrzeby społeczne Other Non-SI Units Currently Accepted for Use with the International System

Nazwa Mila morska Węzeł Ar Hektar Bar Angresztrem Barn

Oznaczenie

a ha bar A

b

Wyrażone w jednostach SI (wartość definicyjna — dokładna) 1 mila morska = 1852 m 1 mila morska na godzine= ( 1 852/3600)m/s 1 a = dam = 1 0" m" 1 ha= I h m 2 = 10 4 m 2 1 bar = 9,l Mpa = kPa = 1000hPa= 105Pa 1 A = 0,lnm=10" 1 0 m lb= 100fm 2 = 10" 28 m 2

339

Jak widać stosowanie krotności dziesiętnych jednostki czasu, s, nie jest stosowane. W miejsce tego wprowadzono większe jednostki czasu jak minuta, godzina czy doba. Tak więc, mimo że system metryczny wiąże się ze stosowaniem zunifikowanych krotności liczby dziesięć dla tworzenia jednostek mniejszych lub większych od podstawowych, to jednak jednostka podstawowa czasu — sekunda i wielkości większe: godzina, doba itd. — nie są powiązanie ze sobą w ten sam sposób, nawet pomijając sprawę roku kalendarzowego o zmiennej długości. Nieco odmienna jest sytuacja w zakresie miar kątowych. Aczkolwiek dopuszczone są takie wielkości jak minuta i sekunda kątowa, to jednak zaleca się stosowanie krotności dziesiętnych wszędzie tam, gdzie jest to możliwe bez burzenia tradycyjnych określeń. Dopuszcza się, wbrew ogólnej zasadzie stosowania małych liter dla oznaczenia jednostek, oznaczenie litra dużą literą L, jako że istnieje możliwość pomylenia tego oznaczenia pisanego z małej litery — z cyfrą jeden. Istnieje również, nieliczna, grupa jednostek akceptowanych w ramach układu SI, których wartość musi być jednak wyznaczona doświadczalnie, jako że ich definicje wynikają z operacyjnego opisu przebiegu określonych zjawisk fizycznych. Jeden elektronowolt jest miarą energii kinetycznej elektronu, jaką uzyskuje po przebyciu w próżni drogi między dwoma punktami o różnicy potencjału równej jeden wolt. Jednostka atomowa masy jest równa 1/12 masy izotopu węgla C. Jednostka astronomiczna definiuje średnią odległość Ziemi od Słońca. Wartości współczynników pozwalających na przeliczenie tych jednostek na jednostki układu SI podano w tablicy 7. Wartości w nawiasach okrągłych określają odchylenie standardowe danej wartości, wyznaczone w jednostkach ostatniego miejsca dziesiętnego podanej wartości. W układzie SI dozwolone jest stosowanie oznaczania miejsca dziesiętnego zarówno według systemu anglosaskiego — kropki dziesiętnej, jak i francuskiego (stosowanego w Polsce) — przecinka dziesiętnego. Stosowalność układu SI we współczesnym świecie Stosując układ SI należy mieć jasny obraz sposobu konstrukcji stosowanych jednostek. Ponieważ wiele wartości wielkości wyrażonych w innych niż SI mianach można wprost przeliczać na jednostki układu SI, to może zaskakiwać fakt, że przelicznik jednostek w ramach tego samego systemu metrycznego trzeba niekiedy określać na podstawie pomiaru, czego wyrazistym przykładem jest spotykany w otoczeniu energetyki — elektronowolt. Wynika to z zasady koherencji układu SI. Nie mogą być bowiem wielkości tego samego rodzaju (dotyczące np. energii) określane za pomocą różnie definiowanych jednostek. Zadaniem Międzynarodowego Biura Wag i Miar (BIMP) jest czuwanie nad zwartością całego układu jednostek, kierując się zasadą zgodności, biorąc jednak pod uwagę również przydatność praktyczną. Ten aspekt praktycyzmu często umyka uwadze użytkownikom układu SI, którzy widzą tylko zagadnienie zwartości systemu, opartego na siedmiu jednostkach podstawowych. Brak wyczucia idei leżących u podstaw układu SI może prowadzić do pewnych trudności w stosowaniu. Do takich należy np. problem relacji przedrostków i potęg miana jednostki podstawowej, rozstrzygnięty przez zasadę nierozłącznego traktowania miana i przedrostka we wszelkich operacjach, mnożenia czy potęgowania. Wydaje się, że jasne stwierdzenie faktu, iż przedrostek wiąże się w jedną całość z mianem jednostki i tylko jeden przedrostek może być łączony z mianem pozwala na precyzyjne określenie potęgi dziesiętnej stojącej przy mianie jednostek podstawowych. Przykładem wynikającym ze zderzenia potrzeb dnia codziennego z precyzyjnym charakterem definicji jednostek podstawowych może być błędne, hiperpoprawne stosowanie przedrostków określających wielokrotności stosowanych mian wielkości. Ponieważ w układzie SI nie dopuszczalne jest ani jawne, ani ukryte łączenie przedrostków, to za poważny błąd należy uznać często spotykane np. 10 tyś. Mg. W tym przypadku można wybrać określenie 10 Gg,

340

w przypadku opracowań o charakterze naukowym, lub 10 tyś. t — gdy kieruje się wypowiedz pod adresem szerszego forum. Pewnym pozornym problemem jest stosowanie stopnia Celsjusza. Niektórzy uważają błędnie, że nie można go stosować wraz z jednostkami układu SI. A przecież występuje on jako miano o nazwie własnej jednej z wielkości pochodnej, włączonej do układu SI (tabl. 3). Jest to wynik zaakceptowania przez CIMP w 1989 r. Międzynarodowej Skali Temperatury 90 (ITS-90). Skala ta definiuje kelwin jako określoną część termodynamicznej skali temperatury oraz stopień Celsjuszajako równyjednemu kelwinowi. Jednocześnie w ramach ITS-90 przyjęto, iż zero stopni Celsjusza odpowiada dokładnie punktowi termodynamicznej skali temperatury o wartości 273,15 K. Zgodni e z decyzją 13 Międzynarodowej Konferencji Wag i Miar z 1968 r. stopień Celsjusza może być również stosowany dla oznaczenia przedziału temperatury. Stosowanie kropki dziesiętnej (lub przecinka dziesiętnego) nie prowadzi do możliwości błędnego zrozumienia, gdyż nie wolno stosować żadnych dodatkowych znaków dla oddzielenia grup cyfr danej liczby. Zalecane jest dzielenie grup cyfr po trzy, w prawo i lewo, począwszy od znaku dziesiętnego. Powinno być już raczej 3 662 190 TJ niż 3662190 TJ. Zapis miana jednostek składa się z ciągu mian poszczególnych jednostek wielkos'ci podstawowych lub pochodnych w zależności od własnej decyzji autora. Zalecane w ramach układu SI struktury miana, podane powyżej, ułatwiają jednakowoż korzystanie z różnych zbiorów danych. Pozwalają bowiem na szybką jakościową ocenę różnic podawanych wartości. Odstęp jednej spacji pomiędzy nazwami mian składowych pozwala zachować czytelność zapisu. Pojedyncza kreska ułamkowa lub ukośnik również nie tworzy wątpliwości co do wzajemnych relacji między wielkościami. Stosowanie nawiasów dla podkreślenie jasności miana jest zalecane. Patrząc na układ SI jako system zapisu wyników pomiarowych można spostrzec, że jego systematyczne stosowanie wraz z całym aparatem formalnym może być dobrym wsparciem dla precyzyjnego i jednoznacznego, zrozumiałego powszechnie przedstawienia wyników wykonanej pracy badawczej czy analitycznej. Pozwala również na zachowanie poprawności wypowiedzi bez tworzenia pseudohiperpoprawnych określeń, takich jak na przykład wspomniane powyżej tysiące megagramów zamiast tysięcy ton. Literatura 1. Durlik H.. Kwiatkówska H.: Wzorce i odtwarzanie jednostki masy. Metrologia i Probiernictwo 1969, t. 4, nr l, s. 2-M5. 2. Gliwa-Gliwlński J.: Realizacja międzynarodowej definicji metra w Głównym Urzędzie Miar. Metrologia i Probiernictwo, 1996, t. 2, nr 5, s. 1*4. 3. GómiakH.. Gundlach W., Ochęduszko S.: Zastosowanie Międzynarodowego Układu Jednostek w energetyce cieplnej. Wydaw. III poprawione. PWN 1970, Warszawa, Wrocław. 4. KijasZ. (red.): Czas i kalendarz. Wydaw. Nauk. Papieskiej Akademii Teologicznej, 2001, Kraków. 5. Massalski J. M.: Legalne jednostki miar i stałe fizyczne. PWN 1999, Warszawa. 6. Sokolski W., Norwisz J.: Anglosaski system jednostek we współczesnym świecie. 2003 [oddano do druku]. 7. Szymański J.: Nauki pomocnicze historii. Wydaw. nowe przejrzane i zmienione. PWN 2001, Warszawa, www. phys 2002. www.phys.uni.totun.pl/-kwejer/SI. 8. SI 1998: The International System of Units (SI). 7lh edition. Bureau International des Poids et Mesures. Organisation Intergouvernementale de la Convention du Metre. 9. SI 2000: The International System of Units. Supplement 2000: Addendaand corrigenda to the 7 thl edition (1998). Bureau International des Poids et Mesures. Organisation Intergouvernementale de la Convention du Metre Autor dziękuje Akademii Górniczo-Hutniczej za możliwość wykonania niniejszej pracy w ramach umowy 11.11.279/2004.

Rudy Metale R 49 2004 nr 7

ZBIGNIEW PARUCH

UKD 65.011-1:669(438):621(438):336.45:334.2(4438):330.322(438)

GRUPA KĘTY KOLEJNE WIELKIE INWESTYCJE Grupa KĘTY rozpoczęta realizację nowego programu inwestycyjnego o wartości ponad 130 m.in złotych. Wszystko po to, by więcej produkować i w szerszym, niż dotychczas, asortymencie. Firma chce w ten sposób umocnić pozycję lidera branży aluminiowej w Polsce i zdobyć podobną w Europie Środkowo-Wschodniej.

THE KĘTY GROUP NEW GREAT INVESTMENTS The KĘTY Group S.A. has commenced realisation of a new investment program, over 130 niillion PLN in value. The main objective is to increase production volume and to widen assortment ofthe products offered so as to strengthen Company's position as a leader ofthe aluminium sector in Poland, and to win similar position on the Central and East European market. Inwestycje, które ruszyły z początkiem roku, obejmują swym zasięgiem trzy podstawowe biznesy spółki — profile aluminiowe, systemy aluminiowe oraz opakowania giętkie. Każdy z segmentów wzbogaci się o nowoczesne urządzenia, które reprezentują pod względem technicznym i technologicznych światowy poziom, wykorzystując najnowsze zdobycze wiedzy w zakresie przeróbki plastycznej i galwanotechniki, a także metalizacji tworzyw sztucznych i papieru. Inwestycje umożliwią osiągnięcia najwyższych parametrów odnośnie do jakości i wydajności. Pozwolą też na zwiększenie mocy produkcyjnych i bardziej kompleksową obsługę klientów, co w efekcie powinno wzmocnić pozycję poszczególnych segmentów jako liderów w swoich branżach — podkreśla Jan Kryjak, prezes Zarządu. Fleksografia, metaliza i folia na wieczka Największym wyzwaniem będzie budowa nowego zakładu produkcyjnego w strefie ekonomicznej w Tychach, w ramach działającej tam spółki Alupol. Planuje się w nim rozpoczęcie produkcji opakowań przy użyciu nowej, dotychczas nie stosowanej techniki fleksograficznej, a także uruchomienie zdolności produkcyjnych w zakresie metalizacji tworzyw sztucznych i papieru. Stworzenie alternatywnej dla rotograwiury metody nadruku wraz ze wzrostem wartości dodanej na laminatach tworzywowych (metaliza) pozwolą Segmentowi Opakowań Giętkich umocnić pozycję na rynku oraz umożliwią kompleksową obsługę klientów. Ponadto poszerzą i tak już bogaty asortyment o opakowania dla branży chemicznej, koncentratów spożywczych, cukierniczej, farmaceutycznej, mleczarskiej i tłuszczowej. SOG przygotowując się do uruchomienia nowych produktów unowocześnił swoje zaplecze. Główną częścią inwestycji realizowanej w 2003 r. był zakup automatycznej linii galwanicznej, w skład której wchodzą: wanna do niklowania, dwie wanny do miedziowania, wanna do elektrolitycznego odtłuszczania, wanna do chromowania, wanna do odchromowania oraz dwie szlifierki (do powierzchni miedziowej i do powierzchni chromowej). Cały transport cylindrów pomiędzy wannami i szlifierkami jest obsługiwany przez automat Robostar, który optymalizuje czas procesu wykonania cylindra. Wszystkie wanny wyposażone są w pełną automatykę pomiaru i sterowania temperaturą, dozowaniem odczynników chemicznych i dopasowaniem parametrów prądowych do warunków technologicznych.

Zwiększone zostały także możliwości wykonawcze z zakresu grawerowania. Zakupiono nowoczesną grawerkę, która pracuje z częstotliwością do 8600 Hz, co znacznie skraca czas wygrawerowania cylindra. Można wykonywać na niej również cylindry z tzw. głębokim grawerowaniem do 90 mikronów. Cały nowy park maszynowy znajduje się w pełni klimatyzowanych halach. Przygotowalnia cylindrów pracująca na urządzeniach zakupionych wcześniej w 1994 r., wraz z zakupionymi teraz urządzeniami, ma zdolność produkowania l O tyś. cylindrów rocznie i jest największym tego typu przedsięwzięciem w Polsce. Taki poziom produkcji możliwy jest dzięki wykorzystaniu specjalnej technologii wykonania cylindrów z koszulką Ballarda. Całość produkcji Zakładu Produkcji Cylindrów Drukarskich, wykorzystywana jest przez Zakład Opakowań w Kętach i firmę Alupol w Tychach. Inwestycje te w połączeniu z zakupionymi wcześniej drukarkami (9- i 10-kolorowa) oraz urządzeniami laminującymi pozwolą SOG realizować więcej zamówień w krótszych terminach. Pierwszym efektem realizacji programu inwestycyjnego będzie uruchomienie w Kętach produkcji folii termozgrzewalnej z przeznaczeniem na wieczka do jogurtów, śmietany, kefirów itp. W dalszej kolejności produkowana będzie folia aluminiowa przeznaczona do produkcji blistrów wykorzystywanych do pakowania leków, a SOG będzie jej jedynym producentem w Polsce. Nowe prasy i anodownia Inwestycje czekają także drugi ze strategicznych segmentów Grupy KĘTY, który zajmuje się produkcją wyrobów wyciskanych. Wzbogaci się on między innymi o nowoczesną prasę o nacisku 28001, na której będą produkowane pręty i kształtowniki z aluminiowych stopów twardych metodą wyciskania przeciwbieżnego. W odróżnieniu od klasycznej metody wyciskania (tzw. metoda współbieżna) kształtowników, w wyciskaniu przeciwbieżnym nie występuje tarcie pomiędzy powierzchnią wlewka i recypientem, co pozwala na obniżenie siły wyciskania, a to z kolei wpływa między innymi na wzrost szybkości wyciskania i zwiększenie „uzysków". Wyrób wyciskany metodą przeciwbieżną posiada jednakową strukturę metalograficzną na całej swej długości i przekroju. Dodatkowo regulowana szybkość chłodzenia prasówki w fali wodnej umożliwia uzyskanie wzorowej struktury i optymalizację własności wytrzymałościowych wyrobu — podkreślają fachowcy. Prasa wyposażona będzie w nagrzewnicę indukcyjną wlewków oraz wybieg składający się między innymi z fali wodnej, pullera,

Zbigniew Paruch — Grupa KĘTY S.A.. Kęty.

341

pola chłodzącego, rozciągarki o sile prostowania 250 t, piły oraz urządzeń pomocniczych. Planuje się również uruchomienie drugiej prasy o sile nacisku 1600 t wyposażonej w urządzenia pomocnicze pracujące w cyklu automatycznym. Prasa ta, podobna do działającej już w Tychach, wytwarzać będzie cienkie kształtowniki nie produkowane dotychczas w Polsce. Uzupełnieniem tych inwestycji, realizowanych głównie w Kętach, będzie nowoczesna anodownia — największa w Europie Środkowo-Wschodniej, która oprócz obsługi SWW będzie świadczyć usługi anodowania na zewnątrz, przejmując między innymi dotychczasowych klientów Metalplast-Bielsko. Wydajnos'ć w pełni zautomatyzowanej linii do obróbki wstępnej, anodowania i elektrokolorowania profili aluminiowych wynosi 3001 na miesiąc. Zastosowane w niej rozwiązania techniczne i technologia procesu uwzględniają wszystkie nowości z tej dziedziny, między innymi kaskadowy system płukania, wykorzystanie wody osmotycznej, imadła chłodzone wodą, automatyczne dozowanie chemikaliów procesowych, możliwość mycia belek anodujących w trakcie procesu. Ponadto linia jest wyposażona w nowoczesny system odciągu i neutralizacji oparów procesowych oraz oczyszczalnię ścieków, przez co jest mało uciążliwa dla środowiska. Nowoczesne centrum dystrybucji Spółka Metalplast-Bielsko realizowała głównie inwestycje, które były podporządkowane jednemu celowi - zmianie zewnętrznego wizerunku firmy. W tym celu dokonano remontu głównego budynku

biurowca oraz biur przylegających do hali produkcyjnej. Udało się te/ zaadaptować jeden z obiektów na centrum sprzedaży okien i drzwi „Mertz", które oferuje wyroby z aluminium, PCV oraz drewna firm kooperujących z Metalplast-Bielsko. Zmiany te połączone z renowacją i uporządkowaniem terenu wokół zakładu (wyremontowano drogi dojazdowe i parkingi) sprawiły, iż obiekty Metałpłast-Bielsko przekształciły się w nowoczesne centrum dystrybucji systemów aluminiowych. Przeprowadzono również szereg prac adaptacyjnych w hali produkcyjnej i magazynach. Wszystko po to, aby kompletowanie systemu przebiegało w sposób sprawny i szybki, a gotowy produkt mógł jak najkrótszą drogą dotrzeć do klienta. W roku 2004 będą kontynuowane prace modernizacyjne, których efektem będzie sprawnie funkcjonujące centrum logistyczne. Finalizowana będziejednocześnie modernizacja biurowca w zakresie adaptacji pomieszczeń. Dzięki temu obecna siedziba Metalplast-Bielsko stanie się jednym z ładniejszych architektonicznie obiektów nie tylko w mieście, ale i w regionie. Na 2004 rok zaplanowane są inwestycje mające na celu unowocześnienie parku maszynowego. Zakupiona zostanie między innymi nowoczesna linia do zagniatania profili zespolonych, która pozwoli na dokładniejsze wykonywanie kształtowników zespolonych oraz przyczyni się do znacznego zwiększenia wydajności. Przewiduje się także zakup kabiny lakierniczej (tzw. szybkozmiennej) umożliwiającej skrócenie czasu zmiany kolorów podczas malowania profili, co z kolei pozwoli na szybszą realizację zamówień.

Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD62(4)66(4)62.000141(4):339.923(4):6-057.4(4):378.662

WACŁAW MUZYKIEWICZ

EUR ING — INŻYNIER EUROPEJSKI*/ EUR ING — European Engineer Tytuł Inżyniera Europejskiego (w jednolitym określeniu międzynarodowym — EUR ING) ustanowiła w 1987 r. Europejska Federacja Narodowych Stowarzyszeń Inżynierskich FEANI. Jest to organizacja niedochodowa o charakterze otwartym, aktualnie zrzeszająca narodowe organizacje inżynierskie z 26 krajów. Zasadą jest, że każde państwo może być reprezentowane tylko przez jedną organizację inżynierską. Narodowe organizacje członkowskie stanowią tak zwane Narodowe Komitety FEANI. Polskę reprezentuje Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT, zrzeszająca 37 branżowych stowarzyszeń inżynierskich, w tym Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego (SITPH). Od kilku lat siedziba FEANI mieści się w Brukseli. Wcześniej znajdowała się w Paryżu — od utworzenia asocjacji w 1951 r. do jej przeniesienia w 1997 r. FEANI posiada status konsultatywny UNESCO, UNIDO i Rady

Europy, ściśle współpracuje z Komisją Europejską w sprawach dotyczących zawodu inżyniera oraz uznawania dyplomów dla celów akademickich i zawodowych. Należy przy tym podkreślić, że EUR ING jest tytułem zawodowym, nie akademickim czy naukowym. Członkostwo FSNT NOT w FEANI, które nastąpiło w 1992 r., stworzyło polskim inżynierom możliwość ubiegania się o tytuł Inżyniera Europejskiego, a polskim uczelniom technicznym umożliwiło uznanie na równi z uczelniami zachodnioeuropejskimi. Polskie tytuły „magister inżynier" i „inżynier" są uznawane w Europie na równi z niemieckimi „Diplom Ingenieur" i „Ingenieur" czy też brytyjskimi „Master ot Science" i „Bachelor of Science". Dotyczy to wyłącznie uczelni, które znalazły się w tzw. Indeksie FEANI. Indeks FEANI, wydany po raz pierwszy w 1992 r. przy wsparciu ze strony Komisji Europejskiej i Europejskiej Fundacji Kultury, zawiera opis systemów kształcenia inżynierów w poszczególnych kra-

Dr inż. Waclaw Muzykienicz — Prodziekan Wydziału Metali Nieżelaznych Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. *' Opracowano na podstawie oficjalnych materiałów FEANI i Polskiego Komitetu Narodowego ds. FEANI i ds. Rejestru FEANI.

342

jach członkowskich i wykaz akredytowanych przez FEANI uczelni i kierunków studiów oraz nadawanych tytułów inżynierskich w tychże krajach. Akceptacja polskiego rozdziału Indeksu FEANI miała miejsce w marcu 1994 r. Po przyjęciu przez Europejski Komitet ds. Rejestru FEANI materiałów, dotyczących polskich uczelni technicznych i kierunków studiów inżynierskich, a zwłaszcza programów i planów studiów i po wizycie ekspertów FEANI w wybranych przez nich uczelniach, akredytację FEANI otrzymało 26 polskich uczelni, w tym Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, 13 politechnik, 4 wyższe szkoły inżynierskie i wydziały inżynierskie 8 akademii rolniczych. Wyłącznie renomowane uczelnie państwowe. Wśród kierunków studiów, które znalazły akceptację zespołu ekspertów europejskich ds. kształcenia inżynierów oraz zawodu inżyniera i tym samym uzyskały akredytację, jest metalurgia i inżynieria materiałowa. Ważnym kryterium akredytacji kierunku w FEANI jest zachowanie wymaganego parytetu poszczególnych grup przedmiotów w programie studiów — przedmioty kształcenia ogólnego ok. 10 %, przedmioty podstawowe ok. 35 % i przedmioty kierunkowe (techniczne) ok. 55 %. Wymóg ten znajduje odzwierciedlenie w aktualnie obowiązujących w Polsce standardach nauczania, które określa Minister Edukacji Narodowej i Sportu. Sekretariat Generalny i Komitety Narodowe FEANI prowadzą „Rejestr Inżynierów Europejskich". Jego celem jest ułatwianie przepływu inżynierów czynnych zawodowo wewnątrz i na zewnątrz Wspólnoty FEANI, stworzenie ram dla wzajemnego uznawania kwalifikacji inżynierów — gwarancji ich kompetencji i umiejętności oraz dostarczanie przyszłym pracodawcom danych o inżynierach (m.in. poprzez internetowe bazy danych). Decyzję o przyznaniu tytułu EUR ING i wpisie do Rejestru podejmuje Europejski Komitet ds. Rejestru FEANI (European Monitoring Committee) na podstawie złożonych przez kandydata dokumentów i rekomendacji Narodowego Komitetu ds. Rejestru FEANI (National Monitoring Committee). O tytuł Inżyniera Europejskiego mogą ubiegać się wyłącznie inżynierowie czynni zawodowo, zrzeszeni w narodowych organizacjach członkowskich FEANI, którzy ukończyli uczelnię techniczną i kierunek studiów dziennych, znajdujących się w Indeksie FEANI, posiadają odpowiednie, udokumentowane doświadczenie inżynierskie, wynoszące łącznie z nominalnym czasem trwania studiów minimum 7 lat (tzw. formacja inżyniera), wykazują się czynną znajomością przynajmniej jednego z języków FEANI (angielskiego, francuskiego lub niemieckiego), poświadczoną certyfikatem oraz zobowiązują się do przestrzegania Kodeksu Etycznego FEANI, obejmującego etykę osobistą, zawodową i społeczną. Przez zawodowe doświadczenie inżynierskie należy rozumieć pracę na stanowiskach inżynierskich oraz posiadanie odpowiedniego dorobku w zawodzie inżyniera (sama praca dydaktyczna w uczelni nie jest uważana przez FEANI za pracę inżyniera). FEANI nie określa górnej granicy wieku kandydata do tytułu EUR ING. Opłata rejestracyjna w 2004 r. wynosi 250 EURO. W myśl Kodeksu Etycznego, osoby wpisane do Rejestru FEANI mają obowiązek zdawać sobie sprawę z ogromnego znaczenia nauki i techniki dla ludzkości, a także z własnej odpowiedzialności wobec społeczeństwa, wynikającej z wykonywania zawodu inżyniera. Inżynier Europejski wykonuje swój zawód zgodnie z przyjętymi w społeczeństwach europejskich zasadami moralnymi i cywilizacyjnymi, przestrzegając w szczególności godności osobistej osób, z którymi współpracuje. Zobowiązany jest utrzymywać swoją wiedzę fachową na najwyższym poziomie, dążąc do perfekcyjności

świadczonych przez siebie usług. Podejmuje się tylko tych zadań, które leżą w zakresie jego kompetencji i wiedzy fachowej. Jego uczciwość intelektualna winna gwarantować obiektywność analiz i ocen oraz podejmowanie konsekwentnych decyzji. Inżynier uważa się za związanego sumieniem przez jakąkolwiek poufną umowę biznesu, do której dobrowolnie przystąpił. Nie przyjmuje innych form gratyfikacji poza uzgodnionymi z pracodawcą, ale też pobiera wynagrodzenie, odpowiednie do wykonywanej pracy oraz stopnia ponoszonej odpowiedzialności. O to samo stara się dla osób, z którymi współpracuje. Nadrzędnym celem działalności zawodowej inżyniera winno być zachowanie zdrowego i przyjemnego środowiska życia, zarówno społecznego jak i przyrodniczego. Inżynier winien umożliwiać społeczeństwu właściwe rozumienie problemów technicznych, będących w interesie publicznym. W swojej działalności zobowiązany jest podchodzić z największym szacunkiem do wartości tradycyjnych i kulturowych krajów, w których wykonuje swój zawód. Swoją tożsamość zawodową i przynależność do stanu inżynierskiego manifestuje poprzez udział w przedsięwzięciach swoich Stowarzyszeń, Inżynier, któremu FEANI przyznała tytuł Inżyniera Europejskiego, otrzymuje dyplom i certyfikat EUR ING, podpisane przez władze FEANI i zostaje wprowadzony do centralnego Rejestru Inżynierów Europejskich. Tytuł ten stanowi gwarancję poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych inżyniera zgodnie ze standardami europejskimi, popartą przez dwie organizacje inżynierskie — narodową i europejską. Poprzez przynależność do wybranej elity inżynierów europejskich stanowi też swoistą nobilitację zawodową. Jest ważnym czynnikiem ambicjonalnym — utwierdza inżyniera w przekonaniu, że jest on dobrym inżynierem o kwalifikacjach zawodowych na wysokim poziomie europejskim. Podnosi prestiż firm, zatrudniających inżynierów z tytułem EUR ING, zwłaszcza w kontaktach z partnerami zagranicznymi. Tytuł ten daje inżynierom swego rodzaju „paszport" oraz lepszy start do wykonywania zawodu na stanowiskach inżynierskich w kraju i za granicą, może stanowić kartę przetargową w negocjacjach płacowych z pracodawcami. Jest uznawany również w USA, Kanadzie i Australii. Umożliwia zatrudnienie za granicą na stanowisku inżyniera bez długotrwałego i kosztownego procesu nostryfikacji dyplomu, a poprzez umieszczenie danej osoby w międzynarodowej sieci Internet zwiększa szansę uzyskania atrakcyjnej oferty pracy. System FEANI oparty na Rejestrze oraz tytuł EUR ING zyskały wysoką ocenę Komisji Europejskiej. Jej zdaniem „wpis do rejestru FEANI wskazuje, że inżynier osiągnął określony poziom umiejętności zawodowych, poświadczonych przez kompetentne gremia inżynierskie na szczeblu narodowym i europejskim" (Official Journal of the European Communities, Yolume 37, 26 Sept. 1994). W specjalnej deklaracji z 1994 r. Komisja Europejska podała system FEANI jako doskonały przykład samoregulacji zawodu i zaleciła krajom członkowskim Unii Europejskiej uznanie tytułu EUR ING w miejsce konieczności nostryfikacji narodowych dyplomów inżynierów. Aktualnie tytuł EUR ING posiada w Europie ok. 28 tyś. inżynierów. Pierwsi czterej polscy inżynierowie uzyskali ten tytuł we wrześniu 1994 r. W chwili obecnej jest ich ponad 180. Należą do szesnastu stowarzyszeń naukowo-technicznych — najwięcej, bo 48 do SIMP (Stowarzyszenie Inżynierów Mechaników Polskich), a do SITPH zaledwie 7. Jak się okazuje, największą przeszkodą w zdobyciu tytułu nie są zbyt surowe kryteria, ale po prostu brak informacji.

343

ALUMINIUM PROCESSING Redaktor o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. W O J C I E C H LIBURA, prof. nzw. Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 669.716:621.316.17:621.315.1

TADEUSZ KNYCH ANDRZEJ MAMALA BEATA SMYRAK

ODPORNE CIEPLNIE NISKOZWISOWE PRZEWODY ELEKTROENERGETYCZNE WYSOKIEGO NAPIĘCIA Zaprezentowano nowoczesną rodzinę przewodów elektroenergetycznych typu HTLS (High Temperaturę Low Sag Conductors), przeznaczonych do napowietrznych linii wysokiego napięcia. Omówiono syntetycznie rodzaje takich przewodów oraz istotę ich rozwiązań technicznych. W liniach klasycznych jako przewody fazowe wykorzystuje się przewody o budowie bimetalowej, tj. składające się z rdzenia wykonanego z wysokowytrzymałych drutów stalowych oraz powłoki przewodzącej wykonanej z umocnionych drutów alumininiowych. Taka konstrukcja przewodu, chociaż wystarczająca do typowych zastosowań, uniemożliwia przesyłanie natężeń prądu generujących długotrwale przegrzewanie przewodu (na ogól powyżej +90 °C). Wskutek ekspozycji na działanie podwyższonych temperatur degradacji ulegają bowiem własności wytrzymałościowe aluminium oraz pojawia się szereg innych problemów eksploatacyjnych. Rozwiązaniem powyższego problemu są właśnie przewody HTLS. Umożliwiają one podwyższenie temperatury roboczej przewodu nawet o ponad 100 °C. Dzięki temu istotnie zwiększyć można możliwości przesyłowe linii na drodze jej modernizacji (tj. wymiany przewodów i ich osprzętu) bez wymiany, czy przebudowy najdroższych jej elementów, jakimi są konstrukcje wsporcze. Przewody typu HTLS zyskały uznanie na świecie i są z powodzeniem stosowane w strategicznych odcinkach systemów energetycznych, liniach międzynarodowych oraz w liniach monitorowanych z systemami DTCR.

THERMALLY RESISTANT LOW SAG CONDUCTORS FOR HIGH YOLTAGE POWER LINES A modern family ofthe HTLS-type electric power conductors (High Temperaturę Low Sag Conductors) designed for high voltage overhead lines ispresented. Types ofthese conductors are described and the concept oftechnical solutions applied in them is outlined. In the classical lines, bimetallic conductors consisting of a córę from high-strength steel wires and a conducting layer madę of reinforced aluminium wires are used as phase conductors. Such construction of a conductor, although sufficientfor typical applications, makes transmission of high currents causing long-term overheating of a conductor (usually over +90 °C) impossible. As a result ofbeing exposed to elevated temperatures, mechanical properties of aluminium undergo degradation, and many other exploitation problems arise. The HTLS conductors provide reliable solution of this problem, sińce they withstand temperaturę increase even by over 100 °C. Power transmission capability of a linę can be significantly increased by its modernisation through the replacement of conductors andfittings, without the necessity to replace or rebuild the most expensive linę components such as supporting constructions. The HTLS conductors are characterised by smaller rangę of sag changes compared to those ofthe classical ones, and are resistant to elevated temperatures. They may be of homogeneous or bimetallic structure. In case of homogeneous structure, all conductor wires are madę ofthe identical, high strength and thermally resistant aluminium alloy. Production of such material is technologically difficult and expensive, which is why composite conductors, i.e. consisting of a conducting layer madę of soft aluminium (ora thermally resistant conducting aluminium alloy ofthe resistance close to that of classical aluminium wires) and a córę, which can befor instance from speciallyfabricatedsteel, invar, cermetallic composites or carbonfibres, are morę commonly used. The HTLS conductors have won world-wide recognition and are being successfully applied in strategie segments of power systems, International lines and in lines monitored by the DTCR systems. Dr hab. inż. Tadeusz Knych, dr inż. Andrzej Mamala, mgr inż. Beata Smyrak— Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków.

344

Wprowadzenie Rozwój myśli technicznej w dziedzinie konstrukcji przewodów przeznaczonych do pracy w liniach napowietrznych wysokiego napięcia zaowocował w ostatnich latach wprowadzeniem do techniki liniowej nowej generacji przewodów typu HTLS, umożliwiających istotne zwiększenie efektywności systemu energetycznego. W mniemaniu autorów niniejszej pracy warto, z uwagi na aktualność tematyki, zapoznać czytelników krajowych z przedmiotowymi rozwiązaniami tym bardziej, że brak jest w literaturze krajowej systematycznego, a zarazem syntetycznego przeglądu powyższego zagadnienia.

takich jak: wysoka wartość temperatury granicznej dopuszczalnej długotrwale oraz przy zwarciu (przy zagwarantowaniu stabilności własności mechanicznych), niższy zakres zmiany zwisów wskutek zmian temperatury oraz zadowalająca odporność reologiczna, zmęczeniowa i korozyjna. Główne zastosowania przewodów HTLS dotyczą modernizacji istniejących linii napowietrznych. Przewody te posiadają graniczną roboczą temperaturę pracy na poziomie 150-^250 °C w zależności od budowy, co pozwala zwiększyć obciążalność prądową modernizowanej linii o ponad 200 % bez istotnej ingerencji w budowę konstrukcji wsporczych. Przewody te stosuje się również przy budowie nowych, strategicznych odcinków systemu przesyłowego [1,3].

Postawienie problemu

Rozwiązania techniczne przewodów typu HTLS

Klasyczne linie napowietrzne wysokiego napięcia pracują w oparciu o przewody bimetalowe, w których rolę warstwy czynnej elektrycznie spełnia umocnione aluminium, zaś rdzeń nośny przewodu wykonany jest z wysokowytrzymałych drutów stalowych w osłonie antykorozyjnej. Wynikowe własności przewodu stanowią prostą superpozycję własności zastosowanych składników, tak więc poprzez odpowiednie skonfigurowanie udziału aluminium i stali w przekroju poprzecznym przewodu można w prosty sposób uzyskiwać żądane własności wytrzymałościowe lub elektryczne. Również pozostałe parametry projektowe przewodu, takie jak współczynnik wydłużenia sprężystego i cieplnego, czy ciężar objętościowy zależą jednoznacznie od stosunku przekrojów aluminium i stali. Rosnące wymagania w zakresie przepustowości i elastyczności systemu linii napowietrznych, jakie zauważamy w krajach wysoko rozwiniętych, i z którymi, wobec przemian strukturalnych i ekonomicznych sektora energetycznego, liczyć należy się również w kraju, sprawiają, że najbardziej interesującym zagadnieniem staje się modernizacja istniejących linii w celu zwiększenia ich obciążalności prądowej [1]. Co oczywiste, znamionowa obciążalność prądowa typowego przewodu bimetalowego jest funkcją nie tylko ilości i średnicy drutów aluminiowych lecz również przyjętej przez projektanta temperatury granicznej roboczej przewodu. Oczekiwane przez użytkowników linii zwiększenie obciążalności osiąga się więc najczęściej poprzez zwiększenie temperatury granicznej roboczej przewodu, bez znaczących zmian w konstrukcjach wsporczych (jakie towarzyszą wymianie istniejących przewodów fazowych na przewody o większych przekrojach). Jest to praktyka powszechnie stosowana w krajach zachodnich. Należy jednak mieć świadomość, że nadmierny wzrost temperatury granicznej roboczej (a co za tym idzie i temperatury średniej), niesie istotne zagrożenia dla trwałości przewodu. Ponieważ druty aluminiowe, w celu uzyskania odpowiedniej nośności mechanicznej, poddaje się procesowi ciągnienia na zimno, ich własności ulegają degradacji skutkiem ekspozycji na działanie podwyższonych temperatur, tj. temperatur wyższych niż +80 °C [2]. Oznacza to permanentne obniżanie się wytrzymałości na rozciąganie przewodu podczas jego eksploatacji, co niesie zagrożenie uszkodzeń linii w warunkach katastrofalnych, jak również (i co gorsze), zwiększenie wytężenia przewodów w warunkach występowania drgań eolskich, co skutkuje spontanicznym pękaniem zmęczeniowym drutów. Ponadto aluminium jest podatne na działanie procesów reologicznych, które są aktywowane cieplnie. Oznacza to, z praktycznego punktu widzenia, trudności eksploatacyjne we współpracy układu przewód-osprzęt, tzn. przegrzewanie się złączek i zacisków, zmniejszenie sił wyślizgu przewodu z uchwytu lub złączki skutkiem relaksacji naprężeń oraz zwiększenie zwisów skutkiem pełzania przewodu. Alternatywą pozwalającą wyeliminować opisane powyżej trudności powstające podczas świadomego przegrzewania przewodów aluminiowo-stalowych w celu poprawy obciążalności prądowej jest nowa generacja przewodów typu HTLS (High Temperaturę Low Sag Conductors). Są to najnowsze typy przewodów wdrożone w liniach napowietrznych wysokiego napięcia. Omawiana rodzina przewodów cechuje się wspólnym zespołem własności eksploatacyjnych,

Szczegółowe rozwiązania techniczne przewodów HTLS są bardzo zróżnicowane. Wynika to z faktu, że jak wspomniano wyżej, przewody takie stosuje się najchętniej podczas modernizacji linii, a tam mamy do czynienia z konkretną infrastrukturą i konkretnymi potrzebami co do obciążalności prądowej, które są w różnych krajach różne [2-s-6]. Najbardziej oczywistym intuicyjnie rozwiązaniem przewodu typu HTLS jest zastąpienie drutów aluminiowych w przewodzie o budowie klasycznej drutami wykonanymi ze specjalnego materiału o wysokiej przewodności i odporności na działanie podwyższonych temperatur [7]. Taki prosty zamiennik eliminuje oczywiście trudności eksploatacyjne, wynikające z zastosowania aluminium, jednak przyrost temperatury powodować może wzrost zwisu przewodu powyżej wartości zwisu normalnego, co ogranicza możliwość jego praktycznego zastosowania przy wyższych temperaturach. Z drugiej strony, zmniejszenie wartości zwisów uzyskuje się najłatwiej poprzez wyeliminowanie ciężkiego rdzenia nośnego i zastosowanie przewodu monometalowego na bazie stopu aluminium. Klasyczne przewody z tej grupy nie posiadają jednak znamion ,.żarowytrzymaiości". Jak zasugerowano powyżej przewody HTLS mogą posiadać budowę jednorodną lub złożoną. W przypadku przewodów jednorodnych wszystkie druty przewodu wykonane są z identycznego materiału „żarowytrzymałego" i mogą posiadać kształt okrągły lub profilowy. W przypadku przewodów złożonych powłoka przewodząca wykonana z miękkiego aluminium lub specjalnego stopu „żarowytrzymałego" nałożona jest na nieprzewodzący lub słaboprzewodzący rdzeń nośny. Szczegółowe zestawienie typów przewodów HTLS przedstawiono w tablicy l. Dla lepszego zrozumienia istoty ich funkcjonowania, na rysunku l przedstawiono schematycznie charakterystyki zwis-temperatura przewodu. Koncepcja pracy przewodów typu GTACSR [6, 8] (rys. \A, 2A) opiera się na specjalnej technice ich montażu. Mianowicie ustala się naprężenie montażowe jedynie w rdzeniu stalowym. Powłoka przewodząca wykonana ze specjalnego stopu aluminium jest odciążona. Wraz ze wzrostem temperatury, wynikającym ze zmiany warunków otoczenia bądź przepływu prądu, powłoka przewodząca podlega tylko odkształceniom cieplnym zaś rdzeń nośny odkształceniom cieplnym i sprężystym. Obie warstwy rozdzielone są specjalną szczeliną wypełnioną odpowiednim smarem. Smar ten nie może wypływać poza szczelinę (ryzyko zabrudzenia wierzchniej warstwy przewodu potęgujące zjawisko corony) więc na pierwszej warstwie nad rdzeniem stosuje się specjalnie profilowane druty. Właściwie zaprojektowana szczelina umożliwia niezależną pracę poszczególnych części przewodu. Fakt, że tylko rdzeń przenosi obciążenia mechaniczne przekłada się na wysoki moduł sprężystości wzdłużnej przewodu oraz niższy, niż w klasycznych przewodach, współczynnik wydłużenia cieplnego, a poprzez to i na niższe zwisy. Powłoka ze stopu aluminium stanowi rodzaj sadzi dla czynnego mechanicznie rdzenia.Tak więc rzeczywisty ciężar objętościowy przewodu przyjmowany do obliczeń w równaniu stanów jest zdecydowanie wyższy niż w przewodach aluminiowo-stalowych, chociaż jednostkowa masa przewodu GTACSR może być zbliżona do masy ekwiwalentnych przewodów konwencjonalnych.

345

Tablica l Konstrukcje przewodów HTLS Constructions of HTLS conductors Typ przewodu — nazwa przyjęta w literaturze Klasyczny AFL-ACSR Aluminium Conductor Steel Reinforced

Materiał rdzenia nośnego

Materiał powłoki przewodzącej

wysokowytrzymała stal

twarde aluminium

wysokowytrzymała GTACSR Gap type Thermo-resistant Aluminium-alloy stal Conductor Steel Reinforced

Parametry przewodu w odniesieniu do konstrukcji tradycyjnych

odporny ciepnie stop aluminium

niższy współczynnik wydłużenia sprężystego, niższy współczynnik wydłużenia cieplnego, wyższy ciężar objętościowy

ACSS Aluminium Conductors Steel Suported

wysokowytrzymała stal

miękkie aluminium

niższy współczynnik wydłużenia sprężystego, niższy współczynnik wydłużenia cieplnego, wyższy ciężar objętościowy

TACSR Thermo-resistant Aluminium-alloy Conductor Steel Reinforced

wysokowytrzymała stal

odporny ciepnie stop aluminium

analogiczny współczynnik wyłużenia sprężystego, analogiczny współczynnik wydłużenia cieplnego, analogiczny ciężar objętościowy

odporny ciepnie stop aluminium

analogiczny współczynnik wyłużenia sprężystego, niższy współczynnik wydłużenia cieplnego, analogiczny ciężar objętościowy

TACIR Thermo-resistant Aluminium-alloy Invar Reinforced ACCR Aluminium-alloy Conductor Composite Reinforced

kompozyt A1-A12O3

odporny ciepnie stop aluminium

niższy współczynnik wydłużenia sprężystego, niższy współczynnik wydłużenia cieplnego, niższy ciężar objętościowy

ACFR Aluminium-ałloy Conductor carbon-Fiber Reinforced

kompozyt z włókien odporny ciepnie węglowych stop aluminium

niższy współczynnik wydłużenia sprężystego, niższy współczynnik wydłużenia cieplnego, niższy ciężar objętościowy

TAAAC Thermo-resistant Aluminium-Alloys Conductor

brak

niższy współczynnik wydłużenia sprężystego, wyższy współczynnik wydłużenia cieplnego, niższy ciężar objętościowy

Jak łatwo się domyślić, omawiana grupa przewodów cechuje się istotnymi trudnościami eksploatacyjnymi. Chodzi tu w szczególności o problemy montażowe — osobno montuje się rdzeń nośny, osobno warstwę aluminium. Zaletą rozwiązaniajest natomiast skłonność do samotłumienia drgań eolskich. Budowa geometryczna przewodu ACSS [9, 10] jest identyczna jak w konstrukcjach klasycznych (rys. 2B). Różnicą jest zastosowanie miękkiego aluminium, co pozwala poprawić własności elektryczne przewodu. Istota koncepcji wprowadzenia takiego materiału jako budulca napowietrznego przewodu elektroenergetycznego leży w tym, że wyżarzone aluminium może podlegać działaniu temperatur do 240 °C bez istotnych zmian w strukturze. Jak wynika z charakterystyk przedstawionych na rysunku 2B, kąt nachylenia zależności zwis-temperatura dla przewodów typu ACSS jest mniejsza niż dla klasycznych przewodów. Z uwagi na niski poziom własności mechanicznych druty aluminiowe nie przenoszą bowiem znaczących narażeń mechanicznych, i to stalowy rdzeń nośny przenosi większość sił naciągu, oznacza to, że współczynnik wydłużenia cieplnego takich przewodów jest limitowany przez rdzeń nośny, jest on więc mniejszy niż w typowych rozwiązaniach. Przewody TACSR [11] mają budowę identyczną z klasycznymi przewodami stalowo-aluminiowymi, z tym, że w miejsce umocnionego na zimno aluminium stosuje się specjalny, odporny cieplnie, przewodowy stop aluminium (rys. 2C). Konkurencyjne, w stosunku do klasycznych przewodów, zwisy osiąga się dzięki specjalnemu doborowi proporcji stali i stopu aluminium w przekroju przewodu. Oryginalność tego rozwiązania leży w tym, że obserwowane w kla-

346

odporny ciepnie stop aluminium

sycznych przewodach załamanie charakterystyki zwis-temperatura (z którym możemy mieć do czynienia przy temperaturach zwarciowych) w przypadku przewodów TACSR wykorzystano do zwiększenia zakresu zwisów roboczych. Udział stali i stopu aluminium w całkowitym przekroju przewodu ustala się bowiem w taki sposób, aby wobec różnicy we współczynnikach rozszerzalności stali i stopu aluminium po osiągnięciu odpowiedniej temperatury (najczęściej ok. 100 °C), stop aluminium został całkowicie odciążony. Powyżej tej temperatury obciążenia mechaniczne przenosi rdzeń przewodu i całość zaczyna pracować w analogiczny sposób jak GTACSR. Warunkom odciążenia płaszcza przewodzącego towarzyszy pojawienie się załamania na charakterystyce zwis-temperatura przewodu TACSR i wraz z dalszym przyrostem temperatury, powyżej 100 °C, zwis zmienia się mniej znacząco (rys. l C — punkt załamania oznaczono czarną kropką). Podobnie rozpatrywać można pracę omówionych już wcześniej przewodów typu GTACSR. Punkt złamania ich charakterystyki to w istocie właśnie punkt montażu przewodu. W temperaturach wyższych od temperatury montażu przewód taki pracuje na charakterystyce znamiennej dla „stalowego rdzenia z sadzią", zaś przy temperaturach niższych od temperatury montażu jak klasyczny przewód aluminiowo-stalowy. Przewody TACIR [4, 5], posiadają budowę geometryczną identyczną jak klasyczne przewody stalowo-aluminiowe z tym, że miejsce aluminium zajmuje odporny cieplnie przewodowy stop aluminium, a miejsce rdzenia stalowego rdzeń wykonany z invaru (rys. 2D). Istota rozwiązania tkwi we wprowadzeniu rdzenia invarowego. Invar posiada, co prawda, zbliżony do stali ciężar właściwy oraz

B

A

AFLj

-r-

T,

'G

AFLi

A< T GR 1

TEMPERATURA PRZEWODU

TEMPERATURA PRZEWODU

D

i Q

UJ

T

™c

'GR

TEMPERATURA PRZEWODU

TEMPERATURA PRZEWODU

Q

Q O

UJ N

UJ N

C/3

M

o: o.

o: o.

TGR

AFU

•

T1

ACCR: GR

T,

'

TEMPERATURA PRZEWODU

TAAAt

TEMPERATURA PRZEWODU

Rys. 1. Charakterystyki zwis-temperatura przewodów HTLS Fig. 1. Sag-temperature characteristics of HTLS conductors moduł sprężystos'ci lecz równocześnie bardzo niski współczynnik rozszerzalności cieplnej, co przekłada się na niski współczynnik wydłużenia termicznego całego przewodu, a więc na niższy przyrost zwisu wraz ze wzrostem temperatury. Jak wynika z charakterystyk przedstawionych na rysunku ID, podobnie jak w grupie TACSR wykorzystuje się złamanie charakterystyki zwis-temperatura. Wobec większej różnicy we współczynnikach rozszerzalności cieplnej zastosowanych materiałów (niż w przypadku TACSR) załamanie na charakterystyce pojawia się przy niższych temperaturach, a zmiana kata nachylenia jest większa, bowiem w wysokich temperaturach naciągi przenosi invar posiadający znikomą w stosunku do stali rozszerzalność cieplną. Dzięki temu uzyskuje się mniejsze niż

w TACSR zwisy. Pozwala to bardziej znacząco zwiększyć temperaturę graniczną przewodów w modernizowanej linii bez zmiany wartości zwisu normalnego. Omawiana grupa przewodów, z uwagi na bliźniaczą do ACSR budowę, cieszy się największą popularnością ponieważ konstrukcje słupów, osprzęt, techniki montażu czy konserwacji są identyczne jak dla klasycznych przewodów. Przewody ACCR [12] to jedne z najbardziej zaawansowanych technicznie konstrukcji przewodów elektroenergetycznych (rys. 2E). Istnieją już pierwsze aplikacje w ramach badań eksploatacyjnych w naturze. Rdzeń nośny przewodu wykonany jest z kompozytu stanowiącego mieszaninę proszków aluminium i A12O3. Objętościowy udział tlenku wynosi ok. 45 %. Dzięki temu rdzeń nośny jest lekki

347

B

:

:

E

F

Rys. 2. Przykłady przewodów typu HTLS A — przewód typu GTACSR [24], B — Przewód typu ACSS [9], C — przewód typu TACSR [11], D — przewód typu TACIR [l 1], E — przewód typu ACCR [12], F — przewód typu AFCR [13] Fig. 2. Examples of HTLS conductors A — GTACSR conductor [8], B — ACSS conductor [9], C — TACSR conductor [10], D — TACIR conductor [11], E— ACCR conductor [12], F — AFCR conductor [13] (ciężar jedynie ok. 20 % wyższy od aluminium), wysokowytrzymały (porównywalny ze stalą) i żarowytrzymały (praca ciągła do 500 °C!). Ponadto kompozyt taki cechuje się stosunkowo niskim współczynnikiem rozszerzalności cieplnej (dwa razy niższym od stali i około dwa razy wyższym od invaru) oraz wysokim, porównywalnym do stali modułem sprężystości wzdłużnej. Jako warstwę przewodzącą stosuje się odporny cieplnie stop aluminium. Konstrukcja ACCR jest więc wysokowytrzymała, lekka, bardziej uniwersalna niż pozostałe rozwiązania przewodów HTLS i nawiązuje swoją ideą do przewodów jednorodnych. Jak łatwo zauważyć podczas modernizacji linii to właśnie tego typu przewody osiągają zwis

348

normalny przy najwyższej temperaturze. Charakter zmian zwisu przewodów ACCR poosiada podobny charakter jak przewody TACSR i TACIR (rys. IE) jednak brak ciężkiego rdzenia pozwala jeszcze bardziej niż inne konstrukcje obniżyć zwisy. Różnice we własnościach rdzenia i warstwy przewodzącej wykorzystuje się jak w innych bimetalowych konstrukcjach ustalając w odpowiednim punkcie charakterystyki załamanie. Regularna budowa przewodu pozwala stosunkowo łatwo zaadaptować istniejący osprzęt. Istotnym ograniczeniem jest jednak wysoka cena wyrobu. Jedno z najnowszych opracowań japońskich to przewody ACFR (rys. 2F) Wprowadzenie rdzenia z włókien węglowych daje porów-

nywalne korzyści jak wprowadzenie rdzenia kompozytowego w przewodach ACCR, jest jednak mniej skomplikowane technicznie. Rdzeń z włókien węglowych jest lżejszy od aluminium i posiada szczególnie niski współczynnik rozszerzalności cieplnej (mniejszy niż invar). Dzięki temu powstał przewód o szczególnie atrakcyjnej charakterystyce zwis-temperatura (rys. IF). Rozwiązania tego typu nie zostały jeszcze wdrożone na szerszą skalę i znajdują się na etapie badań w naturze. Alternatywą dla przewodów bimetalowych są przewody jednorodne TAAC. Stosuje się w nich specjalne wysokowytrzymałe i żaroodporne stopy aluminium. Podwyższenie temperatur roboczych jest możliwe dzięki niższemu ciężarowi objętościowemu przewodu, wskutek czego przewód taki posiada niższe zwisy niż klasyczny przewód bimetalowy, co widać na charakterystykach z rysunku l E. Opracowanie jednorodnych przewodów HTLS jest jednak dużym wyzwaniem z punktu widzenia inżynierii materiałowej. Stop przewodowy cechować się bowiem musi nie tylko odpowiednim poziomem własności elektrycznych, wytrzymałościowych i odpornością cieplną, lecz również szczególnie wysoką odpornością Teologiczną i zmęczeniową. Podsumowując przeprowadzoną analizę zauważmy, że podwyższenie temperatur pracy przewodu uzyskuje się poprzez dobór odpowiednich nowoczesnych materiałów przewodzących, zaś zmianę zakresu zwisów poprzez odpowiednią konstrukcję przewodów. I tak zmierza się do obniżenia ciężaru objętościowego przewodu poprzez wyeliminowanie ciężkiego rdzenia nośnego, zmniejszenie współczynnika wydłużenia cieplnego przewodu poprzez wprowadzenie materiałów o niskim współczynniku rozszerzalności cieplnej oraz takie skonfigurowanie rdzenia i warstwy przewodzącej, by uzyskać korzystne załamanie na charakterystyce zwis-temperatura przewodu.

Literatura 1. Douglass D.: Maximize Use of Existing Route. Transmission & Distribution World, march, 2002. 2. Morgan V. T.: Effect of elevated temperaturę operation on the tensile strength of overhead conductors. IEEE Trans, on PWRD., vol. 11, 1996. 3. Peterson J. Jr., Hoffmann S.: Transmission Linę Conductor Design Comes of Agę. Transmission & Distribution World, Jun 2003. 4. Sasaki S.. Taekebe T., Miyazaki K., Yokota M., Sato K., Yoshida S., Matsubara L: ZTACIR — New Extra Heat Resistant Galvanized Invar-Reinforced Aluminum Alloy Conductor. Sumitomo Electric Technical Review 1985, No. 24.

5. Sakabe S., Mori N., Sato K., Miyake Y., Tanaka A.: Development of extremely Iow sag invar reinforced ACSR (XTACIR). IEE trans, on PAS vol. PAS-100, 1981, No. 4. 6. Kotaka S., Itou H., Matsuura T., Yonez.awa K., Morikawa H.: Application of Gap-type Small-Sag Conductors for Overhead Transmission Lines. Sumitomo Electric Technical Review 2000, No. 50. 7. Heat-Resistant Aluminum Alloy Furukawa Technical Newsletter 1999, No. 3.

8. Materiały informacyjne firmy Sumitomo. 9. Materiały informacyjne firmy Alcan. 10. Adams H. W.: Steel supported Aluminium Conductors (SSAĆ) for Overhead Transmission Lines. IEEEPES WinterMeeting, New York, jan.n-febr. 1974.

11. Materiały informacyjne firmy LG Cable. 12. Materiały informacyjne firmy 3M. 13. Materiały informacyjne firmy EXSYM. 14. Sato F.. BikoH.:Development of aluminium conductor carbonfibber reinforced. Showa Electric Wire & Cable Review 2002, vol. 52, No. 1. 15. New Gap Conductors Are Different...But Maybe Not Ali That Different. Transmission & Distribution World, oct. 2003.

ZAPRASZAMY DO REKLAMOWANIA SWOICH WYROBÓW NA NASZYCH ŁAMACH Redakcja RUDY I METALE NIEŻELAZNE przyjmuje odpłatnie wszelkie ogłoszenia i informacje na temat góraiczo-hutniczego przemysłu metali nieżelaznych oraz innych podmiotów gospodarki zainteresowanych produkcją i handlem wyrobami z metali nieżelaznych, a także o organizowaniu narad, sympozjów i zjazdów. Podajemy nasz adres: Redakcja czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne, 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel./fax (0-prefix-32) 256-17-77

349

mm

m POWDER METALLURGY

R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : prof. z w . d r i n ż . S T A N I S Ł A W S T O L A R Z Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 621.762.5:669.018.9:620.18

JAN LEŻAŃSKI

STRUKTURA l WŁASNOŚCI SPIEKÓW Z MIESZANEK PROSZKÓW ŻELAZA, STALI SZYBKOTNĄCEJ I GRAFITU Przeprowadzono badania procesu formowania spieków z mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu. Badano wpływ składu mieszanki proszków na gęstość wyprasek oraz wpływ składu mieszanki i parametrów spiekania na strukturę i własności spieków.

STRUCTURE AND PROPERTIES OF SINTERS FROM MIXED POWDERS OF IRON, HIGH-SPEED STEEL AND GRAPHITE The process offorming sinters from mixed powders of iron, high-speed steel and graphite was investigated. The effects of mixed powder composition on the density ofcompacts, and ofthe powder composition and sintering parameters on the structure and properties ofthe compacts, were analysed. Wstęp We wcześniejszych opracowaniach [l, 2] przedstawiono wyniki badań dotyczące przebiegu spiekania oraz badania struktury i własności spieków uformowanych z mieszanek proszków żelaza i stali szybkotnącej. Niniejsza praca obejmuje podobny zakres badań dotyczący spieków z mieszanek proszków: żelaza, stali szybkotnącej 1 grafitu. Zasadniczym celem badań jest poznanie zjawisk zachodzących podczas spiekania i ich wpływu na strukturę i własności wyrobów. Materiały do badań i przebieg badań Do badań stosowano rozpylany wodą proszek stali szybkotnącej, gatunku M 3/2, proszek żelaza gatunku NC 100.24 oraz węgiel w postaci grafitu. Wybrane własności stosowanych proszków przedstawiono w tablicy l. Do badań przygotowano 3 mieszanki proszków żelaza NC 100.24 i stali szybkotnącej gatunku M3/2 oraz grafitu, oznaczone symbolami: l—FelOMO,3C 2 — Fe30MO,3C 3 — Fe50MO,3C gdzie M — oznacza stal szybkotnącą gatunku M3/2, Dr hab. ini Jan Leżański, prof. nzw. — Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków

350

C — oznacza grafit, a znajdujące się przed tymi literami liczby oznaczają procentowy dodatek odpowiednio stali szybkotnącej i grafitu. Mieszanie proszków przeprowadzono w mieszalniku dwustożkowym w czasie ł godziny. Skład chemiczny proszku stali szybkotnącej M poszczególnych mieszanek proszków, obliczony z uwzTablica l Własności fizyczne i wielkości cząstek stosowanych proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu Physical properties and particle sizes of the applied powders of iron, high-speed steel and graphite Gęstość

Sypkość

g/cm

s/50g

Stal szybkotnąca M3/2

2,26

Żelazo NC 100.24

2,45

Grafit naturalny

0,25

Rodzaj proszku

nasypowa

ZageszZakres czalność wielkości przy cząstek 600 MPa proszku

g/cnr

um

38

6,08

0+160

30

6,90

0+160 0+80

Tablica 2 Skład chemiczny mieszanek proszków żelaza, stali szybkotnącej i grafitu Chemical composition of the mixed powders of iron, high-speed steel and graphite Rodzaj mieszanki

Zawartość składników, % masowe

C

Cr

Co

Cu

Mn

Mo

Ni

P

S

Si

V

W

Fe

1,23 0,42 0,67 0,92

4,27 0.43 1,28 2,16

0,39 0,04 0,12 0,20

0,11 0,01 0,03 0.05

0,21 0,02 0,06 0,10

5,12 0,51 1,54 2,56

0,32 0,03 0,10 0,16

0,020 0,002 0,010 0,010

0,020 0,002 0,010 0,010

0,18 0,02 0,05 0,09

3,10 0,31 0,93 1,50

6,22 0,62 1,86 3,11

78,61 97,69 93,44 89,23

°2

M

Fe! OM Fe30M FeSOM

Q Fe10MO,3C S Fe30MO,3C • Fe50MO,3d

ro

100,0

l5!

0,20 0,20 0,20 0,20

H 1200°C Temperatura spiekania;S 1250°C • 1300°C

90,0

O Fe10MO,3C

Fe30MO,3C

Fe50MO,3C

Fe10MO,3C

Rodzaj wyprasek

Fe30MO,3C

Fe50MO,3C

Rodzaj spieków

Rys. 1. Wpływ składu mieszanki proszków na gęstość wyprasek Fig. l. Ań effect of mixed powders composition on the density of compacts

Rys. 4. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury spiekania na twardość spieków Fig. 4. Ań effect of mixed powders composition and sintering temperaturę on the hardness of the sinters D 1200°C Temperatura spiekania: H 1250°C • 1300°C

Fe10MO,3C

Fe30MO,3C

Fe50MO,3C

Fe10MO,3C

Fe30MO,3C

Fe50MO,3C

Rodzaj spieków

Rodzaj spieków Rys. 2. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury spiekania na gęstość spieków

Rys. 5. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury spiekania na wytrzymałość na zginanie spieków

Fig. 2. Ań effect of mixed powders composition and sintering temperaturę on the compression ratio of the sinters

Fig. 5. Ań effect of mixed powders composition and sintering temperaturę on the bending strength of the sinters

Rodzaj spieków Fe10MO,3C

Fe30MO,3C

D 1200°C Temperatura spiekania: H 1250°C " 1300°C

Fe50MO,3C

Fe50MO,3C

Fe50MO,3C Rodzaj spieków

Obszar stali

Obszar żelaza

Rys. 3. Wpływ składu mieszanki proszków i temperatury spiekania na stopień zagęszczania podczas spiekania

Rys. 6. Wpływ temperatury spiekania na mikrotwardość składników struktury spieków Fe50MO,3C

Fig. 3. Ań effect of mixed powders composition and sintering temperaturę on the compression ratio during sintering

Fig. 6. Ań effect of sintering temperaturę on micro-hardness of structural components of the Fe50MO,3C sinters

351

ględnieniem składu chemicznego stali przedstawiono w tablicy 2. Określa on w przybliżeniu skład spiekanych stali otrzymanych z tych mieszanek. Prasowanie prowadzono w sztywnej matrycy o działaniu jednostronnym, pod ciśnieniem 800 MPa. Wypraski spiekano w temperaturze 1200, 1250 lub 1300 °C a)

w czasie 60 minut w atmosferze o zawartości 10 % H2 o 90 % N2, o punkcie rosy -29 °C, pod zasypką z tlenku glinu, Własności wyprasek i spieków Gęstość wyprasek przedstawiono na rysunku l, a własności b)

Rys. 7. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1200 °C, powiększenie: a — 125x; b — 500x Fig. 7. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering temperaturę 1200 °C, magniflcation: a — 125x; b — 500x

b)

a)

*"'"' ; :'«*?}«».—•;;-;' v»:?'i ,

'

;

Rys. 8. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1250 °C. powiększenie: a — 125x; b — 500x

a)

Fig. 8. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering temperaturę 1250 °C, magniflcation: a — 125x; b — 500x b)

t^mm&L-m^ *^iiZsB W t*;..-,. :J

,.«r;sT *

; •«>/•' *^&i/^

1

Rys. 9. Struktura spieków FelOMO,3C. Temperatura spiekania 1300 °C, powiększenie: a — 125x; b — 250x Fig. 9. Structure of the FelOMO,3C sinters. Sintering temperaturę 1300 °C, magniflcation: a — 125x; b — 250x

352

a)

b)

Rys. 10. Struktura spieków Fe50M0.3C. Temperatura spiekania 1200 °C, powiększenie: a — 125x: b — 250x Fig. 10. Structure of the Fe50M0.3C sinters. Sinterina temperaturę 1200 °C. masnification: a — 125x- b — 250x a) " b)

•m r------; • -l

» -.-'

c: ^je^S

Rys. 11. Struktura spieków Fe50MO,3C. Temperatura spiekania 1250 °C, powiększenie: a — 125x; b — 500x Fig. 1 1 . Structure of the Fc50M0.3C sinters. Sintering temperaturę 1250 °C. magnification: a — 125x: b — 500x b)

a)

Rys. 12. Struktura spieków Fe50MO,3C. Temperatura spiekania 1300 °C. powiększenie: a — 125x; b — 250x Fig. 12. Structure of the Fe50M0.3C sinters. Sintering temperaturę 1300 °C, magnification: a — 125x; b — 250x spieków na rysunkach 2-KJ. Własności wytrzymałościowe spieków z mieszanek proszków żelaza i stali szybkotnącej są tym większe, im większa zawartość stall szybkotnącej w mieszance. Ze wzrostem temperatury spiekania ulegają one zmniejszeniu. Struktura spieków Badania struktury spieków w zależności od zawartości skła-

dników i temperatury spiekania przeprowadzono na zgladach trai ych 3 % roztworem kwasu azotowego w alkoholu etylowym Ml krofotografie struktury w zależności od temperatury spiekania ' przedstawiono na rysunkach 7+12. Na strukturę spieków (rys. 7+12) duży wpływ wywiera zawarto^ składnikóworaz temperatura spiekania. Większy dodatek stali

w on

szybkotnącej powoduje skrócenie drogi dyfuzji zawartych w niej

353

składników (tabl. 2), z uwagi na zmniejszenie odległości miedzy cząstkami proszku stali, oraz powoduje zwiększenie udziału pierwiastków stopowych w stali do wartości przedstawionych w tablicy 3. Na przebieg dyfuzji składników stali i żelaza oraz węgla duży wpływ wywiera temperatura spiekania. W temperaturze 1200 °C występuje znaczący rozrost ziarn żelaza (rys. 7 i 10), ale procesy dyfuzji składników są względnie powolne. W tych warunkach, na cząstkach proszku stali szybkotnącej powstaje jaśniejsza warstwa zubożona w składniki stopowe, które dyfundują do obszarów żelaza. Na granicy cząstek żelaza i stali powstają pory dyfuzyjne. Występuje także rozrost porów wewnątrz ziarn żelaza. Z uwagi na dużą niejednorodność składu chemicznego składników struktury występują duże różnice mikrotwardości ich struktury (rys. 6). Zwiększenie temperatury spiekania do 1250 i 1300 °C powoduje przyspieszenie procesów dyfuzji. Przy mniejszej zawartości stali szybkotnącej w spieku (rys. 8 i 9) składniki stopowe rozpuszczają się w żelaznej osnowie. W pierwotnych obszarach cząstek stali szybkotnącej powstają pory dyfuzyjne, które wraz z innymi porami rozrastają się tym bardziej, im wyższa temperatura spiekania. Przy większej zawartości stali szybkotnącej w spiekach (rys. 10-H2) z uwagi na większą zawartość pierwiastków stopowych (tabl. 2) pierwotne obszary żelaza stopniowo ulegają większemu wzbogaceniu w te pierwiastki, co wpływa na spowolnienie procesów dyfuzyjnych oraz powoduje zmniejszenie różnicy mikrotwardości składników struktury (rys. 6). Pierwotne obszary stali szybkotnącej pozostają wzbogacone w pierwiastki stopowe nawet po spiekaniu w temperaturze 1300 °C (rys. 12). Postępujące procesy dyfuzji składników stopowych powodują porowatość wtórną i fragmentację pierwotnych cząstek stali szybkotnącej. W przyjętych warunkach, nawet przy najwyższej temperaturze spiekania, struktura spieków nie ulega ujednorodnieniu.

Wnioski Przy prezentacji wniosków dotyczących spieków żelazo-stal szybkotnąca-grafit uwzględniono wyniki wcześniej przeprowadzonych badań [1] dotyczących spieków żelazo-stal szybkotnąca. 1. Zgęszczalność mieszanek proszków: żelaza NC 100.24, stali szybkotnącej M3/2 i grafitu zmniejsza się ze wzrostem zawartości stali szybkotnącej, podobnie jak Zgęszczalność mieszanki bez grafitu, ale grafit powoduje zwiększenie zgęszczalności mieszanek. 2. Gęstość spieków z mieszanek proszków z dodatkiem grafitu zmienia się podobnie jak gęstość spieków z mieszanek bez grafitu, czyli maleje ze wzrostem zawartości stali i temperatury spiekania. Powodem takich zmian gęstości jest powstająca porowatość dyfuzyjna. 3. Gęstości spieków z dodatkiem i bez dodatku grafitu są bardzo zbliżone, pomimo faktu, że wypraski z mieszanek z dodatkiem grafitu odznaczają się większą gęstością. Wynika z tego, że grafit w procesie spiekania przyczynił się do zmniejszenia stopnia zagęszczenia kształtek. 4. Przez dodatek grafitu uzyskano znaczące zwiększenie twardości i wytrzymałości na zginanie spieków. Literatura 1. Leżański J.: Struktura i własności spieków z mieszanek proszków żelaza i stali szybkotnącej. Rudy Metale 2003, r. 48. nr 10-11, s. 554. 2. BoczarA.: Praca dyplomowa, Wydział Metalurgii i Inżynierii Materiałowej AGH, 2000.

Praca wykonana w ramach badań statutowych, finansowanych przez KBN, umowa nr 11.11.110.491.

STANDARDIZATION

Informacje dotyczące normalizacji z zakresu metali nieżelaznych. Polskie Normy wprowadzające normy europejskie metodą uznania: — PN-EN 576:2004 (U) Aluminium i stopy aluminium — Gąski z aluminium niestopowego do przetopienia — Specyfikacje zastępuje: PN-EN 576:1998 Ankieta powszechna projektów Polskich Norm: — prPN-EN 13957, Aluminium i stopy aluminium •— Rury okrągłe wyciskane ogólnego stosowania w kręgach — Specyfikacja zastępuje: PN-EN 13957:2004 (U) — prPN-EN 13958, Aluminium i stopy aluminium — Rury okrągłe ciągnione ogólnego stosowania w kręgach — Specyfikacja

354

zastępuje: PN-EN 13958:2004 (U) — prPN-EN 13981-1, Aluminium i stopy aluminium — Wyroby stosowane w konstrukcjach kolejowych — Warunki techniczne kontroli i dostawy — Część l: Wyroby wyciskane zastępuje: PN-EN 13981-1:2004 (U) Uwagi do projektów PN można zgłaszać w terminie do 15 lipca 2004 r. do: Polski Komitet Normalizacyjny Zespół Hutnictwa i Górnictwa ul. Dąbrowskiego 22 40-032 Katowice tel/fax: (032) 256 33 73 e-mail: [email protected]

NOBLE METALS Redaktor o d p o w i e d z i a l n y :

doc. dr hab. inż. Z B I G N I E W R D Z A W S K I Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 338.5(100):669.2/.8:658.l

WOJCIECH GŁUCHOWSKI ZBIGNIEW RDZAWSKI

PRZEGLĄD CEN METALI SZLACHETNYCH Przeanalizowano zmiany cen pięciu podstawowych metali szlachetnych złota, srebra, platyny, palladu i rodu. Stwierdzono, że ceny zmieniają się gwałtownie w krótkich okresach czasu, przez co powstają trudności przy projektowaniu przedsięwzięć z zastosowaniem metali szlachetnych. Niemniej jednak w dłuższych okresach nie tracą one na wartości, a ich cena ma tendencję rosnącą. W związku z tym metale szlachetne są dobrą długoterminową lokatą kapitału.

PRECIOUS METALS PRICES OVERVIEW Fluctuations of market prices of five basie precious metals: gold, silver, platinum, palladium and rhodium have been analysed. It wasfound that these prices are changing rapidly within short periods oftiine, which creates specific problems in planning ventures with the involvement ofprecious metals. However, over longer periods oftime these metals don 't lose their value and their price show s growing tendency. Therefore, the precious metals can be a good long-term investment. Wstęp

i zmniejsza ze spadkiem cen. Wiadomo, że cena ma tendencję rosnącą wraz ze wzrostem popytu przy stałej podaży i tendencję spadkową w miarę wzrostu podaży przy stałym popycie. Polityka moWszelkie decyzje w dziedzinie gospodarowania, w tym w zanopoli może zmieniać te prawidłowości lub nawet powodować ich kresie produkcji, techniki i inwestycji muszą być podporządkowane zanik [2]. W pracy tej zdecydowano się przeanalizować zmiany cen rachunkowi ekonomicznemu. Prawie każde rozwiązanie techniczne (wartości średnioroczne) podstawowych metali szlachetnych: złota, rzutuje w sposób bezpośredni lub pośredni na zużycie materiałów. srebra, platyny, palladu i rodu na przestrzeni ubiegłych lat. W tym przypadku konieczna jest znajomość cen materiałów, szczególne gdy stosujemy materiały bardzo drogie, a do takich należą Cena złota metale szlachetne. Wyliczenie efektu ekonomicznego przedsięwzięcia jest utrudnione o ile ma on obejmować pewien okres i jeżeli na przestrzeni tego czasu mogą ulec zmianie ceny surowców i materiałów decydujące w znacznym stopniu o osiągnięciu danego efektu. Tempo wzrostu zapotrzebowania na metale szlachetne uzależnione jest od różnych czynników. Wzrost produkcji jest związany z rozwojem przemysłu i innych dziedzin w których wdraża i rozwija się stosowanie metali szlachetnych. Istotnym czynnikiem jest cena, stanowiąca przedmiot niniejszego opracowania. Bardzo duży wpływ na kształtowanie się cen surowców, półwyrobów i gotowych wyrobów, oprócz kosztu własnego mają podaż i popyt. Duże współzależności zachodzą między wielkościami określającymi zapotrzebowanie, produkcję i ceną danego metalu [1]. Zależność między zmianami podaży i popytu jest następująca — wielkość popytu zmienia się zazwyczaj w kierunku odwrotnym niż cena, podczas gdy podaż zwiększa się zwiększa się ze wzrostem

Analizując kształtowanie się cen metali należy wyodrębnić dwa zagadnienia, a mianowicie kształtowanie się cen w długich okresach np. dziesięcioleci oraz występujące wahania cen w okresach krótkich, kilkuletnich, rocznych czy miesięcznych. Zmiany cen złota w dolarach za troy uncj ę (l troyuncj a=31,1042 gram) w latach 1833-5-2003 przedstawiono na rysunkach 1^3. W okresie początkowym (lata 1833^-1920, rys. 1) cena złota była wyjątkowo stabilna, w okresie tym obserwuje się minimalną tendencję do wzrostu ceny. Pierwsze wahania wystąpiły na przełomie wieku XIX i XX. Okres przed wybuchem I wojny światowej charakteryzował się obniżeniem ceny, po wybuchu działań wojennych cena złota wzrosła. Nie mniej jednak cały zakres wahań był minimalny wynosił zaledwie 10 centów. W następnym okresie (lata 1930-^1960, rys. 2) cena początkowo

Mgr inż- Wojciech Gluchowski, doc. dr hab. inż. Zbigniew Rdzawski — Instytut Metali Nieżelaznych. Gliwice.

355

Cena złota 1833-1920

-

USD/uncję

20,7

i :

'• |

1830

•/ ; :^':i, ;.!.. ......

Jjjjj j |

1840

1850

'

1860

j.

1870

" : : s iWi

1 •••'• ' ' * '£v:,.

1880

1890

1900

1910

•••,;;

1920

Lata

Rys. 1. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1833+1920 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com)

tych. O niestabilności ceny złota świadczy fakt, że już w 1982 r. wynosiła ona tylko 376 dol. Następny okres to silne wahania ceny, obserwujemy tu wzrosty do 424 dol. w 1985 r. i 446 dol. w 1987 r. oraz spadki ceny do 317 dol. w 1986 r. i 343 dol. w 1992 r. Po 1992 r. (okres I wojny w Zatoce Perskiej) cena złota zaczęła rosnąć i osiągnęła wartość 388 dol. Druga połowa lat dziewięćdziesiątych to znaczne spadki ceny złota do 270 dol. w 2001 r. Po tym czasie ceny zaczęły rosnąć, do poziomu 364 dol. w 2003 r. Z analizy zmian cen złota obejmujących większe przedziały czasu wynika, że po gwałtownym wzroście ceny złota pozostaje ona na wysokim poziomie. Niezależnie czy weźmiemy pod uwagę skok ceny w latach trzydziestych czy osiemdziesiątych, cena złota utrzymała się na podwyższonym poziomie w stosunku do lat poprzednich. Zatem mimo częstych i znacznych zmian cen w przedziałach krótkoterminowych w dłuższym okresie obserwujemy stały wzrost ceny złota. W związku z tym nadaje się ono znakomicie na długoterminową lokatę kapitału. Sztabka złota kupiona w latach sześćdziesiątych byłaby obecnie warta dziesięciokrotnie więcej. Za wzrostem ceny Cena złota 1960-2003

Fig. l. Gold price fluctuations in USD per troy ounce in the years 1833+1920 with a trend linę (acc. to www.kitco.com )

600

Cena złota 1910-1960 40 -i 35

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

Lata

Rys. 3. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1960+2003 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) 1920

1925

1955

1960

Fig. 3. Fłuctuations of gold price in USD per troy ounce in the years 1960+2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)

Rys. 2. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1920+1960 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com)

-•— Cena złota 1990-2003

»»- Produkcja złota 1993-2002]

linia trendu ceny złota

Fig. 2. Fluctuations of gold price in USD per troy ounce in the years 1920+1960 with a trend linę (acc. to www.kitco.com) utrzymywała się na poziomie ok. 21 dol. Lata wielkiego kryzysu to początkowo spadek ceny (do 17 dol. za troy uncję w 1931 r.) i silny wzrost do ok. 35 dol. w 1934 r., poziom taki utrzymał się do końca omawianego okresu. Miały tu miejsce jedynie nieznaczny spadek ceny do 34 dol. podczas drugiej wojny światowej (1940+1944) oraz spadek do ok. 32 dol. w 1949 r. W tym okresie nie obserwujemy znacznych zmian ceny poza silnym spadkiem wartości dolara w stosunku do złota na początku lat trzydziestych. Cena złota najsilniej zmieniła się w ostatnim z analizowanych okresów (lata 1960+2003, rys. 3). O ile do 1970 r. cena utrzymywała się na stałym poziomie 35 dol., to odejście od porozumienia Bretton Woods na początku lat siedemdziesiątych i uwolnienie ceny dolara spowodowało wzrost i wahania ceny złota. W efekcie zwyżki notowań cen ropy już w 1975 r. cena złota wynosiła 161 dol. za troy uncję. Po spadku w 1976 r. do 125 dol, w 1980 r. osiągnęła zawrotną i niespotykaną dotychczas w historii wartość 612 dol. za troy uncję. Przyczynił się do tego z pewnością okres kryzysu gospodarczego i inflacji. Nie bez znaczenia był również rozwój zastosowania złota w elektronice na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesią-

356

3200

260 1990

1992

1994

1996

1998 Lata

2000

2002

3000 2004

Rys. 4. Zmiana ceny złota w dolarach za troy uncję w latach 1990+2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji złota w latach 1993+2002. (Dane na podstawie www.kitco.com i NEWMONT Gold Information Handbook September 2003) Fig. 4. Fluctuations of gold price in USD per troy ounce in the years 1990+2003 with a trend linę and the change in gold production volume in the years 1993+2002 (acc. to www.kitco.com and NEWMONT Gold Information Handbook September 2003)

złota przemawia również ciągły rozwój dziedzin, w których znajduje ono zastosowanie, w szczególności elektronice, stomatologii i innych. Na rysunku 4 zilustrowano zmiany cen złota w latach dziewięćdziesiątych. Widzimy tu opisane wcześniej wahania ceny. Pomimo faktu, że linia trendu w tym okresie jest malejąca, to ostatnie lata (po 2001 r.) wskazują na stały wzrost ceny złota. Na rysunku zaznaczono również zmiany w wielkości produkcji złota w tymże okresie. Charakterystyczną cechą wszystkich metali szlachetnych jest bardzo gwałtowne wahanie cen w krótkich okresach. Stabilność ceny możemy określić za pomocą współczynnika v będącego stosunkiem odchylenia standardowego ceny do średniej arytmetycznej (tzw. współczynnik zmienności) [3]. Im większa jest wartość tego współczynnika, tym większym wahaniom ulega badana cena, natomiast gdy badana wartość, w naszym przypadku cena, nie ulega zmianie w całym przedziale przyjmuje on wartość 0. Dla złota wartość współczynnika v przyjmuje wartości podane w tablicy 1. Współczynnik v ceny złota w całym przedziale 1833-2003 jest większy od jedności. Wynika z tego, że wahanie ceny złota w całym okresie było bardzo duże. Analizując poszczególne okresy cząstkowe widzimy że w wieku XIX i na początku XX cena złota była bardzo stabilna. Pierwsza połowa wieku XX charakteryzowała się umiarkowanymi zmianami ceny, natomiast druga połowa poprzedniego wieku to znaczne zaburzenia i zmiany ceny złota. Inną interesująca wartością jest współczynnik korelacji T pomiędzy ceną oraz produkcją i zużyciem złota. Jest on obliczany ze wzoru [3]

Cena srebra 1920-1960 3 2,5

2

1,5

0,5- —

1920

1925 1930

19351940

1945

1950

1955 1960

Lata

Rys. 6. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1920-1960 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 6. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce in the years 1920-1960 with a trend linę (acc. to www.kitco.com) Cena srebra 1960-2003

gdzie x — cena, y — produkcja/zużycie metalu, A — X — -^średnie, ~~ }' ~ ./średnie'

W sytuacji gdy badane wielkości są proporcjonalne przyjmuje on Tablica l Wartość współczynnika zmienności v cen złota Gold price fluctuation index v Okres

Wartość v

1833-2003 1833-1920 1920-1960 1960-2003

v= 1,5794 v = 0,0011 v = 0,2194 v = 0,6542

Cena srebra 1800-1920

1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995 2000

2005

Lata

Rys. 7. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1960-2003 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 7. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce in the years 1960-2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)

wartości od O do l, natomiast gdy są one odwrotnie proporcjonalne przyjmuje wartości od -l do 0. Jeżeli otrzymany wynik znajduje się w pobliżu jedności to ma miejsce silna zależność, natomiast jeżeli znajduje się on w pobliżu zera oznacza to, że zależność pomiędzy badanymi wielkościami nie istnieje. Współczynnik korelacji dla ceny i produkcji złota w latach 1993-2002 wynosi -0,7989. Potwierdza to fakt powiązania produkcji i ceny złota, przy czym wraz ze spadkiem ceny rośnie produkcja złota. Cena srebra

o 1800 1810 1820 1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 Lata

Rys. 5. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1800-2003 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 5. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce in the years 1800-2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)

W artykule przedstawiono zmiany cen srebra notowane już od 1800 r. W pierwszym okresie (lata 1800-1920, rys. 5) cena początkowo utrzymywała się na stabilnym poziomie ok. l ,3 dol. za troy uncję. Jedynie w 1815 r. odnotowano jednorazowy skok ceny do 1,48 dol. Wybuch wojny secesyjnej w Ameryce przyczynił się do gwałtownego skoku ceny — w 1864 r. wynosiła ona 2,94 dol. za troy uncję. Następnie cena zaczęła spadać, by w 1902 r. osiągnąć wartość 0,49 dol. za troy uncję. Dopiero wybuch I wojny światowej odmienił tę sytuację. Przez cały okres wojny cena srebra rosła i w 1919 r. powróciła do poziomu l ,34 dol. za troy uncję. W pierwszej połowie XX wieku (rys. 6) cena obniżała się, aż do 0,25 dol. w 1932 r. W kolejnych latach odnotowano nieznaczny wzrost ceny do 0,91 dol. za troy uncję w 1960 r. O ile w wieku XIX linia trendu ceny miała charakter malejący to w pierwszej połowie XX wieku zmienia

357

się on na rosnący. Analizując zmiany cen srebra w drugiej połowie XX wieku (rys. 7) stwierdzamy że do początku lat siedemdziesiątych była ona dość stabilna i generalnie nie przekraczała wartości 2 dol. za troy uncje. Inflacja i inne perturbacje na rynkach światowych przyczyniły się do wzrostu ceny w połowie lat siedemdziesiątych. W 1974 r. wynosiła ona już 4,39 dol. by w 1979 r. osiągnąć niespotykany dotychczas w historii poziom 21,79 dol. Po tym gwałtownym wzroście ceny, charakterystycznym dla wszystkich metali szlachetnych na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nastąpił spadek ceny srebra. W 1981 r. było to 8,43 dol., a w 1992 r. zaledwie 3,71 dol. za troy uncję. W latach dziewięćdziesiątych (rys. 8) cena srebra podlegała pewnym wahaniom. Maksymalną wartość uzyskała w 1997 r. — 5,95 dol. za troy uncję, po czym nastąpił spadek ceny do wartości 4,37 dol. w 2001 r. Ostatnie lata to okres wzrostu do poziomu 4,88 dol. w 2003 r. (w grudniu 2003 r. cena wynosiła 5,62 dol. za troy uncję). W drugiej połowie XX wieku cena srebra wzrosła, potwierdzają to linie trendu na wykresach, z poziomu ok. l dol. do 4+5 dol. za troy uncję. Wartość współczynnika v określającego wahania ceny srebra w określonych przedziałach czasu przedstawiono w tablicy 2. Wynika z tego, że w całym badanym okresie wahania ceny srebra były dość znaczne. Niemniej jednak w wieku XIX i w pierwszej połowie wieku XX wahania ceny byłe jeszcze niezbyt duże dopiero druga połowa wieku XX to okres znaczniejszych zmian ceny srebra. Na rysunku 8 przedstawiono oprócz zmian ceny również zmiany wielkości produkcji srebra. Współczynnik korelacji pomiędzy tymi wielkościami wynosił -0,0515, a więc można przyjąć że praktycznie nie stwierdzono zależności pomiędzy ceną i wielkością produkcji

• Cena srebra 1990-2003

Cena platyny 1960-2003

100 -ffse* 1960

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995 2000

2005

Lata

Rys. 9. Zmiana ceny platyny w dolarach za troy uncję w latach 1960+2003 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 9. Fluctuations of platinum price in USD per troy ounce in the years 1960+2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)

-Cena platyny 1960-2003 -Zyżycie platyny 1993-2002

-Produkcja platyny 1993-2002 linia trendu ceny platyny

Produkcja srebra 1993-2002

• linia trendu ceny srebra

Rys. 10. Zmiana ceny platyny w dolarach za troy uncję w latach 1990+2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji i zużycia platyny w latach 1993+2002. (Dane na podstawie www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003) 1996

Lata

300

2002

1998

Rys. 8. Zmiana ceny srebra w dolarach za troy uncję w latach 1990+2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji srebra w latach 1993+2002. (Dane na podstawie www.kitco.com, www.silverinstitute.org i World Silver Survey 2003) Fig. 8. Fluctuations of silver price in USD per troy ounce in the years 1990+2003 with a trend linę and the change in silver production volume over the years 1993+2002 (acc. to www.kitco.com, www.silverinstitute.org and World Silver Survey 2003) Tablica 2 Wartość współczynnika zmienności v cen srebra Silver price fluctuation index v

358

Okres

Wartość v

1800+2003 1800+1920 1920+1960 1960+2003

v= 1,2943 v = 0,3020 v = 0,3282 v = 0,7822

Fig. 10. Fluctuations of platinum price in USD per troy ounce in the years 1990+2003 with a trend linę, and the change in platinum production volume and consumption over the years 1993+2002 (acc. to www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003)

srebra. Główną przyczyną tej sytuacji jest fakt, że srebro jest w znacznych ilościach produktem ubocznym powstającym przy wytwarzaniu innych metali, np. miedzi i w związku z tym ilość srebra wprowadzanego na rynek jest wymuszona i zależna od rozwoju innych gałęzi przemysłu metalurgicznego. Ceny platyny Platyna w porównaniu do złota czy srebra jest pierwiastkiem stosunkowo młodym dlatego notowania jej cen rozpoczęto w drugiej połowie XX wieku (rys. 9). W pierwszej połowie lat sześćdziesiątych cena wynosiła ok. 83 dol. za troy uncję. Pierwszy skok ceny odnotowano w 1968 r. na 256 dol. W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych cena platyny była stosunkowo wyrównana, lecz nie ominął jej wzrost cen metali w 1980 r., również i ona osiągnęła wtedy zawrotną wartość 677 dol. za troy uncję. Cena spadła o połowę w latach następnych, niemniej jednak przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych to kolejny wzrost ceny do 553 dol. w 1987 r. Okres wysokiej ceny nie utrzymał się jednak zbyt długo, podczas I wojny w Zatoce Perskiej cena wynosiła 376 dol. Ten poziom

utrzymywał się przez całe lata dziewięćdziesiąte (rys. 10), dopiero na przełomie wieku XX i XXI odnotowano wzrost ceny platyny aż do najwyższej w historii 692 dol. za troy uncję w 2003 r. Na rysunku tym przedstawiono również zmiany w produkcji i zużyciu platyny. Stały wzrost produkcji i zastosowania tego metalu to efekt wdrażania nowych rozwiązań technicznych i rozwój innych gałęzi przemysłu stosujących platynę. Przede wszystkim chodzi tu o przemysł samochodowy (40 % zużycia platyny), jubilerstwo, inwestycje, przemysł chemiczny i naftowy. Cena platyny wzrosła od lat sześćdziesiątych do współczesnych w przybliżeniu sześciokrotnie. Współczynnik v określający intensywność wahań ceny platyny wynosi 0,5604, a więc ceny platyny nie można uznać za stabilną w badanym okresie. Współczynnik korelacji pomiędzy ceną platyny a wielkością produkcji wynosi 0,7772 natomiast pomiędzy ceną platyny a wielkością zużycia 0,6772. Zatem wielkości te są dość mocno skorelowane przy czym zależność ceny i wielkości produkcji jest silniejsza Cena palladu Kolejnym metalem szlachetnym, którego stosowanie rozpoCena palladu 1968-2003

Cena rodu 1972-2003

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

Lata

Rys. 13. Zmiana ceny rodu w dolarach za troy uncję w latach 1972-5-2003 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 13. Fluctuations of rhodium price in USD per troy ounce in the years 1972-5-2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)

».-. Produkcja rodu 1993-2002

—e—Cena rodu 1990-2003

Linia trendu ceny rodu

-*— Zużycie rodu 1993-2002

3500

1965

1970

1975

1980

1985

1990

1995

2000

2005

Lata

1990

Rys. 11. Zmiana ceny palladu w dolarach za troy uncję w latach 1968-^-2003 wraz z linią trendu. (Dane na podstawie www.kitco.com) Fig. 11. Fluctuations of palladium price in USD per troy ounce in the years 1968*2003 with a trend linę (acc. to www.kitco.com)

~A-Cena palladu 1990-2003

-»-- Produkcja palladu 1993-2002

—i— Zużycie palladu 1993-2002

—— linia trendu ceny palladu

O £ 1992

1998

2000

2002

2004

Lata

Rys.12. Zmiana ceny palladu w dolarach za troy uncję w latach 1990-5-2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji i zużycia palladu w latach 1993-5-2002. (Dane na podstawie www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003) Fig. 12. Fluctuations of palladium price in USD per troy ounce in the years 1990-5-2003 with a trend linę, and the change in palładium production volume and consumption over the years 1993-5-2002 (acc. to www.kitco.com and Johnson Matthey Platinum 2003)

1992

1996

1998

2000

2004

Lata Rys. 14. Zmiana ceny rodu w dolarach za troy uncję w latach 1990-5-2003 wraz z linią trendu oraz zmiana wielkości produkcji i zużycia rodu w latach 1993-5-2002. (Dane na podstawie www.kitco.com i Johnson Matthey Platinum 2003) Fig, 14. Fluctuations of rhodium price in USD per troy ounce in the years 1990-5-2003 with a trend linę, and the change in rhodium production volume and consumption over the years 1993-5-2002 (acc. to www.kitco.com and Johnson Matthey Platinum 2003) wszechniło się w ostatnich kilkudziesięciu latach jest pallad. W momencie rozpoczęcia notowania ceny tego pierwiastka w latach sześćdziesiątych (rys. 11), wartość jego wynosiła ok. 46 dol. za troy uncję. Skok ceny w połowie lat siedemdziesiątych (126 dol. w 1974 r.) i na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych (201 dol. w 1980 r.) odpowiadający wzrostowi cen innych metali szlachetnych jest zauważalny, ale nie tak znaczący. Do lat dziewięćdziesiątych cena stabilizowała się mniej więcej na poziomie nieco wyższym niż 100 dol. za troy uncję. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych (rys. 12) cena zaczęła rosnąć począwszy od 1997 r. i osiągnęła w 2000 r. wartość 681 dol. Na wzrost ceny miały wpływ nowe rozwiązania techniczne zmierzające do zastąpienia platyny w katalizatorach samochodowych właśnie palladem. W 2003 r. cena palladu spadła jednakowoż do poziomu 200 dol. Oznacza to nie tak wyraźny, jak w przypadku innych metali szlachetnych, ale jednak wzrost ceny również i tego metalu. Współczynnik v określający intensywność zmian ceny dla palladu wynosi 0,9406, wynika z tego że również w tym przypadku cena jest raczej niestabilna. Współczynnik korelacji ceny palladu do wielkości produkcji wynosi 0,3955, natomiast ceny do wielkości zużycia wynosi 0,5765. Świadczy to o wzajemnym związku ceny i wielkości zużycia oraz

359

0 tym, że spadek zużycia palladu po 2000 r. wpłynął na obniżenie jego ceny. Główne dziedziny stosowania palladu to przede wszystkim elektronika, stomatologia, przemysł motoryzacyjny, jubilerstwo i przemysł chemiczny. Cena rodu Najmłodszym z omawianych w tym opracowaniu metali jest rod, początek notowań jego ceny datuje się na 1972 r. Wówczas wynosiła ona 195 dol. za troy uncję (rys. 13). Podobnie jak w przypadku innych metali szlachetnych zanotowano tu wzrosty cen w 1974 r. do 627 dol. i w 1979 r. do 770 dol. Największy skok ceny rodu miał jednak miejsce w 1991 r. wówczas to cena rodu wynosiła 3738 dol. za troy uncje. W latach dziewięćdziesiątych cena rodu spadła ponownie do 268 dol. w 1997 r. (rys. 14). Kolejny wzrost odnotowano w 2000 r. do 1963 dol. za troy uncję, by spaść w 2003 r. do poziomu 481 dol. Na wahania ceny rodu miał wpływ rozwój zastosowania tego metalu w różnych dziedzinach — przede wszystkim w przemyśle motoryzacyjnym, chemicznym, elektrycznym 1 szklarskim. Współczynnik v określający intensywność zmian ceny rodu wynosi 0,9237 i oddaje tendencję do znacznych wahań ceny tego metalu. Analizując zmiany ceny oraz wielkości produkcji i zużycia rodu otrzymujemy współczynnik korelacji pomiędzy ceną a wielkością produkcji równy 0,5111, natomiast pomiędzy ceną a wielkością zużycia metalu równy 0,6791. Wynika stąd, że mimo znacznych wahań ceny istnieje zależność szczególnie pomiędzy ceną i wielkością zużycia rodu. Podsumowanie Cechą szczególną wszystkich metali szlachetnych jest silne wahanie ich ceny w krótkich odstępach czasu. Zjawisko to odnotowuje się głównie od drugiej połowy XX w. W pierwszej połowie tegoż stulecia oraz w wieku XIX ceny notowanych wówczas metali szlachetnych były stabilne. Najbardziej stała była cena złota. Współczynnik v określający stabilność ceny dla złota w latach 1833-^1920 wynosił zaledwie 0,0008, by wzrosnąć w następnym okresie 1920-^1960 do v = 0,1955. Nieco mniej, ale również stabilna była cena srebra, współczynnik v w tych okresach wynosił odpowiednio 0,2210 i 0,2847. W drugiej połowie XX wieku metalem, którego cena była najmniej stabilna był rod. Współczynnik v za dla rodu wynosi aż 0,6417. Zaobserwowano w tym przypadku największy skok ceny z 313 dol. za troy uncję w 1983 r. do 3738 dol. w 1991 r. Silnym wahaniom ulegała również cena złota v = 0,5828 i palladu v = 0,5875. Najmniejsze wśród metali szlachetnych, ale wciąż znaczne wahania ceny zaobserwowano dla platyny v = 0,4871 i srebra v = 0,4734. Należy podkreślić, że analizowane ceny to średnie roczne. Silne wahania dotyczą również okresów krótszych, miesięcznych lub tygodniowych. Dla przykładu cena palladu 26 stycznia 2001 r. wynosiła 1090 dol. za troy uncję, natomiast 13 listopada tego samego roku zaledwie 315 dol. za troy uncję.

360

Stosując metale szlachetne jako wsad w dowolnym procesie produkcyjnym niezmiernie trudno przewidzieć, jak zmieni się ich cena i w jakim stopniu wpłynie na końcowy efekt ekonomiczny i opłacalność danego przedsięwzięcia. Obecnie można się spodziewać wzrostu cen wszystkich metali szlachetnych, ale jak długo on potrwa i po ilu miesiącach czy latach nastąpi spadek nie wiadomo. Z drugiej strony analizując zmiany cen metali szlachetnych w długich okresach stwierdzamy, że mają one stałą tendencję rosnącą. Od lat sześćdziesiątych do dzisiaj cena złota w dolarach wzrosła dziesięciokrotnie, srebra pięciokrotnie, platyny sześciokrotnie, palladu czterokrotnie i rodu dwukrotnie. Wynika z tego, że metale szlachetne są dobrą długoterminową lokatą kapitału. Porównując cenę, wielkość produkcji i zużycia stwierdzamy, że rynkiem metali szlachetnych nie rządzą klasyczne współzależności. Jedynie cena złota rośnie ze spadkiem produkcji i maleje wraz z jej wzrostem (współczynnik korelacji wynosi -0,78989, a więc wielkości te są dość mocno powiązane). Praktycznie nie istnieje związek pomiędzy ceną i wielkością produkcji srebra (współczynnik korelacji wynosi -0,0515). Cena pozostałych metali szlachetnych (platyny, palladu i rodu) jest proporcjonalna do wielkości produkcji oraz zużycia. Rośnie ona wraz ze wzrostem produkcji, ma to z pewnością związek z rozwojem nowych zaawansowanych technicznie dziedzin stosujących metale szlachetne. Gra na giełdzie metali szlachetnych może przynosić zyski porównywalne do zysków osiąganych na giełdach papierów wartościowych, w tym również zysków spekulacyjnych. Natomiast stały wzrost wartości metali szlachetnych może powodować poczucie bezpieczeństwa osoby lokującej w nich swoje środki finansowe. Tak specyficzne zachowanie się cen metali szlachetnych jest spowodowane ich wielorakim i rosnącym zastosowaniem oraz rolą, jaką pełnią w gospodarce. Są one używane w bardzo licznych dziedzinach życia. Niemal każdy człowiek ma z nimi kontakt poprzez np. wyroby jubilerskie i zdobnicze, urządzenia elektroniczne codziennego użytku (komputery, telefony), katalizatory samochodowe, materiały stomatologiczne i inne. O stabilności ekonomicznej państw świadczą posiadane rezerwy, w tym również rezerwy metali szlachetnych. Istotne jest także ich znaczenie psychologiczne i socjologiczne jako wartości pożądanej i gromadzonej. W efekcie produkcja, przetwórstwo i obrót metalami szlachetnymi są jednymi z najbardziej dochodowych dziedzin działalności człowieka. Literatura 1. Gluchowski H.: Prognostyka światowej koniunktury metali nieżelaznych. Rudy Metale 1967. r 12. nr 9, s. 488-493. 2. Podobiński A.: Ceny Srebra na rynku światowym. Rudy Metale 1990, r 35, nr 5/6 s. 152*155. 3. Gluchowski H.: Kształtowanie się cen metali nieżelaznych. Rudy Metale 1967, r 12, nr 7, s. 380*383. 4. Christian J. M.: Platinum group metals. Moving through a transition. Eng. Min. J. 1994, t. 195, nr 3, s. 61*63.

BULLETIN OF THE INSTITUTE OF NON-FERROUS METALS Redaktor odpowiedzialny: dr MIECZYSŁAW WOCH Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD 061.6(082):669.2/.8(100)

NOWOŚCI TECHNOLOGICZNE GÓRNICTWO MIEDZI — ROZWÓJ W KIERUNKU OCENY WPŁYWÓW UŻYTKOWANIA GRUNTU I WODY COPPIEUS S., BAUER CH., SCHETELIG K.: COPPER MINING-TOWARDS AŃ ASSESSMENT OF IMPACTS BY LAND AND WATER USE. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s. 453-458, póz. 75621 — AG W niemieckim Centrum badawczym CRC (Collaborative Research Center) 525 jako część podprogramu „środowisko" przeprowadzono badania polegające na określeniu i przeanalizowaniu światowych danych dotyczących potencjalnych wpływów środowiska powiązanych z pierwotną produkcją metali na przykładach miedzi i aluminium. Metodologia, specjalizowana dla użytkowania wody i gruntów, wnosi wkład do oceny wpływów specyficznego środowiska miejscowego i polega na połączeniu dwu procedur roboczych, tzn. badania in situ na miejscu oraz zebranie danych światowych i opracowanie ogólnych parametrów wpływów. Przedstawiona procedura jest punktem startowym dla regionalnego rozróżniania wpływów środowiska, będących wynikiem procesów produkcji pierwotnych metali. Na przykładzie procesów produkcji miedzi, opracowano dobre narzędzia dla innych podobnych przypadków. W opisanym raporcie ujawniono szczegóły o danych jak również przedstawiono pierwsze badanie zastosowań ograniczone wyłącznie do procesów z górnictwa miedzi. Podejście obejmuje szczegółowe badania danych zebranych z ponad 650 miejsc produkcji górniczej miedzi, dla których informacje regionalne (np. o klimacie, glebie itp.) obejmuje system SARIS (Site-Specific Natural Resource Information System). Praca stanowi pierwszy etap dla zintegrowanej koncepcji przyczyniającej się do zarządzania gruntami i wodą, i pozwalająca na przystosowanie do innych kategorii wpływów, takich jak np. drenaż kwasowy w kopalniach. W metodologii posłużono się danymi na temat produkcji górniczej miedzi w Zambii i w Polsce. MODELOWANIE PRODUKCJI MIEDZI PIERWOTNEJ. SCENARIUSZ WPŁYWÓW ZMIANY TECHNIKI MULLER T., FRIEDRICH B., ZAPP P.: MODELLING OF THE COPPER PRIMARY PRODUCTION. A SCENARIO APPROACH TO TECHNIQUE YARIATION IMPACTS. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s .437*443, póz. 75620 —AG W raporcie ze Światowego Szczytu na temat Zrównoważonego Rozwoju (Johannesburg 2002 r.) stwierdzono, że należy rozpocząć działania na wszystkich poziomach w celu udoskonalenia wkładu metali w zrównoważony rozwój. Pewne zasady wykorzystania odnawialnych i nieodnawialnych zasobów naturalnych, zdolność asymilacyjna środowiska i właściwy moment czasowy zostały zdefinio-

wane przez grupy specjalistów zgodnie z wymaganiami w celu zbilansowania aspektów ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Postęp techniczny może być opisany jako możliwość tworzenia zrównoważonych systemów produkcyjnych poprzez dematerializację lub wzrost sprawności. Określenie ilościowe postępu technicznego jest trudne i jego wpływ na wykorzystanie zasobów i emisje może być jedynie oszacowany dla pewnych warunków. Złożoność systemów rzeczywistych przeanalizowano na wybranym przykładzie produkcji katod miedzianych w Europie (UE, Europa Wschodnia bez Rosji), Ameryka Południowa (Chile, Peru) i Północna (USA, Kanada). Dane do badań wzięto z różnych źródeł literaturowych i komercyjnych baz danych. Większość publikacji referowała dane z lat 1995-5-2000. Za podstawę przyjęto rok 2000. Wprowadzono pojęcie postępu technicznego produkcji katod, dając szczegółowy opis oczekiwanego postępu technicznego do 2015 r. Następstwem takiego podejścia jest koncepcja modelowania analizy łańcucha procesowego. W modelu zintegrowano trzy części: produkcja pirometalurgiczna miedzi, produkcja hydrometalurgiczna i odzysk. Stosując podejście scenariuszowe i rozróżnienie pomiędzy maksymalnym i oczekiwanym potencjałem technicznym określono ilościowo wpływy wprowadzenia w życie nowoczesnych koncepcji technicznych na wykorzystanie zasobów i emisje. Zdefiniowano trzy przypadki. Pierwszy z nich dotyczył danych podaży na rynku krajowym w 2000 r. w trzech regionach. W drugim — obliczono zastąpienie pełnej wydajności przez maksymalny potencjał techniczny, biorąc pod uwagę wyłączne zastosowanie najnowszej technologii dla każdego przypadku w 2000 r. W trzecim wzięto pod uwagę aspekty finansowe i rynkowe, co prowadzi do częściowej wymiany i kolejno unowocześnienia istniejących instalacji. MODELOWANIE DŁUGOTERMINOWYCH PROGNOZ ŚWIATOWEGO PRZEPŁYWU MATERIAŁÓW MIEDZIOWYCH POGANIETZ W. R., KUNCKSHINRICHS W., ZAPP P.: MODELLING THE LONG -TERM PERSPECTIYES OF THE GLOBAL COPPER MATERIAŁ FLOW. ERZMETALL 2003, t. 56, nr 8, s. 478*483, póz. 75622 — AG

Miedź jest popularnym metalem ze względu na swe różnorodne własności. Jej cechy fizyczne, chemiczne i estetyczne powodują, że jest wybierana jako materiał do różnych zastosowań przemysłowych i w gospodarstwach domowych. Niemniej jednak, z ekologicznego punktu widzenia, przetwarzanie miedzi ma pewne minusy. Rudy miedzi zawierają pierwiastki takie, jak np. siarka, których emisja powoduje wzrost zanieczyszczenia środowiska. Ważne jest rozważenie dróg redukcji niekorzystnego oddziaływania miedzi na

361

środowisko, bez utrudniania stosowania wyrobów z miedzi, oraz podjęcie kroków —jeżeli to jest niezbędne — do osiągnięcia zaproponowanych rozwiązań. Po zasugerowaniu sposobów i możliwych kroków należy przeanalizować ich przydatność. W opisywanej pracy przedstawiono pojęcie modelu jako adekwatnego instrumentu do analizowania stosowalności różnych kroków. Model, który uznaje możliwości technologiczne, popyt i konsekwencje ekologiczne przepływu materiałów, należy do grupy modeli ekonomicznych opartych na procesach. Podano charakterystykę modelu. Określono granice systemu przepływu materiałów, które zdefiniowano przez modelowanie łańcucha procesowego, system geograficzny i horyzont czasowy dla prowadzonych badań. Struktura modelu obejmuje: parametry (np. koszty, popyt na katody miedziane), algorytmy (algorytm symulacji rynku), model produkcji pierwotnej i model produkcji wtórnej. W połączeniu z dogodnym scenariuszem, model jest adekwatnym narzędziem do analizowania wyzwań dla przepływu materiałów. WYTAPIANIE ZAWIESINOWE W FUNKCJI UTLENIANIA W ŚRODOWISKU WODNYM HABASHI F.: FLASH SMELTING YERSUS AQUEOUS OXIDATION. METALL 2003. t. 57, nr 11, s. 732-738, póz. 75451 — AG

Podczas otrzymywania miedzi, niklu, ołowiu i cynku z rud siarczkowych powstaje w dużych ilościach dwutlenek siarki. 30 % tego gazu jest obecnie przerabiane na PbSCU, a reszta emitowana jest do atmosfery, co stanowi rocznie miliony ton. Rudy siarczkowe zawierają małe ilości rtęci, arsenu, selenu i telluru. Zanieczyszczenia te albo przechodzą do gazów przerabianych na hbSCU, albo emitowane są do atmosfery, stwarzając niebezpieczeństwo przedostania się do cyklu żywieniowego. Konstruowane są wysokie kominy, najwyższy na świecie komin o wysokości 381 m zbudowano w Sudbury (Kanada). Jednak koszty budowy tak wysokich kominów są bardzo wysokie. Miedź od wieków produkowana jest na drodze pirometalurgicznej. W nowoczesnych metodach pirometalurgicznych dąży się głównie do oszczędności energii. Najważniejsze procesy to: wytapianie zawiesinowe (proces Outokumpu), wytapianie w kąpieli (procesy Noranda i INCO) oraz ciągły proces Mitsubishi. Charakteryzują je m.in. takie zalety, jak: możliwość oszczędnego wyłapywania wytwarzanego dwutlenku siarki, wykorzystywanego do produkcji kwasu siarkowego, niskie zużycie energii w procesie elektrolitycznej rafinacji miedzi, gromadzenie metali szlachetnych jako stałej pozostałości podczas rafinacji elektrolitycznej. Wadą procesów są m.in.: duże ilości pyłów, konieczność specjalnej obróbki żużla, nieciągłość przepływu SOa w instalacjach do produkcji kwasu siarkowego. Huty w wielu krajach borykają się z problemem nadprodukcji kwasu siarkowego jako produktu ubocznego. Przykładowo w hutach miedzi na l t metalu produkuje się 3 t kwasu. W nowoczesnych technologiach pirometalurgicznych gorące gazy bogate w SO2 mogą być redukowane do siarki elementarnej poprzez wtryskiwanie do strumienia gazu czynnika redukującego, takiego jak węgiel lub gaz ziemny. Można też zamiast kwasu produkować siarczan amonowy. ODZYSK WOLFRAMU I WANADU ZE ZŁOMU STOPÓW WOLFRAMU LIN LUO I IN.: RECOYERY OF TUNGSTEN AND YANADIUM FROM TUNGSTEN ALLOY SCRAP. HYDROMETALLURGY 2004, t. 72, nr 12, s. 1*8, póz. 75619 — AG

Wolfram znajduje zastosowanie przemysłowe w obszarach wysokich temperatur i wytrzymałości. W rudach występuje jako niejednolity rozproszony materiał o niskiej jakości. Główną zaletą wtórnego źródła surowcowego wolframu (złomu) jest to, że tu wolfram występuje jako materiał wysokogatunkowy. Zawartość wolframu w złomie wolframowym wynosi 40^-95 % mas. Około 1/3 światowego zapotrzebowania na wolfram zaspokajana jest dzięki odzyskowi wolframu ze złomu. Złom wolframowy zawiera też inne wartościowe metale, takie jak V, Co, Ni, Cu, Ta, Nb, Ti, Re, Ag i inne. Mogą być one wartościowymi produktami ubocznymi. Ale nie ma zbyt wiele informacji na temat odzysku wanadu i wolframu ze złomu zawierającego wolfram. Przedstawiono dogodny sposób oczyszczania złomu, w którym wanad jest sprawnie oddzielany od wolframu.

362

Roztwór alkaliczny złomu użytego w badaniach posiadał wysoką zawartość wolframu (ponad 90 kg/m3 WOs) i niską zawartość wanadu (ok. 0,18 kg/m" V). Proces odzysku wolframu przez wytrącanie może być tańszy niż proces ekstrakcji rozpuszczalnikowej. Odzysk wanadu jako produktu ubocznego rnoże zwiększyć zysk. Odzyskiwano wolfram i wanad po prażeniu złomu, z roztworu po ługowaniu. Ługowanie prowadzono w następujących warunkach: temperatura 473 K, ciśnienie 8 x 105 Pa, czas 3 godz. i 15 % zawartość NaaCO.-;. Cały proces przebiega w trzech stadiach: oczyszczanie wstępne oraz kolejno odzysk wanadu i wolframu. CORAZ SZERSZE ZAINTERESOWANIE PIANKAMI METALOWYMI O BARDZO NISKIM CIĘŻARZE EL BARADIE Z. M.: THE LIGHTWEIGHTS START TO ATTRACT WIDER AUDIENCES. MET. POWD. REP. 2003, t. 58, nr 12. s. 24-27, póz. 75616 —AG

Pianki metalowe o strukturze komórkowej są materiałami super lekkimi, a ich własności sprawiają, że znajdują one zastosowanie jako sztywne i lekkie panele do transportu i w architekturze oraz części wytłumiające uderzenia energii w samochodach. Stosowane są też na opakowania i jako ochrona przed wybuchami. Inne możliwe zastosowania to obudowy maszyn do absorpcji dźwięku, ściany dźwiękoszczelne wzdłuż szyn kolejowych i autostrad oraz ekrany elektromagnetyczne. Niezwykłe połączenia własności mechanicznych, elektrycznych, cieplnych i akustycznych w piankach powodują, że są one bardzo interesującymi materiałami na lekkie struktury, przy absorpcji energii i w zarządzaniu ciepłem. Parametry struktury, takie jak względna gęstość, stopień do którego komórka jest otwarta lub zamknięta, średnia wielkość komórki, średnia grubość ścianki i stopień anizotropii, są całkiem efektywne w kontrolowaniu własności otrzymanego materiału w postaci piany. Przygotowano w Egipcie projekt, którego celem było scharakteryzowanie porowatości i parametrów mikrostruktury, morfologii, gęstości i zdolności absorpcji energii pianek z niektórych stopów aluminium. Szczegółowe badania przeprowadzono dla stopów Al-7Si oraz Al-7Si-lFe, które otrzymano poprzez mieszanie proszków metali z 3 % wag. MnO. Do mieszaniny dodawana jest substancja powodująca powstawanie struktury piankowej, działającajako lepiszcze. Otrzymany materiał poddano wyżarzaniu w czasie 3 godz. w temperaturach 300-600 °C, co pozwoliło na utrzymanie optymalnych warunków do powstawania pianki. Próbki pianki chłodzono powietrzem. Badano ich morfologię i strukturę komórkową za pomocą mikroskopii skaningowej (SEM). Mierzono porowatość, przewodność elektryczną, obliczono gęstość, przeprowadzono badania wytrzymałości na rozciąganie prostopadłościennych próbek. Wykazano, że pianki Al-Si charakteryzują się większą średnicą komórki niż stopu Al-Si-Fe. Ich przewodność elektryczna jest taka sama dla obu stopów. NOWY ROK, NOWE MYŚLENIE I NOWE PRASY NEW YEAR, NEW THINKING AND NEW PRESSES. MET. POWD. REP. 2004, t. 59, nr l, s. 18-19. póz. 75617 — AG

Nowe prasy mogą czasami spełnić to, co jeszcze pięć lat temu wydawało się tylko marzeniem. Nowe prasy, stosowane w takich technologiach, jak smarowanie ścian matrycy, zagęszczanie na ciepło i zagęszczanie z wysoką prędkością (HYC), pojedynczo lub w połączeniu, mogą przyczynić się do osiągnięcia wysokiej gęstości proszków stalowych. Obecnie producenci proszków dążą do osiągnięcia 100 % gęstości. W systemie Mii (W. Brytania) zastosowano technologię cyfrową oraz specjalne układy hydrauliczne do produkcji złożonych części o wysokiej gęstości. System jest zwarty i lekki. Dzięki cyfrowej kontroli, możliwa jest produkcja o wysokiej dokładności i zdalne zarządzanie jakością. Gdy to jest wymagane, w systemie może być stosowane smarowanie ścian matrycy i zagęszczanie na ciepło. Prasy Mii wymagają wykwalifikowanej obsługi, znającej technologie informacyjne i ich zastosowanie. 1000-tonowe urządzenie charakteryzuje się lekkością konstrukcji, która sprawia, że może być ono przemieszczane bez kłopotu w linii produkcyjnej lub w inną lokalizację. Prasy wyposażono w system dozowania. Ładowany do matrycy proszek metalu jest ważony. W matrycy osiągana jest jego uniformizacja w opatentowanym procesie fluidyzacji, po czym poddany jest prasowaniu z wykorzystaniem narzędzi hydraulicznych,

kontrolowanych komputerowo. Otrzymywane części posiadają wysoką gęstość i wykazują niższy skurcz niż wytwarzane w procesie spiekania. Dzięki obsłudze za pomocą PC, system jest „samodokumentujący" i wymaga minimum interwencji operatora. Twórcy systemu deklarują pracę nad zintegrowaniem systemu wytwarzania, w którym spełniają się wymagania techniczne i osiągana jest obiektywność ekonomiczna. WODÓR W OBRÓBCE CIEPLNEJ STRATTON P.: HYDROGEN FOR HEAT TREATING. METALLURGIA 2003, t. 70, nr l, s. 11+12, póz. 75618— AG

Wodór stosowany jest jako reduktor, ale rośnie jego zastosowanie w procesach obróbki cieplnej, dzięki wysokim własnościom wymiany ciepła. W 100 % stosowany jest w piecach kołpakowych do obróbki cieplnej i jako gaz do szybkiego chłodzenia w piecach próżniowych. Obecnie jest prawdopodobne, że więcej niż 50 % wodoru stosowanego w świecie, poza przemysłem chemicznym i rafinacyjnym, przeznaczone jest do zastosowań w procesach obróbki cieplnej. Dla procesów, w których jest wymagana atmosfera ochronna, typowa dla wyżarzania, gaz obojętny (zwykle azot) mieszany jest z dostateczną ilością wodoru, aby zapobiec pojawianiu się tlenu, pochodzącego z przecieków powietrznych. Atmosfery wytwarzane są syntetycznie poprzez dodawanie czystego wodoru do czystego azotu. Typowe atmosfery to przykładowo dla miedzi (azot/2 % wodoru); brązu (azot/5 % wodoru); mosiądzu (azot/25 % wodoru) oraz stopów wysokochromowych — wodór. W innych procesach, takich jak galwanizacja, spiekanie i lutowanie

wymagane są atmosfery aktywnie redukujące tlenki. Do takich procesów zwykle potrzeba więcej wodoru, niż w procesach wyżarzania tych samych materiałów. W niektórych procesach obróbki cieplnej wykorzystuje się wysoki współczynnik wymiany ciepła wodoru. Można to uzyskać stosując rosnący poziom wodoru w strefie chłodzącej pieca ciągłego, z zastosowaniem technologii Nitrazone opracowanej przez brytyjska firmę BOĆ Gases. Podwyższa się wydajność pieca. Wodór jest dostarczany zazwyczaj w postaci sprężonego gazu, w postaci ciekłej, lub wytwarzany jest na miejscu w zakładzie produkcyjnym. Sprężony wodór dostarczany jest do odbiorcy w butlach lub cysternach i jakkolwiek dostawa nie jest tania, to i tak dla małych i średnich przedsiębiorstw jest to sposób dostawy najbardziej efektywny pod względem kosztów. Dostarcza się również wodór w postaci cieczy kriogenicznej, w ten sam sposób jak ciekły azot. Ale taka dostawa jest zawsze droższa niż wodoru gazowego. Produkowanie wodoru na miejscu najkorzystniejsze jest przy dużej produkcji i zapotrzebowaniu, np. do wyżarzania na dużą skalę taśm stalowych do galwanizacji. Jedną z metod produkcji wodoru na miejscu jest elektroliza w roztworach wodnych, wykorzystywana w firmach produkujących na małą skalę, szczególnie tam, gdzie niedostępne są niskokosztowe butle gazowe, lub gdy nie ma warunków technicznych do wytworzenia wodoru na miejscu. Obecnie firma BOĆ współpracuje z firmą Yandenborre Hydrogen Systems w Belgii, która jest ich generalnym dostawcą elektrolitycznych urządzeń do produkcji wodoru.

WIADOMOŚCI GOSPODARCZE BLAKNĄ PERSPEKTYWY NA INWESTYCJE W EUROPIE LINDSBERG P.: OUTLOOK BLEAK FOR TECHNOLOGY INYESTMENT IN EUROPĘ. MET. POWD. REP. 2004, t. 59. nr 2, s. 12. póz. 75474 — BŁ

Inwestycje technologiczne w przemyśle europejskim gwałtownie spadają, chociaż zgodnie z danymi posiadanymi przez Komisję Europejską nie brak na nie kapitału. Raport dotyczący inwestycji w spółki niepubliczne w przemyśle europejskim pokazał trudną sytuację przede wszystkim tych nowatorskich przedsiębiorstw, które są małe, bądź średniej wielkości i które poszukują kapitału na początku swego rozwoju. W raporcie PricewaterhouseCoopers „Money for Growth", na podstawie danych z 2002 r., przedstawiono bardzo ważny wniosek, mówiący o tym, że „w atmosferze bezpiecznego inwestowania, jaka panuje w Europie występuje potrzeba zdecydowanego i stałego ożywienia w sektorze technologicznym". W 2002 r. w przemyśle europejskim zainwestowano 27,6 mld euro w porównaniu do 35 mld euro zainwestowanych w 2000 r. Według raportu kapitał jest dostępny, ale na niższym poziomie. Inwestycje technologiczne spadły o 29 % i osiągnęły wysokość 5,3 mld euro i w dalszym ciągu od 2000 r. kontynuują tendencję spadkową. Prawdziwym powodem do obaw jest jednak suma inwestycji w nowe spółki niepubliczne, tj. ta część, która asygnowana jest na inwestycje podejmowane w trakcie okresów ważnych dla przyszłości firmy, tzn. na początku jej działalności i w trakcie wczesnego jej rozwoju. Zainwestowane na ten cel środki w 2002 r. wynosiły 4,3 mld euro i w porównaniu do 2001 r. nastąpiło ich olbrzymie zmniejszenie. W 2002 r. stanowiły one zaledwie 16 % wszelkich inwestycji podejmowanych w Europie i spadły o 24 % w czasie tylko jednego roku. Według Komisji Europejskiej jest to niepokojąca tendencja dla tych wszystkich, którzy są zaangażowani w nowatorskie technologie. Według raportu „Money for Growth" fundusze zarezerwowane dla firm, będących na początkowym etapie rozwoju, są zamiast tego kierowane na finansowanie firm będących już na dalszych etapach rozwoju, jak również są asygnowane na wykupy. We wszelkich sektorach przemysłowych wykupy wzrosły do ponad 60 % wszystkich inwestycji w porównaniu do 40 %, które zazwyczaj notowano

w latach poprzednich. W sektorze technologicznym działalność ta podwoiła się z 15 do 29 %. Według Keitha Arundalea, głównego autora raportu, występują dwa aspekty związane ze zmianą kierunku przepływu kapitału. Po pierwsze obecnie inwestorzy są mniej skłoni do ryzyka i czują, że technologie, takie jak np. telefony 3G rozwijają się szybciej od rynku. Są entuzjastyczni, jeśli chodzi o nadchodzące technologie, ale instynkt podpowiada im, że lepiej „zaczekać i poobserwować". Z drugiej strony ogromna część funduszy jest zablokowana przez wcześniejsze inwestycje. Niskie oceny rynkowe firm technologicznych za bardzo nie skłaniają do wyprzedawania i ponownego inwestowania, co powoduje że większość woli dalej finansować bieżące inwestycje i oczekiwać na poprawę sytuacji na rynku, która pozwoli na atrakcyjniejsze rozwiązania. Raport „Money for Growth" objął dane z 21 państw. Czołowe miejsce pod względem inwestycji w spółki niepubliczne zajęła Francja, a za nią kolejno Wielka Brytania i Szwecja. Dokonano również porównania ze Stanami Zjednoczonymi, z którego wynika, że amerykańskie inwestycje były pięć razy wyższe niż w Europie, pomimo panującego w ostatnich latach w USA kryzysu. Europa musi dokonać jeszcze wielu zmian nim dorówna Stanom Zjednoczonym w dojrzałości, w wielkości inwestycji i w tolerancji dla ryzyka. PODWYŻKI CEN UDERZAJĄ W NABYWCÓW MIEDZI I NIKLU PRICE RISES HIT US COPPER AND NICKEL CONSUMERS. MET. BULL. 2004, nr 8836, s. 17, póz. 75596 — BŁ

Nabywcy amerykańskiej miedzi i niklu oświadczyli, że złom nieżelazny nadal będzie zalewał Chiny ze szkodą dla całego sektora dostawczego, dopóki nie poczyni się odpowiednich kroków w kierunku rewaloryzacji juana i zmian regulacji prawnych w USA, dotyczących zarządzania odpadami przemysłowymi. House Committee on Smali Business zwołał po raz kolejny posiedzenie, celem przeanalizowania przyczyn gwałtownych skoków cen metali. Joseph Rupp, z firmy Olin, a także przewodniczący Copper and Brass Fabrication Council, opisał tendencje cenowe i eksportowe dla złomu miedziowego i mosiężnego. Po raz kolejny powołał

363

się na Chiny jako centrum zagranicznego popytu. Stwierdził, że „nienasycone" potrzeby ze strony Chin na złom miedzi i jej stopów oraz na katody miedziane były dodatkowo zafałszowane w związku z niedoszacowaniem juana i deficytem handlowym pomiędzy USA i Chinami. Joseph Rupp w związku z powyższym naciskał na rząd, aby zajął się sprawą niestabilności waluty. FIRMA WMC ZAMIERZA PODNIEŚĆ O 40 % PRODUKCJĘ MIEDZI WMC AIMS TO LIFT COPPER PRODUCTION B Y 40 PERCENT. MET. BULL. 2004. nr 8837, s. 10, póz. 75600 — BŁ

Firma WMC Resources (Australia) zamierza w 2004 r. zgodnie z zapisem, który zamieściła w swoim rocznym sprawozdaniu, wyprodukować ponad 230 tyś. t miedzi, w porównaniu do 160,08 tyś. t w 2003 r. Jeśli w 2004 r. uda się osiągnąć zakładany cel to produkcja na poziomie 230 tyś. t będzie oznaczać ponad 43 % wzrost w stosunku do 2003 r. Potwierdzono również, że w ciągu 2003 r. kontynuowane były prace przygotowawcze nad programem zwiększenia tempa produkcji do poziomu od 350 do 600 tyś. t/r. Obejmowały one m.in. program wiertniczy, którego celem jest dalsza analiza wielkości złóż rudy w Olympic Dam. Andrew Michelmore, dyrektor generalny firmy WMC, zwrócił uwagę na to, że zarówno jego firma jak i cały rynek oczekuje teraz przedłużonego okresu mocnych cen. WEDŁUG PROGNOZ UMICORE KATALIZATORY PALLADOWE BĘDĄ W UŻYCIU NAJPÓŹNIEJ W 2005 ROKU MAGNOWSKI D.: PALLADIUM CATALYSTS WILL BE IN USE BY 2005-UMICORE. MET. BULL. 2004. nr 8837. s. 14, póz. 75597 — BŁ

Firma Umicore rozwinęła technologię, która pozwała producentom samochodów na stosowanie palladu zamiast platyny w dieslowskich układach kontrolujących emisję spalin. Oświadczono, że klienci firmy zostali powiadomieni o tym przełomie. Umicore szacuje, że powyższa technologia będzie mogła być stosowana w produkcji samochodów najpóźniej w 2005 r. Tim Weekes, rzecznik firmy, potwierdził, że po przeprowadzeniu jeszcze dodatkowych testów nowa technologia zostanie wprowadzona do 2005 r. Szacuje się, że umożliwi ona zastąpienie palladem około jednej czwartej zużywanej obecnie platyny. Nowa technologia pozwoli producentom samochodów na pewien stopień elastyczności przy wyborze materiałów do produkcji katalizatorów w dieslowskich układach kontrolujących emisję spalin. Ma to istotne znaczenie zwłaszcza w czasach, gdy istnieje ogromna rozpiętość pomiędzy cenami platyny i palladu, a taka sytuacja występuje obecnie. Na powyższe informacje zareagowały zarówno ceny platyny, jak i palladu. Na początku kwietnia 2004 r. cena platyny na londyńskiej giełdzie wynosiła 888 S USA za troy uncję i spadła z poziomu 908 $ USA. W tym samym czasie cena palladu wzrosła z 290 $ USA za troy uncję do 315 S USA i była to najwyższa cena zanotowana od listopada 2002 r. Analitycy sądzą, że taka sytuacja będzie korzystna zarówno dla rynku platyny jak i dla odbiorców palladu. Złagodzi braki platyny i „doda skrzydeł" palladowi. Według opinii specjalistów: „Platyna spełnia ważne zadanie, ale jeśli pallad sprawdzi się, będzie on wspomagał platynę, a nie działał przeciwko niej". PROBLEMY W HANDLU MIEDZIĄ POMIĘDZY USA I CHINAMI KELLY N.: REYIEW FINDS PROBLEMS WITH USA/CHINA COPPER TRADE. MET. BULL. 2004. nr 8836, s. 17, póz. 75595 — BŁ

Robert C. Reiley, szef działu Departamentu Handlu do spraw handlu metalami, surowcami i chemikaliami, poinformował uczestników spotkania Copper and Brass Servicenter Assn, że wstępne zestawienia danych dotyczące dwóch poprzednich lat pokazują gwałtowny wzrost amerykańskiego eksportu złomu miedzianego. W tym okresie eksport wzrósł średnio o 55 %, z tym, że eksport do Chin o 84 %, a do Korei Południowej o 71 %. Reiley oświadczył, że oczekuje się iż Copper and Brass Fabricators Council i Non-Ferrous Founders Society złożą wkrótce wniosek na mocy Export Administration Act, w którym domagać się będą kontroli eksportowej złomu miedzianego. Twierdzi on, że taki wniosek byłby pierwszą próbą, podjętą w przeciągu 30 lat, wprowadzenia

364

kontroli eksportowej złomu miedzianego. Osobny wniosek domagający się zastosowania tegoż aktu do kontroli eksportu złomu żelaznego został przygotowany przez Emergency Steel Scrap Coalition, której członkami są m.in. Steel Founders' Society of America i Steel Manufacturers Assn. R.C. Reiley z Departamentu Handlu potwierdził, że amerykański przemysł miedziany dynamicznie podejmuje kroki niezbędne do zwiększenia swojej konkurencyjności na rynku światowym oraz że Departament Handlu analizuje dane dotyczące chińskiego systemu obniżania podatku VAT, sposobu jego pobierania, jak również sposobu ustalania cen na giełdzie w Szanghaju. Powiedział on: „Zauważyliśmy, że przez ostatnie kilka lat cena miedzi na giełdzie w Szanghaju była zawsze wyższa o ok. 40 % od cen miedzi na Londyńskiej Giełdzie Metali i na giełdzie Comex. Zwróciliśmy się do Chińczyków z prośbą o wyjaśnienia. Stwierdzili oni, że cena zawiera koszty przewozu, podatek VAT i wiele innych opłat, które są od wielu lat naliczane w tej branży. Wobec powyższego można się tylko zastanawiać, w jaki sposób podtrzymuje się taką różnicę cen, a przede wszystkim, dlaczego ma ona miejsce." WYSOKIE CENY MIEDZI I JEJ NISKIE ZAPASY NAKŁANIAJĄ DO ZWIĘKSZANIA PRODUKCJI BARRY S.: HIGH COPPER PRICES AND LOW STOCKS ENCOURAGING PRODUCTION RAMP UP. MET. BULL. 2004, nr 8837, s. 10, póz. 75599 —BŁ

Producenci miedzi mają zamiar zwiększyć produkcję i w ten sposób spróbować zarobić na wysokich cenach i kurczących się zapasach. Giganty wydobywcze, firmy takie, jak: BHP Billiton, Placer Dome i WMC Resources na początku kwietnia 2004 r. podały do publicznej wiadomości, że planują zwiększyć produkcję. Na Londyński ej Giełdzie Metali światowe zapasy miedzi spadły się o 25251 osiągając poziom 176 600 t, a cena miedzi nadal jest wysoka i oscyluje wokół maksimów nie notowanych od ośmiu lat. Ingrid Sternby, który jest analitykiem ds. metali nieszlachetnych w Barclays Capital, powiedział, że „Jest to naturalna reakcja w okolicznościach, gdy panują wysokie ceny i reakcja ta wskazuje, że wysokich cen oczekuje się również przyszłości. Pomoże to rynkowi ruszyć do przodu, a dodatkowe zapasy surowca powinny być bez trudności wchłonięte w związku z wysokim popytem." Barclays Capital przewiduje, że w drugim kwartale 2004 r. cena miedzi w transakcjach trzymiesięcznych osiągnie średnią równą 3200 $ USA/t. Oczekuje się również, że zapasy w trakcie całego roku będą stale malały w związku z silnym popytem. Wysoce prawdopodobne jest również to, że ceny w transakcjach krótkoterminowych będą także wysokie. Jak potwierdzają analitycy: „Teraz panuje doskonała rozpiętość pomiędzy kosztami produkcji a cenami miedzi. W takich warunkach producenci mogą być tylko bardzo zadowoleni i mogą produkować więcej surowca". The International Copper Study Group (ICSG) szacuje, że w 2004 r. wydobycie w kopalniach wzrośnie o kolejne 7,5 % z poziomu równego 13,6 min t, który odnotowano w 2003 r. ICSG twierdzi, że wydobycie w kopalniach miedzi zwiększy się w 2005 r. o następne 4 % i prawdopodobnie pojawi się nadwyżka surowca. Szacuje się, że dodatkowa produkcja doprowadzi do nadwyżki w wysokości 130 tyś. t w 2006 r., a w 2007 r. do nadwyżki o kolejne 115 tyś. t. W związku z ogromnym popytem ze strony Chin i Stanów Zjednoczonych oraz rosnącym zainteresowaniem wykazywanym przez nabywców europejskich oczekuje się, że wysokie ceny miedzi utrzymają się przez dłuższy okres. MIEDŹ: — ROKOWANIA NA ROK 2004 COPPER: FORECAST FOR 2004. METALL 2004, t. 58, nr 1*2, s. 63. póz. 75602 — BŁ

Wdniachod 12do 13 listopada2003 r. w Lizbonie, w Portugalii, odbyło się posiedzenie International Copper Study Group. Zebrali się tam delegaci rządowi i radcy przemysłowi z krajów, które są w czołówce pod względem produkcji bądź konsumpcji miedzi. Celem spotkania było omówienie najbardziej istotnych kwestii dla tego środowiska. W trakcie spotkania wypracowano jednomyślny pogląd w sprawie światowej równowagi w produkcji i zużyciu miedzi rafi-

nowanej. Oczekuje się, że w 2003 r. światowe wydobycie miedzi wzrośnie o 120 tyś. t, tj. (+0,9 %) i będzie wynosić 13.69 Mt, a w 2004 r. wzrośnie o dodatkowe 990 tyś. t (+7,2 %) i osiągnie poziom 14,68 Mt. Spodziewane jest, że to Ameryka Łacińska w głównej mierze przyczyni się do wzrostu wydobycia. Szacuje się, że w 2003 r. światowa produkcja miedzi rafinowanej spadnie o około 205 tyś. t, tj. o (-1,3 %) do 15.15 Mt. Przewiduje się, że w 2004 r. produkcja miedzi rafinowanej wzrośnie o 823 tyś. t, tj. (+5,4%) do 15,97Mt. Spadek produkcji miedzi rafinowanej, który miał miejsce w 2003 r., to po części rezultat wciąż ograniczonych dostaw zarówno koncentratu miedziowego jak i złomu miedzianego. Oczekuje się, że wzrost wydajności produkcji miedzi rafinowanej w Azji (w Chinach, Indiach i Tajlandii) w największej mierze przyczyni się do wzrostu, który ma być odnotowany w 2004 r. Szacuje się, że w 2003 r. światowa konsumpcja miedzi rafinowanej wzrośnie o około 2,5 %, czyli o 379 tyś. t i osiągnie poziom 15,51 Mt. Przewiduje się, że w 2004 r. zużycie miedzi wzrośnie o dodatkowe 5,5 %, czyli o 847 tyś. t i wyniesie 16,36 Mt. Oczekuje się, silnego wzrostu popytu w Azji. Natomiast w Europie w 2003 r. był on słaby, za to w 2004 r. będzie bardziej zauważalny. Jeśli chodzi o Amerykę Północną, to oczekuje się, że konsumpcja w 2003 r. spadnie, ale w 2004 r. zacznie powoli wracać do stałego poziomu. Ponieważ spodziewane jest, że w 2003 r. produkcja miedzi rafinowanej spadnie, a jej zużycie wzrośnie, to nadwyżka światowej produkcji miedzi rafinowanej z 2002 r. równa 222 tyś. t powinna w 2003 r. zamienić się w deficyt równy 362 tyś. t. Oczekuje się, że w 2004 r. konsumpcja i produkcja miedzi rafinowanej będą mniej więcej na tym samym poziomie, a równowaga rynkowa będzie utrzymywała się z porównywalnym deficytem. BHP BILLITON POTWIERDZA CHĘĆ ZAINWESTOWANIA 870 MLN $ USA W MIEDŹ BHP BILLITON APPROYES $870 MILLION COPPER PROJECT. MET. BULL. 2004, nr 8837, s. 10, póz. 75598 — BŁ

Gigant wydobywczy firma BHP Billiton (Australia) potwierdza chęć zainwestowania 870 min $ USA w miedź, a dokładnie w przeróbkę niskowartościowych złóż miedzi w kopalni Escondida w Chile. Oświadczono, że przedsięwzięcie związane z technologią ługowania miedzi umożliwi w ciągu 25 lat wyprodukowanie 180 tyś. t/r.

katod miedzianych. Poinformowano, że projekt zakłada wykorzystanie procesu ługowania bakteryjnego w procesie przeróbki złóż. Diego Hernandez, jeden z szefów w BHP oświadczył m.in., że: „Nowe udoskonalenia technologiczne pozwolą nam teraz na ekonomiczne przerabianie surowca niskowartościowego, który wcześniej wydobywano i traktowano jak odpady". Firma i jej partnerzy będą przerabiać 1,3 mld t niskowartościowej miedzi w kopalniach w Escondida i Escondida Norte. W związku z tym produkcja katod miedzianych ostatecznie wzrośnie do poziomu 250 tyś. t/r. PLACER DOME ROZWAŻA BUDOWĘ W CHILE KOPALNI MIEDZI O ROCZNEJ WYDAJNOŚCI RÓWNEJ 130 TYŚ. T PLACER DOME CONSIDERS CONSTRUCTING 130000 TPY COPPER MINĘ IN CHILE. MET. BULL. 2004. nr 8837, s. 10, póz. 75601 — BŁ

Kanadyjska firma wydobywcza Placer Dome potwierdziła, że powtórnie w ramach chilijskiego zakładu miedzi i złota — Cerro Casale — opracowuje plany budowy kopalni wartej 1,3 mld$ USA. Według informacji podanych przez firmę kopalnia odkrywkowa jest w stanie w ciągu 18 lat wyprodukować rocznie 130 tyś. t miedzi i w przybliżeniu 975 tyś. uncji złota. Cerro Casale to jedna z największych na świecie i nie w pełni wykorzystanych kopalni złota. William Hays — prezes Compania Minera Casale, stwierdził w swoim oświadczeniu, że: „kontynuowane są wysiłki, których celem jest poczynienie wszelkich przygotowań, które pozwolą temu przedsięwzięciu ruszyć do przodu i jest pewien, że w obecnych okolicznościach rynkowych, firma osiągnie cel". Placer Dome stwierdziło, że oczekuje iż pomysłodawcy projektu Cerro Casale, który jest wspólnym przedsięwzięciem Placer, Berma Gold i Arizona Star Resources, spotkają się wkrótce, aby zatwierdzić budżet dotyczący transakcji. Oszacowano, opierając się na wynikach optymistycznych rozmów z ewentualnymi kredytodawcami, zakres finansowania. Określono warunki, które zabezpieczą korzystną strukturę finansową oraz umożliwią podjęcie decyzji w sprawie projektu. Firma Placer Dome przedstawiła plany budowy kopalni w Andach (Chile) zawieszone w 2000 r. po ujawnieniu przez przeprowadzoną wówczas analizę wykonalności, iż projekt ten jest finansowo nierealny ze względu na obowiązujące w tamtym czasie niskie ceny metali.

WYBRANE KONFERENCJE szkolenia, seminaria, wystawy, targi światowe i krajowe związane z metalami nieżelaznymi w latach 2004-2006 22+24 września 2004, Essen, RFN Aluminium 2004 Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1-2, s. 80 www.aluminium2004.com 26+29 września 2004, Madryt, Hiszpania REWAS 2004: Global Symposium on Recycling, Waste Treatment and Clean Technology Źródło: Erzmetall 2003, t. 56, nr 5, s.311 www.inasmet.es/rewas04 17+21 października 2004, Wiedeń, Austria PM 2004 Powder Metallurgy Źródło: Metal Powder Report 2003, t. 58, nr 11, s. 43 www.epma.com 26+30 października 2004, Hannover, RFN Euro Blech 2004 Źródło: Light Metal Agę 2003, t. 62, nr 1+2, s. 80 www.euroblech.com

27+30 października 2004, Las Yegas, USA MINExpo International 2004 Źródło: Min. Eng. 2002, t. 15, nr 9, s. 704 8+9 listopada 2004, Cape Town, RPA Solid-Liąuid Separation 04 Źródło: Minerals Engineenng. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: [email protected] 10+12 listopada 2004, Cape Town, RPA Precious Metals 04 Źródło: Minerals Engineenng. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: [email protected] 17+19 grudnia 2004, Yaranasi, Indie International Conference on Recent Advances in Composites Materials Źródło: Z.Metallkd. 2002, t. 93, nr 9, s. 942 13+17 luty 2005, San Francisco, USA TMS Meeting@Exhibition

365

Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 887 e-mail: [email protected]

e-mail: [email protected] 17n-19 października 2005, Kyoto, Japonia International Lead-Zinc Processing Symposium Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16 nr 9, s. 88 e-mail: [email protected]

14^15 marca 2005, Cape Town, RPA Pyrometallurgy 05 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892 e-mail: [email protected]

12*16 marca 2006, San Antonio, USA TMSMeeting & Exhibition Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 8! e-mail: [email protected]

16^-18 marca 2005, Cape Town, RPA Bio-& Hydrometallurgy 05 Źródło: Minerals Engineering. 2003, t. 16, nr 9, s. 892

Dział Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w Gliwicach tworzy jedyną w kraju polskojęzyczną Zintegrowaną Bazę Danych Metale Nieżelazne dostępną w sieci INTERNET pod adresem: www.imn.gliwice.pl.

Zintegrowana Baza Danych Metale Nieżelazne obejmuje trzy bazy danych:

Baza Metale Nieżelazne (BMN) Baza danych Metale Nieżelazne jest informacyjną bazą bibliograficzną. Podstawowa tematyka to: wzbogacanie, otrzymywanie, przetwórstwo, metaloznawstwo i zastosowania metali nieżelaznych, jak też dziedziny interdyscyplinarne, takie jak: ochrona środowiska, automatyzacja, zagadnienia gospodarcze, metody badań własności, chemia analityczna. Rekordy w bazie zawierają: dane bibliograficzne, opis deskryptorowy dokumentu oraz analizę dokumentacyjną. Baza danych Metale Nieżelazne jest jedyną w kraju bazą danych obejmującą całość zagadnień metali nieżelaznych. Obecnie baza danych Metale Nieżelazne liczy ok. 75 000 rekordów. Biblioteczna (BZB) Zakres tematyczny bazy danych BZB jest identyczny jak bazy Metale Nieżelazne. Do bazy wprowadzane są informacje o wszystkich typach dokumentów wpływających do Biblioteki Naukowo-Techniczne] Instytutu Metali Nieżelaznych. Rekordy zawierają opis bibliograficzny dokumentu i opis deskryptorowy. Obecnie baza danych BZB liczy ponad 10 400 rekordów Opracowania Wlasne (ÓW) Zadaniem bazy danych ÓW jest informowanie o dorobku naukowym Instytutu Metali Nieżelaznych, o różnorodnych opracowaniach pracowników IMN takich jak: książki, artykuły, broszury, sprawozdania z prac badawczych, rozprawy doktorskie i habilitacyjne, patenty, referaty na sympozjach, zjazdach i konferencjach. Baza ta liczy obecnie ponad 5500 rekordów. Możliwość przeszukiwania baz danych uzyskacie Państwo po wypełnieniu Formularza Rejestracyjnego, który znajduje się na stronie domowej Działu Informacji i Marketingu. Oferujemy również usługi przeszukiwania baz danych na miejscu za pośrednictwem sieci LAN. Zamówienia na nasze usługi przyjmujemy na bieżąco. Nasz adres: Instytut Metali Nieżelaznych Dział Informacji i Marketingu 44-101 Gliwice ul. Sowińskiego 5 Dział Informacji i Marketingu Kierownik Działu Informacji i Marketingu mgr Alicja Skotnicka tel.(0-32) 2380-263 fax(0-32) 2316933; 2380350 e-mail: [email protected]

Materiały informacyjne opracowuje zespół pracowników Działu Informacji i Marketingu Instytutu Metali Nieżelaznych w składzie: mgr inż. Jadwiga Kapryan — JK, mgr inż. Beata Łaszewska — BŁ, mgr inż. Anna Gorol — AG, Alicja Wójcik — AW.

366

Światowy rynek metali nieżelaznych

GLOBAL NON-FERROUS METALS MARKET R e d a k t o r o d p o w i e d z i a l n y : dr hab. inż. JAN B U T R A Rudy Metale R 49 2004 nr 7 UKD669.2/.8(100):338.5(100).339.4(100)

WYDARZENIA GOSPODARCZE ASARCO WALCZY O ODZYSKANIE POZYCJI NA RYNKU ASARCO EMERGES FIGHTING FIT AFTER SLIMMING DOWN, Metal Bulletin l March 2004, No. 8831, p. 11. GRUPO MEXICO TO BOOST OUTPUT, Mining Journal, 5 March 2004, p. 5

Grupo Mexico S.A. de CV, trzeci co do wielkości producent miedzi na świecie, za sprawą wysokich cen miedzi planuje w tym roku zwiększenie produkcji o 181 tyś. t. Firma rozpoczęła już proces zwiększania produkcji w kopalniach w Arizonie, Meksyku i Peru, gdzie wcześniej wstrzymano produkcję z powodu niskich cen metalu. Przedsiębiorstwo zamierza zwiększyć produkcję w kopalni Ray do poziomu 130-5-135 tyś. t, a w kopalni Mission do 25 tyś. t. Obie kopalnie położone w Arizonie stanowią własność Asarco, przedsiębiorstwa kontrolowanego przez Grupo Mexico. Natomiast w kopalni Silver Bell oczekiwany poziom produkcji to 22 tyś. t. W czwartym kwartale 2003 r. przedsiębiorstwo zanotowało przychód netto na poziomie 19,8 min $ w porównaniu do 95,3 min $ w odpowiadającym okresie 2002 r. SWIL ROZPOCZĄŁ PRODUKCJĘ SWIL START, Mining Journal, 19 March 2004, p. 4 SWIL Ltd, trzeci największy producent miedzi w Indiach, rozpoczął produkcję w hucie Bharuch w zachodnim Gujarat, której zdolności produkcyjne wynoszą 70 tyś. t/r. Produkcja miedzi katodowej w br. prognozowana jest na 40 tyś. l. W pierwszym roku działalności huta będzie przerabiała złom miedziany, koncentraty miedzi i materiał z lokalnego złomowiska. Przedsiębiorstwo ma nadzieję wyeksportować 40 % produkcji do 2006 r. ARMENIA USTALA OSTATECZNY TERMIN PRZETARGU DLA ZANGEZUR ARMENIAN SETS DEADLINE FOR ZANGEZUR TENDER, Mining Journal, 19 March 2004, p. 5 Armenia dała inwestorom jeden miesiąc na zgłoszenie udziału w rozmowach dotyczących prywatyzacji największej kopalni miedzi i molibdenu w kraju. Rząd zamierza uzyskać z transakcji przynajmniej 130 min $. Oferta dotyczy pakietu kontrolnego firmy Zangezur JSC, która prowadzi eksploatację w kopalni Kajaran w południowej Armenii. Rocznie kopalnia przerabia około 8 min t rudy i produkuje 18 tyś. t koncentratów miedzi oraz 4 tyś. t koncentratów molibdenu. Całkowite bogactwa Kajaran wynoszą około 1,7 min t o średniej zawartości 0,27 % Cu i 0,055 % Mo. W ciągu następnych kilku lat rząd planuje cztero- lub pięciokrotne zwiększenie produkcji w kopalni, co wymaga inwestycji i środków finansowych w wysokości 400-500 min $.

ROZPORZĄDZENIE DOTYCZĄCE PROJEKTU KOLWEZI KOLWEZI DECREE, Mining Journal, 19 March 2004, p. 8 Prezydent Demokratycznej Republiki Kongo Joseph Kabila podpisał rozporządzenie (nr 04/020) zatwierdzające utworzenie Kingamyambo Musonoi Tailings SARL (KMT). Przedsiębiorstwo uzyska pozwolenie na wykorzystanie odpadów Kolwezi. Właścicielem 82,5 % udziałów w KMT będzie America Minerał Fields Inc (AMF), 12,5 % udziałów otrzyma państwowe przedsiębiorstwo Gecamines. a 5 % rząd DRC. KOPALNIA OK TEDI WZNAWIA PRODUKCJĘ KONCENTRATÓW MIEDZI OK TEDI AIMS TO RESTART COPPER PRODUCTION, Metal Bulletin, 15 March 2004, No. 8833, p. 14. OK TEDI RESTART, Mining Journal, 26 March 2004, p. 4 Kopalnia Ok Tedi w Papua Nowej Gwinei powróciła w tym tygodniu do pełnej produkcji koncentratów miedzi. Awaria dwóch młynów spowodowała utratę ok. 15 tyś. t miedzi, co stanowi 40 % całkowitej produkcji kopalni w styczniu. Roczny poziom produkcji Ok Tedi to około 675 tyś. t koncentratów miedzi i 200 tyś. t miedzi metalicznej. Największym udziałowcem kopalni jest PNG Sustainable Development Program, który w 2003 r. kupił ponad 52 % udziałów od BHP Billiton. 30 % udziałów należy do władz Papua Nowej Gwinei, a pozostałe 18 % jest własnością kanadyjskiej firmy Inmet Mining Corp. Kopalnia zajmuje się także produkcją złota, która w ubiegłym roku wyniosła 15 t. INDYJSKA HUTA WZNAWIA DZIAŁALNOŚĆ INDIAN SMELTER RESTART, Mining Journal, 26 March 2004, p. 7 Państwowy Hindustan Copper Ltd (HCL) wznowił działalność huty miedzi Ghatsila we wschodnim Jharkhand, której zdolności produkcyjne wynoszą 16 tyś. t/r. Huta została zamknięta w ubiegłym roku z powodu wysokich kosztów eksploatacji i niskich cen miedzi. Jednakże przedsiębiorstwo nie planuje otwierać ponownie kopalni miedzi Mosaboni, która zaopatrywała hutę w koncentraty. Ostatnio przedsiębiorstwo wycofało decyzję o zamknięciu kopalni miedzi Khetri w Rajasthan, która dostarcza koncentraty hucie Khetri w wysokości 31 tyś. t/r. JIANGXI COPPER ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ JIANGXI COPPER TO BOOST OUTPUT, Metal Bulletin, 22 March 2004, No. 8834, p. 25 Ze względu na rosnący popyt na miedź Jiangxi Copper Co zamierza do 2005 r. zwiększyć produkcję miedzi katodowej o ponad 30 % do poziomu 450 tyś. t. W ubiegłym roku przedsiębiorstwo

367

wyprodukowało 343 lys. t. Ponadto Jiangxi planuje 50 % wzrost produkcji złota do poziomu 15 t i 63 % wzrost produkcji srebra do poziomu 3601. Kapitał na realizację planów będzie pochodził z przepływów gotówkowych firmy. Priorytetem Jiangxi na 2004 r. jest podniesienie produkcji miedzi katodowej do poziomu 400 tyś. t, złota do poziomu 12 t i srebra do poziomu 280 t. Przy założeniu, że huta osiągnie wyższy poziom wydajności, firma będzie w stanie wyprodukować nawet 420 tyś. t miedzi katodowej i 300 t srebra. Dochody netto za 2003 r. wyniosły 61 min $, natomiast całkowita produkcja miedzi katodowej wzrosła w stosunku do 2002 r. 0 48.1 %, złota o 25,4 % i srebra o 81,9 %.

wynoszą 1,16 min oz o średniej zawartości 3,5 g/t Au. Wielkość zasobów pozwoli kopalni funkcjonować do 2009 r.

METALLICA ROZPOCZYNA BUDOWĘ W MEKSYKU METALL1CA STARTS CONSTRUCTION IN MEX1CO, Mining Journal. 5 March 2004, p. 9 Metallica Resources Inc. osiągnął porozumienie z Glamis Gold Ltd w zakresie wzajemnych płatności dotyczących nabycia 50 % udziałów w projekcie złota i srebra Cerro San Pedro w środkowym Meksyku. Metallica rozpoczęła budowę w Cerro San Pedro i spodziewa się pierwszej sztabki złota w listopadzie tego roku. Przedsiębiorstwo przewiduje, że roczna produkcja wyniesie 95 tyś. oz złota 1 2, l min oz srebra. Na bazie zasobów o wielkości 61.1 min t i średniej zawartości 0,59 g/t Au oraz 24,0 g/t Ag Metallica prognozuje działalność kopalni na około 8 lat i 3 miesiące.

BEMA PRZEDSTAWIŁA PROGRAM ROZBUDOWY PROJEKTU KUPOL BEMA OUTLINES TIMETABLEFOR KUPOLDEYELOPMENT, Mining Journal, 26 March 2004. p. 8

AMBITNY ROK DLA NOYAGOLD AMBITIOUS YEAR AHEAD FOR NOYAGOLD. Mining Journal. 5 March 2004, p. 11 NovaGold Resources przygotował ambitny program poszukiwawczy i rozwojowy na 2004 r., na który zamierza wydać ponad 22 min $C. Część pieniędzy, tj. 10 min $C, wniosą partnerzy j v. Przedsiębiorstwo zamierza przeznaczyć 6,7 min $C na rozbudowę projektu Rock Creek na Alasce, gdzie rozpoczęto opracowanie końcowego feasibility study. Ponadto NovaGold oczekuje w drugiej połowie 2004 r. uzyskania pozwolenia na rozpoczęcie w 2005 r. budowy kopalni. Przedsiębiorstwo prognozuje roczną produkcję w Rock Creek na poziomie 100 tyś. oz przy koszcie eksploatacyjnym 200 $/oz. Tymczasem NovaGold kontynuuje prace inżynieryjne na pobliskim obszarze Nome, gdzie bogactwa zmierzone i wskazane zawierają 1,2 min oz złota. Kolejne 700 tyś. $C przedsiębiorstwo przeznaczy na uruchomienie eksploatacji zawieszonej w 1998 r. z powodu niskich cen złota. Partnerem jv w projekcie Donlin Creek jest Placer Dome posiadający 30% udziałów i prawo do nabycia dodatkowych 40 % w zamian za wydanie 32 min $ na rozbudowę i zakończenie feasibility study oraz podjęcie do listopada 2007 r. pozytywnej decyzji w sprawie budowy. Bogactwa zmierzone i wskazane projektu Donlin Creek będą eksploatowane metodą odkrywkową, a produkcja wyniesie ponad l min oz/r. Placer Dome zamierza wydać w tym roku 8 min $C na badania środowiskowe i inżynieryjne na projekcie. Tymczasem Hatch Engineering jest w trakcie badań dotyczących aktualizacji modelu geologicznego oraz oszacowania bogactw projektu miedzi i złota Galore Creek w Kolumbii Brytyjskiej. BANK CENTRALNY WZNAWIA POROZUMIENIE DOTYCZĄCE ZŁOTA CENTRAL BANK GOLD AGREEMENT RENEWED, Mining Journal. 12 March 2004, p. l 8 marca 2004 r. Bank Centralny podpisał we Frankfurcie drugie porozumienie dotyczące limitu sprzedaży złota. Europejski Bank Centralny i 14 europejskich banków krajowych zgodziło się na limit rocznej sprzedaży złota w wysokości 500 t w ciągu pięciu lat licząc od 27 września 2004 r. Całkowita sprzedaż przez ten okres nie przewyższy 2,5 tyś. t.

RUSZYŁA PRODUKCJA W KOPALNI BOROO BOROO START-UP, Mining Journal, 19 March 2004, p. 3 Kopalnia złota Boroo w północnej Mongolii, stanowiąca własność Cameco Corp., rozpoczęła produkcję rynkową. Na ten rok kopalnia prognozuje produkcję złota na poziomie 210 tyś. oz przy koszcie eksploatacyjnym 170 $/oz. Zasoby prawdopodobne kopalni

368

RUSZYŁ PLAN OXUS OXUS AHEAD OF SCHEDULE. Mining Journal, 26 March 2004, p. 7 Oxus Gold plc ogłosił, że uruchomiona ostatnio kopalnia Amantaytau w Uzbekistanie przewyższyła oczekiwania przedsiębiorstwa. Do 23 marca br. kopalnia wyprodukowała 17,5 tyś. oz złota, a odzysk metalu przewyższył 90 %. Przedsiębiorstwo zamierza wyprodukować 190 tyś. oz/r. złota w tym roku przy koszcie eksploatacyjnym 106 S/oz.

Clive Johnson, prezes zarządu Bema Gold Corp., przedstawił wstępny program rozbudowy projektu złota Kupol w regionie Czukotka na Dalekim Wschodzie Rosji. Będzie to druga kopalnia złota tego przedsiębiorstwa w Rosji. Pierwsza kopalnia to Julietta w sąsiednim regionie Magadan. Przedsiębiorstwo opublikowało wstępne oszacowanie bogactw, zgodnie z którym bogactwa wskazane wynoszą 2,55 min t o średniej zawartości 22,3 g/t Au i 232 g/Mg Ag, a bogactwa wnioskowane 7.17 min t o średniej zawartości 18,4 g/t Au i 243 g/t Ag. Aktualne plany przewidują przeróbkę około 3 tyś. t/d i produkcję na poziomie 600-;-700 tyś. oz/r. Wstępna budowa rozpocznie się pod koniec 2005 r., a pierwsza produkcja ruszy w 2007 r. BARRICK PLANUJE ZWIĘKSZENIE PRODUKCJI ZŁOTA O 40 % BARRICK PLANS TO BOOST GOLD OUTPUT BY 40 PERCENT, Metal Bulletin, l March 2004, No. 8831. p. 11 Barrick Gold do 2007 r. oczekuje wzrostu produkcji złota o 40 % do poziomu 6,8-5-7 min t/r. Przedsiębiorstwo osiągnie dodatkową produkcję, dzięki nowo nabytym kopalniom. W bieżącym roku Barrick skoncentruje się na budowie nowych kopalń w Australii, Argentynie, Peru i Tanzanii. Pierwsi górnicy mają zacząć pracę w nowych kopalniach w pierwszym kwartale 2005 r. Firma zastanawia się również nad uczestnictwem w eksploatacji złoża złota Sukhoi Log w Rosji. Wielkość rezerwowych zasobów złoża Sukhoi Log szacowana jest na około 46 min oz złota, co plasuje złoże na drugim miejscu pod względem światowej wielkości. Barrick przewiduje w br. całkowitą produkcję złota na poziomie 4,9-^-5 min oz. W ubiegłym roku produkcja Barrick Gold wyniosła 5,51 min oz złota. NARASTAJĄCE PROBLEMY POLITYCZNE PRZYCZYNĄ SPADKU POZIOMU PRODUKCJI ZŁOTA W ZIMBABWE ZIMBABWEGOLD OUTPUTFALLS FORFOURTH YEAR IN SUCCESSION AS TENSIONS MOUNT. Metal Bulletin, 22 March 2004. No. 8834, p. 22

Producenci złota w Zimbabwe przeżywają poważny kryzys związany z ubiegłorocznym spadkiem produkcji o 18,8 % do poziomu 12 564 kg. Według obserwatorów rynku złota, producenci muszą pogodzić się z 50 % spadkiem produkcji na przełomie ostatnich czterech lat. Firmy działające na terenie Zimbabwe swoje kłopoty wiążą z dużymi wahaniami kursu dolara, hiperinflacją, brakiem odpowiedniego wyposażenia (liczne kradzieże sprzętu). Wszystkie te czynniki przyczyniają się do ograniczenia korzyści związanych z wysokimi cenami złota na świecie. Istotną kwestią dla producentów złota są również narastające problemy polityczne w Zimbabwe. DOE RUN PERU PLANUJE ZAMKNIĘCIE Z A K Ł A D Ó W PRODUKUJĄCYCH CYNK DOE RUN PERU TO CLOSE SECTION OFZINC PLANT, Metal B ulletin, l March 2004, No. 8831, p. 11 Doe Run Peru zamierza do końca 2005 r. zmniejszyć produkcję cynku o 40 % do 45 tyś. t/r. poprzez zamknięcie przestarzałych i mniej wydajnych oddziałów kompleksu rafineryjno-hutniczego w środkowych Andach. Planowane likwidacje są jednym z kilku etapów operacji mającej na celu poprawę stanu środowiska naturalnego wokół miasta La Oroya (190 km od Limy). Najbardziej szkod-

li wy dla środowiska dwutlenek siarki, emitowany przez hutę, będzie zredukowany poprzez zamknięcie najstarszego oddziału. Firma Doe Run Peru musiała wydać przeszło 134 min $ na filtry i zabezpieczenia związane z ochroną środowiska. Według planów na następne osiem lat firma będzie przeznaczała rocznie 155 min $ na opłaty związane z ochroną środowiska oraz dodatkowo 71 min $ na pozostałe koszty operacyjne. CHELYABINSK ZINC OBNIŻA POZIOM PRODUKCJI ZE WZGLĘDU NA WYSOKIE CENY KONCENTRATÓW CHELYABINSK ZINC LOWERS PRODUCTION ON HIGH CONCENTRATE PRICES, Metal Bulletin, 22 March 2004, No. 8834, p. 16 Wysokie ceny koncentratów cynku na światowym rynku oraz słaby poziom dostaw stanowią przyczynę cięć w produkcji Chelyabinsk Electrolitic Zinc Plant. Rosyjski producent zamierza w 2004 r. zredukować poziom produkcji do 150 tyś. t. Euromin, jedyny dostawca koncentratów cynku dla Chelyabinsk spoza WNP, przewiduje w 2004 r. dostawy koncentratów cynku na poziomie 70 tyś. t. Pomimo wzrostu w ostatnich latach produkcji cynku w krajach WNP popyt na cynk jest ciągle niezaspokojony i umożliwia Chelyabinsk Zinc działalność na „pełnych obrotach". Od lutego na Londyńskiej Giełdzie Metali (LME) cena loco za cynk plasuje się na poziomie 1100 $/t, jednak w maju możliwy będzie mały spadek do poziomu 740 $/t. WESTERN AREAS PRZEDSTAWIA PLANY ROZBUDOWY WESTERN AREAS OUTLINES DEYELOPMENT PLANS, Mining Journal, 5 March 2004, p. 10 Western Areas NL planuje szybką rozbudowę projektu niklu Forrestania w zachodniej Australii i przewiduje rozpoczęcie produkcji pod koniec tego roku. Wstępna produkcja koncentratów niklu prognozowana jest na czwarty kwartał 2005 r. na poziomie l O-*-12 tyś. t/r. do 2006 r. Przedsiębiorstwo odkryło w Forrestania trzy strefy mineralizacji o wysokiej zawartości niklu: Daybreak, Daybreak Deeps i Flying Fox Deeps. Aktualnie Forrestania posiada bogactwa o wielkości 3,2 min t i średniej zawartości 2,3 % Ni, co stanowi 74 tyś. t niklu. GLENCORE PODPISUJE UMOWĘ Z JINCHUAN DOTYCZĄCĄ DOSTAW NIKLU GLENCORE SIGNS NICKEL DEAL WITH JINCHUAN, Metal Bulletin, 22 March 2004, No. 8834, p. 20. JINCHUAN-GLENCORE DEAL, Mining Journal, 19 March 2004, p. 3 Największy chiński producent niklu, Jinchuan Group Ltd i Glencore International AG podpisali pięcioletnią umowę na dostawy

koncentratów niklu. Zgodnie z warunkami umowy od początku 2004 r. Jinchuan będzie otrzymywał rocznie koncentraty zawierające 10 tyś. t niklu. Koncentraty będą pochodziły z kopalni Aguablanca w Hiszpanii, która częściowo jest własnością kanadyjskiej firmy Rio Narcea Gold Mines. Wielkość złoża kopalni Aguablanca szacowana jest na 5,7 min t. W styczniu 2003 r. Glencore podpisało umowę, która gwarantowała dostawy całej produkcji koncentratów z kopalni Aguablanca do 2010 r. W ubiegłym tygodniu Jinchuan podpisał umowę na zakup koncentratów niklu i miedzi wyprodukowanych w przeciągu następnych trzech lat w kopalni Radio Hill, będącej własnością Fox Resources. Fox, który na koniec 2002 r. zakupił od Titan Resources chwilowo nieczynną kopalnię Radio Hill, zamierza rocznie dostarczać Jinchuan 30 tyś. t koncentratów niklu i 5 tyś. t koncentratów miedzi. Pierwszy transport Fox planuje na czerwiec br. Przedsiębiorstwo zamierza zwiększyć produkcję niklu do 100 tyś. t/r. w 2006 r. w porównaniu do 70 tyś. t w roku ubiegłym. BHP BILLITON ZWIĘKSZA PRODUKCJĘ NIKLU BHP BILLITON TO EXPAND IN NICKEL, 26 March 2004, p. l BHP Billiton group przedstawił plany zwiększenia produkcji w australijskiej kopalni o 140 % do 76 tyś. t/r. do końca 2008 r. Przedsiębiorstwo zainwestuje l ,4 mld $ w rozbudowę kopalni odkrywkowej w Ravensthorpe w zachodniej Australii oraz rozwój rafinerii w kompleksie przetwórczym niklu Yabulu zlokalizowanym w pobliżu Townsville w Queensland. Przedsięwzięcie zwiększy zdolności produkcyjne kopalni australijskich i kolumbijskich należących do BHP Billiton z 85 do 130 tyś. t/r. do 2007 r. Według planu przedsiębiorstwo udostępni trzy laterytowe złoża Halleys, HaleBopp i Shoemaker-Levy, które w sumie zawierają bogactwa o wielkości 253 min t i średniej zawartości 0,69 % Ni i 0,03 % Co, co wystarczy na 25 lat działalności. JINCHUAN NON-FERROUS CO PODWAJA PRODUKCJĘ KOBALTU

JINCHUAN NON-FERROUS CO TO DUBLE COBALT PRODUCTION. Metal Bulletin, 8 March 2004, No. 8833, p. 16 Chińska firma Jinchuan Non-Ferrous Co zamierza przeprowadzić kolejne inwestycje w celu podwojenia do 2006 r. produkcji kobaltu do poziomu 4 tyś. t/r. Plany inwestycyjne są częścią całego projektu modernizacyjnego, jaki firma wdrożyła w grudniu ubiegłego roku. W 2003 r. produkcja kobaltu wzrosła o około 5001, a całkowita produkcja wyniosła 2 tyś. t. Ceny wysokiej jakości kobaltu plasowały się na poziomie około 27 $/lb.

INFORMACJE GIEŁDOWE FIRST MAJESTIC PLANUJE INWESTYCJE W MEKSYKU FIRST MAJESTIC SEEKS MEXICAN GROWTH, Mining Journal, 5 March 2004, p. 12 First Majestic Resource Corp. podpisał w styczniu br. list intencyjny dotyczący nabycia kopalni srebra La Parrillia w północno-zachodnim Meksyku za 3 min $ płatne w ciągu 12 miesięcy. Zakup obejmuje młyn i zakład przeróbczy oraz koncesję na poszukiwania na obszarze o powierzchni 280 ha. Kopalnia została zamknięta w 1999 r. z powodu niskich cen srebra. W ciągu 40 lat działalności La Parrilla wydobyła 750 tyś. t rudy o średniej zawartości 300 g/t Ag, 1,5 % Pb i 1,5 % Zn. First Majestic przewiduje ponowne uruchomienie produkcji nie dalej niż dwa miesiące od daty zakończenia transakcji. Początkowa produkcja na poziomie 360 t/d. wzrośnie do około 500 t/d. do końca 2005 r. Przedsiębiorstwo oszacowało, że koszt inwestycyjny uruchomienia i zwiększenia produkcji wyniesie w przybliżeniu 2,5 min $. Ponadto First Majestic posiada udziały w dwóch obszarach poszukiwawczych, tj. projekcie srebra Niko w Chihuahau w północnym Meksyku i projekcie miedzi i złota Platino w prowincji Chubut w Argentynie.

IYANHOE ZRZEKA SIĘ UDZIAŁÓW W PROJEKCIE PHUOC SON IYANHOE FLIPS PHUOC SON, Mining Journal, 5 March 2004, p. 13 Ivanhoe Mines Ltd zwiększy swoje udziały w Olympus Pacific Minerals Inc z 11 do 20 %. Przedsiębiorstwo zgodziło się zrzec 33 % udziałów w New Yietnam Mining Co, który posiada 85 % udziałów w projekcie Phuoc Son, na rzecz Olympus Pacific w zamian za jego 10,28 min akcji. Olympus Pacific zakupi także 10% udziałów (od Zedex Ltd) w New Yietnam Mining za akcje dające prawo własności do 85 % udziałów w projekcie Phuoc Son. Rozpoczęcie produkcji złota na projekcie zaplanowano na koniec br. Przedsiębiorstwo zamierza produkować 50 tyś. oz/r. przez siedem lat przy koszcie eksploatacyjnym mniejszym niż 100 $/oz. ORIEL PRZYSTĘPUJE DO AIM ORIEL JOINS AIM, Mining Journal, 12 March 2004, p. 13 11 marca br. Oriel Resources plc rozpoczął obrót akcjami na Alternative Investment Market po zebraniu 40,6 min £ w wyniku wstępnej oferty publicznej. Przedsiębiorstwo wyemitowało 62,4min akcji po 0,65 £/akcję, których sprzedaż znacząco przewyższyła oczekiwaną sumę 25 min £. Część dochodu zostanie wykorzystana

369

na sfinansowanie zakupu 51 % udziałów w projekcie niklu Shevchenko w Kazachstanie i nabycie projektów złota zlokalizowanych na Wyspach Kurylskich oraz w Kirgizji i Kazachstanie.

miona w 2006 r. Koszt inwestycyjny przedsięwzięcia oszacowano na 177 min $A. Abelle jest także właścicielem projektu złota Wafi i projektu miedzi i złota Gulpu położonych w Papua Nowej Gwinei.

SPRZEDAŻ PROJEKTU SEPON ZAKOŃCZONA

ALBIDON NA AIM I ASX ALBIDON ON AIM AND ASX, Mining Journal, 26 March 2004, p. 12 23 marca br. afrykańskie przedsiębiorstwo poszukiwawcze niklu Albidon Ltd zostało dopuszczone do obrotu giełdowego jednocześnie na londyńskim Alternative Investment Market i Australian Stock Exchange. Przedsiębiorstwo w wyniku wstępnej oferty publicznej akcji zebrało 6,2 min £. Albidon wyemitował w sumie 20 min nowych akcji po 0,21 £/akcję. Dochód netto zostanie przeznaczony na rozwój projektów poszukiwawczych niklu i platyny w południowowschodniej Afryce oraz projekty miedzi oraz cynku i tlenków w północnej Afryce.

OFERTA HARMONY DLA ABELLE HARMONY MAKES OFFER TO ABELLE MINORITIES, Mining Journal. 19 March2004, p. 12 Południowoafrykański Harmony Gold Mining Co Ltd proponuje 125 min SA za wszystkie akcje zwykłe i opcje w Abelle Ltd, których nie jest jeszcze właścicielem. Obecnie Harmony posiada 83,2 % akcji i 69,7 % opcji Abelle, której pozostało jeszcze 206,3 min akcji zwykłych. Oferta Mamiony obejmuje 2,00 $A w gotówce za każdą akcję zwykłą Abelle i 1,70 SA w gotówce za każdą opcję Abelle. Głównym aktywem Abelle jest projekt złota i srebra Hidden Yalley w Papua Nowej Gwinei, który zawiera rozpoznane bogactwa o wielkości 4,35 min oz złota i 54 min oz srebra. Według feasibility study kopalnia będzie produkowała rocznie 300 tyś. oz, a zostanie urucho-

DEBIUT EUROPEAN NICKEL EUROPEAN NICKEL LISTING, Mining Journal, 26 March 2004. p. 13 European Nickel plc 31 marca br. zadebiutował na AIM po zebraniu 15 min £ w wyniku emisji 46,9 min akcji po 0,32 £/akcję. Dochód netto zostanie przeznaczony na rozwój laterytowego projektu niklu Caldag w zachodniej Turcji.

SEPON SALE COMPLETED. Mining Journal, 12 marca 2004, p. 13 Oxiana Ltd w wyniku emisji praw poboru zebrała 189 min $A, z których 85 min $ przekazała Rio Tinto group w zamian za 20 % udziałów w projekcie złota i miedzi Sepon w Laosie. Przedsiębiorstwo nabyło 80 % udziałów w projekcie cztery lata temu. Reszta dochodu z emisji praw zostanie przeznaczona na zwiększenie produkcji złota w Sepon z aktualnego poziomu 165 tyś. oz/r. do 230 tyś. oz/r. do 2005 r. Ponadto przedsiębiorstwo jest w trakcie budowy kopalni miedzi na projekcie Sepon i spodziewa się podjęcia produkcji w pierwszym kwartale następnego roku.

SPRZEDAŻ ZINCOX ZINCOX SALE, Mining Journal, 26 March 2004, p. 15 ZincOx Resources plc otrzymał od JSC Kazzinc, największego producenta cynku w środkowej Azji, 7,5 min $ w gotówce za 95 % udziałów w złożu cynku i tlenków Shaimerden w Kazachstanie. Rozpoczęcie produkcji zaplanowano na początek 2006 r.

WYNIKI FINANSOWE WZROST ZYSKÓW NA SKUTEK WYŻSZYCH CEN KRUSZCU PROFITS SOAR ON HIGHER BULLION PRICE, Mining Journal. 5 March 2004, p. 15 Wyniki North American i australijskich producentów złota zanotowane w ciągu paru ostatnich tygodni sugerują, że sektor czerpie korzyści z utrzymującej się wyższej ceny złota. Kanadyjski Płacer Dome Inc. dzięki 11 % wzrostowi ceny złota zanotował podwojenie zysku netto w porównaniu do 2002 r. Ponadto przedsiębiorstwo uzyskało 37 % wzrost produkcji złota wskutek zakupu australijskiego przedsiębiorstwa AurionGold Ltd i East African Gold Mines Ltd w Tanzanii. Podobnie trzeci największy producent złota na świecie Kinross Gold Corp. zwiększył produkcję w wyniku wyższych cen metalu. Połączenie Kinross z Echo Bay Mines Inc. i TVX Gold Inc. spowodowało 82 % wzrost produkcji w 2003 r. Przedsiębiorstwo uzyskało sprzedaż po cenie 357 $/oz tj. 17 % więcej w stosunku do 2002 r. Tymczasem Goldcorp Inc. zanotował w 2003 r. rekordowy dochód w wysokości 99 min $, tj. 38 % wzrost w porównaniu do 2002 r. przy wzroście ceny złota o 17 %. Przedsiębiorstwo zwiększyło dochód m.in. poprzez sprzedaż 266,7 tyś. oz zapasów złota w czwartym kwartale 2003 r. Inaczej sytuacja wygląda w Kanadzie, gdzie Agnico Eagłe Mines Ltd zanotował stratę netto w wysokości 19 min $ w porównaniu do 4 min $ zysku netto w 2002 r. Przyczyną

takiego wyniku jest 9 % spadek produkcji złota i 52 % wzrost kosztów eksploatacyjnych. Wzrosła także opłata amortyzacyjna do 4,5 min $. Z kolei australijski Lihir Gold Ltd, w którym 16,3 % udziałów posiada Rio Tinto group, zanotował 35 % spadek zysku netto w wyniku niższej produkcji i wyższych kosztów zamknięcia zakładu przeróbczego w Papua Nowej Gwinei. Największy australijski producent złota Newcrest Mining Ltd ogłosił, że zysk netto w trzecim i czwartym kwartale 2003 r. wzrósł ponad dwukrotnie w porównaniu do 2002 r. na skutek niższych kosztów eksploatacyjnych. ANTOFAGASTA OSIĄGNĘŁA PODWÓJNY WZROST ZYSKÓW NA SKUTEK WZROSTU FTSE 100 ANTOFAGSTA ENTERS FTSE 100 AS PROFITS DOUBLE, Mining Journal, 12 March 2004, p. 13 Producent miedzi Antofagasta plc w wyniku wzrostu indeksu FTSE 100 zanotował 87 % zwiększenie zysków. Dochód netto za 2003 r. wzrósł do 180,7 min $ w porównaniu do 96,8 min w 2002 r. Do wzrostu przyczyniły się wyższe ceny miedzi i molibdenu oraz większa sprzedaż. Średnia cena miedzi na LME w 2003 r. wyniosła 0,81 $/lb w stosunku do 0,71 $/lb w 2002 r. Produkcja miedzi w Antofagasta wzrosła z 460,7 tyś. t (2002 r.) do 471,8 tyś. t w 2003 r.

CENY METALI GROŹBA DEFICYTU MIEDZI COPPER SHORTAGE LOOMS, Mining Journal, 19 March 2004, p. 3 Według banku inwestycyjnego HSBC rynek szykuje się do dalszego zaciskania pasa zwłaszcza w świetle deficytu miedzi rafinowanej, który według prognozy na ten rok wyniesie 600 tyś. t. HSBC podał, że całkowite zapasy miedzi spadły o prawie 900 tyś. t w stosunku do poziomu z lata 2002 r. Obecnie poziom zapasów jest

370

mniejszy niż 800 tyś. t, co według największego producenta miedzi na świecie Codelco jest normalne. Przedsiębiorstwo sprzedaje teraz 200 tyś. t zgromadzonych zapasów. W magazynach LME w Europie pozostało tylko ponad 20 tyś. t miedzi, w Stan. Zjednoczonych 125 tyś. t, a w Azji nie ma żadnych zapasów. Według HSBC europejskie premie za miedź wynoszą ok. 120-^-140 S/t, jednak w Grecji i Turcji mogą one wzrosnąć do 180 $/t. Premie w Japonii i Tajwanie są o 30

$/t wyższe, a w Stanach Zjednoczonych premie wynoszą obecnie 99-s-l 10 $/t. HSBC przewiduje, że ceny miedzi jeszcze wzrosną. ANALITYCY PRZEWIDUJĄ SPADEK CEN TOWARÓW ANALYSTS PREDICT SOME COMMODITY PRICES WILL DROP, Mining Journal, 26 March 2004, p. 7 Według prognoz PricewaterhouseCoppers w ciągu najbliższych dwunastu miesięcy spadną ceny około połowy z jedenastu metali, tj. kobaltu, srebra, platyny, ołowiu i nikielu. Wzrosną natomiast ceny palladu, miedzi, aluminium, cynku i cyny. W poniższej tabeli przedstawiono prognozowane zmiany cen. Metal

I kwartał 2004 r.

11 kwartał 2004 r-1 kwartał 2005 r.

Długoterminowa

410(2) 6,38 (7) 840 (2) 210(5) 0,76 (5) 1,13(7) 0,48 (4) 0,35 (6) 22 (45) 6,80 (7) 2,87 (8)

418,50(6) 6,35 (10) 830 (6) 225(10) 0,77 (4) 1,18(10) 0,50 (2) 0,33 (9) 18(47) 6,57 (6) 2,95 (7)

380(13) 6(18) 617,50(20) 222,50 (26) 0,67 (6) 0,85 (38) 0,46 (4) 0,24 (4) 8(10) 3,37 (8) 2,31 (7)

Złoto Srebro Platyna Pallad Aluminium Miedź Cynk Ołów Kobalt Nickiel Cyna

dług Reuters'a obie firmy jako powód obniżek wymieniają mocną pozycję jena. Tak silna pozycja japońskiej waluty jest oznaką ożywieniajapońskiej ekonomii. Średnie miesięczne ceny metali Styczeń-Marzec 2004 Marzec 2004 Metal

cena cena najniższa najwyższa

cena średnia

Miedź Grade A ($/Mg) transakcje natychmiastowe transakcje trzymiesięczne-sprzed aż

2336,75 2326,00

3105,25 3015,00

3007,97 2938,89

Ołów ($/Mg) transakcje natychmiastowe transakcje trzymiesięczne-sprzedaż

729,75 717,00

974,50 933,00

885,98 855,07

Cynk (S/Mg) transakcje natychmiastowe transakcje trzymiesięczne-sprzedaż

1001,75 1020,00

1 155,00 1168,50

1105,37 1121,83

Nikiel ($/Mg) transakcje natychmiastowe 12 197,50 17760,00 transakcje trzymiesięczne-sprzedaż 12210,00 17660,00 Kobalt (S/Mg)

$/oz lub Ib (standardowe odchylenie wyrażone w %) SPADEK JAPOŃSKICH CEN OŁOWIU I CYNKU JAPANESE LEAD AND ZINC SMELTERS LOWER PRICES, Metal Bulletin, 29 March 2004, No. 8835, p. 16 Dwie największe huty cynku i ołowiu w Japonii obniżyły po raz drugi w marcu swoje ceny za metale. Mitsui Mining and Smelting Co obniżyło ceny cynku o 3 tyś. jenów do poziomu 161 tyś. jenów/t, natomiast Mitsubishi Materials Corp. obcięło ceny ołowiu o 6 tyś. jenów do poziomu 132 tyś. jenów/t. Pierwsze obniżki cen miały miejsce na początku marca, kiedy to Mitsui obniżyło ceny cynku o 4 tyś. jenów, a Mitsubishi obniżyło ceny ołowiu o 6 tyś. jenów. We-

min. 99,8 % min. 99,3%

27000 24444

28033 25500 405,97609 406,66739

Srebro (doz.) Spot

722,54348

March Averages, Metal Bulletin, 5 April 2004, No. 8836, p. 28

ZAPASY OŁOWIU

414071

101030

348917

93715

283763

86400

218608

79085

0*02/13

cena miesięczna najwyższa mar/cc 2<X)4

Złoto ($/oz) poranna popołudniowa

ZAPASY MIEDZI

153454]^ 04/01/16

cena miesięczna najniższa marzec 2004

13715,00 13 678,70

04/D3/12

04U4/14

717704. 041)1/16

Data sesji

04/02/13

0*03/12

04/04/14

Data sesji

ZAPASY CYNKU

ZAPASY NIKLU

792026'

r

765213 s

«o •e

/ 738400

-^

1

^''"—-.

1 711588)

••

"~"--~^

i

684775 04/01/16

/•/""' X

04/02/13

i'

04*3/12^

Data sesji

04/0.

0*01/18

04/02/16

04/03/16

04/04/15

Data sesji

371

ZAMACH PRZYCZYNIŁ SIĘ DO WZROSTU CEN ZŁOTA

KILLING BOOSTS GOLD, Mining Journal, 26 March 2004, p. 3

Izraelski zamach na Sheika Ahmed Yassina, duchownego przywódcę palestyńskiej grupy Hamas, spowodował 23 marca br. wzrost ceny złota do poziomu 420,15 $/oz (oferta), a następnie nieznaczny jej spadek. Cena srebra osiągnęła poziom 7,74 $/oz. DLA ZAMIERZA OGRANICZYĆ SPRZEDAŻ KOBALTU W 2004 R.

DLA WILL RESTRICT 2004 COBALT SALES, Metal Bulletin, 15 March 2004, No. 8833, p. 16

DLA RESTRICTIONS BOOST COBALT PRICES, Mining Journal, 26 March 2004, p. 4

Tanie oferty z Chin spowodowały spadek cen metalu o niskiej zawartości kobaltu do poziomu 20-5-30 $/lb. W bieżącym roku Amerykańska Defense Logistics Agency (DLA) została upoważniona do sprzedaży 6 min Ib kobaltu i jak dotąd sprzedała 3,69 min Ib. Jednak przy aktualnej cenie metalu Agencja zamierza zmniejszyć sprzedaż z 2,3 min Ib do 750 tyś. Ib. W lutym DLA sprzedała 475 tyś. Ib kobaltu po średniej cenie 25,26 $/lb, natomiast w połowie marca oferowała jedynie 77 tyś. Ib kobaltu granulowanego.

Materiały informacyjne opracowuje Zespół Studiów i Analiz Strategicznych CBPM CUPRUM Sp. z o.o. Ośrodek Badawczo-Rozwojowy we Wrocławiu w składzie: dr inż. Jan Kudełko, mgr Aneta Baranska, mgr Aleksandra Mońka, mgr Wojciech Korzekwa.

l DOCTORS' AND ASSISTANT PROFESSORS' THESES Mgr inż. KATARZYNA PANTOŁ Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków Tytuł rozprawy doktorskiej:

Analiza zjawisk strukturalnych w metalu w zmiennych warunkach płaskiego stanu odkształcenia Promotor: Recenzenci:

Dr hab. inż. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — AGH, Kraków Prof. dr hab. inż. Franciszek Grosman — Politechnika Śląska, Katowice, Prof. dr hab. inż. Józef Zasadziński — AGH WMN, Kraków.

Praca koncentruje się na badaniach metali w warunkach płaskiego stanu odkształcenia w: zmodyfikowanej próbie kanalikowej (miedź, aluminium, ołów), procesie walcowania miedzi z cyklicznym ścinaniem, prostopadłym do kierunku walcowania (metoda KOBO), procesie walcowania miedzi i mosiądzu MO59 z cyklicznym ścinaniem, zgodnym z kierunkiem walcowania (metoda Cyclicform). Zmianę drogi odkształcenia w próbie kanalikowej zrealizowano poprzez zastąpienie odkształcenia wywołanego ruchem jednego

372

stempla, kolejno następującymi ruchami dwóch stempli, przemieszczających się w prostopadłych do siebie kierunkach (zmodyfikowana próba kanalikowa). W procesie walcowania zmianę drogi odkształcenia realizowano poprzez cykliczne zmiany schematu obciążenia prostopadle do kierunku walcowania, oraz zgodnie z kierunkiem walcowania, czemu w pierwszym przypadku służyło poosiowe przesuwanie jednego walca względem drugiego, a w drugim przyspieszenie i opóźnienie prędkości obrotowej jednego walca względem drugiego.

Metoda Cyclicform, czyli walcowanie ze ścinaniem zgodnym z kierunkiem walcowania, umożliwia kontrolowane cykliczne rozładowywanie gromadzonej podczas procesu energii odkształcenia. Zarówno konwencjonalne walcowanie, jak i walcowanie metodą Cyclicform sprzyja lokalizacji odkształcenia w pasmach ścinania tym intensywniej, im większy zastosowany gniot. Z drugiej strony

zbyt silna lokalizacja odkształcenia może spowodować zniszczenie odkształcanego metalu. Walcowanie metodą Cyclicform ma na celu zintensyfikowanie plastycznego płynięcia w drobnych, jednorodnie rozmieszczonych pasmach ścinania, indywidualnie nie przenoszących zbyt dużego odkształcenia, a więc nie prowadzących do zniszczenia metalu.

Analysis of structural phenomena in metal in variable conditions of flat deformation state The work focuses on metal testing in pianę strain conditions: on modified pianę strain compression (copper, aluminum, lead), copper rolling process with cyclic shearing perpendicular to rolling direction (KOBO method), copper and MO59 brass rolling with cyclic shearing along the rolling direction (Cyclicform method). Cyclicform method, allows cyclic controlled revealing of the strain

energy accumulated during the process. The larger is the work-hardening the morę intense both conventional and Cyclicform rolling fosters strain localization in shear bands. On other hand too strong strain localization may cause materiał destruction. The goal of Cyclicform method rolling is intensification of plastic flow in smali homogeneously located shear bands, which do not introduce too large strain i.e. do not lead to metal failure.

***

Mgr inż. OLGA WOZNICKA Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Metali Nieżelaznych, Kraków Tytuł rozprawy doktorskiej:

Analiza procesu heterogenicznego wydzielania w stopach Al-Cu w zależności od warunków obróbki cieplno-mechanicznej Promotor: Recenzenci:

Dr. hab. inż. Ludwik Błaż, prof. nzw. — AGH, Kraków. Prof. dr hab. inż. Stanisław Wierzbiński — Akademia Pedagogiczna, Kraków, Dr hab. inż. Włodzimierz Bochniak, prof. nzw. — AGH WMilM, Kraków

W pracy analizowano proces wydzielania dynamicznego w zakresie temperatur poniżej temperatury solvus. Próby wysokotemperaturowego ściskania przeprowadzono w temperaturze 463-5-764 K z prędkością odkształcenia 7 x 10~3, 1,5 x 10~3, 3 x 1CT4 s"1 na wstępnie przesyconych oraz przestarzonych próbkach stopów Al-Cu o różnej zawartości miedzi: Al-0,8%Cu, Al-3,8%Cu oraz Al-4,5%Cu. W warunkach wysokotemperaturowego odkształcenia uzyskano krzywe oc-a wykazujące maksimum naprężenia poprzedzające zakres obniżania naprężeń uplastyczniających podczas odkształcenia stopów przesyconych. W literaturze efekt obniżania naprężeń plastycznych w niektórych stopach miedzi opisano jako efekt makroskopowej lokalizacji odkształcenia połączonej z przyspieszoną koagulacją wydzieleń w strefach lokalizacji. W stopach Al-Cu nie stwierdzono lokalizacji w warunkach wydzielania dynamicznego. Efekt niejednorodnego wydzielania w stopach Al-Cu może być ewentualnie związany z tworzeniem się stref wolnych od wydzieleń w pobliżu granicy Stwierdzono, że początkowe umocnienie stopów przesyconych i wzrost naprężeń obserwowany na uzyskanych charakterystykach oc-o jest wynikiem intensywnego dynamicznego wydzielania bardzo drobnych wydzieleń 6' i ograniczenia dynamicznego zdrowienia

w zakresie względnie niskich temperatur odkształcenia. Badania elektronomikroskopowe próbek ujawniły praktycznie jednorodny rozkład wydzieleń, z niewielką tendencją do heterogenicznego wydzielania na granicach ziarn. Wyższe temperatury odkształcenia sprzyjały koagulacji wydzieleń. Zastosowanie dużej prędkości odkształcania materiału w procesie walcowania na gorąco powoduje zwiększenie tendencji do lokalizacji odkształcenia i heterogenizacji wydzielania. Zmiana drogi odkształcenia i destabilizacja wytworzonej podstruktury dyslokacyjnej, sprzyjała intensyfikacji procesu lokalizacji odkształcenia w materiale. Badania struktury za pomocą mikroskopu elektronowego wykazały znaczną skłonność do intensywnego wzrostu wydzieleń na pasmach zlokalizowanego odkształcenia, szczególnie widoczną w stopie z najwyższą zawartością miedzi odkształconego i starzonego w temperaturach bliskich temperaturze solvus (673 i 723 K). Preferencyjny rozkład wydzieleń obserwowano na liniach grubego poślizgu przebiegających głównie wewnątrz ziarn. Stwierdzono, że odpowiednie wymuszenie lokalizacji odkształcenia może być skutecznym narzędziem do uzyskania uporządkowanego zarodkowania i wzrostu wydzieleń co sprzyja tworzeniu struktury „naturalnego kompozytu".

373

The analysis of the process of the heterogeneous precipitation in Al-Cu alloy in relation to thermo-mechanical treatment In this work the process of dynamical precipitation in the temperaturę rangę below the solvus temperaturę was analysed. High temperatures compression tests were performed in temperaturę 3 3 4 1 463-764 K with strain ratę 7 x 10~ , 1.5 x 1CT , 3 x 1CT s" on solution treated and overaged samples with different chemical composition of the Al-Cu alloy Al-0.8Cu, Al-3.8Cu and Al-4.5Cu. The curves a-o have shown maximum followed by the decrasing of the plastic stresses. In the literaturę softening effect in some copper alloys was described as non-homogeneous deformation connected with acceleration coagulation of particles in deformation bands. In Al-Cu alloys strain localization in dynamical precipitation conditions hasn't been found. The effect of heterogeneous precipitation in Al-Cu alloys may be connected with creating of free-precipitation żonę near the grain boundary. It was proved that the initial hardening of the solution treated alloys is the result of intensive dynamical precipitation of very fine 0' particles and constraint the dynamical recovery process in the rangę of relatively law temperatures. The electron microscope results

showed rather uniform distribution of particles with same tendency to heterogeneous precipitation on grain boundary. Higher temperatures deformation favored the coagulation of particles. The use of high deformation strain ratę of materiał in hot rolling process caused increasing of tendency to strain localization and heterogeneous precipitation after this process. The change of deformation path and destabilization dislocation substructure favored the intensification of the strain localization in materiał. The electron microscope observations showed notable tendency to intensive growth of particles on deformation bands, especially shown in the alloy with the highest content of copper, strained and aged in temperatures near solvus temperatures (673-723 K). The preferential particles distribution observed on coarse slip lines which proceeded inside grains. It was found that strain localization may be an effecti ve tool to receive the ordered nucleation and growth of the particles, what influence creation of "natural composite" structure.

L.K.

CHRONICLE

Posiedzenie Zarządu Głównego SITPH W dniu 2 czerwca 2004 r. w Domu Technika NOT, Katowice, odbyło się posiedzenie Zarządu Głównego SITPH. Pod nieobecność prezesa SITPH zebraniu przewodniczył jego I zastępca Eugeniusz Rączka. Do ważniejszych punktów porządku dziennego należało: przyjęcie i zatwierdzenie bilansu Stowarzyszenia za 2003 T. oraz zatwierdzenie planu finansowego na 2004 r., informacja o wynikach finansowych ZG za 4 miesiące 2004 r. oraz realizacja uchwały ZG podnoszącej składkę członków indywidualnych od stycznia 2004 r. Wobec bardzo starannie i obszernie przygotowanych materiałów sprawozdawczych, które dostarczono członkom ZG z dużym wyprzedzeniem, obecni zrezygnowali z ich referowania. Przewodnicząca GKR koi. Elżbieta Łabuda przedstawiła ocenę merytoryczną

374

i finansową działalności wszystkich struktur Stowarzyszenia ze szczególnym uwzględnieniem Zarządu Głównego podkreślając, że 2003 r. zakończył się bardzo dobrym wynikiem, głównie dzięki działalności wydawniczej. W oparciu o przedstawioną ocenę Zarząd Główny po krótkiej dyskusji przyjął sprawozdanie z działalności Stowarzyszenia i zatwierdził bilans SITPH oraz rachunek zysków i strat za 2003 r., jak również plan finansowy na 2004 r. Zamykając ten punkt obrad prowadzący podziękował GKR za wnikliwą ocenę i wnioski aktywizujące do podjęcia nowych zadań i powrotu do niektórych, sprawdzonych w ubiegłych latach, prowadzących do ożywienia działalności i zwiększenia image SITPH. Sposób i zakres realizacji przedstawionych wniosków zostaną omó-

wionę na najbliższym posiedzeniu Prezydium ZG. Główny księgowy SITPH mgr Feliks Służewski przedstawił informacje o wynikach finansowych ZG za okres 4 miesięcy 2004 r. W wyniku skutecznej działalnos'ci gospodarczej (wydanie jednego informatora teleadresowego — drugi wydany będzie w czerwcu 2004 r. oraz odbytych konferencji i seminariów) udało się w omawianym okresie skompensować ujemny wynik na działalności statutowej wykazując łącznie nieznaczny zysk. Stan środków finansowych dzięki przedpłatom jest zadowalający. Uzupełniając tę wypowiedź koi. E. Rączka stwierdził, że w stosunku do przyjętego planu finansowego niepokojąco niskie są wpływy z tytułu składek członkowskich (w tyś. zł): indywidualnych w wys. 20,8 (plan 92) oraz zbiorowych 37 (plan 50.5). Przedstawił też informację na temat realizacji uchwały nr 12 ZG podnoszącej wysokość podstawowej części indywidualnej składki członkowskiej od stycznia 2004 r. Jedynie 16 kół przekazało dotychczas składki za 2004 r., a 7 spośród nich przekazało składki nie uwzględniając przedmiotowej uchwały. W wyniku wystosowanych pism do tych kół, dwa z nich zastosowały się do uchwały, pozostałe nie zareagowały dotychczas. Główny księgowy poinformował, że w maju wystosowano monity do tych kół, które dotychczas nie przekazały składek. Po krótkiej dyskusji, w której udział wzięli koi. koi. E. Łabuda, J. Kobic, K. Sobolewski, zebrani wysunęli wniosek o zaproszenie przedstawicieli kół, które nie podporządkowują się uchwale, na jedno z najbliższych posiedzeń Prezydium ZG. Kolega E. Rączka przekazał informacje, jakie uzyskał w czasie uczestnictwa w 152. konferencji kwartalnej OMN w Szklarskiej Porębie. Grupa inicjatywna opracowała statut nowej organizacji p.n. Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Metali Nieżelaznych i złożyła wniosek do sądu o jej rejestrację. Zakłada się, że nowa organi-

zacja powstanie w II półroczu 2004 r., skupiać ma hutników i górników związanych z metalami nieżelaznymi i rejestrowana ma być jako stowarzyszenie pożytku publicznego. Dlatego wywiązała się dłuższa dyskusja z udziałem prawie wszystkich obecnych na posiedzeniu, z której wynikało przekonanie, że podjęte przez OMN działania dezintegrują środowisko i stanowią rażącą sprzeczność z powszechną globalizacją i wzmocnieniem istniejących struktur przez łączenie i że dzielenie funkcjonującego stowarzyszeniajest pomysłem chybionym. Zobowiąż ano Prezydium ZG do rozeznania głównych przyczyn działań separatystycznych i wyjaśnienia, czy podjęte kroki są nieodwracalne. Koleżanka E. Łabuda zwróciła uwagę na konieczność przystąpienia do nowelizacji statutu SITPH stwierdzając, że kilka uregulowań straciło swą aktywność, rozważano celowość podjęcia działań w kierunku przekształcenia SITPH w stowarzyszenie pożytku publicznego. Kolega E. Rączka poinformował, że uczestniczył w uroczystości otwarcia sali stowarzyszeniowej Oddziału w Częstochowie w tamtejszym hotelu Patria Mercure. Sala została odrestaurowana przez Oddział SITPH i będzie na bieżąco wykorzystywana w miarę potrzeb. W uroczystości wzięło udział ok. 50 osób, w tym senator Ryszard Lipowski oraz delegacja z Trzyrica. W czasie spotkania wysłuchano referatu na temat rysu historycznego hutnictwa na ziemi częstochowskiej na przestrzeni ponad 4 tyś. lat oraz udekorowano zasłużonych członków odznakami honorowymi SITPH. Kolega W. Ciuk poinformował zebranych, że Oddział w Częstochowie wzbogacił się o nowo powołane koło SITPH Elektroanalityków i Elektrochemików przy Pracowni Elektroanalizy Chemicznej Wydziału Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Zarząd Główny podjął uchwałę o przyznaniu odznak honorowych SITPH i NOT dla członków koła przy CMC Zawiercie SA.

Eugeniusz Rączka

Wyzwania dla hutnictwa i wyższych uczelni w przededniu integracji z Unią Europejską Pod takim hasłem, 26 kwietnia br., w nowej sali wykładowo-konferencyjnej Wydziału Metali Nieżelaznych odbyła się konferencja, zorganizowana przez Zarząd Główny Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Hutniczego w Polsce, pod patronatem JM Rektora AGH prof. zw. dr. hab. inż. Ryszarda Tadeusiewicza. Celem konferencji była wymiana poglądów środowiska akademickiego oraz kadr zarządzających przemysłu hutnictwa stali i metali nieżelaznych na temat nowych problemów, które pojawiają się w obszarze kształcenia inżynierów w związku z wejściem naszego kraju w struktury Unii Europejskiej. Otwarcia Konferencji dokonał Prezes SITPH dr inż. Andrzej Szydło, a w imieniu JM Rektora uczestników Konferencji powitał Prorektor ds. Kształcenia prof. Andrzej Łędzki. Prof. Andrzej Korbel — Prorektor AGH ds. Międzynarodowych wygłosił referat wprowadzający pt. „Wyzwania dla szkolnictwa technicznego". Kolejne dwa referaty dotyczyły sytuacji przemysłu

w okresie przeobrażeń. Dyrektor Marketingu Strategicznego i Ochrony Rynku PHS S.A. Marek Tereszkiewicz mówił o wyzwaniach dla hutnictwa na przykładzie PHS S. A. (Ispat Polska Stal S.A.), a prof. Janusz Szpytko z Wydziału Inżynierii Mechanicznej i Robotyki AGH o innowacyjności przedsiębiorstwa w aspekcie globalizacji rynku. Przedstawiciel LNM Holdings N.V. Bernd Webersinke przedstawił oczekiwania przemysłu od uczelni technicznych we współczesnej rzeczywistości gospodarczej. Autorzy kolejnych dwóch referatów skoncentrowali się na problematyce kształcenia inżynierów. Prof. Wojciech Z. Misiołek z Institute for Metal Forming, Lehigh University, Bethłehem, PA (absolwent Wydziału Metali Nieżelaznych ACH, tutaj też doktoryzował się) opisał sylwetkę inżyniera XXI wieku, widzianą z amerykańskiej perspektywy, a prof. Jan Kusiak — Dyrektor Ośrodka Edukacji Niestacjonarnej AGH omówił nowe formy kształcenia inżynierów, w tym możliwo-

375

ści i dotychczasowe doświadczenia ośrodka AGH. Plenarną część konferencji zamknęło wystąpienie autora tej informacji na temat szans, jakie stwarza polskim inżynierom tytuł EUR ING (Inżyniera Europejskiego). Obradom przewodniczył Dziekan Wydziału Metali Nieżelaznych prof. Wojciech Libura. Konferencję poprzedziła miła uroczystość, związana z Jubileuszem 80-lecia urodzin prof. zw. dr. hab. inż. Zbigniewa Misiołka — Prezesa Honorowego SITPH, z udziałem najbliższej rodziny i przyjaciół Jubilata. W spotkaniu wziął udział Prezes Federacji Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych NOT dr inż. Wojciech Ratyński. Syl-

wetkę Jubilata przedstawił Prezes SITPH dr inż. Andrzej Szydło i jego pierwszy zastępca, Sekretarz Generalny SITPH Eugeniusz Rączka. Osobistymi refleksjami i wspomnieniami podzielili się też koledzy Jubilata z okresu studiów i przedstawiciele instytucji, z którymi Dostojny Jubilat związany był zawodowo, zwłaszcza Instytutu Metali Nieżelaznych z Gliwic i Politechniki Śląskiej. Były gratulacje, życzenia, kwiaty, wiele ciepłych słów, po czym Szanowny Jubilat skierował do najbliższych i przyjaciół, do uczestników spotkania słowa podziękowań i bardzo osobistych wspomnień, refleksji, nie ukrywając przy tym wzruszenia. WACŁAW MUZYKIEWICZ Prodziekan Wydziału Metali Nieżelaznych AGH

INFORMACJA 24-K26 listopada 2004 r. w Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie odbędzie się XIII Konferencja Naukowo-Techniczna pt.:

TECHNOLOGIE PRODUKCJI RUR w PRZEMYŚLE METALI NIEŻELAZNYCH połączona z Jubileuszem

40-lecia pracy naukowej Panów Profesorów Antoniego Pasierba i Kazimierza Świątkowskiego Organizatorem Konferencji jest Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych oraz Koło SITPH przy Wydziale Metali Nieżelaznych AGH. Problematyka Konferencji obejmuje: • teorie i technologie procesów produkcji rur, • problemy jakości i własności użytkowych w powiązaniu z technologią wytwarzania, • zagadnienia dalszego przetwarzania rur (produkcji wyrobów gotowych). Zgłoszenia referatów (komunikatów, posterów), a także samego uczestnictwa prosimy pilnie kierować na adres: Akademia Górniczo-Hutnicza Katedra Przeróbki Plastycznej i Metaloznawstwa Metali Nieżelaznych (Rury 2004) Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków Szczegółowe informacje o Konferencji, a także formularze zgłoszeniowe dostępne są w internecie: www.rury-wmn.agh.edu.pl Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego — dr inż. Wacław Muzykiewicz: tel: 012/617 39 53,fax/teL 012/617 26 32, e-mail: [email protected]

376

Szanowni Autorzy wprowadzamy zmodyfikowane wskazówki przygotowania artykułów do druku w naszym czasopiśmie

Wskazówki dla Autorów współpracujących z czasopismem RUDY i METALE NIEŻELAZNE 1. Rudy i Metale Nieżelazne zamieszczają artykuły naukowo-techniczne z dziedziny geologii złóż oraz górnictwa metali nieżelaznych, wzbogacania mechanicznego i ogniowego, h u t n i c t w a i przetwórstwa metali nieżelaznych, organizacji, ekonomii, chemii analitycznej, ochrony środowiska i przemysłu metali nieżelaznych, które dzielą się na: artykuły oryginalne kompletne, artykuły oryginalne niekompletne (komunikaty i doniesienia tymczasowe lub wstępne), artykuły przeglądowe (omówienia informacji już opublikowanych, relacje o osiągnięciach, opisy aktualnego stanu nauki, techniki i organizacji, sprawozdania ze zjazdów, kongresów), artykuły dyskusyjne (krytyka, polemika, sprostowania, odpowiedzi wyjaśniające). 2. Treść artykułów powinna odpowiadać następującym wymaganiom: a. używać jednoznacznego słownictwa naukowo-technicznego, a wprowadzając nowe określenia podać dla nich ścisłe definicje. Nie stosować skrótów bez ich wyjaśniania; b. wzory matematyczne pisać w oddzielnych wierszach tekstu. Zaznaczyć ołówkiem na marginesie, czy chodzi o cyfrę czy literę. Litery greckie powtórzyć ołówkiem na marginesie z podaniem brzmienia fonetycznego np. a = alfa; c. należy stosować obowiązujące jednostki miar w układzie międzynarodowym SI. 3. Materiały do czasopisma Rudy i Metale Nieżelazne prosimy nadsyłać w postaci maszynopisu (wydruku) i pliku sporządzonego w jednym z edytorów: Word 6.0, 97, 2000 lub XP. Dyskietkę lub dysk CD trzeba zaopatrzyć w etykietę z nazwą pliku i nazwiskiem autora. 4. Z maszynopisu należy wyodrębnić wykresy i fotografie i tylko zaznaczyć ołówkiem na marginesie ich miejsca w treści. Wszelkie ilustracje, wykresy i fotografie noszą umownie nazwę rysunków. Rysunki (czarno-białe) powinny się mieścić na jednej szpalcie (8,5 cm) lub kolumnie (17,5 cm), powinny być wyraźne i kontrastowe. Podpisy pod rysunkami należy zamieścić na osobnej stronie w języku polskim i angielskim. 5. Tablice należy zestawić na osobnych stronach wpisując numery (cyfry arabskie) tablic. Tytuł tablicy należy podać również w języku angielskim. 6. Należy przestrzegać następującej konstrukcji opra-

cowania: a. na początku z lewej strony u góry maszynopisu podać pełny tytuł naukowy, pełne imię (lub imiona), nazwisko autora (autorów) artykułu, tytuły naukowe, nazwę miejsca pracy; b. tytuł artykułu, który powinien być jak najzwięźlejszy podany w języku polskim i języku angielskim; c. pod tytułem zamieścić krótkie streszczenie artykułu w języku polskim, w którym należy podać najważniejsze tezy i wnioski. Streszczenie artykułu w języku angielskim powinno być obszerniejsze do l strony maszynopisu. d. na początku artykułu pożądane j e s t krótkie wprowadzenie a na końcu w n i o s k i ; e. należy przestrzegać honorowania o p u b l i k o w a n y c h prac na dany temat i przepisów o własności autorskiej (powoływanie się w bibliografii); f. spis literatury podaje się przy końcu artykułu i powinien być ograniczony tylko do pozycji najniezbędniejszych. W tekście powołanie na pozycję literatury zaznacza się w n a w i a s a c h kwadratowych np.: [10]. Sposób podania pozycji literatury: dla czasopisma — Nowak E.: Bizmut w srebrze i surowcach srebronośnych. Rudy Metale 1991, t. 36. nr 3, s. 97*99, dla pozycji książkowej — Nowak M.: Geologia kopalniana. Warszawa 1990, Wydaw. Geolog, s. 504. 7. Redakcja zastrzega sobie możność poprawek terminologicznych, stylistycznych oraz formalnego skracania artykułów. Natomiast ewentualne zmiany merytoryczne będą uzgadniane z autorem. 8. Na odrębnej kartce należy podać tytuł artykułu, ilość stron maszynopisu, tablic, rysunków w tym fotografii oraz imię i nazwisko autora (autorów), dokładny adres zamieszkania i pracy z podaniem kodów pocztowych i nr telefonów, fax i e-mail. 9. Za publikację artykułów redakcja nie płaci honorariów 10. Materiały do publikacji prosimy przesyłać na adres redakcji: Wydawnictwo NOT-SIGMA, 40-019 Katowice, ul. Krasińskiego 13, skr. poczt. 221, tel. (0-prefix-32) 256-1777. Nadsyłanych materiałów redakcja nie zwraca. We wszystkich innych sprawach nie objętych niniejszymi wskazówkami prosimy się bezpośrednio porozumieć z redakcją czasopisma.

Redakcja

Działamy w branży od ponad 50 lat. Nic dziwnego, że sztukę przetwarzania alumlniur opanowaliśmy do perfekcji. Nasi pracownicy zgłębili jej największe tajemnice, zdobyli bezcenn doświadczenie na temat przetwórstwa aluminium i jego stopów. Gromadzona łatami wiedza dzisia procentuje, umożliwiając nam realizację nowych inwestycji i korzystanie z najbardziej zaawansowanycl technologii. Z połączenia doświadczenia i nowoczesności stworzyliśmy zupełnie nową jakość, któri pozwala nam produkować wyroby z aluminium i opakowania spełniające najwyższe światowe standard)

KĘTY S A Grupa Kęty SA, 32-650 Kęty, ul. Kościuszki 111, tel. +48 33 844 60 00, fax +48 33 845 30 93, e-mail: [email protected], www.gk-kety.co