5 Kien An-chinh Thuy

Ch−¬ng mét

Tõ Phong cèt KiÕn An ®Õn Thanh ©m thêi ChÝnh Thñy Thêi ®¹i KiÕn An, “Tam Tµo”, “ThÊt Tö” cïng nhau xuÊt hiÖn, më réng côc diÖn míi cho th¬ ca Trung Quèc, ®ång thêi x¸c lËp ®iÓn ph¹m mü häc “KiÕn An phong cèt” cña th¬ ca thêi ®¹i ®ã1. Tµo Th¸o cæ nh· béc trùc, bi tr¸ng thª l−¬ng, Tµo Phi uyÓn chuyÓn hµm sóc, Tµo Thùc v¨n ch−¬ng khÝ cèt hoµn bÞ. S¸ng t¸c cña cha con hä Tµo ®· hoµn thµnh sù chuyÓn biÕn tõ d©n ca Nh¹c phñ sang th¬ ca cña v¨n nh©n, më ra con ®−êng ph¸t triÓn cho th¬ ngò ng«n. LÊy cha con hä Tµo lµm trung t©m, “ThÊt Tö” nh− V−¬ng X¸n, L−u Trinh v.v ®ua nhau thÓ hiÖn tµi n¨ng v¨n ch−¬ng, s¸ng t¸c nªn nh÷ng bµi th¬ míi mÎ, cã c¸ tÝnh v¨n häc râ rÖt. Thêi kú ChÝnh Thñy, hä T− M· chuyªn quyÒn, chÝnh trÞ hiÓm ¸c, c¸c t¸c gia bÞ sa vµo c¶nh buån ®au cùc ®é. Chïm th¬ VÞnh hoµi cña NguyÔn TÞch ®· dïng thñ ph¸p tØ høng, kÝn ®¸o quanh co béc lé c¶m kh¸i, phª ph¸n hiÖn thùc, h×nh thµnh phong c¸ch diÖn m¹o kh¸c víi v¨n häc KiÕn An.

1 Tµo Th¸o vµ Tµo Phi

• Häc tËp thµnh tùu cña Nh¹c phñ ®êi H¸n • §Þa vÞ l·nh tô v¨n ®µn cña Tµo Th¸o • Tµo Phi vµ th¬ thÊt ng«n Tµo Th¸o lµ nhµ chÝnh trÞ, qu©n sù vµ lµ nhµ v¨n kiÖt xuÊt cuèi ®êi H¸n2. XuÊt th©n nghÌo hÌn, tuæi nhá tù do bu«ng th¶, −a quyÒn thuËt, thÝch c¸i häc “h×nh danh” * , tÝnh gi¶n dÞ kh«ng kªnh kiÖu. Lóc trÎ tõng ®−îc danh sÜ ®−¬ng *

H×nh danh: chØ thùc t¹i vµ tªn gäi cña sù vËt. C¸c nhµ t− t−ëng thêi cæ ®¹i th−êng dïng “h×nh danh” lµm thuËt ng÷ ®Ó th¶o luËn vÒ quan hÖ gi÷a thùc thÓ vµ kh¸i niÖm. -1-

thêi lµ Høa ThiÖu cho lµ “n¨ng thÇn ®êi trÞ, gian hïng ®êi lo¹n” [Tam quèc chÝ - Ngôy th− - Vò §Õ kû, hä Bïi chó dÉn s¸ch DÞ ®ång t¹p ng÷ cña T«n ThÞnh]. Tõng theo Viªn ThiÖu ®¸nh §æng Tr¸c, sau ®ãn HiÕn §Õ dêi ®« vÒ Høa X−¬ng, tù nhËn chøc §¹i t−íng qu©n vµ Thõa t−íng, “bøc hiÕp thiªn tö ®Ó sai khiÕn ch− hÇu”, trë thµnh kÎ thèng trÞ thùc tÕ ë miÒn B¾c. Tµo Th¸o ®a tµi ®a nghÖ, t−¬ng ®èi th«ng hiÓu vÒ th− ph¸p, ©m nh¹c, cê v©y3. Ngoµi viÖc qu©n binh khÈn cÊp ra vÉn kh«ng bá ng©m vÞnh, s¸ng t¸c nhiÒu bµi th¬ xuÊt s¾c. V−¬ng ThÈm trong Ngôy th− nãi Tµo Th¸o “v¨n vâ ®Òu giái, cÇm qu©n h¬n 30 n¨m, tay kh«ng rêi s¸ch, ban ngµy th× gi¶ng s¸ch vâ, ban ®ªm th× nghiÒn ngÉm kinh truyÖn, ®¨ng cao th× phó thi, l¹i s¸ng t¸c phèi hîp víi ©m nh¹c, ®iÒu khiÓn nh¹c ch−¬ng”. ¤ng tõng thu n¹p nh©n tµi, tiÕn hµnh chØnh lý ©m nh¹c, ca vò cña ®êi H¸n t−ëng nh− ®· thÊt truyÒn4. Th¬ cña Tµo Th¸o hiÖn cßn h¬n 20 bµi, ®Òu lµ th¬ Nh¹c phñ, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p s¸ng t¸c cña nã ®Òu kÕ thõa liÒn m¹ch víi tinh thÇn “c¶m vu ai l¹c, duyªn sù nhi ph¸t” (rung c¶m víi niÒm vui nçi buån, theo sù viÖc mµ béc lé) cña Nh¹c phñ ®êi H¸n [H¸n th− – NghÖ v¨n chÝ]. Mét bé phËn th¬ trong ®ã ph¶n ¸nh hiÖn thùc chiÕn tranh lo¹n l¹c vµ nçi khæ mµ ng−êi d©n gÆp ph¶i ë cuèi ®êi H¸n, ch¼ng h¹n, C¶o lý hµnh viÕt vÒ sù kiÖn lÞch sö liªn qu©n Quan §«ng liªn kÕt ®¸nh §æng Tr¸c vµo n¨m ®Çu niªn hiÖu S¬ B×nh (190): Quan §«ng h÷u nghÜa sÜ, h−ng binh th¶o quÇn hung. S¬ k× héi Minh T©n, n·i t©m t¹i Hµm D−¬ng. Qu©n hîp lùc bÊt tÒ, trï trõ nhi nh¹n hµnh. ThÕ lîi sö nh©n tranh, tù hoµn tù t−¬ng tranh. Hoµi Nam ®Ö x−ng hiÖu, kh¾c tØ vu B¾c ph−¬ng. Kh¶i gi¸p sinh c¬ s¾t, v¹n tÝnh dÜ tö vong. B¹ch cèt lé − d·, thiªn lÝ v« kª minh. Sinh d©n b¸ch di nhÊt, niÖm chi ®o¹n nh©n tr−êng. (C¸c ch©u quËn ë Quan §«ng ®Òu cã nghÜa sÜ næi lªn, khëi binh ®i th¶o ph¹t téi thÇn §æng Tr¸c. Ban ®Çu héi −íc kÕt thµnh liªn minh, song ai còng l¹i muèn x«ng th¼ng ®Õn L¹c D−¬ng n¬i §æng Tr¸c chiÕm cø (lËp c«ng ®Çu). Qu©n c¸c lé phèi hîp lùc l−îng kh«ng nhÊt trÝ nhau, dÌ chõng kh«ng chÞu tiÕn hÖt nh− ®µn nh¹n bay thµnh hµng. QuyÒn thÕ khiÕn ng−êi ta tranh giµnh nhau, ch¼ng bao l©u bÌn hçn chiÕn s¸t h¹i lÉn nhau. Viªn ThuËt ë Hoµi Nam x−ng lµ hoµng ®Õ, Viªn ThiÖu th× kh¾c Ên vµng t¹i ph−¬ng B¾c. ¸o gi¸p cña t−íng sÜ ®Çy chÊy rËn, mu«n d©n trong c¶nh chiÕn lo¹n bÞ tö vong. X−¬ng tr¾ng ph¬i ngoµi néi, ngµn dÆm kh«ng cã tiÕng gµ g¸y. D©n chóng tr¨m ng−êi may cßn sèng mét, nghÜ ®Õn ®iÒu ®ã ai mµ ch¼ng ®au lßng.) -2-

Bµi th¬ miªu t¶ nh− thËt t×nh h×nh tõ tô ®Õn t¸n cña nghÜa qu©n, tiÕn hµnh v¹ch trÇn vµ phª ph¸n ®èi víi th¸i ®é «m Êp lßng riªng, sî h·i chïn b−íc cña c¸c t−íng lÜnh nh− Viªn ThiÖu v.v. S¸u c©u cuèi bµi th¬ thÓ hiÖn mèi quan t©m ®èi víi chiÕn tranh lo¹n l¹c l©u dµi sÏ mang ®Õn tai häa cho x· héi vµ ®ång t×nh víi nçi khæ cña ng−êi d©n, trong ®ã thÓ hiÖn −íc m¬ hoµi b·o muèn chØnh ®èn quèc gia, thèng nhÊt l·nh thæ cña Tµo Th¸o víi t− c¸ch lµ nhµ chÝnh trÞ kiÖt xuÊt. Nh÷ng bµi th¬ nµy do ph¶n ¸nh hiÖn thùc s©u s¾c ch©n thùc mµ ®−îc ng−êi ®êi sau gäi lµ “H¸n m¹t thùc lôc” - tøc nh÷ng ghi chÐp ch©n thùc ë cuèi ®êi H¸n [Chung Tinh: Cæ thi, quyÓn 7]. Nh¹c phñ cña Tµo Th¸o m« t¶ kh¸ nhiÒu chñ tr−¬ng chÝnh trÞ vµ hïng t©m tr¸ng chÝ thèng nhÊt thiªn h¹ cña b¶n th©n «ng. Néi dung tr−íc th× nh− bµi §é quan s¬n, ®Ò xuÊt “lËp qu©n môc d©n, vi chi quü t¾c” (lµm vua cai trÞ d©n chóng, chÕ ®Þnh ph¸p quy cho hä), chñ tr−¬ng dïng ph¸p luËt cai trÞ quèc gia; ®ång thêi cßn ®Ò x−íng ph¶i gi¶m h×nh ph¹t, bít thuÕ m¸, chó träng tiÕt kiÖm. Ch¼ng h¹n, bµi §èi töu vÏ nªn bøc tranh th¸i b×nh thÞnh thÕ trong lý t−ëng cña «ng: “Thêi th¸i b×nh, quan l¹i kh«ng ®Õn nhµ qu¸t th¸o, bËc lµm vua hiÒn minh. TÓ t−íng vµ c¸c bÒ t«i gióp viÖc ®Òu trung thµnh, l−¬ng thiÖn. Mäi ng−êi t«n träng, nh−êng nhÞn lÉn nhau, ng−êi d©n kh«ng cã ®iÒu g× tranh giµnh kiÖn tông. Ba n¨m cµy cÊy th× cã cña ¨n cña ®Ó 9 n¨m, kho lÉm ®Çy ¾p ... Mäi ng−êi ®Òu sèng ®Õn t¸m chÝn m−¬i tuæi, ®Òu ®−îc chÕt giµ. ¢n ®øc lan réng ®Õn c¶ c©y cá, c«n trïng”. Néi dung sau th× nh− bµi §o¶n ca hµnh: §èi töu ®−¬ng ca, nh©n sinh kØ hµ? ThÝ nh− triªu lé, khø nhËt khæ ®a. Kh¸i ®−¬ng dÜ kh¶ng, −u t− nan vong. Hµ dÜ gi¶i −u? Duy h÷u §ç Khang. Thanh thanh tö kh©m, du du ng· t©m. §·n vi qu©n cè, trÇm ng©m chÝ c©m. U u léc minh, t¹i d· chi b×nh. Ng· h÷u gia t©n, cæ s¾t xuy sªnh. Minh minh nh− nguyÖt, hµ thêi kh¶ chuyÕt? ¦u tßng trung lai, bÊt kh¶ ®o¹n tuyÖt. ViÖt m¹ch ®é thiªn, uæng dông t−¬ng tån. KhÕ kho¸t ®µm yÕn, t©m niÖm cùu ©n. NguyÖt minh tinh hi, ®iÓu th−íc nam phi. NhiÔu thô tam t¸p, hµ chi kh¶ y? S¬n bÊt yÕm cao, h¶i bÊt yÕm th©m. Chu c«ng thæ phñ, thiªn h¹ quy t©m. (Uèng r−îu nªn tËn t×nh hoan ca, ®êi ng−êi hái ®−îc mÊy nçi? Ch¼ng qua chØ nh− giät s−¬ng buæi sím, ngµy th¸ng qua ®i −u lo cµng nhiÒu. CÊt tiÕng ca hµo s¶ng kh¶ng kh¸i hiªn ngang, nçi −u t− thËt khã quªn ngay ®−îc. LÊy g× ®Ó khu©y kháa nçi buån trong lßng, chØ cã mçi c¸ch lµ uèng c¹n r−îu trong chÐn mµ th«i. Ng−êi mÆc ¸o -3-

®ai xanh kia, lóc nµo còng lµm lßng ta mong nhí. ChØ v× yªu quý anh ta, khiÕn cho ta ®Õn nay vÉn cßn trÇm ng©m. BÇy h−¬u gäi nhau u u, ®Õn ¨n cá b×nh trªn c¸nh ®ång. Ta nghªnh tiÕp c¸c vÞ kh¸ch quý ®Õn, h·y tÊu ®µn s¾t, h·y thæi sªnh lªn ®Ó ®ãn kh¸ch. VÇng tr¨ng v»ng vÆc trªn cao kia, khi nµo míi cã thÓ h¸i ®−îc nã? Nçi −u sÇu d»ng dÆc trong lßng, kh«ng lµm c¸ch nµo døt ®−îc. Ng−êi kh¸ch v−ît qua nh÷ng con ®−êng nhá mµ ®Õn, thËt lµ vÊt v¶ ®Õn th¨m hái nhau. L©u ngµy gÆp l¹i ®−îc cïng nhau uèng r−îu ®µm ®¹o, ©n t×nh x−a cò qu¶ thËt khã quªn. Tr¨ng s¸ng sao th−a, hoµng h«n bu«ng chim th−íc bay vÒ nam t×m chç ®Ëu. LiÖng vßng bay l−în m·i ë trªn c©y, mµ ch−a biÕt ®Ëu vµo cµnh nµo? Nói kh«ng sî cao, biÓn ch¼ng sî s©u. Ta muèn chuéng hiÒn ®·i sÜ gièng nh− Chu c«ng, khiÕn cho lßng ng−êi trong thiªn h¹ quy vÒ mét mèi.), ®· béc lé ®Çy ®ñ t©m t×nh kh¸t khao cÇu hiÒn vµ tr¸ng chÝ thèng nhÊt

thiªn h¹ cña thi nh©n. Bµi Bé xuÊt h¹ m«n hµnh - Quan th−¬ng h¶i lµ bµi th¬ s¬n thñy hoµn chØnh ®Çu tiªn hiÖn cßn cña Trung Quèc, ®· thÓ hiÖn tÝnh c¸ch chøa lín ®ùng s©u, Çm µo bÊt an cña ®¹i h¶i: §«ng l©m KiÖt Th¹ch, dÜ quan th−¬ng h¶i. Thñy hµ ®¹m ®¹m, s¬n ®¶o tñng trÜ. Thô l©m tïng sinh, b¸ch th¶o phong mËu. Thu phong tiªu s¾t, hång ba dòng khØ. NhËt nguyÖt chi hµnh, nh−îc xuÊt kú trung. Tinh H¸n s¸n l¹n, nh−îc xuÊt kú lý. H¹nh thËm chÝ tai, ca dÜ vÞnh chÝ. (Sang phÝa ®«ng lªn nói KiÖt Th¹ch, ng¾m nh×n ®¹i h¶i mªnh m«ng. Sãng lín dËp dên b¸t ng¸t biÕt bao, ë gi÷a l¹i næi lªn s¬n ®¶o. Trªn ®¶o c©y cèi sum xuª, cá hoa m¬n mën. Giã thu phÇn phËt thæi, mÆt biÓn dËy sãng cån. NhËt nguyÖt vËn hµnh kh«ng nghØ, tùa nh− mäc lÆn tõ ®©y. S«ng Ng©n s¸n l¹n trªn trêi cao, d−êng nh− còng b¾t nguån trong lßng ®¹i h¶i. ThËt lµ may m¾n biÕt bao, ta ph¶i lµm th¬ ®Ó ng©m vÞnh t×nh chÝ.)

Bµi th¬ dïng bót lùc hïng tr¸ng kháe kho¾n, miªu t¶ mét c¸ch sinh ®éng chøa chan h×nh t−îng biÓn xanh. KhÝ ph¸ch nuèt nh¶ nhËt nguyÖt, chøa ®ùng quÇn tinh cña ®¹i h¶i còng chÝnh lµ h×nh bãng hoµi b·o lín lao cña thi nh©n. Th¬ Tµo Th¸o lµ kÕt qu¶ cña viÖc häc tËp Nh¹c phñ ®êi H¸n. ¤ng sö dông ®Ò cò cña Nh¹c phñ ®Ó viÕt thêi sù5, ch¼ng h¹n nh− Giíi lé vµ C¶o lý trong Nh¹c phñ ®êi H¸n vèn lµ v·n ca, Tµo Th¸o ng−îc l¹i dïng ®Ó miªu t¶ hiÖn thùc x· héi ®−¬ng thêi. L¹i nh− M¹ch th−îng tang vèn miªu t¶ c©u chuyÖn vÒ nµng La Phu, Tµo Th¸o chuyÓn thµnh m« t¶ cÇu tiªn; Thu Hå hµnh vèn viÕt vÒ Thu Hå ®ïa vî, Tµo Th¸o dïng ®Ó béc lé c¶m kh¸i muèn thõa c¬ -4-

nç lùc, sím thµnh b¸ nghiÖp, nh−ng b−íc ®−êng gËp ghÒnh, thêi thÕ gian nan. Th¬ «ng kÕ thõa truyÒn thèng cña Nh¹c phñ ®êi H¸n, võa ph¶n ¸nh hiÖn thùc, võa cã c¶m kh¸i s©u s¾c, ng«n ng÷ cæ nh· ph¸c thùc, ch©n thËt gi¶n dÞ, v× thÕ Hå øng L©n nãi, th¬ Tµo Th¸o nh− §o¶n ca hµnh v.v lµ “b¶n s¾c cña Nh¹c phñ ®êi H¸n cßn l¹i” [Thi sè, néi biªn, quyÓn 1]6. Th¬ cña «ng trong ®au buån thª l−¬ng vÉn giµu khÝ chÊt kh¶ng kh¸i du d−¬ng, Chung Vinh nãi “Tµo C«ng cæ trùc, thËm h÷u bi l−¬ng chi có” (Th¬ Tµo C«ng cæ nh· béc trùc, ®Æc biÖt lµ nh÷ng c©u th¬ ®au buån thª l−¬ng) [Thi phÈm]; TrÇn Té Minh b×nh phÈm th¬ «ng r»ng “trÇm bæng du d−¬ng, thª l−¬ng buån th¶m, ®éc ®¸o cao siªu” [Th¸i Thóc ®−êng cæ thi tuyÓn, quyÓn 5]; Phïng Ban b×nh phÈm «ng lµ “kh¶ng kh¸i bi l−¬ng” - tøc kh¶ng kh¸i ®au buån thª l−¬ng [§én ng©m t¹p lôc]. Ch¼ng h¹n bµi Bé xuÊt h¹ m«n hµnh - Quy tuy thä cña «ng : ThÇn quy tuy thä, do h÷u c¸nh thêi. §»ng xµ thõa vô, chung vi thæ h«i. L·o ký phôc lÞch, chÝ t¹i thiªn lý. LiÖt sÜ mé niªn, tr¸ng t©m bÊt dÜ. Doanh sóc chi kú, bÊt ®¸n t¹i thiªn. D−ìng di chi phóc, kh¶ ®¾c vÜnh niªn. H¹nh thËm chÝ tai, ca dÜ vÞnh chÝ. (Rïa thÇn tuy cã thÓ thä l©u, nh−ng cuèi cïng còng kh«ng tr¸nh ®−îc c¸i chÕt. R¾n thÇn tuy cã thÓ c−ìi m©y bay lªn trêi, cuèi cïng vÉn hãa thµnh tro ®Êt. Ta nh− con tuÊn m· giµ nua ph¶i n»m chuång, nh−ng chÝ vÉn ë ngµn dÆm. Anh hïng luèng tuæi, nh−ng hïng t©m tr¸ng chÝ vÉn nh− x−a. Con ng−êi thä ®o¶n kh¸c nhau, ®iÒu ®ã kh«ng hoµn toµn ë «ng trêi. Di d−ìng t©m t×nh, cã thÓ kÐo dµi tuæi thä. Ta vui mõng ®Õn cùc ®é, dïng th¬ ca ®Ó biÓu lé t©m nguyÖn.)

Liªn tiÕp dïng ba tØ dô “thÇn quy” (rïa thÇn), “®»ng xµ” (r¾n thÇn) vµ “l·o ký” (ngùa giµ), tõ hai mÆt chÝnh diÖn ®−a ra chñ ®Ò “liÖt sÜ mé niªn, tr¸ng t©m bÊt dÜ” (Anh hïng luèng tuæi, nh−ng hïng t©m tr¸ng chÝ vÉn nh− x−a), t×nh c¶m kh¶ng kh¸i, khÝ chÊt mªnh mang. Thi b×nh cña Tèng Ng¹o KhÝ nãi: “Ngôy Vò §Õ nh− bËc l·o t−íng U Yªn, khÝ vËn trÇm hïng”, ®ã lµ lêi b×nh x¸c ®¸ng vÒ phong c¸ch th¬ ca cña Tµo Th¸o. VÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, th¬ tø ng«n cña Tµo Th¸o còng gieo søc sèng cho thÓ th¬ tø ng«n ®· cøng nh¾c ng−ng trÖ. Tµo Th¸o lµ l·nh tô cña v¨n ®µn KiÕn An, «ng kh«ng chØ më ®Çu phong khÝ b»ng s¸ng t¸c cña m×nh, ¶nh h−ëng tíi phong c¸ch th¬ ca cña thêi ®¹i, mµ cßn cã nh÷ng ®ãng gãp cho sù phån vinh vµ ph¸t triÓn cña v¨n häc KiÕn An -5-

b»ng ®Ò x−íng vÒ v¨n häc cña m×nh. §óng nh− Tµo Thùc tõng nãi trong thiªn D÷ d−¬ng §øc tæ th−: “X−a Träng Tuyªn (V−¬ng X¸n) mét thêi ®éc bé v« song ë H¸n Nam, LÔ Ch−¬ng (TrÇn L©m) tùa nh− chim −ng bay cao ë Hµ Sãc, VÜ Tr−êng (Tõ C¸n) næi danh ë Thanh Thæ, C«ng C¸n (L−u Trinh) r¹ng tá v¨n tµi ë gãc biÓn, §øc Liªn (¦ng S−íng) ph¸t tÝch ë ®Êt Ngôy, tiªn sinh (chØ D−¬ng Tu) khÝ kh¸i phi phµm ë ®Êt kinh ®«. Khi ®ã, ng−êi ng−êi ®Òu tù cho lµ n¾m ®−îc ch©u Linh Xµ * , nhµ nhµ ®Òu tù cho lµ ½m ®−îc ngäc Kinh S¬n ** . Phô v−¬ng ta v× thÕ ®· s¾p ®Æt vâng trêi ®Ó gãp nhÆt nh©n tµi, chØnh ®èn t¸m ph−¬ng ®Ó chiªu n¹p kÎ sÜ, nh− nay toµn bé ®· tô tËp ë n−íc nµy”. Lêi cña Tµo Thùc kh«ng hÒ khoa tr−¬ng chót nµo, trong “KiÕn An ThÊt Tö”, L−u Trinh, NguyÔn Vò, ¦ng S−íng, TrÇn L©m, Tõ C¸n, V−¬ng X¸n, ®Òu lµ nh÷ng ng−êi theo vÒ víi Tµo Th¸o tr−íc sau nh÷ng n¨m thuéc niªn hiÖu KiÕn An. Ngoµi ra nh− n÷ thi nh©n S¸i Viªm, th− ph¸p gia L−¬ng Héc, ©m nh¹c gia §ç Quú, Lý Kiªn, häc gi¶ Hµm §an ThuÇn, Träng Tr−êng Thèng, thi nh©n Phån Kh©m v.v, còng ®Òu ®−îc Tµo Th¸o sö dông ®Õn. Tµo Th¸o chiªu tËp anh tµi thiªn h¹ d−íi tr−íng, t¹o cho hä c¬ héi ph¸t tiÕt tµi hoa v¨n häc. Nh÷ng v¨n nh©n ®ã víi nhiÖt t×nh dåi dµo, ®· s¸ng t¸c ra nhiÒu t¸c phÈm −u tó, cïng víi cha con hä Tµo më ra côc diÖn phån vinh cho “v¨n häc KiÕn An”. Tµo Phi, tù lµ Tö Hoµn, lµ con trai thø cña Tµo Th¸o. Vµo n¨m 220 s.CN, thay nhµ H¸n tù lËp lµm vua, x−ng lµ Ngôy V¨n §Õ. HiÖn cßn kho¶ng 40 bµi th¬, chñ yÕu chia lµm 3 lo¹i: Lo¹i thø nhÊt lµ yÕn du thi (th¬ du ngo¹n, yÕn Èm), ch¼ng h¹n bµi Phï Dung tr× t¸c thi m« t¶ cuéc ch¬i vµo ban ®ªm ë v−ên §ång T−íc, bµi Vu HuyÒn Vò bi t¸c thi m« t¶ du ngo¹n ë hå HuyÒn Vò v.v. Nh÷ng bµi th¬ nµy phÇn nhiÒu m« t¶ niÒm vui du ngo¹n th−ëng quan, t« vÏ s¬n thñy t−¬ng ®èi tinh tÕ, lêi lÏ phong phó, th−êng dïng ®èi ngÉu, cã vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong lÞch sö ph¸t triÓn th¬ s¬n thñy Trung Quèc. Lo¹i thø hai lµ th¬ tr÷ t×nh ng«n chÝ. Ch¼ng h¹n chïm th¬ ba bµi Lª d−¬ng t¸c thi, m« t¶ viÖc qu©n Tµo nam chinh, ®· m« t¶ ®−îc sù gian khæ cña viÖc hµnh qu©n, l¹i nªu bËt quyÕt t©m “cøu d©n khèn khæ” vµ ý chÝ dÑp lo¹n. Bµi Hoµng hoµng Kinh L¹c hµnh th× nªu lªn nh÷ng sù viÖc thµnh b¹i cña ng−êi x−a, cung cÊp bµi häc cho ng−êi ®êi sau, dông ý t−¬ng ®ång víi mét sè thiªn ch−¬ng trong s¸ch *

Ch©u Linh Xµ: chØ ch©u cña Tïy HÇu. Ngäc Kinh S¬n: chØ ngäc quý cña hä Hßa n−íc Së.

**

-6-

§iÓn luËn cña «ng. Lo¹i thø ba m« t¶ t×nh c¶m t−¬ng t− ly biÖt vµ nçi nhí quª h−¬ng cña chinh nh©n vµ t− phô, ®· thÓ hiÖn tr×nh ®é cña th¬ Tµo Phi. Ch¼ng h¹n bµi Vu Thanh Hµ huyÖn kiÕn v·n thuyÒn sÜ t©n h«n d÷ thª biÖt, bµi §¹i L−u Hu©n thª V−¬ng thÞ t¹p thi, bµi T¹p thi nhÞ thñ v.v. T¸c phÈm næi tiÕng nhÊt lµ bµi Yªn ca hµnh nhÞ thñ, bµi 1: Thu phong tiªu s¾t thiªn khÝ l−¬ng, th¶o méc dao l¹c lé vi s−¬ng. QuÇn yÕn tõ quy héc nam t−êng, niÖm qu©n kh¸ch du ®a t− tr−êng. KhiÓm khiÓm t− quy luyÕn cè h−¬ng, qu©n hµ yªm l−u ký tha ph−¬ng. TiÖn thiÕp huúnh huúnh thñ kh«ng phßng, −u lai t− qu©n bÊt c¶m v−¬ng. BÊt gi¸c lÖ h¸ triªm y th−êng, viªn cÇm minh huyÒn ph¸t thanh th−¬ng. §o¶n ca vi ng©m bÊt n¨ng tr−êng, minh nguyÖt h¹o h¹o chiÕu ng· sµng. Tinh H¸n t©y l−u d¹ vÞ −¬ng, Khiªn Ng−u Chøc N÷ dao t−¬ng väng, nhÜ ®éc hµ c« h¹n hµ l−¬ng? (Giã thu hiu h¾t, khÝ thu l¹nh lÏo, mãc ®äng thµnh s−¬ng, cá c©y óa rông. Chim Ðn vµ ngçng trêi bay vÒ ph−¬ng nam, nhí chµng ®Êt kh¸ch lßng buån th−¬ng. Lßng d¹ båi håi nhí cè h−¬ng, chµng sao biÒn biÖt chèn tha ph−¬ng. §Ó thiÕp mét m×nh víi khuª phßng trèng tr¶i, nçi buån nhí chµng ch¼ng thÓ nµo ngu«i. BÊt gi¸c lÖ sa −ít ®Ém ¸o, cÇm ®µn g¶y khóc nh¹c thanh th−¬ng. Ng©m nga khÏ nh÷ng c©u h¸t ng¾n, tr¨ng s¸ng v»ng vÆc soi bªn gi−êng. S«ng Ng©n vÒ t©y trêi vÉn ch−a s¸ng, ¶ Chøc chµng Ng−u xa x«i ngãng tr«ng nhau, v× cí g× mµ hä bÞ c¸ch trë ®«i n¬i nh− vËy?)

Bµi th¬ nµy m« t¶ mét c« g¸i trong ®ªm thu kh«ng ngñ t−ëng nhí ng−êi chång l−u l¹c tha h−¬ng, t×nh c¶m l−u luyÕn, vÊn v−¬ng c¶m ®éng lßng ng−êi. Yªn ca hµnh lµ bµi th¬ thÊt ng«n thµnh thôc ®Çu tiªn hiÖn cßn cña Trung Quèc, cã ¶nh h−ëng to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña thÓ th¬ ca hµnh ®êi sau. ThÈm §øc TiÒm ng−êi ®êi Thanh nãi: “Th¬ Tö Hoµn cã khÝ chÊt cña v¨n sÜ, biÕn ®æi ®−îc phong c¸ch bi tr¸ng cña cha «ng. Th¬ «ng uyÓn chuyÓn hµm sóc, c¶m ®éng lßng ng−êi.” [Cæ thi nguyªn, quyÓn 5]. BiÕn ®æi míi mÎ cña Tµo Phi chñ yÕu thÓ hiÖn ë hai ph−¬ng diÖn: Mét lµ béc lé t×nh c¶m cña c¸ nh©n. Tµo Th¸o lµ anh hïng ®êi lo¹n, t×nh c¶m béc lé phÇn lín ®Òu liªn quan ®Õn c¶m quan vËn mÖnh cña lÞch sö vµ hoµi b·o b×nh ®Þnh thiªn h¹, Tµo Phi ng−îc l¹i nç lùc h¬n trong viÖc biÓu ®¹t t×nh c¶m c¸ nh©n. ¤ng mÉn c¶m vµ ®a t×nh, trªn yÕn tiÖc ®«ng ®¶o t©n kh¸ch vui vÎ, «ng ®ét nhiªn c¶m nhËn thÊy “l¹c cùc ai t×nh lai, liªu l−îng suy can t©m” (vui hÕt buån l¹i ®Õn, v¾ng lÆng -7-

n¸t t©m can) [bµi ThiÖn tai hµnh]; cßn khi tiÕng ®µn rén r·, kü n÷ ng©m nga, l¹i v× “vi l¹c th−êng khæ tr×” (hµnh l¹c th−êng th−êng bÞ tr¸ch lµ qu¸ chËm) [bµi §¹i t−êng th−îng c¶o hµnh] mµ buån lßng; còng thÕ, c¶nh vËt tù nhiªn, n¾ng xu©n hoa në, suèi ch¶y rãc r¸ch, song l¹i ®em ®Õn cho «ng lo buån: “nguyÖt m·n t¾c xung, hoa bÊt t¸i phån” (tr¨ng trßn th× khuyÕt, hoa në råi tµn) [Phµm hµ tÕ nhËt hµnh]. T¸c phÈm T¹p thi næi tiÕng cña «ng ®· sö dông ®Ò tµi cña Cæ thi thËp cöu thñ, nh−ng thÓ nghiÖm “khÝ trÝ vËt phôc trÇn, kh¸ch tö th−êng óy nh©n” (bá l¹i mét bªn kh«ng cÇn ph¶i kÓ lÓ, kh¸ch tha h−¬ng th−êng sî ng−êi kh¸c dèi lõa) ®ã cña «ng, thËm chÝ v−ît c¶ nçi ®au c¾t da c¾t thÞt cña b¶n th©n du tö cuèi ®êi H¸n. Sù thÓ nghiÖm t×nh c¶m thª l−¬ng ®èi víi nh©n sinh lµ v−ît qua c¸c nhµ th¬ kh¸c cïng thêi. Hai lµ viÖc sö dông thñ ph¸p biÓu hiÖn nghÖ thuËt v¨n nh©n hãa vµ sù h×nh thµnh cña phong c¸ch nghÖ thuËt, ®iÒu ®ã chñ yÕu biÓu hiÖn ë sù gät giòa c«ng phu hoa lÖ ng«n ng÷ vµ sù s¸ng t¹o vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt. Tµo Phi giái chän dïng lêi hay c©u ®Ñp, phèi hîp ®Ó ©m vËn hµi hßa, biÓu ®¹t t×nh c¶m tinh tÕ cña «ng. VÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, Tµo Phi còng t¸o b¹o c¸ch t©n, tuy «ng chØ cßn l¹i h¬n 40 bµi th¬, nh−ng l¹i ®Çy ®ñ c¸c thÓ tam ng«n, tø ng«n, ngò ng«n, lôc ng«n, thÊt ng«n, t¹p ng«n. Trong ®ã bµi ca hµnh tr−êng thiªn t¹p ng«n §¹i t−êng th−îng c¶o hµnh dµi tíi 75 c©u, 360 ch÷, c©u ba ch÷ ®Õn chÝn ch÷ ®Òu cã, béc lé hÕt tµi n¨ng tung hoµnh réng më. V−¬ng Phu Chi nãi: “tr−êng có tr−êng thiªn, th× ®ã lµ bµi ®Çu tiªn më ®−êng. B·o ChiÕu, Lý B¹ch kÕ thõa phong c¸ch ®ã mµ trë thµnh chóa tÓ cña Nh¹c phñ” [ThuyÒn S¬n cæ thi b×nh tuyÓn, quyÓn 1]. Khi Tµo Phi gi÷ NghiÖp Thµnh, th−êng tô tËp yÕn Èm víi c¸c v¨n sÜ, th¬ r−îu hµo hoa tu«n trµo. Trong thiªn Hùu d÷ Ng« ChÊt th−, Tµo Phi håi øc c¶nh t−îng khi ®ã r»ng: “Ngµy tr−íc du ngo¹n, ®i th× liªn tôc c−ìi xe, dõng th× bµy yÕn tiÖc, ch−a tõng bá lì dÞp nµo, mçi khi n©ng chÐn mêi r−îu, tiÕng t¬ tiÕng tróc rÐo r¾t, r−îu bèc lªn mÆt, ngÈng ®Çu mµ ®äc th¬, khi ®ã bçng nhiªn kh«ng tù biÕt lµ vui vËy”. Tµo Phi uèng r−îu lµm th¬ x−íng häa víi nh÷ng v¨n nh©n nµy ®· më ra dßng ch¶y ®iÓn nh· cña v¨n nh©n, mang ®Çy ®ñ tÝnh chÊt tËp ®oµn cña v¨n nh©n.

-8-

2 Tµo Thùc

• Bi kÞch chÝnh trÞ vµ sù biÓu hiÖn cña tµi n¨ng th¬ ca • KhÝ cèt cao c¶, v¨n ch−¬ng ®Ñp ®Ï • Sù ph¸t triÓn cña th¬ ngò ng«n • Sù ®ång t×nh cña thi nh©n ®êi sau Tµo Thùc, tù Tö KiÕn, lµ em cña Tµo Phi8. Sinh vµo ®êi lo¹n, tuæi nhá theo Tµo Th¸o chinh chiÕn kh¾p n¬i. ¤ng tù x−ng lµ “sinh hå lo¹n, tr−ëng hå qu©n” (sinh ra ë ®êi lo¹n, lín lªn ë trong qu©n) [TrÇn thÈm cö biÓu], d−íi sù hun ®óc cña thêi ®¹i vµ sù ¶nh h−ëng cña Tµo Th¸o, ®· t¹o lËp hïng t©m nh»m tháa m·n kú väng “lôc lùc th−îng quèc, l−u huÖ h¹ d©n” (tËn t©m tËn lùc b¸o quèc, ®em l¹i ©n huÖ cho d©n” [D÷ D−¬ng §øc Tæ th−] cña m×nh. Tµo Thùc bÈm tÝnh th«ng minh, tµi n¨ng mÉn tiÖp, ®−îc Tµo Th¸o rÊt yªu quý, c¬ hå ®−îc lËp lµm th¸i tö. ThÕ nh−ng «ng cËy tµi kiªu ng¹o, tïy tiÖn hµnh sù theo ý m×nh, kh«ng tù rÌn giòa cè g¾ng, v× thÕ thÊt sñng. N¨m thø 25 niªn hiÖu KiÕn An (220), Tµo Th¸o bÞ bÖnh mÊt, Tµo Phi sau khi kÕ nhËm Ngôy V−¬ng ®· s¸t h¹i t©m phóc cña Tµo Thùc lµ anh em §inh Nghi, §inh Dùc. Tµo Thùc ®Þa vÞ lµ ch− hÇu phªn dËu, song kú thùc lµ kÎ bÞ cÇm tï, bøc bèi kh«ng yªn, cuèi cïng −u phÉn mµ chÕt. ChuyÕn nhËm chøc sau cïng, Tµo Thùc ®−îc phong lµ TrÇn V−¬ng, sau khi chÕt tªn thôy lµ “T−”, v× thÕ ng−êi ®êi sau gäi «ng lµ TrÇn T− V−¬ng. VÒ mÆt chÝnh trÞ, Tµo Thùc lµ nh©n vËt bi kÞch, nh−ng bi kÞch chÝnh trÞ, vÒ kh¸ch quan l¹i gãp phÇn t¹o nªn thµnh tùu tr¸c viÖt vÒ s¸ng t¸c th¬ ca cña «ng. S¸ng t¸c cña Tµo Thùc lÊy n¨m thø 25 niªn hiÖu KiÕn An lµm giíi h¹n, chia lµm hai thêi kú tr−íc vµ sau. Th¬ ca thêi kú tr−íc cña Tµo Thùc chñ yÕu lµ ngîi ca lý t−ëng vµ hoµi b·o cña «ng, ngËp trµn t×nh c¶m l¹c quan vµ l·ng m¹n, ®Çy tù tin vÒ tiÒn ®å. Ch¼ng h¹n bµi B¹ch m· thiªn: B¹ch m· søc kim ky, liªn phiªn t©y b¾c tr×. T¸ vÊn thïy gia tö? U Tinh du hiÖp nhi. ThiÕu tiÓu khø h−¬ng Êp, d−¬ng thanh sa m¹c thïy. Tóc tÝch bØnh l−¬ng cung, kh« thØ hµ s©m si. Khèng huyÒn ph¸ t¶ ®Ých, h÷u ph¸t th«i nguyÖt -9-

chi. Ng−ìng thñ tiÕp phi nhu, phñ th©n t¸n m· ®Ò. Gi¶o tiÖp qu¸ hÇu viªn, dòng phiªu nh−îc b¸o ly. Biªn thµnh ®a c¶nh cÊp, lç kÞ sæ thiªn di. Vò hÞch tßng b¾c lai, lÖ m· ®¨ng cao ®ª. Tr−êng khu ®¹o Hung N«, t¶ cè l¨ng Tiªn Ti. KhÝ th©n phong nhÉn ®oan, tÝnh mÖnh an kh¶ hoµi? Phô mÉu th¶ bÊt cè, hµ ng«n tö d÷ thª? Danh biªn tr¸ng sÜ tÞch, bÊt ®¾c tróng cè t−. Quyªn khu phã quèc n¹n, thÞ tö hèt nh− quy. (B¹ch m· trang søc c−¬ng mµu vµng, phi nh− bay lªn vïng t©y b¾c. ¦ím hái ng−êi trªn yªn ngùa lµ ai? §ã lµ chµng dòng hiÖp cña hai ch©u U vµ Tinh. Tõ khi trÎ ®· dêi quª h−¬ng, tiÕng t¨m ®· næi kh¾p vïng biªn viÔn. Tõ tr−íc tay ®· d−¬ng cung tèt, tªn b»ng gç kh« c¸i ng¾n c¸i dµi. D−¬ng cung b¾n thñng tÊm da bªn tr¸i, tiÕp theo l¹i b¾n tróng t©m tÊm da bªn ph¶i. NgÈng lªn trêi ng¾m b¾n loµi khØ bay, cói xuèng ®Êt b¾n n¸t tÊm da ngùa. KhÐo lÐo nhanh nhÑn v−ît qua c¶ loµi khØ, dòng m·nh gièng nh− loµi hæ b¸o. Biªn ¶i th−êng x¶y ra t×nh tr¹ng nguy cÊp, rî Hå nhiÒu lÇn vµo quÊy nhiÔu biªn c−¬ng. V¨n th− c¸o cÊp tõ ph−¬ng b¾c truyÒn vÒ, d¾t ngùa trÌo lªn mÆt ®ª cao. Ruæi dµi x«ng th¼ng vµo trËn ®¸nh b¹i Hung N«. Quay ®Çu truy kÝch bän giÆc Tiªn Ti. Göi th©n tr−íc gi¸o nhän, tÝnh m¹ng ®©u thÌm nh×n? Cha mÑ ch−a nghÜ ®Õn, nãi g× chuyÖn vî con? Tªn ghi vµo sæ lÝnh, viÖc t− ®µnh bá qua. LiÒu m×nh cøu n¹n n−íc, coi chÕt nh− vÒ nhµ.)

Bµi th¬ t¸n th−ëng vâ nghÖ cao siªu vµ tinh thÇn yªu n−íc cña chµng hiÖp sÜ trÎ tuæi ®Êt U Tinh, ®ång thêi göi g¾m kh¸t väng vµ m¬ −íc t¹o lËp sù nghiÖp cña thi nh©n. Bµi Giíi lé hµnh cña «ng th× lÊy “nguyÖn ®¾c triÓn c«ng cÇn, th©u lùc vu minh qu©n. Hoµi thö v−¬ng t¸ tµi, kh¶ng kh¸i ®éc bÊt quÇn” (nguyÖn ®−îc thi thè tµi søc lËp c«ng, d©ng søc m¹nh lªn bËc minh qu©n. ¤m Êp tµi n¨ng cøu ®êi gióp n−íc, kh¶ng kh¸i ®éc lËp kh«ng gièng ng−êi b×nh th−êng) vµ “Khæng thÞ san Thi Th−, v−¬ng hiÖp x¸n dÜ ph©n. SÝnh ng· kÝnh thèn hµn, l−u t¸o thïy hoa ph©n” (Khæng Tö san ®Þnh Thi Th− Ngò kinh, sù nghiÖp cña c¸c bËc ®Õ v−¬ng tõ ®©y rì rµng s¸ng tá. Ta vung c©y bót cøng cái, khiÕn v¨n ch−¬ng ®−îc l−u truyÒn vµ ®Ó l¹i danh th¬m trªn ®êi) ®Ó tù khen, biÓu hiÖn lßng tin cao ®é ®èi víi hai ph−¬ng diÖn chÝnh trÞ vµ v¨n häc. Th¬ ca thêi kú sau cña Tµo Thùc chñ yÕu lµ béc lé bi phÉn bÞ kÝch ®éng do m©u thuÉn gi÷a lý t−ëng vµ hiÖn thùc. Néi dung cña nã cã thÓ chia lµm 4 lo¹i: Lo¹i thø nhÊt lµ phÉn né bÊt m·n ®èi víi viÖc b¶n th©n vµ b¹n bÌ bÞ bøc h¹i. Ch¼ng h¹n bµi D· ®iÒn hoµng t−íc hµnh: - 10 -

Cao thô ®a bi phong, h¶i thñy d−¬ng kú ba. Lîi kiÕm bÊt t¹i ch−ëng, kÕt h÷u hµ tu ®a! BÊt kiÕn ly gian t−íc, kiÕn diÒu tù ®Çu la, La gia ®¾c t−íc hû, thiÕu niªn kiÕn t−íc bi. B¹t kiÕm s¶o la vâng, hoµng t−íc ®¾c phi phi. Phi phi ma th−¬ng thiªn, lai h¹ t¹ thiÕu niªn. (C©y cao th−êng cã giã lín, biÓn lín sãng cuén trµo. KiÕm s¾c kh«ng gi÷ trong tay, hµ tÊt ph¶i kÕt b¹n thËt nhiÒu? Kh«ng nh×n thÊy sÎ vµng trong hµng rµo, l¹i nh×n thÊy diÒu h©u chiu ®Çu vµo l−íi. Ng−êi gi¨ng l−íi b¾t ®−îc chim sÎ rÊt vui mõng, chµng thiÕu niªn thÊy chim sÎ sa l−íi lßng thÊy ®au buån. Rót kiÕm s¾c ra chÆt ®øt l−íi, sÎ vµng ®−îc cÊt c¸nh bay cao. Nã chao ®i liÖng l¹i trªn bÇu trêi xanh, råi l¹i bay xuèng c¶m t¹ chµng thiÕu niªn.)

Tùa nh− ®ång tho¹i th¬ ng©y, bµi th¬ dïng chim diÒu h©u vµ l−íi ®¹i diÖn cho thÕ lùc xÊu xa, chim sÎ vµng t−îng tr−ng cho kÎ bÞ h¹i, chµng thiÕu niªn th× ®¹i diÖn cho lý t−ëng cña Tµo Thùc. Bµi th¬ ®· m« t¶ sù lín m¹nh cña thÕ lùc xÊu xa, sù v« téi bÞ h¹i cña b¹n bÌ vµ sù bÊt lùc cña b¶n th©n. Bµi th¬ kÕt thóc b»ng ¶o t−ëng, bµy tá nguyÖn väng cña t¸c gi¶. T¸c phÈm ®iÓn h×nh vÒ ph−¬ng diÖn nµy lµ TÆng B¹ch M· V−¬ng B−u, lêi tùa cña bµi th¬ viÕt: “Th¸ng 5 n¨m thø 4 niªn hiÖu Hoµng S¬ (223 s.CN), B¹ch M· V−¬ng (Tµo B−u), NhËm Thµnh V−¬ng (Tµo Ch−¬ng) cïng víi ta vÒ chÇu ë Kinh s−, dù lÔ nghªnh khÝ. §Õn L¹c D−¬ng, NhËm Thµnh V−¬ng chÕt. §Õn th¸ng 7, ta cïng B¹ch M· V−¬ng trë vÒ ®Êt ®−îc phong. Sau cã sø gi¶ ®i theo gi¸m s¸t víi lý do hai phiªn v−¬ng trë vÒ n−íc, trªn ®−êng ®i kh«ng ®−îc cïng ®i cïng nghØ, lßng ta rÊt hËn. V× vÜnh biÖt chØ cßn mÊy ngµy, ®Ó béc b¹ch nçi lßng, tõ biÖt víi B¹ch M· V−¬ng, ta phÉn uÊt mµ lµm nªn bµi th¬ nµy”. C¶ bµi th¬ chia lµm b¶y ch−¬ng, lÊy ho¹t ®éng t×nh c¶m lµm sîi d©y dÉn d¾t, tËp trung bµy tá sù phÉn né chÊt chøa trong lßng cña thi nh©n mÊy n¨m l¹i ®©y sau nh÷ng lÇn bÞ bøc h¹i. Bµi th¬ gay g¾t tè c¸o bän tiÓu nh©n xói giôc Tµo Phi vµ quan hÖ thñ tóc cña chóng, bµy tá tiÕc th−¬ng s©u s¾c ®èi víi c¸i chÕt ®ét ngét cña NhËm Thµnh V−¬ng. Bµi th¬ nµy khi tr÷ t×nh ®· ®an xen sö dông tù sù, t¶ c¶nh, ng−ng tô ®−îc c¶m nhËn bÞ bøc h¹i cña thi nh©n thêi kú sau, rÊt c¶m ®éng lßng ng−êi, lµ bµi th¬ tr÷ t×nh tr−êng thiªn næi tiÕng trong lÞch sö v¨n häc. Lo¹i thø hai dïng t− phô (ng−êi vî xa chång), khÝ phô (ng−êi vî bÞ ruång bá) ®Ó ký ngô th©n thÕ, béc b¹ch néi t©m. Ch¼ng h¹n c¸c bµi nh− Phï b×nh thiªn, Mü n÷ thiªn, ThÊt ai thi, Chñng c¸t thiªn, T¹p thi, T©y b¾c h÷u chøc - 11 -

phô, Nam quèc h÷u giai nh©n v.v. C¸c bµi th¬ lo¹i nµy hoÆc than thë tuæi cao ®¬n lÎ, hoÆc tù thuËt v« téi bÞ bá r¬i, chñ ý cña chóng lµ bµy tá sù bÊt ®¾c ý cña m×nh. Qu¸ch MËu Thanh trong cuèn Nh¹c phñ thi tËp, quyÓn 63 ®· b×nh phÈm bµi Mü n÷ thiªn r»ng: “Mü n÷ dïng ®Ó vÝ víi bËc qu©n tö, nãi bËc qu©n tö cã ®øc h¹nh tèt ®Ñp, mong cã ®−îc bËc minh qu©n ®Ó thê. NÕu kh«ng gÆp thêi, th× tuy ®−îc tr−ng cÇu, cã chÕt còng kh«ng chÞu khuÊt.” Bµi ThÊt ai thi còng rÊt cã tÝnh tiªu biÓu: Minh nguyÖt chiÕu cao l©u, l−u quang chÝnh båi håi. Th−îng h÷u sÇu t− phô, bi th¸n h÷u d− ai. T¸ vÊn th¸n gi¶ thïy? Ng«n thÞ ®·ng tö thª. Qu©n hµnh dò thËp niªn, c« thiÕp th−êng ®éc thª. Qu©n nh−îc thanh lé trÇn, thiÕp nh−îc träc thñy nª. Phï trÇm c¸c dÞ thÕ, héi hîp hµ thêi hµi. NguyÖn vi t©y nam phong, tr−êng thÖ nhËp qu©n hoµi. Qu©n hoµi l−¬ng bÊt khai, tiÖn thiÕp ®−¬ng hµ ai (y). (LÇu cao tr¨ng s¸ng chiÕu, ¸nh tr¨ng tr¶i båi håi. Trªn lÇu cã thiÕu phô, Mong nhí thë than hoµi. Ai lµ ng−êi thë than? Lµ vî chµng du tö. Chµng ®i h¬n m−êi n¨m, thiÕp c« ®¬n buån khæ. Chµng nh− bôi trªn ®−êng, thiÕp nh− bïn vÈn ®ôc. Næi ch×m thÕ kh¸c nhau, lóc nµo hßa hîp ®−îc. Muèn lµm giã t©y nam, thæi m·i thÊu lßng chµng. Lßng chµng thùc kh«ng më, n¬i nµo thiÕp tùa n−¬ng?) *

L−u Lý b×nh phÈm bµi th¬ nµy r»ng: “Tö KiÕn vµ V¨n §Õ, cèt nhôc cïng mÑ, nay l¹i ch×m næi t×nh thÕ kh¸c nhau, kh«ng cßn t×nh th©n víi nhau n÷a, v× thÕ lÊy ng−êi thiÕp c« ®¬n tù vÝ, mµ ®au buån th¶m thiÕt.” [TuyÓn thi bæ chó, quyÓn 2]. Bµi th¬ nµy ý tø khóc chiÕt, t×nh c¶m s−ít m−ít, hµm sóc kÝn ®¸o, ý vÞ s©u xa. Lo¹i thø ba lµ th¬ thuËt chÝ. TÊm lßng dông thÕ cña Tµo Thùc, sau n¨m Hoµng s¬ nhiÒu lÇn ®−îc béc lé trong th¬ phó, bµi T¹p thi (béc phu t¶o nghiªm gi¸...) chÝnh lµ t¸c phÈm tiªu biÓu cho ph−¬ng diÖn nµy. Bµi th¬ viÕt r»ng: “Béc phu t¶o nghiªm gi¸, ng« hµnh t−¬ng viÔn du. ViÔn du dôc hµ chi, Ng« quèc vi ng· cõu, t−¬ng sÝnh v¹n lý ®å, ®«ng lé an tóc do.” (Phu xe ®· chuÈn bÞ ngùa xe chu ®¸o, ta s¾p söa lªn ®−êng viÔn du. ViÔn du muèn ®Õn n¬i nµo ®©y? §i chinh phôc §«ng Ng« kÎ thï cña ta. Ta sÏ v−ît qua ®−êng dµi v¹n dÆm, lÏ nµo sang ®«ng trë vÒ YÓn Thµnh?). ý tá bµy lµ gãp søc ®¸nh Ng«, *

B¶n dÞch th¬ nµy trÝch tõ bé LÞch sö v¨n häc Trung Quèc, tËp mét (hai tËp), nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc, 1997. - 12 -

nh−ng b¸o quèc kh«ng cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn: “Giang giíi ®a bi phong, Hoµi Tø tr× cÊp l−u. NguyÖn dôc nhÊt khinh tÕ, tÝch tai v« ph−¬ng chu” (Bªn s«ng th−êng th−êng giã thæi l¹nh buèt, s«ng Hoµi vµ s«ng Tø n−íc ch¶y cuån cuén. Muèn nhÑ nhµng v−ît qua s«ng suèi, nh−ng tiÕc thay kh«ng cã thuyÒn bÌ). Cuèi bµi th¬ l¹i viÕt: “Nhµn c− phi ng« chÝ, cam t©m phã quèc −u” (Nhµn c− ®©u ph¶i chÝ cña ta, nguyÖn cam t©m −u lo v× n−íc), ®Çy ©m ®iÖu kh¶ng kh¸i. Lo¹i thø t− lµ th¬ du tiªn. Trong thÕ giíi hiÖn thùc, Tµo Thùc n¬i n¬i gÆp trë ng¹i, c¶m nhËn mét c¸ch s©u s¾c thêi gian tr«i qua, sù nghiÖp kh«ng thµnh, ¶o t−ëng ®−îc gi¶i tho¸t trong thÕ giíi cña thÇn tiªn, v× thÕ s¸ng t¸c kh¸ nhiÒu th¬ du tiªn, ch¼ng h¹n c¸c bµi Tiªn nh©n thiªn, Ngò du vÞnh, Du tiªn thi, ViÔn du thiªn, Th¨ng thiªn hµnh v.v. C¶nh giíi thÇn tiªn ®−îc m« t¶ trong th¬ ®Òu thanh tÞnh, cao khiÕt, trªn thùc tÕ lµ t−îng tr−ng thÕ giíi lý t−ëng cña thi nh©n. Ch¼ng h¹n bµi ViÔn du thiªn: ViÔn du l©m tø h¶i, phñ ng−ìng quan hång ba. §¹i ng− nh−îc khóc l¨ng, thõa l·ng t−¬ng kinh qu¸. Linh ngao ®¸i ph−¬ng tr−îng, thÇn nh¹c nghiÔm sai nga. Tiªn nh©n t−êng kú ngung, ngäc n÷ hý kú a. Quúnh nhôy kh¶ liÖu ky, ng−ìng thñ hÊp triªu hµ. C«n L«n b¶n ng« tr¹ch, Trung Ch©u phi ng· gia. T−¬ng quy yÕt ®«ng phô, nhÊt cö siªu l−u sa. Cæ dùc vò thêi phong, tr−êng khiÕu kÝch thanh ca. Kim th¹ch cè dÞ th−ëng, nhËt nguyÖt ®ång quang hoa. TÒ niªn d÷ thiªn ®Þa, v¹n thÆng an tóc ®a. (ViÔn du ®Õn bèn biÓn ë ngoµi cöu ch©u, cói nh×n ngÈng tr«ng sãng lín. C¸ lín tùa nh− d·y nói nhÊp nh«, c−ìi sãng biÓn cïng nhau l−ít qua. Ngao thÇn câng nói tiªn cña ph−¬ng tr−îng, nói tiªn cao lín nguy nga. Tiªn nh©n ngao du n¬i gãc nói, thÇn n÷ ®ïa vui ë trong hang. Nhôy hoa quúnh cã thÓ ®ì ®ãi lßng, ngÈng ®Çu hÝt r¸ng m©y buæi sím. Nói tiªn C«n L«n vèn lµ n¬i ë cña ta, Trung Quèc ch¼ng ph¶i nhµ cña ta. Ta muèn trë vÒ b¸i kiÕn §«ng V−¬ng C«ng, tho¾t c¸i ®· bay qua sa m¹c t©y b¾c. Vç c¸nh móa cïng víi giã, hó dµi cÊt cao tiÕng h¸t. Vµng ®¸ tuy r¾n nh−ng l¹i dÔ vì, ¸nh s¸ng chãi chang rùc rì chØ cã mÆt trêi mÆt tr¨ng. Thä mÖnh dµi l©u ngang víi trêi ®Êt, lµm vua mét n−íc hµng v¹n cç xe còng kh«ng ®¸ng ngîi ca)

Tµo Thùc ®èi víi viÖc cña thÇn tiªn lu«n lu«n gi÷ th¸i ®é phñ ®Þnh, thiªn BiÖn ®¹o luËn cña «ng nãi “kh«ng tin thÇn tiªn”; bµi TÆng B¹ch M· V−¬ng B−u còng nãi: “H− v« cÇu liÖt tiªn, Tïng Tö cöu ng« khi” (cÇu tiªn pháng ®¹o lµ h− v« kh«ng b»ng cø, XÝch Tïng Tö thµnh tiªn ®· l©u lõa dèi ta). Cã thÓ - 13 -

thÊy th¬ du tiªn cña Tµo Thùc, trªn thùc tÕ lµ lêi thÓ hiÖn nçi lßng −u lo cuéc sèng9. Th¬ cña Tµo Thùc qu¶ ®óng nh− Chung Vinh nãi trong Thi phÈm “cèt khÝ kú cao, tõ th¸i hoa mËu, t×nh kiªm nh· o¸n, thÓ bÞ v¨n chÊt” (Th¬ Tµo Thùc khÝ cèt kú l¹ cao siªu, tõ ng÷ trau chuèt ®Ñp ®Ï phong phó, t×nh c¶m gåm c¶ nh· o¸n, v¨n chÊt hµi hßa t−¬i t¾n). ¤ng kh«ng nh− Tµo Th¸o cæ nh· béc trùc, bi th−¬ng thª l−¬ng, l¹i kh«ng mÒm m¹i uyÓn chuyÓn sóc tÝch nh− Tµo Phi, mµ gåm c¶ së tr−êng cña cha vµ anh, ®¹t tíi sù kÕt hîp hoµn mü gi÷a phong cèt vµ vÎ ®Ñp v¨n ch−¬ng, trë thµnh ®¹i diÖn kiÖt xuÊt nhÊt cña thi ®µn ®−¬ng thêi. Tµo Thùc lµ v¨n nh©n ®Çu tiªn nç lùc s¸ng t¸c th¬ ngò ng«n. Th¬ ca cña «ng hiÖn cßn h¬n 90 bµi, trong ®ã cã h¬n 60 bµi th¬ ngò ng«n. Th¬ ca cña «ng ®· thÓ hiÖn sù trang nh· “ai nhi bÊt th−¬ng” (buån mµ kh«ng qu¸ ®au th−¬ng) cña Thi kinh, l¹i chøa ®ùng sù kú l¹ khÐo lÐo ®Ñp ®Ï th©m thóy cña Së tõ; võa kÕ thõa bót lùc ph¶n ¸nh hiÖn thùc cña Nh¹c phñ ®êi H¸n, võa b¶o l−u ®−îc t×nh ®iÖu Êm ¸p xinh x¾n, buån b· xa x¨m cña Cæ thi thËp cöu thñ. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu th«ng qua «ng mµ ng−ng tô trong s¸ng t¸c th¬ ngò ng«n, h×nh thµnh phong c¸ch cña b¶n th©n «ng, hoµn thµnh sù chuyÓn biÕn cña d©n ca Nh¹c phñ sang th¬ cña v¨n nh©n. “§ã lµ sù nghiÖp cña mét thêi ®¹i, song l¹i th«ng qua Tµo Thùc míi ®−îc hoµn thµnh”10. Tµo Thùc cã nh÷ng ®ãng gãp kiÖt xuÊt ®èi víi sù ph¸t triÓn cña th¬ ca, ng−êi ®êi sau ®¸nh gi¸ vÒ «ng rÊt cao. Chung Vinh trong Thi phÈm nãi: “TrÇn T− chi vu v¨n ch−¬ng d·, tØ nh©n lu©n chi h÷u Chu Khæng, l©n vò chi h÷u long ph−îng, ©m nh¹c chi h÷u cÇm sªnh, n÷ c«ng chi h÷u phñ ph¸t.” (Tµo Thùc ®èi víi thi ®µn, thËt ®óng nh− bËc th¸nh Chu C«ng, Khæng Tö trong loµi ng−êi; nh− rång, ph−îng trong loµi ®éng vËt; nh− ®µn, s¸o trong ©m nh¹c; nh− gÊm thªu khÐo lÐo ®Ñp ®Ï trong n÷ c«ng). T¹ Linh VËn nãi: “Thiªn h¹ tõ khi cã ®¸, th× Tµo Tö KiÕn riªng chiÕm 8 ®Êu, ta ®−îc mét ®Êu, cßn thiªn h¹ chia nhau mét ®Êu.” [dÉn trong s¸ch ThÝch th−êng ®µm, quyÓn trung, khuyÕt danh, ®êi Tèng]. Tr−¬ng Giíi trong TuÕ Hµn ®−êng thi tho¹i nãi: “V¨n cña Hµn Tho¸i Chi, th¬ cña Tµo Tö KiÕn, §ç Tö Mü, ng−êi ®êi sau kh«ng thÓ theo kÞp”. Th¬ ngò ng«n cña Tµo Thùc ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi thi ®µn hËu thÕ, ®óng nh− Hå øng L©n nãi: “Hµ ®¸n thiªn cña Tö KiÕn chÝnh lµ VÞnh sö cña Th¸i Xung - 14 -

(T¶ T−) tõ ®Êy mµ ra, ViÔn du thiªn chÝnh lµ Du tiªn cña C¶nh ThuÇn (Qu¸ch Ph¸c) tõ ®Êy mµ ra, c¸c thiªn Nam quèc h÷u giai nh©n v.v, lµ tæ cña c¸c t¸c phÈm cña Tù T«ng, c¸c thiªn C«ng tö kÝnh ¸i khanh v.v, lµ t«ng cña c¸c t¸c phÈm cña SÜ Hµnh. C¸c t¸c gi¶ lµ cù ph¸ch cña thêi Lôc triÒu, kh«ng thÓ ngoµi ph¹m vi ®ã.” [Thi sè, néi biªn, quyÓn 2]. Th¬ ca cña Tµo Thùc ®−îc ng−êi ®êi sau suy t«n, nguyªn nh©n chñ yÕu lµ ë ba ®iÓm sau: mét lµ do v¨n ch−¬ng phong phó t−¬i ®Ñp, hai lµ v× «ng cã nh÷ng ¶nh h−ëng to lín ®èi víi sù ph¸t triÓn cña th¬ ngò ng«n, ba lµ th©n thÕ bÊt h¹nh cña «ng dÉn ®Õn sù ®ång t×nh cña v¨n nh©n ®êi sau. Víi t− c¸ch lµ ®iÓn h×nh cña v¨n nh©n bÊt ®¾c ý, sè phËn tr¾c trë cña «ng khiÕn cho v« sè v¨n nh©n biÓu lé sù ®ång t×nh. L−u HiÖp trong thiªn Tµi l−îc s¸ch V¨n t©m ®iªu long nãi “V¨n §Õ dÜ vÞ t«n gi¶m tµi, T− V−¬ng dÜ thÕ quÉn Ých gi¸” (Ngôy V¨n §Õ Tµo Phi nh©n ®Þa vÞ t«n quý mµ gi¶m sót v¨n tµi, TrÇn T− V−¬ng Tµo Thùc v× c¶nh ngé khèn quÉn mµ t¨ng thªm danh tiÕng), còng cã ý nµy. Kh«ng Ýt thi nh©n cæ ®¹i ®Òu lÊy tµi cña V−¬ng T¸ tù vÝ, ng−îc l¹i phÇn lín ®Òu th©n thÕ trÇm lu©n, nh−ng víi thi tõ næi tiÕng, sè phËn cña hä t−¬ng tù víi Tµo Thùc, v× thÕ cã sù ®ång c¶m víi Tµo Thùc11.

3 v−¬ng x¸n, l−u trinh vµ s¸i viªm

• V−¬ng X¸n: ng−êi næi tréi trong “ThÊt Tö” • L−u Trinh: chuéng nghÜa khÝ −a kú l¹ • S¸i Viªm vµ Bi phÉn thi Tµo Phi trong thiªn LuËn v¨n s¸ch §iÓn luËn gäi Khæng Dung, TrÇn L©m, V−¬ng X¸n, Tõ C¸n, NguyÔn Vò, ¦ng S−íng, L−u Trinh lµ “ThÊt Tö”. Trong “ThÊt Tö”, Khæng Dung tuæi kh¸ cao, h¬n n÷a l¹i bÞ s¸t h¹i n¨m thø 13 niªn hiÖu KiÕn An (208), v× thÕ trªn thùc tÕ chØ cã 6 ng−êi tham gia ho¹t ®éng v¨n häc thêi kú ë NghiÖp H¹12. Trong ®ã thµnh tùu cña V−¬ng X¸n, L−u Trinh lµ næi bËt nhÊt, Chung Vinh trong Thi phÈm liÖt hä vµo “th−îng phÈm”. V−¬ng X¸n, tù Träng Tuyªn13, nay cßn 23 bµi th¬. ¤ng quy thuËn Tµo Th¸o vµo n¨m thø 13 niªn hiÖu KiÕn An, t¸c phÈm tr−íc ®ã hoÆc ghi chÐp - 15 -

chiÕn tranh lo¹n l¹c cuèi ®êi H¸n, hoÆc m« t¶ t×nh c¶m l÷ thø bã buéc vµ c¶m kh¸i tr¸ng chÝ khã thµnh cña «ng khi l−u l¹c ë Kinh Ch©u, t¸c phÈm tiªu biÓu lµ ThÊt ai thi tam thñ, ®Æc biÖt næi tiÕng nhÊt lµ bµi 1: T©y kinh lo¹n v« t−îng, sµi hæ ph−¬ng cÊu ho¹n. Phôc khÝ Trung Quèc khø, ñy th©n thÝch Kinh Man. Th©n thÝch ®èi ng· bi, b»ng h÷u t−¬ng truy phan. XuÊt m«n v« së kiÕn, b¹ch cèt tÕ b×nh nguyªn. Lé h÷u c¬ phô nh©n, b·o tö khÝ th¶o gian. Cè v¨n hiÖu khÊp thanh, huy thÖ ®éc bÊt hoµn. “VÞ tri th©n tö xø, hµ n¨ng l−ìng t−¬ng hoµn?” Khu m· khÝ chi khø, bÊt nhÉn thÝnh thö ng«n. Nam ®¨ng B¸ L¨ng ng¹n, håi thñ väng Trµng An. Ngé bØ h¹ tuyÒn nh©n, vÞ nhiªn th−¬ng t©m can. (Kinh ®« Trµng An tr¶i qua mét phen hçn lo¹n, lò lang sãi lµm lo¹n khiÕn b¸ch tÝnh gÆp häa. Ta l¹i thªm mét lÇn ph¶i dêi xa Trung nguyªn ®i xa, göi tÊm th©n l¸nh n¹n tíi vïng Kinh Ch©u. Ng−êi th©n buån cho ta, b»ng h÷u tiÔn ta ®i l−u luyÕn. Ra cöa ch¼ng nh×n thÊy g×, chØ thÊy x−¬ng tr¾ng che khuÊt c¶ c¸nh ®ång. Bªn ®−êng cã ng−êi phô n÷ ®ãi kh¸t, «m con bá vµo ®¸m cá. Ngo¸i ®Çu l¹i cßn nghe thÊy tiÕng khãc cña ®øa trÎ, thiÕu phô g¹t lÖ mét m×nh bá ®i kh«ng quay trë l¹i. “Cßn ch−a biÕt th©n m×nh chÕt ë chç nµo, lµm sao cøu næi c¶ hai mÑ con?” Ruæi ngùa mau mau dêi khái n¬i nµy, kh«ng nì nghe nh÷ng lêi th−¬ng t©m ®ã. VÒ nam trÌo lªn ngän B¸ L¨ng (l¨ng mé cña H¸n V¨n §Õ), ngo¸i ®Çu tr«ng vÒ Trµng An. Ta ®· hiÓu ®−îc lßng mong mái th¸i b×nh thÞnh trÞ trong th¬ H¹ tuyÒn (Thi kinh), than «i, nçi lßng ®au xãt nÉu c¶ t©m can.)

Bµi th¬ nµy ghi l¹i nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy tai nghe cña thi nh©n trªn ®−êng l¸nh n¹n ë Kinh Ch©u vµo n¨m thø 3 niªn hiÖu S¬ B×nh (192) khi bé t−íng Lý Th«i, Qu¸ch DÜ cña §æng Tr¸c lµm lo¹n ë Trµng An. “XuÊt m«n v« së kiÕn, b¹ch cèt tÕ b×nh nguyªn” (Ra cöa ch¼ng nh×n thÊy g×, chØ thÊy x−¬ng tr¾ng che khuÊt c¶ c¸nh ®ång), ®· kh¸i qu¸t c¶nh t−îng bi th¶m khèn khæ cña sinh linh sau lo¹n l¹c chiÕn tranh; S¸u c©u th¬ “lé h÷u c¬ phô nh©n” v.v ®· m« t¶ mét c¸ch cô thÓ c¶nh mét ng−êi phô n÷ ®ãi kh¸t vøt cèt nhôc do m×nh sinh ra, v¹ch trÇn tai häa cña chiÕn tranh lo¹n l¹c gi¸ng xuèng ®Çu ng−êi d©n. Ng« Kú ng−êi ®êi Thanh b×nh luËn bµi th¬ nµy r»ng: “Con ng−êi trong lóc lo¹n ly, tÊt c¶ ®Òu coi th−êng, c¸i khã c¾t bá nhÊt lµ cèt nhôc, vËy mµ tõ mÉu cßn ph¶i lµm thÕ ®èi víi con nhá cña m×nh. ViÕt nÆng nÒ nh− thÕ, chØ cã «ng míi cã thÓ lµm ®−îc.” [Lôc triÒu tuyÓn thi ®Þnh luËn, quyÓn 6]. ThÈm §øc TiÒm nãi bµi th¬ nµy lµ “tæ cña c¸c thiªn V« gia biÖt, Thïy l·o biÖt cña §ç ThiÕu L¨ng” [Cæ thi nguyªn, quyÓn 5], ®ñ thÊy ¶nh h−ëng cña «ng rÊt lín. ThÊt ai thi, bµi 2 - 16 -

m« t¶ sù hoang tµn thª l−¬ng cña c¶nh vËt nói s«ng, chim bay vÒ tæ thó nh¶y vÒ chuång, t« ®Ëm nçi thèng khæ tha h−¬ng l−u l¹c cña m×nh, còng rÊt ch©n x¸c c¶m ®éng lßng ng−êi. Sau khi quy thuËn Tµo Th¸o, t¸c phÈm t−¬ng ®èi quan träng cña V−¬ng X¸n lµ Tßng qu©n thi ngò thñ, chñ yÕu m« t¶ c¶m thô cña thi nh©n mÊy lÇn theo Tµo Th¸o xuÊt chinh. Bµi th¬ ®· t¸i hiÖn c¶nh t−îng ruéng v−ên hoang vu, th−¬ng tÝch kh¾p n¬i cña n«ng th«n sau chiÕn lo¹n cuèi ®êi H¸n; ca ngîi sù anh minh s¸ng suèt cña Tµo Th¸o; ®ång thêi còng bµy tá ý nguyÖn theo Tµo Th¸o hÕt lßng hÕt søc phông sù ®Êt n−íc cña «ng. V−¬ng X¸n cßn cã mét sè t¸c phÈm x−íng häa víi anh em Tµo Phi, Tµo Thùc vµ v¨n nh©n kh¸c thêi kú ë NghiÖp H¹, ch¼ng h¹n C«ng yÕn thi v.v. C¸c t¸c phÈm nµy, tuy lµ th¬ “l©n phong nguyÖt, hiÖp tr× uyÓn” (th−¬ng giã tr¨ng, giìn ao v−ên), nh−ng còng ®Òu cã ý nghÜa tÝch cùc vÒ c¸c ph−¬ng diÖn më réng ®Ò tµi cña thi ca, t×m tßi kü x¶o cña th¬ ca v.v.14 Th¬ V−¬ng X¸n t×nh c¶m th©m trÇm, kh¶ng kh¸i bi tr¸ng. T¹ Linh VËn nãi «ng: “Gia b¶n TÇn Xuyªn, quý c«ng tö t«n, tao lo¹n l−u ngô, tù th−¬ng t×nh ®a.” (Nhµ vèn ë TÇn Xuyªn, con ch¸u cña quý téc, gÆp lo¹n ph¶i c− ngô tha h−¬ng, tù th−¬ng m×nh ®a t×nh. [NghÜ Ngôy Th¸i tö NghiÖp Trung tËp V−¬ng X¸n thi tù]. “Tù th−¬ng” lµ ®Æc tr−ng t×nh c¶m cña V−¬ng X¸n, xuÊt th©n lµ con ch¸u cña quý téc, gÆp c¶nh lo¹n l¹c phiªu d¹t ngô c−, khiÕn «ng khi tiÕp xóc víi c¶nh vËt bªn ngoµi th−êng trµo d©ng c¶m xóc, lo cho ®êi vµ th−¬ng cho m×nh. §ã lµ xuÊt ph¸t ®iÓm s¸ng t¸c th¬ cña «ng, t¸c phÈm cña «ng tuy cã sù ®ång t×nh ®èi víi b¸ch tÝnh vµ nguyÖn väng thùc hiÖn hoµi b·o, nh−ng nh÷ng t¸c phÈm ®ã ®Òu thÓ hiÖn tõ trong c¶nh c¶m th−¬ng th©n thÕ cña c¸ nh©n. V× thÕ, “ph¸t thiÓu th−¬ng chi tõ” (ph¸t ra lêi th¬ buån th−¬ng) [Chung Vinh: Thi phÈm, th−îng] trë thµnh ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña «ng, song l¹i khã tr¸nh khái “bi nhi bÊt tr¸ng” (bi mµ kh«ng tr¸ng) [L−u Hy T¸i: NghÖ kh¸i - Thi kh¸i]. Th¬ V−¬ng X¸n thu ®−îc thµnh tùu rÊt cao, L−u HiÖp khen lµ “ThÊt Tö chi quan miÖn” (®øng ®Çu ThÊt Tö) [V¨n t©m ®iªu long - Tµi l−îc]; Ph−¬ng §«ng Thu b×nh phÈm «ng lµ “th−¬ng l−¬ng bi kh¸i, tµi lùc hµo kiÖn, TrÇn T− nhi h¹, nhÊt nh©n nhi dÜ.” (Thª l−¬ng bi kh¸i, tµi søc hµo m¹i tr¸ng kiÖn, tõ TrÇn T− V−¬ng Tµo Thùc trë ®i, chØ cã mét ng−êi mµ th«i) [Chiªu Muéi Chiªm ng«n, quyÓn 2]. Th¬ «ng còng t−¬ng ®èi cã ¶nh h−ëng ®èi víi hËu thÕ, Chung Vinh trong Thi phÈm nãi c¸c nhµ th¬ næi tiÕng nh− Phan Nh¹c, Tr−¬ng HiÖp, Tr−¬ng Hoa, L−u C«n, L− ThÇm v.v ®Òu b¾t nguån tõ «ng, ngay Ngôy V¨n §Õ Tµo Phi còng “h¬i cã bãng d¸ng cña Träng Tuyªn”.

- 17 -

L−u Trinh, tù C«ng C¸n15, th¬ cßn h¬n 20 bµi. RÊt næi tiÕng vÒ th¬ ca ®−¬ng thêi, Tµo Phi tõng khen «ng lµ “ng−êi giái th¬ ngò ng«n, tuyÖt khÐo ®−¬ng thêi” [Hùu d÷ Ng« ChÊt th−]. ¤ng tÝnh c¸ch hµo m¹i, cuång phãng tù do. Th¬ «ng còng nh− ng−êi «ng vËy, L−u HiÖp nãi: “C«ng C¸n khÝ biÓn, cè ng«n tr¸ng nhi t×nh h·i” (L−u Trinh tÝnh t×nh hÑp hßi, v× thÕ ng«n tõ kháe kho¾n m¹nh mÏ, t©m t− khiÕn ng−êi ta kinh sî) [V¨n t©m ®iªu long - ThÓ tÝnh]. Chung Vinh nãi «ng: “tr−îng khÝ ¸i kú, ®éng ®a chÊn tuyÖt. Trinh cèt l¨ng s−¬ng, cao phong khoa tôc” (dùa vµo khÝ thÕ ®éc ®¸o vµ c©u ch÷ næi bËt, khiÕn th¬ ca chÊn ®éng thÕ tôc. LÊy khÝ cèt kiªn trinh v−ît lªn trªn tuyÕt s−¬ng, lÊy phong c¸ch cao khiÕt siªu viÖt phµm tôc) [Thi phÈm, th−îng]. Th¬ L−u Trinh, mét lo¹i lµ th¬ tÆng ®¸p, mét lo¹i lµ th¬ du l¹c (vui ch¬i). Trong th¬ tÆng ®¸p cña «ng, næi tiÕng nhÊt lµ ba bµi TÆng tßng ®Ö. Ba bµi th¬ nµy lÇn l−ît dïng rau tÇn rau t¶o, c©y tïng vµ chim ph−îng hoµng ®Ó vÝ víi tÝnh c¸ch kiªn trinh cao khiÕt, võa lµ ca ngîi ®èi víi em hä cña m×nh, võa lµ h×nh bãng cña b¶n th©n nhµ th¬. L−u Lý nãi: “Ban ®Çu nãi rau tÇn rau t¶o cã thÓ dïng ®Ó nÊu mãn ¨n, sau nãi c©y tïng c©y b¸ch cã thÓ gi÷ tiÕt th¸o bÒn v÷ng, mµ ch−¬ng cuèi l¹i lÊy chim ph−îng tr«ng mong, th× nguyÖn −íc ®ã cµng s©u xa, mµ lêi cµng thªm nÆng.” [TuyÓn thi bæ chó, quyÓn 2]. Trong ®ã bµi 2 lµ hay nhÊt: §×nh ®×nh s¬n th−îng tïng, s¾t s¾t cèc trung phong. Phong thanh nhÊt hµ thÞnh, tïng chi nhÊt hµ kinh. B¨ng s−¬ng chÝnh th¶m thª, chung tuÕ th−êng ®oan chÝnh. KhØ bÊt ly ng−ng hµn, tïng b¸ch h÷u b¶n tÝnh. (C©y tïng trªn nói cao vêi vîi, giã trong hang nói h−u h¾t thæi. TiÕng giã nghe sao µo µo, c©y tïng cµnh l¸ sao vÉn cøng. B¨ng gi¸ ®−¬ng lóc th¶m thª, suèt n¨m vÉn ®øng th¼ng. §©u ph¶i kh«ng sî gi¸ l¹nh, mµ v× tïng b¸ch cã b¶n tÝnh.)

Bµi th¬ hµo m¹i m¹nh mÏ, h¬i cã khÝ kh¸i “tù m×nh ®øng th¼ng” [Lôc Thêi Ung: Thi kÝnh tæng luËn], “phong c¸ch cao siªu tho¸t tôc”. Kh¸c víi V−¬ng X¸n, phong c¸ch cña L−u Trinh lµ “tr¸ng nhi bÊt mËt” (cao lín nh−ng kh«ng chÆt chÏ) [Tµo Phi: §iÓn luËn - LuËn v¨n]. Cïng ®èi mÆt víi x· héi ®éng lo¹n, tao ngé nh©n sinh gËp ghÒnh, «ng biÓu hiÖn cµng nhiÒu h¬n t×nh c¶m phÉn né bÊt b×nh cña c¸ nh©n, v× thÕ trong t¸c phÈm cña «ng, nãi chung lµ trµn ®Çy khÝ ph¸ch kh¶ng kh¸i lçi l¹c. §óng nh− «ng tõng nãi, s−¬ng giã bøc b¸ch cµng kh¾c nghiÖt, cµng cã thÓ biÓu hiÖn b¶n tÝnh kiªn trinh cøng cái cña c©y tïng c©y b¸ch. Tinh thÇn vµ khÝ cèt ®ã t¹o nªn phong c¸ch th¬ cña L−u Trinh thanh tho¸t mµ l¹i kú l¹ ®Ñp ®Ï. Ngoµi ra, bµi th¬ TÆng Tõ C¸n cña L−u - 18 -

Trinh bi ai than thë sè phËn ®a tru©n, béc lé phÉn né vµ bÊt b×nh; bèn bµi TÆng Ngò Quan Trung lang t−íng chó ý biÓu hiÖn t×nh b¹n s©u s¾c nång hËu gi÷a «ng vµ Tµo Phi, t×nh c¶m lêi lÏ ch©n t×nh tha thiÕt mµ l¹i rÊt ®óng møc, còng ®Òu lµ nh÷ng t¸c phÈm t−¬ng ®èi næi tiÕng. Th¬ du l¹c cña L−u Trinh gåm nh÷ng bµi nh− C«ng yÕn thi, §Êu kª thi, X¹ diªn thi v.v. Bµi C«ng yÕn thi dïng ngßi bót hoa lÖ hÕt lßng m« t¶ vÎ ®Ñp cña s¬n thñy vµ niÒm vui du ngo¹n th−ëng thøc. Bµi §Êu kª thi lµ t¸c phÈm m« t¶ thó vÞ chäi gµ, tuy kh«ng cã th©m ý, nh−ng «ng ®· dïng ng«n ng÷ cùc kú tinh luyÖn ®Ó truyÒn ®¹t thÇn th¸i cña gµ chäi, ®ång thêi thÓ hiÖn tÝnh c¸ch hµo m¹i phãng kho¸ng cña t¸c gi¶: “Lîi tr¶o th¸m ngäc trõ, ch©n môc hµm háa quang. Tr−êng kiÒu kinh phong khëi, kinh c¸ch chÝnh ph« tr−¬ng, khinh cö phÊn c©u dÕ, ®iÖn kÝnh phôc hoµn t−êng” (Mãng s¾c b¸m thÒm ngäc, m¾t trõng tãe ¸nh löa. L«ng ®u«i quËt giã næi, ®«i c¸nh ®ang dang réng. §Çu ngÈng má h¸ to, tÊn c«ng nh− chíp giËt). Th¬ cña L−u Trinh toµn chiÕm −u thÕ b»ng khÝ thÕ, bÊt kÓ lµ tr÷ t×nh hay vÞnh vËt, bÊt kÓ lµ m« t¶ s¬n thñy hay kh¾c häa chim chãc, ®Òu chøng tá khÝ kh¸i tù tin cao ng¹o, phÊn chÊn h¨m hë, Nguyªn H¶o VÊn trong LuËn thi tuyÖt có nãi: “Tµo L−u täa khiÕu hæ sinh phong, tø h¶i v« nh©n gi¸c l−ìng hïng” (Tµo Phi vµ L−u Trinh ngåi ®Êu khÈu víi nhau th× tùa nh− hæ sinh phong, thiªn h¹ kh«ng ai cã thÓ c·i l¹i ®−îc hai vÞ ®ã), chÝnh lµ t¸n th−ëng tr¸ng khÝ ®ã cña «ng. S¸i Viªm, tù V¨n C¬, lµ con g¸i cña S¸i Ung. Trong lo¹n §æng Tr¸c, bÞ b¾t ®Õn Nam Hung N«, g¶ cho T¶ HiÒn V−¬ng, sinh ®−îc hai con, sau ®−îc Tµo Th¸o dïng vµng ngäc chuéc vÒ, g¶ l¹i cho §æng Tù. Th¬ cña bµ nay cßn l¹i 3 bµi, trong ®ã bµi Bi phÉn thi thÓ ngò ng«n t−¬ng ®èi ®¸ng tin16. Bµi th¬ nµy dµi tíi 540 ch÷, chia lµm ba ®o¹n, ®o¹n mét t¶ §æng Tr¸c lµm lo¹n, b¶n th©n bÞ b¾t lµm tï binh vµ sù ng−îc ®·i mµ c¸c tï binh ph¶i chÞu, tù sù lµ chñ yÕu, còng cã ®an xen tr÷ t×nh; ®o¹n hai m« t¶ cuéc sèng trªn ®Êt Hå vµ t×nh c¶nh ®au khæ lóc ®−îc chuéc vÒ chia tay víi c¸c con; ®o¹n ba m« t¶ cuéc sèng sau khi håi h−¬ng, ®o¹n hai vµ ®o¹n ba chñ yÕu lµ tr÷ t×nh, còng cã ®an xen tù sù. Trong ®ã ®o¹n hai m« t¶ v« cïng ®au ®ín: Biªn hoang d÷ hoa dÞ, nh©n tôc thiÓu nghÜa lý. Xø së ®a s−¬ng tuyÕt, Hå phong xu©n h¹ khëi. Phiªn phiªn xuy ng· y, tóc tóc nhËp ng· nhÜ. C¶m thêi niÖm phô mÉu, ai th¸n v« cïng dÜ. H÷u kh¸ch tßng ngo¹i lai, v¨n chi th−êng hoan hû. Nghªnh vÉn kú tiªu tøc, triÕp phôc phi h−¬ng lý. Gi¶i cÊu khiÕu thêi nguyÖn, cèt nhôc lai nghªnh kû. Kû ®¾c tù gi¶i miÔn, ®−¬ng phôc khÝ nhi tØ - 19 -

(tö). Thiªn thuéc xuyÕt nh©n t©m, niÖm biÖt v« héi kú. Tån vong vÜnh qu¶i c¸ch, bÊt nhÉn d÷ chi tõ. Nhi tiÒn b·o ng· c¶nh, vÊn “mÉu dôc hµ chi. Nh©n ng«n mÉu ®−¬ng khø, khØ phôc h÷u hoµn th×? A mÉu th−êng nh©n tr¾c, kim hµ c¸nh bÊt tú (t−)?” KiÕn thö b¨ng ngò néi, ho¶ng hèt sinh cuång si. HiÖu khÊp thñ phñ m¹, ®−¬ng ph¸t phôc håi nghi. Kiªm h÷u ®ång thêi bèi, t−¬ng tèng c¸o ly biÖt. Mé ng· ®éc ®¾c quy, ai khiÕu thanh tåi liÖt. M· vi lËp tr× trï, xa vi bÊt chuyÓn triÖt. Quan gi¶ giai h− xi, hµnh lé diÖc minh yÕt. (Biªn ®Þa c¶nh hoang vu, phong tôc Ýt nghÜa lý. N¬i ®©y ®Çy tuyÕt s−¬ng, xu©n h¹ cã giã næi. PhÇn phËt tµ ¸o ta, vi vu thæi trong tai. Th−¬ng thêi nhí cha mÑ, than thë buån n·o nÒ. Cã kh¸ch tõ ngoµi ®Õn, nghe tin lßng mõng vui. §ãn hái tin tøc nhµ, ch¼ng ph¶i lµ lµng xãm. T×nh cê cÇu ®−îc nguyÖn, cèt nhôc ®Õn ®ãn m×nh. Gi¶i tho¸t ®−îc b¶n th©n, l¹i ph¶i bá con l¹i. Trêi v¸ vÝu lßng ng−êi, tõ biÖt sao gÆp l¹i. Sèng chÕt m·i xa c¸ch, ch¼ng nì tõ biÖt con. Con «m lÊy cæ ta, hái “mÑ ®Þnh ®i ®©u? Nghe nãi mÑ muèn ®i, liÖu cã ngµy trë l¹i? Lßng mÑ th−êng nh©n tõ, nay sao nì kh«ng th−¬ng? Con cßn ch−a nªn ng−êi, lµm sao kh«ng mong nhí?” Nh×n con lßng tan n¸t, ho¶ng hèt nh− ph¸t cuång. Gµo khãc tay vç vÒ, võa ®i võa ngo¸i l¹i. C¶ ng−êi cïng c¶nh ngé, ra tiÔn c¸o biÖt nhau. Th−¬ng ta vÒ mét m×nh, buån rÇu gµo th¶m thiÕt. Ngùa cø ®øng chÇn chõ, xe ch¼ng chÞu nhóc nhÝch. Ng−êi nh×n sôt sïi theo, kh¸ch qua còng thót thÝt.) Bµi th¬ nµy träng ®iÓm m« t¶ c¶nh ngé bi th¶m nhÊt trÇn gian mµ tù b¶n th©n t¸c gi¶ ph¶i tr¶i qua, tõ ®ã cã thÓ thÊy sè phËn bÊt h¹nh cña qu¶ng ®¹i nh©n d©n ®Æc biÖt lµ phô n÷ trong lo¹n l¹c chiÕn tranh ë cuèi ®êi H¸n. Nhµ th¬ th«ng qua m« t¶ mét c¸ch chi tiÕt, biÓu hiÖn cô thÓ sinh ®éng ho¹t ®éng néi t©m cña nh©n vËt trong hoµn c¶nh, khiÕn ng−êi ®äc nh− ®Õn tËn n¬i, nh− nh×n thÊy ng−êi thËt. Bi phÉn thi chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c cña th¬ tù sù Nh¹c phñ ®êi H¸n, cã thÓ s¸nh ngang víi Khæng t−íc ®«ng nam phi; th¬ B¾c chinh v.v cña §ç Phñ hiÓn nhiªn còng chÞu ¶nh h−ëng cña nã17. Ngoµi ra, c¸c nhµ th¬ TrÇn L©m, NguyÔn Vò, Tõ C¸n v.v trong “KiÕn An ThÊt Tö” còng ®Òu cã mét sè t¸c phÈm t−¬ng ®èi næi tiÕng. TrÇn L©m vµ NguyÔn Vò tuy næi tiÕng ®−¬ng thêi vÒ ch−¬ng biÓu th− ký18, song s¸ng t¸c th¬ ca còng kh¸ næi bËt. Ch¼ng h¹n bµi Èm m· Tr−êng Thµnh quËt hµnh cña TrÇn L©m, gi¶ th¸c chuyÖn x©y ®¾p Tr−êng Thµnh ë ®êi TÇn, miªu t¶ nçi khæ vµ tai n¹n do lao dÞch nÆng nÒ ®em ®Õn cho qu¶ng ®¹i nh©n d©n, t−¬ng ®èi cã ý nghÜa hiÖn thùc:

- 20 -

Èm m· Tr−êng Thµnh quËt, thñy hµn th−¬ng m· cèt. V·ng vÞ Tr−êng Thµnh l¹i, “ThËn m¹c kª l−u Th¸i Nguyªn tèt!” “Quan t¸c tù h÷u tr×nh, cö tróc hµi nh÷ thanh!” “Nam nhi ninh ®−¬ng c¸ch ®Êu tö, hµ n¨ng phÊt óc tróc Tr−êng Thµnh?” Tr−êng Thµnh hµ liªn liªn, liªn liªn tam thiªn lý. Biªn thµnh ®a kiÖn thiÕu, néi x¸ ®a qu¶ phô. T¸c th− d÷ néi x¸: “TiÖn gi¸ m¹c l−u tró, thiÖn thÞ t©n c« ch−¬ng, thêi thêi niÖm ng· cè phu tö.” B¸o th− v·ng biªn ®Þa: “Qu©n kim xuÊt ng÷ nhÊt hµ lËu!” “Th©n t¹i häa n¹n trung, Hµ vi kª l−u tha gia tö? Sinh nam thËn m¹c cö, sinh n÷ bæ dông phñ. Qu©n ®éc bÊt kiÕn Tr−êng Thµnh h¹, tö nh©n hµi cèt t−¬ng ch−ëng tró.” “KÕt ph¸t hµnh sù qu©n, hiÒm hiÒm t©m ý quan. Minh tri biªn ®Þa khæ, tiÖn thiÕp hµ n¨ng cöu tù toµn!” (Ngùa uèng n−íc bªn suèi gÇn Tr−êng Thµnh, n−íc ®ãng b¨ng l¹nh thÊu x−¬ng ngùa. §Õn nãi víi quan phô tr¸ch x©y Tr−êng Thµnh: “Xin ngµi ®õng gi÷ lÝnh Th¸i Nguyªn chóng t«i l¹i!” “ViÖc quan cã kú h¹n cè ®Þnh, mau h¸t lªn ch¨m chØ ®¾p thµnh ®õng trÔ n¶i!” “Nam nhi thµ tö chiÕn trªn sa tr−êng, sao cã thÓ buån ch¸n ë ®©y ®¾p Tr−êng Thµnh?” Tr−êng Thµnh ngót ngµn ®¾p bao giê xong, ba ngµn dÆm dµi thËt v« väng. N¬i biªn ¶i cã biÕt bao lÝnh tr¸ng tuæi cßn trÎ, vî chinh phu ë nhµ bao ng−êi thµnh qu¶ phô. Chinh phu viÕt th− cho vî ë nhµ: “Nµng h·y ®i lÊy chång kh¸c ®i ®õng cã trï trõ, nhí hÇu h¹ bè mÑ chång míi cho khÐo, ®«i lóc nhí tíi chång cò cña nµng lµ ®−îc råi.” Vî viÕt th− göi tíi biªn ¶i tr¸ch chång: “Chµng nay sao l¹i nãi nh÷ng lêi v« lÝ vËy!” “Ta ®ang l©m vµo tai häa lao dÞch, v× sao l¹i cø gi÷ nµng ë nhµ m×nh chÞu khæ m·i thÕ? Sinh con trai nµng chí nu«i nã thµnh ng−êi lín, sinh con g¸i th× nu«i nã cho cã da cã thÞt. Nµng lÏ nµo kh«ng thÊy d−íi ch©n Tr−êng Thµnh, th©y ng−êi chÕt n»m chÊt ®èng ngæn ngang.” “LÊy chång n©ng kh¨n söa tói cho chång, ch−a lµm trän viÖc Êy nªn lßng thiÕp rÊt buån. BiÕt râ n¬i biªn ¶i chµng v« cïng cùc nhäc, thiÕp sao cã thÓ yªn th©n ë câi trÇn m·i ®−îc!”)

C¶ bµi th¬ sö dông ph−¬ng ph¸p ®èi tho¹i, ng«n ng÷ chÊt ph¸c, t×nh c¶m ch©n thµnh s©u s¾c, c¸ch ®iÖu cøng cái mµ ®au buån thª l−¬ng, rÊt gÇn víi phong c¸ch cña d©n ca Nh¹c phñ20. Bµi Gi¸ xuÊt b¾c qu¸ch m«n hµnh miªu t¶ t×nh tr¹ng cña mét ®øa trÎ må c«i bÞ d× ghÎ ng−îc ®·i, tõ mét khÝa c¹nh kh¸c ph¶n ¸nh hiÖn thùc x· héi ngµy cµng ®i xuèng ë cuèi ®êi H¸n: Gi¸ xuÊt b¾c qu¸ch m«n, m· phan bÊt kh¼ng tr×. H¸ xa bé tr× trï, ng−ìng chiÕt kh« d−¬ng chi. Cè v¨n kh©u l©m trung, kiÓu kiÓu h÷u bi ®Ò. T¸ vÊn ®Ò gi¶ xuÊt: “Hµ vi n·i nh− ti (t−)?” “Th©n mÉu x¶ ng· mét, hËu mÉu t¨ng c« nhi. C¬ hµn v« y thùc, cö ®éng tiªn chïy thi. Cèt tiªu c¬ nhôc tËn, thÓ - 21 -

nh−îc kh« thô b×. Tµng ng· kh«ng thÊt trung, phô hoµn bÊt n¨ng tri. Th−îng chñng s¸t cè xø, tån vong vÜnh biÖt ly. Th©n mÉu hµ kh¶ kiÕn, lÖ h¹ thanh chÝnh ti (t−). KhÝ ng· vu thö gian, cïng ¸ch khØ h÷u ti (t−)!” TruyÒn c¸o hËu ®¹i nh©n, dÜ thö vi minh quy. (C−ìi xe ®i ra cöa b¾c thµnh, ngùa chë nÆng kh«ng chÞu ®i nhanh. Ta xuèng xe ®i ®i l¹i l¹i kh«ng muèn b−íc, r−ín ng−êi lªn bÎ cµnh d−¬ng liÔu kh«. Ngo¸i ®Çu l¹i thÊy trong rõng nói, cã tiÕng ng−êi khãc oa oa. Ta lÇn ®Õn hái han: “v× sao l¹i khãc to nh− thÕ?” “MÑ ch¸u bá ch¸u mµ ®i, d× ghÎ ghÐt ch¸u må c«i. §ãi rÐt kh«ng cã c¬m ¨n ¸o mÆc, ®éng mét tÝ lµ roi quËt gËy phang. ThÞt n¸t x−¬ng ®au nhõ, m×nh mÈy tùa vá c©y kh«. MÑ ghÎ nhèt ch¸u trong phßng kh«ng, cha vÒ còng ch¼ng hay biÕt. Ra b·i tha ma th¨m mé mÑ, ch¸u cßn mµ mÑ mÊt m·i m·i biÖt ly. MÑ ®Î sao cã thÓ t×m l¹i ®−îc, lÖ ch¶y giäng kh¶n ®Æc. §Ó l¹i ch¸u c« ®éc trªn ®êi, cïng khèn lÏ nµo cã lóc hÕt?” Muèn nãi víi ng−êi ®êi sau, lÊy ®©y lµm bµi häc s¸ng tá)

Phong c¸ch cña nã kh¸ gÇn víi bµi C« nhi hµnh trong d©n ca Nh¹c phñ ®êi H¸n. Th¬ Tõ C¸n nay cßn l¹i bèn bµi, ®Òu lµ th¬ ngò ng«n. Bµi ThÊt t− thi trong ®ã lµ b¾t ch−íc lêi cña t− phô, chia lµm s¸u ch−¬ng, m« t¶ t×nh c¶m −u sÇu ®au khæ cña t− phô, lêi th¬ s−ít m−ít uyÓn chuyÓn, t×nh c¶m ai o¸n triÒn miªn, cã thÓ gäi lµ giai t¸c. Cßn hai c©u “t− qu©n nh− l−u thñy, hµ h÷u cïng dÜ th×” (nhí chµng tùa nh− dßng n−íc ch¶y, ®©u cã lóc tËn cïng), th× ®−îc ng−êi ®êi sau xem träng. Mét bµi kh¸c lµ T×nh thi vÒ t×nh ®iÖu vµ phong c¸ch còng ®Òu t−¬ng tù víi bµi th¬ nµy. Bµi §¸p L−u Trinh thi cña Tõ C¸n biÓu hiÖn t×nh b¹n ch©n thµnh cña «ng víi L−u Trinh: D÷ tö biÖt v« kû, së kinh vÞ nhÊt tuÇn. Ng· t− nhÊt hµ ®èc, kú sÇu nh− tam xu©n. Tuy lé t¹i chØ xÝch, nan thiÖp nh− cöu quan. §µo ®µo chu h¹ ®øc, th¶o méc x−¬ng th¶ phån. (Gi· biÖt víi «ng ®· bao l©u råi nhØ, thêi gian ch−a ®Õn mét tuÇn. T«i nhí «ng da diÕt biÕt bao, nçi buån nh− ®· tr¶i qua ba mïa xu©n vËy. Tuy ®−êng x¸ c¸ch nhau gang tÊc, mµ khã v−ît nh− cöu trïng. Gi· biÖt mïa h¹ dµi d»ng dÆc, cá c©y ®· m¬n mën tèt t−¬i.)

Lêi th¬ nh· nhÆn gi¶n dÞ hån hËu chÊt ph¸c, cã thÓ ph¶n ¸nh diÖn m¹o tinh thÇn th«ng ®¹t tho¸t tôc, ch©n thµnh th¼ng th¾n cña con ng−êi thêi KiÕn An.

- 22 -

4 ®Æc tr−ng thêi ®¹i cña th¬ ca KIÕn an

• BiÓu d−¬ng cao ®é lý t−ëng chÝmh trÞ • Than thë buån b· cuéc ®êi ng¾n ngñi • BiÓu hiÖn c¸ tÝnh m·nh liÖt • S¾c th¸i bi kÞch nång ®−îm §éng lo¹n nh÷ng n¨m cuèi thêi §«ng H¸n ®· khiÕn v¨n nh©n KiÕn An nÕm ®ñ nçi khæ lo¹n ly, còng kÝch thÝch nhiÖt t×nh chÝnh trÞ cña hä; t¹o lËp sù nghiÖp vµ ®Ó l¹i danh tiÕng ë ®êi sau ®· trë thµnh truy cÇu chung cña hä. Tµo Th¸o “khèng chÕ thiªn tö ®Ó ra lÖnh cho ch− hÇu”, lÊy thiªn h¹ lµm tr¸ch nhiÖm cña m×nh, lý t−ëng chÝnh trÞ ®ã cã tÝnh tiªu biÓu, cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi v¨n nh©n ®−¬ng thêi. Tµo Phi th«ng hiÓu réng r·i kinh sö b¸ch gia, l¹i giái c−ìi ngùa b¾n cung, thÝch móa kiÕm, rÊt cã chÝ “cøu nçi khèn khæ cña d©n”. Tµo Thùc «m Êp tr¸ng chÝ “lôc lùc th−îng quèc, l−u huÖ h¹ d©n” (tËn t©m tËn lùc b¸o quèc, ®em l¹i ©n huÖ cho d©n), chø kh«ng cam chÞu chØ lµm v¨n sÜ. V−¬ng X¸n, TrÇn L©m, Tõ C¸n, NguyÔn Vò, L−u Trinh v.v ®Òu cã khÝ chÊt tr¸c viÖt phi phµm. Bµi Tßng qu©n thi cña V−¬ng X¸n tù béc lé tr¸ng chÝ: “Phôc th©n sù can qua, khØ ®¾c niÖm së t−” (DÊn th©n vµo viÖc can qua, lÏ nµo l¹i nghÜ ®Õn ®iÒu riªng t− cña m×nh), “bÞ vò t¹i tiªn ®¨ng, cam t©m trõ quèc tËt” (muèn lµm c¸nh chim bay lªn tr−íc, cam t©m tiªu trõ n¹n n−íc). Bµi th¬ cã nhan ®Ò lµ Thi cña TrÇn L©m viÕt: “KiÕn c«ng bÊt cËp th×, chung ®Ønh hµ së minh” (t¹o lËp sù nghiÖp kh«ng kÞp thêi, chu«ng ®Ønh sao ®−îc ghi danh), “thø c¬ cËp qu©n t¹i, lËp ®øc thïy c«ng danh” (ngâ hÇu kÞp lóc anh cßn sèng, lËp ®øc mai sau ®Ó tiÕng th¬m). Th¬ TÆng tßng ®Ö, bµi 3 cña L−u Trinh th× viÕt: “Hµ thêi ®−¬ng lai nghi, t−¬ng tu th¸nh minh qu©n” (khi nµo nªn quay vÒ, ®îi lóc vua th¸nh minh). Sù biÓu d−¬ng cao ®é phæ biÕn nhiÖt t×nh chÝnh trÞ cña v¨n nh©n thêi KiÕn An ®· t¹o thµnh ®Æc ®iÓm “nh· h¶o kh¶ng kh¸i” (hiªn ngang kh¶ng kh¸i), “chÝ th©m bót tr−êng” (t×nh chÝ th©m trÇm bót lùc m¹nh mÏ), “ng¹nh kh¸i ®a khÝ” (kh¸i qu¸t cao, khÝ thÕ lín) cña th¬ ca ®−¬ng thêi [V¨n t©m ®iªu long - Thêi tù]. Tõ “kh¶ng kh¸i” ®−îc thi nh©n KiÕn An quen dïng, ch¼ng h¹n §o¶n ca hµnh cña Tµo Th¸o: “Kh¸i ®−¬ng dÜ kh¶ng, −u t− nan vong” (Nçi −u sÇu d»ng dÆc trong lßng, kh«ng lµm c¸ch nµo døt ®−îc), - 23 -

Vu TiÒu t¸c thi cña Tµo Phi: “Kh¶ng kh¸i thêi kÝch d−¬ng” (khi phÉn né buån b· th× c¶m kÝch khÝch lÖ), Thi cña TrÇn L©m: “Kh¶ng kh¸i vÞnh phÇn kinh” (kh¶ng kh¸i qua mé vÞnh), T− mé thi cña Ng« ChÊt: “Kh¶ng kh¸i tù phñ ng−ìng, thø c¬ liÖt tr−îng phu” (kh¶ng kh¸i tù m×nh cói xuèng ngÈng lªn, hy väng lµ tr−îng phu lÉm liÖt), c¸c bµi Giíi lé hµnh: “Kh¶ng kh¸i ®éc bÊt quÇn” (kh¶ng kh¸i ®éc lËp kh«ng lµm kÎ b×nh th−êng), D· ®iÒn hoµng t−íc hµnh: “TÇn tranh hµ kh¶ng kh¸i” (®µn tranh cña n−íc TÇn tiÕng nghe kh¶ng kh¸i biÕt bao), TÆng Tõ C¸n thi: “Kh¶ng kh¸i h÷u bi t©m, h−ng v¨n tù thµnh thiªn” (t×nh c¶m cña «ng bi phÉn kh¶ng kh¸i bÊt b×nh), T×nh thi: “Kh¶ng kh¸i ®èi gia t©n, thª th−¬ng néi th−¬ng bi” (tr−íc ng−êi kh¸ch, buån b· xóc ®éng, trong lßng cuén trµo nçi buån ®au), KhÝ phô thi: “Kh¶ng kh¸i h÷u d− ©m, yÕu diÖu bi th¶ thanh” (hiªn ngang m¹nh mÏ d− ©m rÐo r¾t, tiÕng nh¹c vi diÖu buån b· thª th−ít) v.v cña Tµo Thùc. L¹i cã ý t−îng “bi phong” (giã buån), còng th−êng xuÊt hiÖn trong th¬ ca thêi KiÕn An, ch¼ng h¹n Khæ hµn hµnh cña Tµo Th¸o: “Thô méc hµ tiªu s¾t, b¾c phong thanh chÝnh bi” (c©y cèi tµn hÐo biÕt bao, giã bÊc gµo ró nghe buån th¶m), Thi cña NguyÔn Vò: “L©m xuyªn ®a bi phong” (b−íc ®Õn dßng s«ng lßng buån giã h¾t hiu), Yªn ca hµnh nhÞ thñ, bµi 2 cña Tµo Phi: “Bi phong thª lÖ thu khÝ hµn” (giã buån buèt gi¸ trêi thu l¹nh), c¸c bµi D· ®iÒn hoµng t−íc hµnh: “Cao thu ®a bi phong” (®µi cao giã buån thæi m·i), “giang giíi ®a bi phong” (giã buån gµo ró m·i trªn s«ng), “huyÒn cÊp bi phong ph¸t” (tiÕng ®µn gÊp g¸p giã buån næi lªn), TÆng §inh Nghi V−¬ng X¸n: “bi phong minh ng· tr¾c” (giã buån rÝt quanh ta) v.v cña Tµo Thùc. Tinh thÇn kh¶ng kh¸i ®au buån thª l−¬ng cña th¬ ca KiÕn An cã ®Æc s¾c thêi ®¹i râ rÖt. Thë than buån b· nh©n sinh ng¾n ngñi lµ mét chñ ®Ò kh¸c cña th¬ ca KiÕn An. §−¬ng thêi, x· héi ®éng lo¹n, sinh linh khèn khæ, dÞch bÖnh trµn lan, ng−êi nhiÒu mµ thä Ýt. Ch¼ng h¹n Tµo Phi thä 40 tuæi, Tµo Thùc thä 41 tuæi; V−¬ng X¸n, L−u Trinh, Tõ C¸n, ¦ng S−íng, TrÇn L©m ®Òu chÕt v× bÖnh dÞch n¨m thø 21, 22 niªn hiÖu KiÕn An; Khæng Dung, D−¬ng Tu, §inh Nghi, §inh DÞ tr−íc sau bÞ Tµo Th¸o, Tµo Phi s¸t h¹i. T×nh tr¹ng ®ã kÝch ®éng rÊt lín tíi v¨n nh©n. §èi mÆt víi cuéc ®êi ng¾n ngñi mµ l¹i gian nan, thi nh©n KiÕn An sö dông ba th¸i ®é kh¸c nhau: thø nhÊt lµ than thë buån b· ®¬n thuÇn, ch¼ng h¹n “thiªn ®Þa v« kú c¸nh, d©n sinh thËm côc xóc” (trêi ®Êt v« - 24 -

cïng tËn, ®êi ng−êi thËt ng¾n ngñi) [L−u Trinh: Thi]; “nh©n sinh nhÊt thÕ gian, hèt nh−îc mé xu©n th¶o” (cuéc ®êi con ng−êi trªn thÕ gian, chèc l¸t tùa nh− c©y cá cuèi xu©n) [Tõ C¸n: ThÊt t− thi]; “l−¬ng thêi hèt nhÊt qu¸, th©n thÓ vi thæ h«i” (thêi gian tèt ®Ñp bçng qua mau, thÓ x¸c biÕn thµnh bôi ®Êt) [NguyÔn Vò: ThÊt ai thi]; “th−êng khñng thêi tuÕ tËn, hån ph¸ch hèt cao phi” (th−êng sî n¨m th¸ng hÕt, hån ph¸ch bçng vót bay) [NguyÔn Vò: Thi]. Thø hai lµ c¶m th¸n thêi gian ng¾n ngñi, c«ng danh ch−a lËp, nh−ng vÉn nç lùc theo ®uæi. §o¶n ca hµnh cña Tµo Th¸o chÝnh lµ ®iÓn h×nh cho ph−¬ng diÖn nµy. L¹i nh− bµi TÆng Tõ C¸n cña Tµo Thùc: “Kinh phong phiªu b¹ch nhËt, hèt nhiªn quy t©y s¬n. Viªn c¶nh quang vÞ m·n, chóng tinh s¸n dÜ phån. ChÝ sÜ doanh thÕ nghiÖp, tiÓu nh©n diÖc bÊt nhµn” (Giã rÝt lay ®éng mÆt trêi, mÆt trêi mau chãng khuÊt nói t©y. Trªn bÇu trêi ®ªm tr¨ng vÉn cßn trßn v¹nh, c¸c v× sao vÉn cßn lÊp l¸nh. KÎ sÜ chÝ lín nç lùc t¹o lËp sù nghiÖp truyÒn ®êi, bän tiÓu nh©n còng rèi rÝt ch¼ng ®−îc an nhµn). Thø ba lµ nç lùc ®ét ph¸ h¹n chÕ cña thiªn mÖnh, khi cßn sèng theo ®uæi gi¸ trÞ nh©n sinh rÊt cao. §iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch ®Çy ®ñ trong c¸c bµi th¬ cña Tµo Th¸o nh− Quy tuy thä v.v. T− t−ëng nh©n sinh thø hai, thø ba ®· thÓ hiÖn nh©n sinh quan tÝch cùc cña thi nh©n KiÕn An, cã t¸c dông khÝch lÖ rÊt lín ®èi víi kÎ sÜ cã chÝ ®êi sau. KiÕn An lµ thêi ®¹i v¨n häc b¾t ®Çu b−íc sang tù gi¸c, còng lµ thêi ®¹i biÓu d−¬ng cao ®é c¸ tÝnh s¸ng t¸c cña thi nh©n. Phã HuyÒn d©ng sí lªn TÊn Vò §Õ nãi r»ng: “GÇn ®©y, Ngôy Vò thÝch ph¸p thuËt mµ thiªn h¹ chuéng h×nh danh, Ngôy V¨n −a th«ng ®¹t mµ thiªn h¹ lµm giÆc thñ tiÕt”. Thi nh©n KiÕn An phÇn nhiÒu tù ®¸nh gi¸ cao vÒ m×nh, tù phô vÒ v¨n tµi vâ l−îc, khi s¸ng t¸c th¬ ca, bÌn kh«ng chÞu theo ch©n nh÷ng ng−êi ®i tr−íc hoÆc b¾t ch−íc nh÷ng ng−êi cïng thêi, mµ më con ®−êng riªng, nç lùc thÓ hiÖn phong c¸ch diÖn m¹o ®éc ®¸o cña b¶n th©n. Ch¼ng h¹n, th¬ Tµo Th¸o cæ nh· béc trùc buån b· thª l−¬ng, khÝ vËn trÇm hïng; th¬ Tµo Phi su«n sÎ ®Ñp ®Ï, uyÓn chuyÓn hµm sóc, cã khÝ chÊt cña v¨n sÜ; th¬ Tµo Thùc “cèt khÝ kú cao, tõ th¸i hoa mËu, t×nh kiªm nh· o¸n, thÓ bÞ v¨n chÊt” (Th¬ Tµo Thùc khÝ cèt kú l¹ cao siªu, tõ ng÷ trau chuèt ®Ñp ®Ï phong phó, t×nh c¶m gåm c¶ nh· o¸n, v¨n chÊt hµi hßa t−¬i t¾n) [Chung Vinh: Thi phÈm]; th¬ V−¬ng X¸n vµ L−u Trinh: “Träng Tuyªn t¸o c¹nh, cè dÜnh xuÊt nhi tµi qu¶; C«ng C¸n khÝ biÓn, cè ng«n tr¸ng nhi t×nh h·i” (V−¬ng X¸n tÝnh t×nh hiÕu th¾ng, v× thÕ tµi n¨ng ph¸t lé ra - 25 -

ngoµi, mµ tÝnh khÝ th× quyÕt ®o¸n; L−u Trinh tÝnh t×nh hÑp hßi, v× thÕ ng«n tõ kháe kho¾n m¹nh mÏ, t©m t− khiÕn ng−êi ta kinh sî) [L−u HiÖp: V¨n t©m ®iªu long - ThÓ tÝnh]. VÒ vËn dông thÓ th¬ còng ®Òu cã sù dµy c«ng riªng. Th¬ tø ng«n cña Tµo Th¸o së tr−êng mét thêi, hai bµi Yªn ca hµnh cña Tµo Phi ®−îc t«n vinh lµ «ng tæ cña th¬ thÊt ng«n; Tµo Thùc, V−¬ng X¸n, L−u Trinh, S¸i Viªm th× næi tiÕng vÒ th¬ ngò ng«n. VÒ ng«n ng÷ th¬ ca, c¸c nhµ th¬ nh− Tµo Th¸o, NguyÔn Vò, TrÇn L©m t−¬ng ®èi chÊt ph¸c; Tµo Phi, V−¬ng X¸n v.v th× kh¸ ®Ñp ®Ï; Tµo Thùc th× ®· cã søc hÊp dÉn riªng cña th¬ ca thêi KiÕn An. Do “thÕ tÝch lo¹n ly, phong suy tôc o¸n” (x· héi lo¹n l¹c liªn miªn, phong tôc suy b¹i) [L−u HiÖp: V¨n t©m ®iªu long - Thêi tù], th¬ KiÕn An cã s¾c th¸i bi kÞch nång ®−îm. Th¬ ca thêi kú nµy “hoÆc thuËt hµm yÕn, hoÆc th−¬ng ky nhung, chÝ bÊt xuÊt vu thao ®·ng, tõ bÊt ly vu ai t−” (cã bµi th× tù thuËt yÕn Èm say s−a, cã bµi th× than thë chinh thó bã buéc, t×nh chÝ kh«ng v−ît ra ngoµi phãng ®·ng, tõ có kh«ng ®i ra ngoµi t×nh ®iÖu ai o¸n) [L−u HiÖp: V¨n t©m ®iªu long - Nh¹c phñ], th¬ Tµo Th¸o “buån b· thª l−¬ng” [Chung Vinh: Thi phÈm], th¬ Tµo Thùc “cã nh÷ng lêi than thë lo ®êi” [T¹ Linh VËn: NghÜ Ngôy Th¸i tö NghiÖp Trung tËp - B×nh Nguyªn HÇu Thùc thi tù]; th¬ V−¬ng X¸n “ph¸t thiÓu th−¬ng chi tõ” (ph¸t ra lêi th¬ buån th−¬ng) [Chung Vinh: Thi phÈm]; th¬ L−u trinh “c¶m kh¸i th©m chÝ” (c¶m kh¸i rÊt s©u s¾c) [Ph−¬ng §«ng Thô: Chiªu Muéi Chiªm ng«n, quyÓn 2]. Thi nh©n KiÕn An ®øng ë ®iÓm giao thoa héi tô cña bi kÞch hai mÆt gi÷a thêi ®¹i vµ c¸ nh©n, ®Òu d¸m nh×n th¼ng vµo x· héi vµ nh©n sinh ®au khæ gian nan, ®éng viªn b¶n th©n vµ ng−êi kh¸c quý träng thêi gian nh− vµng ngäc, sím t¹o lËp sù nghiÖp, giµnh ®−îc tiÕng t¨m bÊt hñ21. Nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn ®©y chÝnh lµ néi hµm cña ph¹m trï mü häc “KiÕn An phong cèt”. 22

- 26 -

5 NguyÔn tÞch, kª khang vµ th¬ ca thêi chÝnh thñy

• Tõ phong cèt thêi KiÕn An ®Õn th¬ ca thêi ChÝnh Thñy • VÞnh hoµi cña NguyÔn TÞch: sù xuÊt hiÖn cña chïm th¬ tr÷ t×nh chÝnh trÞ • Buån khæ vµ kho¸ng ®¹t • Ý vÞ s©u xa vµ phong c¸ch mê ¶o khóc chiÕt • Th¬ Kª Khang vµ ¦ng Cõ Cuèi thêi Tµo Ngôy, côc diÖn chÝnh trÞ hçn lo¹n, c¸c hoµng ®Õ nh− Tµo Ph−¬ng, Tµo Mao v.v ®· hoang d©m v« ®é, l¹i h«n dung bÊt tµi, cha con T− M· ý n¾m gi÷ triÒu chÝnh, phÕ Tµo Ph−¬ng, giÕt Tµo Mao, s¸t h¹i bõa b·i nh÷ng ng−êi kh«ng thuéc phe c¸nh m×nh. Sè phËn cña v¨n nh©n lóc ®ã kh¸c xa víi thêi KiÕn An. Nh÷ng ng−êi ñng hé Tµo Ngôy nh− Hµ ¸n, H¹ HÇu HuyÒn v.v bÞ giÕt. Kª Khang cù tuyÖt hîp t¸c víi hä T− M· còng bÞ s¸t h¹i th¶m khèc. NguyÔn TÞch vèn cã chÝ gióp ®êi, nh−ng bÊt m·n víi sù thèng trÞ cña hä T− M·, v× thÕ lÊy uèng r−îu say vµ cè ý tá ra kho¸ng ®¹t ®Ó tr¸nh bÞ bøc h¹i, cuèi cïng uÊt øc mµ chÕt. S¬n §µo vèn lµ b¹n cña NguyÔn TÞch, Kª Khang v.v, cïng ®−îc liÖt vµo “Tróc l©m ThÊt HiÒn”, sau nµy ph¶i dùa vµo hä T− M·. C¸c nhµ th¬ thêi kú ChÝnh Thñy, lý t−ëng chÝnh trÞ tho¸i trµo, phæ biÕn xuÊt hiÖn c¶m gi¸c nguy c¬ vµ c¶m gi¸c ¶o t−ëng bÞ giÕt. Th¬ ca thêi nµy còng kh¸c l¹ víi phong c¸ch diÖn m¹o cña thi ®µn KiÕn An, t¸c phÈm ph¶n ¸nh nçi khæ d©n sinh vµ béc lé t×nh c¶m hµo phãng chÝ khÝ réng lín gi¶m ®i, th¬ ca bµy tá −u phÉn cña c¸ nh©n t¨ng lªn; v× thÕ, th¬ NguyÔn TÞch “h¬i nhiÒu lêi lÏ c¶m kh¸i” [Chung Vinh: Thi phÈm] vµ “−u sinh chi ta” (than thë lo ®êi) [Lý ThiÖn: V¨n tuyÓn chó], th¬ Kª Khang còng “®a tr÷ c¶m phÉn” (phÇn nhiÒu béc lé c¶m kh¸i phÉn né) [TrÇn Té Minh: Th¸i Thóc ®−êng cæ thi tuyÓn, quyÓn 8]. Do ¶nh h−ëng cña phong khÝ HuyÒn häc thêi ChÝnh Thñy, th¬ ca dÇn dÇn kÕt hîp víi HuyÒn lý, phong c¸ch th¬ ca tõ kh¶ng kh¸i bi tr¸ng thêi KiÕn An biÕn thµnh ý s©u lêi xa, ký th¸c kÝn ®¸o xa x«i. V× thÕ mµ th¬ ca thêi ChÝnh Thñy còng thÓ hiÖn phong c¸ch diÖn m¹o nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña nã, Nghiªm Vò trong Th−¬ng Lang thi tho¹i - Thi thÓ nãi: “LuËn vÒ thêi thÕ, th×

- 27 -

cã... thÓ ChÝnh Thñy”, chó r»ng: “niªn hiÖu ®êi Ngôy, th¬ cña c¸c «ng Kª Khang, NguyÔn TÞch”. T¸c phÈm tiªu biÓu cña NguyÔn TÞch lµ 82 bµi VÞnh hoµi thi23. Nh÷ng bµi th¬ nµy kh«ng ph¶i lµm cïng mét lóc mét n¬i, ®ã lµ nh÷ng ghi chÐp c¶m kh¸i chÝnh trÞ cña «ng. Nh÷ng bµi th¬ nµy béc lé c¶m kh¸i, ®−a ra nghÞ luËn, m« t¶ lý t−ëng, më con ®−êng míi cho th¬ chïm tr÷ t×nh chÝnh trÞ trong lÞch sö v¨n häc Trung Quèc, cã ¶nh h−ëng to lín ®èi víi ®êi sau24. VÞnh hoµi thi cña NguyÔn TÞch ®Çy ¾p t×nh c¶m buån b· c« ®éc, nã hoÆc m« t¶ thêi gian tr«i mau, ®êi ng−êi v« th−êng, ch¼ng h¹n: “HuyÒn xa t¹i t©y nam, Hy Hßa t−¬ng dôc khuynh. L−u quang diÖu tø h¶i, hèt hèt chÝ tÞch minh. Triªu vi Hµm Tr× huy, M«ng DÜ thô kú vinh.” (®i xe ra phÝa t©y nam, mÆt trêi ®ang lÆn dÇn. Hoµng h«n chiÕu kh¾p chèn, bçng chèc ®· tèi sÇm. S¸ng lµm ¸nh hµo quang ë Hµm Tr×, n¬i hoµng h«n bu«ng ®−îc rùc rì) [bµi 18], “triªu d−¬ng bÊt t¸i thÞnh, b¹ch nhËt hèt t©y u. Khø thö nh−îc phñ ng−ìng, nh− hµ tù cöu thu.” (n¾ng sím kh«ng cßn chãi chang n÷a, mÆt trêi bçng lÆn vÒ phÝa t©y u ¸m. Dêi ®©y nÕu cói xuèng ngÈng lªn, d−êng nh− bao n¨m ®· tr«i qua) [bµi 32]; hoÆc m« t¶ hoa cá c©y cèi tõ tèt t−¬i biÕn thµnh kh« hÐo, tØ dô sù ph¶n phóc cña thÕ sù, ch¼ng h¹n “gia thô h¹ thµnh khª, ®«ng viªn ®µo d÷ lý. Thu phong xuy phi ho¾c, linh l¹c tßng thö thñy. Phån hoa h÷u tiÒu tôy, ®−êng th−îng sinh kinh kû.” (trong rõng c©y tèt t−¬i h»n thµnh con ®−êng nhá, c©y ®µo c©y mËn ë khu v−ên phÝa ®«ng ®−îc ng−êi ta yªu mÕn. Giã thu phÇn phËt thæi rông l¸ ®Ëu, ®µo mËn hÐo rông b¾t ®Çu tõ ®©y. Phån hoa còng sÏ cã lóc ®iªu tµn kh« hÐo, trong nhµ còng sÏ cã lóc mäc c©y kinh c©y kû) [bµi 3], “yªu yªu ®µo lý hoa, ch−íc ch−íc h÷u huy quang. DuyÖt dÞch nh−îc cöu xu©n, kh¸nh chiÕt tù thu s−¬ng” (®µo mËn hoa ®ua në, rùc rì vÎ kiÒu diÔm. Vui vÎ tùa hoa xu©n, ñ rò nh− s−¬ng thu) [bµi 12], “thanh lé vi ng−ng s−¬ng, hoa th¶o thµnh c¶o lai” (mãc tr¾ng ®äng thµnh s−¬ng, cá th¬m thµnh cá hoang) [bµi 50], “bÊt kiÕn nhËt tÞch hoa, phiªn phiªn phi lé bµng” (chiÒu tèi kh«ng nh×n thÊy hoa, chØ thÊy chim chao liÖng bªn ®−êng) [bµi 53]; hoÆc m« t¶ sù v« n¹i (kh«ng biÕt lµm thÕ nµo) cña ®iÓu thó trïng ng− ®èi víi sè phËn cña b¶n th©n, ch¼ng h¹n nh÷ng ý t−îng nh− “c« ®iÓu” (chim c« ®¬n), “hµn ®iÓu” (chim l¹nh lÏo), “c« hång” (chim hång c« ®¬n), “ly thó” (thó xa ®µn) v.v th−êng xuÊt hiÖn trong th¬, ®Æc biÖt lµ nh÷ng con dÕ, con cå cé mïa xu©n - 28 -

sinh mïa thu chÕt, trë thµnh ®èi t−îng ca ®i vÞnh l¹i cña thi nh©n [c¸c bµi 14, 24, 71]. HoÆc trùc tiÕp than thë nçi ®au ®ín s©u nÆng cña nh©n sinh, nh− thiÕu niªn bçng thµnh «ng giµ xÊu xÝ [c¸c bµi 4, 5, 65], sù khã gi÷ cña c«ng danh phó quý [c¸c bµi 13, 53, 59], sù kh«ng ®¸ng tin cña viÖc dïng n÷ s¾c thê ng−êi [c¸c bµi 20, 27, 30]. Do tõ tù nhiªn ®Õn nh©n sù ®Òu ®Çy ¾p khæ ®au nªn nçi buån trong lßng NguyÔn TÞch khã mµ xua tan ®−îc. VÞnh hoµi thi, bµi 1 viÕt: D¹ trung bÊt n¨ng mÞ, khëi täa ®µn minh cÇm. B¹c duy gi¸m minh nguyÖt, thanh phong xuy ng· kh©m. C« hång hiÖu ngo¹i d·, t−êng ®iÓu minh b¾c l©m. Båi håi t−¬ng hµ kiÕn? ¦u t− ®éc th−¬ng t©m. (Canh khuya nöa ®ªm kh«ng thÓ ngñ ®−îc, dËy ngåi g¶y ®µn cÇm. ¸nh tr¨ng soi lªn chiÕc mµn máng, giã m¸t thæi lay ®éng v¹t ¸o cña ta. Hång nh¹n c« ®¬n bi ai kªu ngoµi ®ång, chim liÖng vßng buån b· kªu ë rõng c©y phÝa b¾c. Ng−êi cïng víi chim båi håi thÊy g×? Ta −u sÇu th−¬ng t©m mét m×nh.)

Hai c©u cuèi ë trªn cã thÓ coi lµ ý chung cña toµn bé bµi VÞnh hoµi thi. Ph−¬ng §«ng Thô ng−êi ®êi Thanh nãi: “§ã lµ ®Çu mèi khëi ph¸t cña 81 bµi, thÕ nh−ng nãi chung vÞnh hoµi kh«ng thÓ ®· do ë lêi.” [Chiªu Muéi Chiªm ng«n, quyÓn 3]. L¹i nh− bµi 17: §éc täa kh«ng ®−êng th−îng, thïy kh¶ d÷ hoan gi¶. XuÊt m«n l©m vÜnh lé, bÊt kiÕn hµnh xa m·. §¨ng cao väng Cöu Ch©u, du du ph©n kho¸ng d·. C« ®iÓu t©y b¾c phi, ly thó ®«ng nam h¹. NhËt mé t− th©n h÷u, ngé ng«n dông tù t¶. (Ngåi mét m×nh trong ng«i nhµ trèng v¾ng, ai cã thÓ cïng ta vui vÎ. §i ra ngoµi ®Õn con ®−êng dµi, kh«ng nh×n thÊy ngùa xe qua l¹i. B−íc lªn cao nh×n kh¾p n¬i, d»ng dÆc chØ thÊy c¸nh ®ång réng nèi tiÕp nhau. Chim c«i bay vÒ phÝa t©y b¾c, thó l×a ®µn lñi thñi ®i vÒ phÝa ®«ng nam. ChiÒu xuèng nhí ng−êi th©n b¹n bÌ, gÆp nhau dïng lêi tù viÕt.)

Bµi th¬ nµy m« t¶ ngåi mét m×nh kh«ng cã ai, ®i ra ngoµi kh«ng cã ai, ®¨ng cao kh«ng cã ai, m¾t nh×n thÊy chØ lµ thó lÎ chim c«i, ho¶ng hèt v« chñ, t×nh c¶m trµn trªn mÆt giÊy. Trong t×nh h×nh nµy, thi nh©n c¶m thÊy tr¸ng chÝ, lý t−ëng ®Òu thµnh bong bãng. VÞnh hoµi thi bµi 19 lÊy giai nh©n vÝ víi lý t−ëng, m« t¶ nhµ th¬ lßng tuy vui nh−ng kh«ng ph¶i do giao tiÕp, biÓu hiÖn nçi thèng khæ kh«ng thùc - 29 -

hiÖn ®−îc lý t−ëng. Bµi 80 ý nghÜa còng t−¬ng tù, chØ kh¸c lµ nhiÒu thªm nçi buån sinh mÖnh ng¾n ngñi. Bµi 79 m« t¶ bi kÞch cña ph−îng hoµng, ph−îng hoµng lËp th©n trong s¹ch, chÝ h−íng cao xa, nh−ng ®«i c¸nh bÞ giã thu quËt g·y, kh«ng thÓ bay ®−îc, “®·n hËn xö phi vÞ, th−¬ng hËn sö t©m th−¬ng” (chØ giËn ë kh«ng ®óng chç, buån hËn khiÕn lßng ®au), qu¶ thùc lµ hoµn c¶nh cña b¶n th©n NguyÔn TÞch. Nçi buån vÒ sù ®æi thay mÊt m¸t; c¶m gi¸c häa phóc v« th−êng trong VÞnh hoµi thi nh×n ®©u còng thÊy, ®· thÓ hiÖn t×nh c¶m −u phÉn s©u xa réng lín cña «ng. C¸c tõ ng÷ nh− “bi ai” (buån b·), “thª l−¬ng” (th¶m th−¬ng), “thÕ h¸” (øa n−íc m¾t), “t− ta” (than thë), “t©n toan” (chua cay), “sa ®µ” (bá phÝ thêi giê), “−u th−¬ng” (buån ®au), “phÉn m·n” (phÉn né), “o¸n v−u” (o¸n giËn), “bi ®iÖu” (xãt th−¬ng) v.v rÊt th−êng thÊy trong th¬ NguyÔn TÞch, ®· ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ t©m t×nh buån b· khæ ®au cùc ®é cña «ng. §èi mÆt víi x· héi « träc vµ nh©n sinh ng¾n ngñi, NguyÔn TÞch kh«ng cã c¸ch nµo t×m ®−îc lèi tho¸t ch©n chÝnh, ®µnh ph¶i gi¶ vê kho¸ng ®¹t, trong cuéc sèng, «ng lµm kh¸ nhiÒu viÖc l¹ lïng kinh ng¹c25; trong th¬ ca, «ng còng v¹ch ra cho m×nh lèi tho¸t tinh thÇn, ®ã chÝnh lµ du tiªn vµ Èn c−. VÞnh hoµi thi cña NguyÔn TÞch cã kh«ng Ýt bµi m« t¶ du tiªn vµ Èn c−, mét sè bµi kÕt hîp m« t¶ c¶ du tiªn vµ Èn c−. Trong th¬, «ng th−êng ca ngîi c¸c Èn sÜ nh− Sµo Do, Di TÒ, ThiÖu B×nh, Tø H¹o v.v, phóng thÝch nh÷ng kÎ nh− T« TÇn, Lý T− v.v v× tham lam lîi léc mµ dÉn ®Õn tai häa bÞ giÕt. NguyÔn TÞch ca ngîi thÇn tiªn Èn dËt, chØ lµ ph−¬ng thøc xua ®i nçi buån, kú thùc «ng lµ ng−êi cã chÝ gióp ®êi. TÊn th−, b¶n truyÖn nãi «ng “vèn cã chÝ gióp ®êi, vµo thêi Ngôy TÊn, thiªn h¹ ®éng lo¹n, danh sÜ Ýt cã ng−êi b¶o toµn ®−îc tÝnh mÖnh, TÞch do thÕ mµ kh«ng can thiÖp thÕ sù, chØ uèng r−îu say trµn mµ th«i”. V× thÕ, ®ång thêi víi m« t¶ t×nh c¶m phÉn né vµ xuÊt thÕ, «ng còng biÓu hiÖn sù quan t©m ®èi víi thêi cuéc vµ hoµi b·o cña m×nh. Ch¼ng h¹n VÞnh hoµi thi, bµi 31, phª ph¸n chÝnh quyÒn Tµo Ngôy hoang d©m hñ b¹i, chØ ra sè phËn ¾t sÏ diÖt vong cña chóng: Gi¸ ng«n ph¸t Ngôy ®«, nam h−íng väng Xuy §µi. Tiªu qu¶n h÷u di ©m, L−¬ng V−¬ng an t¹i tai? ChiÕn sÜ thùc tao khang, hiÒn gi¶ xö cao lai. Ca vò khóc vÞ chung, TÇn binh dÜ phôc lai. HiÖp L©m phi ng« h÷u, chu quan sinh trÇn ai. Qu©n b¹i Hoa D−¬ng h¹, th©n c¸nh vi thæ h«i.

- 30 -

(C−ìi xe ®i ®Õn cè ®« cña n−íc Ngôy, nh×n vÒ phÝa nam ng¾m nghÝa Xuy §µi. Tùa nh− nghe thÊy ©m thanh trong tiÕng ®µn tiÕng s¸o n¨m x−a cßn v¨ng v¼ng, L−¬ng V−¬ng ngµy x−a nay ®©u råi? §Ó chiÕn sÜ ph¶i ¨n b· r−îu, ®Ó hiÒn tµi ph¶i ë n¬i th¶o d· hoang vu. Mét khóc ca vò cßn ch−a hÕt, qu©n ®éi n−íc TÇn ®· ®Õn c«ng thµnh lÇn n÷a. V−ên HiÖp L©m ®· ch¼ng ph¶i së h÷u cña n−íc Ngôy ta n÷a, cung ®iÖn biÕn thµnh n¬i hoang vu ®Çy bôi ®Êt. Qu©n Ngôy bÞ qu©n TÇn ®¸nh b¹i ë Hoa D−¬ng, L−¬ng V−¬ng th©n chÕt hãa thµnh tro tµn.)

Cã bµi th× v¹ch trÇn sù h− v« gi¶ t¹o cña kÎ sÜ lÔ ph¸p, nh− bµi 67: Hång sinh t− chÕ ®é, bÞ phôc chÝnh h÷u th−êng. T«n ti thiÕt thø tù, sù vËt tÒ kû c−¬ng. Dung søc chØnh nhan s¾c, kh¸nh chiÕt chÊp khuª ch−¬ng. §−êng th−îng trÝ huyÒn töu, thÊt trung thÞnh ®¹o l−¬ng. Ngo¹i lÖ trinh tè ®µm, hé néi diÖt ph©n ph−¬ng. Phãng khÈu tßng trung xuÊt, phôc thuyÕt ®¹o nghÜa ph−¬ng. ñy khóc chu toµn nghi, t− th¸i sÇu ng· tr−êng. (Ng«n hµnh cña vÞ ®¹i nho nhÊt nhÊt ®Òu theo chÕ ®é lÔ ph¸p, mÆc ¸o ®éi mò cùc kú phï hîp víi quy cñ chÝnh th−êng. C¨n cø ®Þa vÞ t«n ti mµ s¾p ®Æt thø tù, lÔ tiÕt xö sù nhÊt luËt tu©n theo kû c−¬ng. Nghi dung phôc søc hµi hßa nhÊt trÝ víi biÓu hiÖn trªn nÐt mÆt, uèn Ðo khom l−ng b¸i kiÕn hoµng ®Õ hoµng hËu tay cÇm ngäc khuª ngäc ch−¬ng. S¶nh ®−êng bµy n−íc th¸nh tÕ lÔ quû thÇn, trong nhµ chÊt ®Çy ®å cóng. Ra ngoµi th× nãi nh÷ng lêi thuÇn chÝnh, vÒ nhµ th× véi vøt vÎ ®øc h¹nh ®i. Lóc nãi n¨ng tho¶i m¸i th× lêi lÏ ®Òu ch¼ng kiªng dÌ, khi ®æi giäng th× l¹i thao thao nãi vÒ nh©n nghÜa ®¹o ®øc. Xem «ng ta khóm nóm tiÕn lui, e dÌ sî sÖt; c¸i d¸ng vÎ lµm bé gi¶ d¹ng ®ã thËt khiÕn ta buån ®øt ruét.)

Cã bµi th× béc lé tr¸ng chÝ cña b¶n th©n, ch¼ng h¹n bµi 39 [Tra V¨n tuyÓn]: Tr¸ng sÜ hµ kh¶ng kh¸i, chÝ dôc uy b¸t hoang. Khu xa viÔn hµnh dÞch, thô mÖnh niÖm tù vong. L−¬ng cung hiÖp ¤ Hµo, minh gi¸p h÷u tinh quang. L©m n¹n bÊt cè sinh, th©n tö hån phi d−¬ng. KhØ vi toµn khu sÜ, hiÖu mÖnh tranh chiÕn tr−êng. Trung vi b¸ch thÕ vinh, nghÜa sö lÖnh danh ch−¬ng. Thïy thanh t¹ hËu thÕ, khÝ tiÕt cè h÷u th−êng. (Tr¸ng sÜ kh¶ng kh¸i biÕt bao, chÝ khÝ muèn ra oai kh¾p n¬i. Ruæi ngùa hµnh dÞch xa x«i, nhËn mÖnh nguyÖn quªn m×nh. L−¬ng cung c¾p ¤ Hµo * , ¸o

*

Tªn mét c©y cung tèt thêi cæ. - 31 -

gi¸o mÆc s¸ng choang. GÆp n¹n kh«ng ®Ó ý chuyÖn sèng chÕt, th©n chÕt hån bay cao. LÏ nµo lµm kÎ sÜ gi÷ m×nh, ra søc chiÕn ®Êu trªn chiÕn tr−êng. Trung thµnh lµm vinh quang cho ngµn ®êi, nghÜa khÝ khiÕn cho thanh danh r¹ng rì. §Ó l¹i tiÕng th¬m t¹ hËu thÕ, khÝ tiÕt vèn lµ th−êng) Phong c¸ch th¬ NguyÔn TÞch kÝn ®¸o khóc chiÕt, “ng«n t¹i nhÜ môc chi néi, t×nh ký b¸t hoang chi biÓu” (lêi th× ë bªn trong tai m¾t, nh−ng t×nh th× göi g¾m tËn bªn ngoµi nh÷ng n¬i xa x«i”, “quyÕt chØ uyªn phãng, quy thó nan cÇu” (c¶nh giíi thi ca s©u xa phãng kho¸ng, t«n chØ høng thó khã mµ n¾m b¾t) [Chung Vinh: Thi phÈm], ®iÒu ®ã chñ yÕu lµ do thêi ®¹i vµ th©n thÕ cña «ng quyÕt ®Þnh. ¤ng ®ång t×nh víi Tµo Ngôy, bÊt m·n víi hä T− M·, nh−ng lµm quan cho triÒu ®¹i hçn lo¹n, th−êng e sî gÆp tai häa, do vËy xö thÕ rÊt cÈn thËn, “ph¸t ng«n huyÒn hoÆc xa x«i, miÖng kh«ng bµn ng−êi hay kÎ dë” [TÊn th− - NguyÔn TÞch truyÖn]. Lµm th¬ còng kh«ng d¸m nãi th¼ng, th−êng dïng thñ ph¸p tØ høng, t−îng tr−ng ®Ó biÓu ®¹t t×nh c¶m, ký th¸c hoµi b·o. HoÆc m−în cæ phóng kim, hoÆc nhê du tiªn phóng thÝch thÕ tôc, hoÆc m−în t¶ mü nh©n h−¬ng th¶o ®Ó ký ngô hoµi b·o, Lý ThiÖn trong V¨n tuyÓn chó ph©n tÝch t×nh tr¹ng nµy nh− sau: “Tù T«ng (tøc NguyÔn TÞch), th©n lµm quan cho triÒu ®¹i hçn lo¹n, th−êng sî bµn luËn hay dë mµ gÆp ph¶i tai häa, nªn th−êng cã nh÷ng lêi than thë lo ®êi. Tuy cã ý ch©m biÕm chª bai, nh−ng lêi v¨n l¹i kÝn ®¸o xa x«i, ng−êi ®êi sau khã mµ ®o¸n biÕt t×nh c¶m”. Nh−ng nãi vÒ tinh thÇn th¬ ca, th× VÞnh hoµi thi cña NguyÔn TÞch vÉn lµ sù kÕ thõa liÒn m¹ch víi phong cèt thêi KiÕn An, ch¼ng h¹n Nghiªm Vò trong thiªn Thi b×nh s¸ch Th−¬ng Lang thi tho¹i nãi: “Sau n¨m Hoµng S¬, chØ cã t¸c phÈm VÞnh hoµi cña NguyÔn TÞch lµ cùc kú cao nh·, cã phong cèt cña thêi KiÕn An”. Th¬ cña Kª Khang26, hiÖn cßn h¬n 50 bµi; cã tø ng«n, ngò ng«n, thÊt ng«n vµ t¹p ng«n, nh−ng thµnh tùu kh¸ cao víi th¬ tø ng«n. Hµ Tr¸c trong V¨n tuyÓn b×nh nãi: “tø ng«n kh«ng bÞ Phong, Nh· bã buéc, trùc tiÕp m« t¶ t×nh c¶m trong lßng, nh÷ng bµi th¬ nµy cña Thóc D¹ cao h¬n c¶ Phan, Nh¹c”. Th¬ tø ng«n cña «ng lµ nh÷ng tr−íc t¸c thµnh c«ng kÕ tiÕp sau Tµo Th¸o. Th¬ cña Kª Khang lÊy biÓu hiÖn nh©n sinh quan truy cÇu tù nhiªn, hiªn ngang ®éc lËp, ch¸n ghÐt c«ng danh phó quý cña «ng lµm néi dung chñ yÕu. Trong ®ã bµi U phÉn thi tù thuËt c¶nh ngé ph¶i tr¶i qua trong cuéc ®êi vµ lý t−ëng hoµi b·o, bµy tá sù phÉn né c¶m kh¸i cùc lín ®èi víi nçi oan v« téi mµ ph¶i chÞu cña - 32 -

b¶n th©n. Cuèi bµi th¬ viÕt: “Th¸i vi s¬n a, t¸n ph¸t nham tô. VÜnh khiÕu th−êng ng©m, di tÝnh d−ìng thä” (h¸i rau vi trªn nói mµ ¨n, an nhµn Èn c− d−íi v¸ch nói. khi hó dµi khi ng©m nga th¬ ca, tu th©n d−ìng tÝnh h−ëng thä), biÓu hiÖn kh¸t väng vÒ cuéc sèng tù do. Bµi th¬ nµy lêi lÏ s¾c s¶o, ng÷ khÝ thanh cao, cã thÓ ®äc kÕt hîp víi t¸c phÈm D÷ S¬n Cù Nguyªn tuyÖt giao th− cña «ng. Bµi th¬ tø ng«n TÆng Tó tµi nhËp qu©n cña «ng gåm 18 ch−¬ng, néi dung lµ t−ëng t−îng cuéc sèng trong qu©n ngò cña Kª Hû anh cña «ng, nh−ng t×nh thó thanh tho¸t tù nhiªn l¹i thuéc vÒ Kª Khang. Ch¼ng h¹n ch−¬ng 9: L−¬ng m· ký nhµn, lÖ phôc h÷u huy. T¶ l·m Phån Nh−îc, h÷u tiÕp Vong Quy. Phong tr× ®iÖn thÖ, nhiÕp c¶nh truy phi. L¨ng lÖ Trung nguyªn, cè ph¸n sinh ti (t−). (Ngùa tèt kü thuËt nhµn, qu©n phôc ®Ñp s¸ng choang. Tay tr¸i kÐo Phån Nh−îc, tay ph¶i rót Vong Quy * . Tùa giã vï chíp giËt, ruæi theo bãng chim bay. §Êt Trung nguyªn phi th¼ng, ®«i m¾t nh×n oai phong.)

T−ëng t−îng cuéc sèng c−ìi ngùa b¾n cung hµng ngµy trong qu©n cña anh m×nh, h×nh t−îng t−¬i s¸ng, linh ho¹t sinh ®éng. So víi bµi B¹ch m· thiªn cña Tµo Thùc võa cã khÝ kh¸i anh vò hµo hiÖp cña anh chµng hiÖp sÜ, võa giµu tinh thÇn cëi më tù nhiªn. L¹i nh− ch−¬ng 14: Tøc ®å lan phè, M¹t m· Hoa San. L−u bµn b×nh cao, thïy lu©n tr−êng xuyªn. Môc tèng quy hång, thñ huy ngò huyÒn. Phñ ng−ìng tù ®¾c, du t©m th¸i huyÒn. Gia bØ ®iÕu tÈu, ®¾c ng− vong tuyÒn. SÝnh nh©n thÖ hÜ, thïy d÷ tËn ng«n. (Qu©n sÜ nghØ ng¬i trªn ®Êt cã cá lan, chiÕn m· ch¨n th¶ ë dèc Hoa S¬n. B¾n chim bªn ®Çm cá, c©u c¸ ë bªn s«ng. M¾t ng−íc nh×n ®−a tiÔn chim nh¹n bay gi÷a trêi cao, tay «m ®µn n¨m d©y d¹o khóc ca. Cói ngÈng tïy t©m ý, th¶ lßng gi÷a tù nhiªn. Khen «ng l·o c©u c¸, ®−îc c¸ quªn mÊt cÇn. Ng−êi ®Êt SÝnh sím mÊt, cßn nãi chuyÖn víi ai.)

T−ëng t−îng ra c¶nh giíi cao siªu cña anh m×nh khi hµnh qu©n nghØ ng¬i ®µn h¸t s¨n b¾n, t©m thÇn tho¶i m¸i tù nhiªn, còng biÓu hiÖn t×nh c¶m nhí mong lÆng lÏ cña m×nh. Ng«n ng÷ tù nhiªn tho¶i m¸i, h×nh t−îng mµ l¹i truyÒn thÇn. C©u th¬ “môc tèng quy hång, thñ huy ngò huyÒn” lµ kh¾c häa

*

Phån Nh−îc, Vong Quy: tªn gäi cña c©y cung vµ mòi tªn rÊt tèt thêi cæ. - 33 -

nh©n c¸ch lý t−ëng cña Kª Khang, còng lµ c©u th¬ tuyÖt diÖu x−a nay ®−îc ng−êi ta khen ngîi. C¸c t¸c phÈm kh¸c nh− Du tiªn thi, §¸p NhÞ Qu¸ch tam thñ, ThuËt chÝ thi nhÞ thñ v.v phÇn nhiÒu m« t¶ chÝ khÝ khinh bØ thÕ tôc, quy thuËn tù nhiªn, cao ®¹o Èn dËt cña «ng. Phong c¸ch th¬ Kª Khang, L−u HiÖp trong V¨n t©m ®iªu long b×nh phÈm r»ng: “Kª chÝ thanh tuÊn” (th¬ cña Kª Khang chÝ khÝ thanh cao) [Minh thi], l¹i nãi: “Thóc D¹ tuÊn hiÖp, cè høng cao nhi th¸i liÖt” (Kª Khang tµi trÝ hµo hiÖp, v× thÕ høng thó cao siªu mµ ng«n tõ m·nh liÖt) [ThÓ tÝnh], ®· lµm næi bËt quan hÖ chÆt chÏ gi÷a phong c¸ch th¬ ca cña Kª Khang vµ tÝnh t×nh nh©n c¸ch cña «ng. Kª Khang trong t¸c phÈm D÷ S¬n Cù Nguyªn tuyÖt giao th− tù x−ng lµ “c−¬ng tr−êng tËt ¸c, khinh tø trùc ng«n, ngé sù tiÖn ph¸t.” (tÝnh t×nh ngay th¼ng, c¨m ghÐt thãi xÊu; khinh suÊt nãi th¼ng; gÆp sù t×nh bÌn béc ph¸t), th¬ cña «ng còng nh− vËy. Chung Vinh trong Thi phÈm b×nh th¬ «ng lµ “tuÊn thiÕt” (nghiªm kh¾c, m·nh liÖt), còng cã ý nghÜa t−¬ng ®ång. ¦ng Cõ lµ em cña ¦ng S−íng thi nh©n ®êi KiÕn An, næi tiÕng hËu thÕ víi t¸c phÈm B¸ch nhÊt thi, néi dung cña nã t−¬ng ®èi réng, chñ ý lµ khuyªn can ®èi víi Tµo S¶ng. Th¸i ®é «n hßa chÝnh lµ ý nghÜa vÒ phong tôc vµ con ng−êi «n nhu ®«n hËu mµ Nho gia ®Ò x−íng. Ng«n ng÷ chÊt ph¸c, së tr−êng vÒ kÓ viÖc vµ thuyÕt lý, song h×nh t−îng th× cßn ch−a ®¹t27. Chó thÝch: 1. KiÕn An (196 - 220) lµ niªn hiÖu cña H¸n HiÕn §Õ, v¨n häc KiÕn An chØ s¸ng t¸c v¨n häc thêi ®¹i Tam tæ cña hä Tµo (Tµo Th¸o, Tµo Phi, Tµo DuÖ), ®¹i kh¸i bao gåm v¨n häc thêi kú H¸n HiÕn §Õ, Ngôy V¨n §Õ, Minh §Õ. Nghiªm Vò trong thiªn Thi thÓ s¸ch Th−¬ng Lang thi tho¹i nãi: “Bµn luËn vÒ thêi thÕ, th× cã KiÕn An thÓ” (niªn hiÖu cuèi ®êi H¸n, th¬ cña cha con Tµo Tö KiÕn vµ ThÊt Tö ë NghiÖp Trung, Hoµng S¬ thÓ (niªn hiÖu cña ®êi Ngôy, tiÕp liÒn víi KiÕn An, thÓ cña nã lµ mét). “V¨n häc KiÕn An” thùc nªn bao qu¸t c¶ “nhÞ thÓ” nµy ë trong. 2. Tµo Th¸o (155 – 220), tù M¹nh §øc, cßn nhá tù lµ A Man, ng−êi huyÖn TiÒu n−íc B¸i (nay lµ thµnh phè Hµo Ch©u, tØnh An Huy). Cha «ng Tµo Tung lµ con nu«i cña §¹i ho¹n quan Tµo §»ng, v× thÕ xuÊt th©n cña «ng bÞ quý téc coi th−êng. Tuæi thiÕu niªn «ng sèng phãng ®·ng, c¬ trÝ nhanh nhÑn cã quyÒn thuËt, thêi Linh §Õ nhËm chøc NghÞ lang, thêi HiÕn §Õ tham gia th¶o ph¹t §æng Tr¸c, n¨m ®Çu niªn hiÖu KiÕn An (196), ®ãn H¸n HiÕn §Õ ®Õn Høa X−¬ng, ®−îc phong §¹i t−íng qu©n - 34 -

vµ Thõa t−íng, sau nµy l¹i ®−îc phong lµm Ngôy V−¬ng, n¨m thø 25 niªn hiÖu KiÕn An, bÞ bÖnh mÊt, ®−îc truy phong lµ Ngôy Vò §Õ. 3. Tr−¬ng Hoa trong B¸c vËt chÝ viÕt: “§êi H¸n, quan An B×nh lµ Th«i ViÖn, con ViÖn lµ Thùc, quan Ho»ng N«ng lµ Tr−¬ng Chi, em trai Chi lµ S−ëng ®Òu giái viÕt ch÷ th¶o mµ Th¸i Tæ d−íi hä mét bËc. Hoµn §µm, S¸i Ung giái ©m nh¹c, Phïng Dùc S¬n Tö §¹o, V−¬ng Cöu Ch©n, Qu¸ch Kh¶i v.v giái cê v©y, Th¸i Tæ ®Òu ngang b»ng víi hä vÒ tµi n¨ng. [Tam quèc chÝ - Ngôy th− - Vò §Õ kû, hä Bïi chó dÉn]. 4. Thiªn Nh¹c chÝ th−îng s¸ch TÊn th− chÐp: “§êi H¸n tõ khi §«ng kinh ®¹i lo¹n, tuyÖt kh«ng cã ©m nh¹c kim th¹ch, nh¹c ch−¬ng còng khuyÕt thiÕu mÊt m¸t, kh«ng thÓ biÕt ®−îc n÷a. §Õn khi Ngôy Vò b×nh ®Þnh Kinh Ch©u, b¾t ®−îc quan nh· nh¹c ®êi H¸n lµ §ç Quú, biÕt ®−îc khu«n phÐp x−a, cho lµm qu©n m−u tÕ töu, sai s¸ng t¸c biªn so¹n nh· nh¹c. Khi ®ã l¹i cã quan T¸n kþ ThÞ lang lµ §Æng TÜnh, Do·n Th−¬ng giái ng©m vÞnh nh· nh¹c, ca s− Do·n Hå biÕt h¸t ©m nh¹c tÕ tù trong t«ng miÕu, vò s− Phïng Tóc, Phôc D−ìng biÕt râ c¸c ®iÖu móa ®êi tr−íc. Quú biÕt râ mäi viÖc cho qu¶n l·nh chung. Xa th× t−êng tËn kinh tÞch, gÇn th× s−u tÇm chuyÖn cò, kh¶o cøu cæ nh¹c, råi míi ®Æt ra chu«ng kh¸nh treo trong nhµ.” 5. Dïng ®Ò cò cña Nh¹c phñ viÕt thêi sù, kh«ng ph¶i khëi ®Çu tõ Tµo Th¸o, thêi H¸n Minh §Õ, s¸ch Vò §øc vò ca thi cña §«ng B×nh V−¬ng L−u Th−¬ng vµ cuèn Nh¹n m«n Th¸i thó hµnh do ng−êi thêi Hßa §Õ lµ V−¬ng Ho¸n tr−íc t¸c, ®Òu lµ c¨n cø cùu phæ mµ ®iÒn tõ míi, qu¶ lµ ©m thanh ®Çu tiªn m« pháng cæ nh¹c cña cha con hä Tµo. [Xem La C¨n Tr¹ch: Nh¹c phñ v¨n häc sö, ch−¬ng 2: L−ìng H¸n chi Nh¹c phñ, B¾c B×nh V¨n hãa x·, b¶n 1931]. 6. Hå øng L©n trong Thi sè, néi biªn, quyÓn 2 nãi: “C¸c thiªn §é quan s¬n, §èi töu v.v cña Ngôy Vò, cæ nh· chÊt ph¸c mªnh mang mê mÞt, nh−ng so víi bµi §«ng t©y m«n hµnh cña ng−êi ®êi H¸n, ©m luËt h¬i khã, vËn luËt cßn nghÌo nµn, th× thÓ cña nã ®¹i kh¸i gièng víi bµi Nh¹n m«n Th¸i thó hµnh. Ba bµi KhÝ xuÊt x−íng th× gièng víi bµi §æng ®µo, cßn hai bµi Thu hå hµnh th× t−¬ng tù bµi M·n ca. §iÒu ®ã chØ ra mèi quan hÖ gi÷a th¬ Tµo Th¸o vµ Nh¹c phñ ®êi H¸n. 7. Tµo Phi (187 - 226), tù Tö Hoµn, lµ con thø cña Tµo Th¸o. N¨m thø 16 niªn hiÖu KiÕn An, nhËm chøc Ngò Quan Trung lang t−íng, Phã thõa t−íng, n¨m thø 22 ®−îc lËp lµm Th¸i tö, n¨m thø 25 Tµo Th¸o mÊt, «ng kÕ vÞ lµm Ngôy V−¬ng kiªm Thõa t−íng. Th¸ng 10 n¨m ®ã, thay nhµ H¸n lªn ng«i, kiÕn lËp n−íc Ngôy, ®Þnh niªn hiÖu lµ Hoµng S¬. N¨m thø 7 niªn hiÖu Hoµng S¬, bÞ bÖnh mÊt ë L¹c D−¬ng, tªn thôy lµ V¨n, nªn ng−êi ®êi gäi lµ Ngôy V¨n §Õ. 8. Tµo Thùc (192 - 232), tù Tö KiÕn, em cïng mÑ cña Tµo Phi, thiªn t− h¬n ng−êi, tµi hoa në ré, vèn cã hy väng lµm Th¸i tö, sau thua kÐm Tµo Phi; Tµo Th¸o - 35 -

mÊt, Tµo Thùc chÊt chøa nçi khæ anh em tµn s¸t lÉn nhau, mang tiÕng lµm Phiªn hÇu kú thùc lµ cuéc sèng cña kÎ tï téi, sau cïng uÊt øc mµ chÕt, thä chØ ®−îc 41 tuæi. 9. Chu Cµn ng−êi ®êi Thanh trong s¸ch Nh¹c phñ chÝnh nghÜa, quyÓn 5 nãi: “§äc c¸c thiªn Ngò du, ViÔn du thiªn cña Tµo Thùc, buån cho «ng v× tµi cao mµ bÞ ®è kþ, tao ngé gian nan. BÞ giÌm pha mµ b¹n «ng lµ §inh Nghi, §inh DÞ bÞ giÕt, bÞ biÕm trÝch may mµ cßn sèng. Khi Êy c¸c ch− hÇu v−¬ng ®Òu uæng c«ng danh n¬i ®Êt göi, n−íc chØ cã h¬n tr¨m binh lÝnh giµ yÕu lÊy lµm thñ vÖ, c¸ch tuyÖt ngoµi ngµn dÆm, ch¼ng nghe thÊy triÒu ®×nh vêi gäi, l¹i ®Æt quan gi¸m quèc ®Ó dßm ngã «ng. Ph¸p luËt ®· nghiªm ngÆt, chøng kiÕn cuéc sèng tåi tÖ, buån b· lo l¾ng sím kh«ng biÕt tèi. C©u th¬ “Cöu Ch©u bÊt tóc bé, Trung Ch©u phi ng· gia” (Cöu Ch©u kh«ng ®Æt ch©n ®Õn, Trung Ch©u ®©u ph¶i nhµ cña ta), chÝnh lµ lêi buån ®au cña «ng. §Õn nh− nãi: “Phôc thùc h−ëng hµ kû, diªn thä b¶o v« c−¬ng” (¨n mÆc ®Ó ®−îc h−ëng nhiÒu tuæi, kÐo dµi tuæi thä ®Õn v« cïng), th× nçi lßng −u lo cuéc sèng ®· béc lé râ. 10. Xem L©m Canh: Trung Quèc v¨n häc gi¶n sö, B¾c Kinh §¹i häc XuÊt b¶n x·, b¶n 1998, trang 120. 11. Häc gi¶ c¸c ®êi phÇn nhiÒu ®¸nh gi¸ vÒ Tµo Thùc rÊt cao, nh−ng còng cã sè Ýt ng−êi dÞ nghÞ, ch¼ng h¹n V−¬ng ThÕ Trinh ng−êi ®êi Minh trong cuèn NghÖ uyÓn chi ng«n ®Ò xuÊt th¬ Nh¹c phñ cña Tµo Thùc kh«ng b»ng Tµo Th¸o vµ Tµo Phi, nguyªn nh©n lµ v× Tµo Thùc “tµi qu¸ cao, lêi qu¸ hoa mü”. V−¬ng Phu Chi trong cuèn Kh−¬ng Trai thi tho¹i, quyÓn h¹ cho r»ng th¬ cña Tö KiÕn t¹o lËp m«n ph¸i, diÖn m¹o th¬ ca a dua, tr×nh ®é kh«ng b»ng anh m×nh lµ Tµo Phi. 12. Xem Cao MÉn: L−îc luËn “KiÕn An ThÊt Tö” thuyÕt ®Ých ph©n kú hßa do lai - Bµn qua vÒ sù chia rÏ vµ nguån gèc cña thuyÕt “KiÕn An ThÊt Tö”, TrÞnh Ch©u §¹i häc häc b¸o, sè 1, n¨m 1980. 13. V−¬ng X¸n (177 - 217), tù Träng Tuyªn, ng−êi Cao B×nh, S¬n D−¬ng (nay lµ huyÖn Tr©u, tØnh S¬n §«ng), lµ mét trong “KiÕn An ThÊt Tö”. Cô néi lµ V−¬ng Cñng lµm Th¸i óy ®êi H¸n, «ng néi lµ V−¬ng S−íng lµm T− kh«ng ®êi H¸n. B¶n th©n «ng khi cßn nhá cã tµi l¹, ban ®Çu dùa vµo L−u BiÓu, kh«ng ®−îc träng dông, sau theo vÒ víi Tµo Th¸o, lµm quan ®Õn chøc ThÞ trung. Sö nãi «ng “giái v¨n ch−¬ng, vung bót lµ xong, kh«ng cã chç nµo ph¶i söa ch÷a, ng−êi ®−¬ng thêi th−êng cho lµ th¬ v¨n «ng lµm xong, dï suy ®i nghÜ l¹i còng kh«ng thÓ thªm vµo ®−îc”. [Tam quèc chÝ - Ngôy th− - V−¬ng X¸n truyÖn]. 14. N¨m thø 9 niªn hiÖu KiÕn An (204), Tµo Th¸o ®¸nh chiÕm NghiÖp Thµnh, lÊy lµm ®¹i b¶n doanh cña m×nh, chiªu n¹p v¨n nh©n häc sÜ trong thiªn h¹, ån µo s«i sôc, næi tiÕng mét thêi, sö gäi lµ “thêi kú NghiÖp H¹”. V¨n häc NghiÖp H¹ lÊy anh em Tµo Phi, Tµo Thùc lµm trung t©m, V−¬ng X¸n, L−u Trinh, Tõ C¸n v.v - 36 -

theo cïng phô häa, uèng r−îu x−íng häa th¬, triÓn khai ho¹t ®éng v¨n häc víi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, cã nh÷ng ®ãng gãp ®èi víi sù ph¸t triÓn cña th¬ ngò ng«n cña v¨n nh©n. Nhµ th¬ L« ChiÕu L©n ®êi §−êng nãi: “T©n thanh khëi vu NghiÖp Trung” (Nh÷ng ©m thanh míi mÎ b¾t ®Çu tõ NghiÖp Trung) [Nh¹c phñ t¹p thi tù], tøc lµ nãi vÒ viÖc ®ã. [Xem bµi NghiÖp H¹ V¨n häc luËn l−îc cña Phã C−¬ng, ®¨ng trong KiÕn An v¨n häc t©n luËn - Kû yÕu héi th¶o khoa häc lÇn thø ba bµn vÒ v¨n häc KiÕn An, Trung Ch©u Cæ tÞch XuÊt b¶n x·, b¶n 1992]. 15. L−u Trinh (? - 217), tù C«ng C¸n, ng−êi §«ng B×nh (nay lµ §«ng B×nh, tØnh S¬n T©y). Mét trong “KiÕn An ThÊt Tö”, lµ thuéc h¹ cña Thõa t−íng Tµo Th¸o. 16. VÊn ®Ò ch©n ngôy cña th¬ S¸i Viªm, tr−íc nay tranh luËn kh¸ nhiÒu; sù ch©n ngôy cña t¸c phÈm Hå giµ thËp b¸t ph¸ch cã thÓ tham kh¶o cuèn Hå giµ thËp b¸t ph¸ch th¶o luËn tËp do Trung Hoa th− côc xuÊt b¶n. T« Thøc ng−êi ®êi Tèng cho r»ng, Bi phÉn thi lµ ngôy t¸c cña ng−êi ®êi sau [Xem Cõu Tr× bót ký], S¸i C− HËu ng−êi ®êi Tèng th× cho r»ng kh«ng ph¶i lµ ngôy t¸c [Xem S¸i Khoan Phu thi tho¹i]. GÇn ®©y, Tr−¬ng Tr−êng Cung trong bµi S¸i Viªm Bi phÉn thi biÖn ngôy [®¨ng trªn §«ng Ph−¬ng t¹p chÝ quyÓn 40, sè 7] chøng minh ®ã lµ ngôy t¸c, D− Quan Anh trong LuËn S¸i Viªm Bi phÉn thi [Xem cuèn H¸n Ngôy Lôc triÌu thi luËn tïng do «ng tr−íc t¸c] th× x¸c ®Þnh lµ ch©n, bµn luËn ®Òu kh¸ kü cµng. 17. Thi Bæ Hoa ng−êi ®êi Thanh trong cuèn NghiÔn Dòng thuyÕt thi viÕt: “Hai bµi Phông Tiªn vÞnh hoµi vµ B¾c chinh cã ©m thanh cæ v¨n, tõ Bi phÉn thi cña V¨n C¬ më réng ra mµ quy m« nh− vËy”. 18. TrÇn L©m (? - 217), tù Khæng Ch−¬ng, ng−êi X¹ D−¬ng, Qu¶ng L¨ng (nay lµ ®«ng nam huyÖn Hoµi An, tØnh Giang T«). N¨m cuèi ®êi H¸n Linh §Õ, nhËm chøc Chñ b¹ thuéc §¹i t−íng qu©n Hµ TiÕn. §æng Tr¸c lµm lo¹n L¹c D−¬ng, TrÇn L©m l¸nh n¹n ®Õn Dùc Ch©u, tham gia qu©n ®éi cña Viªn ThiÖu, coi viÖc v¨n ch−¬ng, tõng so¹n t¸c phÈm Vi Viªn ThiÖu hÞch Dù Ch©u v¨n, kÓ téi Tµo Th¸o. Trong trËn Quan §é, TrÇn L©m bÞ qu©n Tµo b¾t lµm tï binh. Tµo Th¸o mÕn tµi cña «ng nªn kh«ng xö tÖ, cho lµm T− kh«ng qu©n s− tÕ töu, sai tr«ng coi ký thÊt cïng víi NguyÔn Vò. Sau chuyÓn sang lµm M«n h¹ ®èc thuéc Thõa t−íng. N¨m thø 22 niªn hiÖu KiÕn An (217), cïng víi L−u Trinh, ¦ng S−íng, Tõ C¸n v.v nhiÔm bÖnh chÕt. NguyÔn Vò (? - 212), tù Nguyªn Du ng−êi óy ThÞ, TrÇn L−u (nay thuéc Hµ Nam). ThiÕu thêi tõng theo häc S¸i Ung. §Çu niªn hiÖu KiÕn An, Èn c− tr¸nh lao dÞch, Tµo Th¸o nghe danh vêi vÒ cho lµm T− kh«ng qu©n s− tÕ töu, qu¶n ký thÊt. Sau dêi sang lµm thuéc h¹ Th−¬ng tµo cña Thõa t−íng. Tõ C¸n (170 - 217), tù VÜ Tr−êng, ng−êi quËn B¾c H¶i (nay ë gÇn X−¬ng L¹c, tØnh S¬n §«ng). Tuæi nhá ch¨m häc, vïi ®Çu vµo s¸ch vë. §Çu niªn hiÖu KiÕn An, Tµo Th¸o triÖu vÒ cho lµm thuéc - 37 -

h¹ cña T− kh«ng qu©n s− tÕ töu, sau l¹i chuyÓn sang lµm Ngò Quan t−íng V¨n häc. MÊy n¨m sau, nh©n m¾c bÖnh mµ tõ chøc, sau mÊt v× bÖnh. 19. Thiªn V¨n luËn, s¸ch §iÓn luËn cña Tµo Phi viÕt: “Th− ký ch−¬ng biÓu cña TrÇn L©m, NguyÔn Vò lµ hay nhÊt ®êi nay”. Trong t¸c phÈm Hùu d÷ Ng« ChÊt th− viÕt: “Ch−¬ng biÓu cña Khæng Ch−¬ng rÊt cøng r¾n, vi diÖu ®Õn rèi r¾m”; “Th− ký cña Nguyªn Du thanh tho¸t, ®Õn møc ®ñ vui.” 20. Ch¼ng h¹n, ThÈm §øc TiÒm b×nh bµi th¬ nµy r»ng: “Kh«ng lé dÊu vÕt hái ®¸p, mµ c¸i thÇn c¸i lý vÉn ®©u ra ®Êy.” [Cæ thi nguyªn, quyÓn 6]. TrÇn Té Minh còng nãi: “Bµi Èm m· cña Khæng Ch−¬ng, cã thÓ tranh s¸ng víi ng−êi ®êi H¸n. Ng«n tõ chÝ khÝ thanh cao trong s¸ng, nh− h¹c c«i ng¬ ng¸c tr«ng trêi, vç c¸nh vót bay, tiÕng v¨ng v¼ng ë trªn bÇu trêi.” [Th¸i Thóc ®−êng cæ thi tuyÓn, quyÓn 7]. 21. V−¬ng §¹t T©n trong bµi KiÕn An v¨n häc ®Ých ®Æc s¾c - §Æc s¾c cña v¨n häc KiÕn An, cho r»ng ®Æc s¾c cña v¨n häc thêi ®¹i KiÕn An: mét lµ râ rµng cao c¶, hai lµ kh¶ng kh¸i chuéng khÝ ph¸ch; ba lµ −a th«ng tho¸t; bèn lµ trong t¸c phÈm n¶y sinh ng«n ng÷ kh«i hµi trµo léng; n¨m lµ v¨n nh©n dùa vµo c¸t cø x−ng hïng, khÝ ph¸ch hiªn ngang lêi lÏ bay bæng, rÊt cã phong khÝ cña Tung Hoµnh gia thêi ChiÕn Quèc; s¸u lµ tÝnh chÊt tù nhiªn, hoa lÖ lín lao, ©m ®iÖu du d−¬ng trÇm bæng. [xem KiÕn An v¨n häc nghiªn cøu v¨n tËp do NghÖ §µm biªn tËp bé biªn so¹n, Hoµng S¬n th− x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 11 n¨m 1984, trang 1-9]. 22. Lý gi¶i vÒ “KiÕn An phong cèt”, V−¬ng VËn Hy trong bµi Tßng V¨n t©m ®iªu long - Phong cèt ®µm ®¸o KiÕn An phong cèt - Tõ thiªn Phong cèt trong V¨n t©m ®iªu long bµn ®Õn phong cèt thêi KiÕn An, viÕt: “T«i cho r»ng phong cèt KiÕn An lµ chØ v¨n phong râ rµng s¸ng l¸ng, m¹nh mÏ kháe kh¾n cã trong v¨n häc KiÕn An (®Æc biÖt lµ th¬ ngò ng«n), nã lµ phong c¸ch diÖn m¹o nghÖ thuËt ®−îc biÓu hiÖn trªn c¬ së t− t−ëng t×nh c¶m trµn ®Çy kh¶ng kh¸i cña c¸c t¸c gia, chø kh«ng ph¶i chØ néi dung t− t−ëng phong phó lµnh m¹nh nµo.” [Xem V−¬ng VËn Hy: V¨n t©m ®iªu long th¸m s¸ch, Th−îng H¶i Cæ tÞch XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 4 n¨m 1986, trang 108]. V−¬ng ThËp Di trong bµi L−îc luËn KiÕn An phong cèt viÕt: “KiÕn An phong cèt th«ng th−êng ®−îc mäi ng−êi t¸n th−ëng, lµ chØ nh÷ng t¸c phÈm ph¶n ¸nh s©u s¾c hiÖn thùc, phong c¸ch cøng cái míi mÎ, chø kh«ng ph¶i chØ th¬ ca tõng cã ë thêi KiÕn An. Bëi v× trong ®ã cßn cã nh÷ng t¸c phÈm “th−¬ng phong tiÕc nguyÖt, ®ïa bìn víi v−ên ao hoa cá, kÓ lÓ ©n huÖ c«ng lao, tù thuËt r−îu chÌ yÕn Èm” chiÕm tû lÖ kh¸ nhiÒu. Nh÷ng bµi th¬ ca c«ng tông ®øc, suy ®åi bu«ng th¶ nµy, do néi dung nhît nh¹t kh«ng thÓ kh«ng truy cÇu hoa lÖ cña ng«n tõ, ®Ó l¹i mét sè ¶nh h−ëng tiªu cùc cho ®êi sau, còng lµ ®iÒu kh«ng dÔ phñ ®Þnh.” [Xem cuèn KiÕn An V¨n häc nghiªn cøu v¨n tËp do NghÖ §µm biªn tËp bé biªn so¹n, Hoµng S¬n th− - 38 -

x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 11 n¨m 1984, trang 93]. Tr−¬ng Kh¶ LÔ trong bµi Nh− hµ lý gi¶i KiÕn An phong cèt? (Lý gi¶i thÕ nµo vÒ KiÕn An phong cèt), viÕt: “KiÕn An phong cèt mµ ®êi x−a nãi, ®Òu lµ sù kh¸i qu¸t vÒ mét sè ®Æc ®iÓm cña v¨n häc KiÕn An, ... ... ®iÒu nhÊn m¹nh lµ biÓu hiÖn nghÖ thuËt s¸ng l¸ng cøng cái, cæ ph¸c tù nhiªn cña v¨n häc KiÕn An. Cßn nh÷ng ®Æc ®iÓm nh− miªu t¶ ch©n thùc hiÖn thùc x· héi ®−¬ng thêi cña v¨n häc KiÕn An, hay lý t−ëng vµ hoµi b·o dÑp yªn ®éng lo¹n, kh«i phôc x· héi thÞnh trÞ thêi phong kiÕn mµ v¨n nh©n KiÕn An béc lé, th× vÒ c¬ b¶n kh«ng liªn quan. V× thÕ, ý kiÕn vÒ c¸i gäi lµ KiÕn An phong cèt mµ ®êi x−a ®Ò xuÊt ®ang l−u hµnh trong giíi häc thuËt lµ kh¸i qu¸t vÒ phong c¸ch diÖn m¹o cña toµn bé v¨n häc thêi ®¹i KiÕn An, so víi hµm nghÜa KiÕn An phong cèt mµ cæ nh©n nãi, lµ ý kiÕn kh«ng hîp chiÒu kÝch. [Xem Tr−¬ng Kh¶ LÔ: KiÕn An v¨n häc luËn c¶o, S¬n §«ng Gi¸o dôc XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu, th¸ng 9 n¨m 1986, trang 291-292]. 23. NguyÔn TÞch (210 - 263), tù Tù T«ng, ng−êi óy ThÞ, TrÇn L−u (nay lµ huyÖn óy ThÞ, tØnh Hµ Nam), lµ con trai cña NguyÔn Vò. Mét trong “Tróc l©m ThÊt HiÒn”, ®−îc phong Quan néi hÇu, th¨ng lªn T¸n kþ Th−êng thÞ. Sau lµm §«ng B×nh t−íng, Binh bé HiÖu óy. ¤ng sinh vµo lóc thay ®æi triÒu ®¹i Ngôy TÊn, nªn lùa chän th¸i ®é trèn tr¸nh ®èi víi tËp ®oµn hä T− M·, nh−ng trong lßng th−êng ®au khæ buån b·, s¸ng t¸c VÞnh hoµi thi ®Ó göi g¾m lßng m×nh. 24. Sau nµy nh− VÞnh sö cña T¶ T−, T¹p thi vµ Èm töu cña §µo Uyªn Minh, NghÜ vÞnh hoµi cña D÷u TÝn, C¶m ngé cña TrÇn Tö Ngang vµ Tr−¬ng Cöu Linh, Cæ phong cña Lý B¹ch v.v, ®Òu nhê thÊm nhuÇn cña «ng mµ tèt t−¬i cao lín. 25. Nh÷ng c©u chuyÖn vÒ phãng tóng cña NguyÔn TÞch, xin xem ThÕ thuyÕt t©n ng÷ cïng chó thÝch cña nã, hoÆc xem TÊn th− - NguyÔn TÞch truyÖn. 26. Kª Khang (224 - 263), tù Thóc D¹, ng−êi huyÖn TrÊt, n−íc TiÒu (nay lµ thµnh phè Tóc Ch©u, tØnh An Huy). Næi tiÕng ngang víi NguyÔn TÞch, lµ mét trong “Tróc l©m ThÊt HiÒn”. H«n nh©n víi t«ng thÊt nhµ Ngôy, lµm quan Trung t¸n §¹i phu, nªn ®êi gäi «ng lµ Kª Trung t¸n, V× nãi “phi Thang Vò nhi b¹c Chu Khæng” (ch¼ng vua Thang vua Vò, l¹i coi th−êng Chu C«ng, Khæng Tö), nªn kh«ng võa ý tËp ®oµn hä T− M· ®ang n¾m chÝnh quyÒn ®−¬ng thêi, bÞ Chung Héi c©u kÕt h·m h¹i, bÞ T− M· Chiªu giÕt. 27. Xem bµi cña Viªn Hµnh B¸i: Chung Vinh Thi phÈm §µo thi nguyªn xuÊt ¦ng Cõ thuyÕt biÖn tÝch - BiÖn luËn ph©n tÝch vÒ ý kiÕn cña Chung Vinh trong Thi phÈm cho th¬ §µo Uyªn Minh b¾t nguån tõ ¦ng Cõ. [in trong Quèc häc Nghiªn cøu quyÓn 2, B¾c Kinh §¹i häc XuÊt b¶n x·, b¶n th¸ng 7 n¨m 1994].

Ph¹m ¸nh sao dÞch - 39 -