480
This document was uploaded by user and they confirmed that they have the permission to share it. If you are author or own the copyright of this book, please report to us by using this DMCA report form. Report DMCA
Overview
Download & View 480 as PDF for free.
More details
- Words: 4,075
- Pages: 7
480
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
ÉÓÔÏÑÉÁ ÔÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ HISTORY OF MEDICINE
.............................................................................................................
Óôïé÷åßá ôçò ÃåíéêÞò Øõ÷ïëïãßáò óôï ÂõæÜíôéï Ï ôïìÝáò ôçò Øõ÷ïëïãßáò êáé ôçò Øõ÷éáôñéêÞò óôï ÂõæÜíôéï Ý÷åé ðïëëÜ íá ðñïóöÝñåé óôï ìåëåôçôÞ. Ïé Âõæáíôéíïß äéáìïñöþíïõí êáé óõóôçìáôïðïéïýí ôçí Øõ÷ïëïãßá ôïõ áíèñþðïõ. Ðñï÷ùñïýí ðÝñá áðü ôá äåäïìÝíá ðïõ ôïõò ðáñáäüèçêáí. Äýï åßíáé ôá øõ÷ïëïãéêÜ ñåýìáôá áõôÞò ôçò ðåñéüäïõ. Ç ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá êáé ç Ó÷ïëáóôéêÞ. Åêôüò áðü ôç ìåëÝôç ôçò øõ÷Þò, ïé åéäéêïß ôçò åðï÷Þò ìåëÝôçóáí ôéò ãíùóôéêÝò ëåéôïõñãßåò, ôá óõíáéóèÞìáôá, ôç óõíåßäçóç, ôç âïýëçóç, ôï óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï êáé ôç ãíþóç.
ËÝîåéò åõñåôçñßïõ Âïýëçóç ÂõæÜíôéï Ãíþóç ÃíùóôéêÝò ëåéôïõñãßåò ÌíÞìç Óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï Öáíôáóßá Øõ÷ïëïãßá
1. EIÓÁÃÙÃÇ Ç åðéóôçìïíéêÞ êßíçóç óôï ÂõæÜíôéï ðáñïõóéÜæåé Ýîáñóç êáé åßíáé Üãíùóôç, ôüóï óôçí ÅëëÜäá üóï êáé óôç Äýóç. ÅéäéêÜ ï ÷þñïò ôçò Øõ÷ïëïãßáò áëëÜ êáé ôçò Øõ÷éáôñéêÞò Ý÷åé ðïëëÜ íá ðñïóöÝñåé óôïí åñåõíçôÞ.
ÁÑ×ÅÉÁ ÅËËÇÍÉÊÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ 2004, 21(5):480–486 ARCHIVES OF HELLENIC MEDICINE 2004, 21(5):480–486
.......................................................... Í. Èåï÷áñÜêçò,1 Ä. Äáìßãïò,1 Â. ÌáõñÝáò,1 Á. Åõôõ÷éÜäçò,2 Ë. ÂåëïãéÜííç,1 Ó. ÃåñïõëÜíïò1
.......................................................... ÔïìÝáò ÊïéíùíéêÞò ÉáôñéêÞò êáé Øõ÷éêÞò Õãåßáò, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ, ÐáíåðéóôÞìéï Éùáííßíùí 2 ÔïìÝáò Éóôïñßáò ôçò ÉáôñéêÞò, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ, ÐáíåðéóôÞìéï Áèçíþí 1
Elements of general psychology in Byzantium Abstract at the end of the article
ôºªÖóΠƒçí£ 9.12.2002 äÜí¿σƒçí£ 25.2.2003
ëÝò ðëáôùíéêÝò êáé ðëùôéíéêÝò áðüøåéò, ðñïóèÝôïíôáò üìùò óå áõôÝò ôçí áäéá÷þñéóôç óýíèåóç óþìáôïò êáé øõ÷Þò, åðéêåíôñþíåôáé óôçí áõôïãíùóßá êáé óôç óçìáóßá ôçò áôïìéêÞò êáé ðñïóùðéêÞò óõãêåêñéìÝíçò ðñïóùðéêüôçôáò ôïõ áíèñþðïõ.2
1.1. ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá
Ï Ì. Âáóßëåéïò åðé÷åéñåß ôç óýíèåóç ìåôáîý ôïõ áñ÷áßïõ åëëçíéêïý ðíåýìáôïò êáé ôïõ ×ñéóôéáíéóìïý. Ï Üíèñùðïò, ãéá ôï Ì. Âáóßëåéï, Ý÷åé øõ÷Þ êáé óþìá. Ïé öñïíôßäåò ôïõ óþìáôïò åßíáé åìðüäéï ôçò øõ÷Þò ðñïò ôçí ðñáãìÜôùóç ôïõ ðñïïñéóìïý ôçò. ÓõíéóôÜ áõôïóõãêÝíôñùóç êáé áõôïãíùóßá, ãéá íá ìçí ðáñáóõñèåß ï íïõò áðü «ðáñÜ öýóéí êéíÞóåéò». Åðéêåíôñþíåôáé êõñßùò óôçí åíäïóôñÝöåéá êáé ôçí áõôïðáñáôÞñçóç. Ôï «ãíþèé ó’ åáõôþ» ãßíåôáé «ðñüóå÷å ó’ åáõôþ». Äåí åßíáé áðëÞ ãíþóç áëëÜ åíäïóôñÝöåéá, áõôïðáñáôÞñçóç, øõ÷ïëïãéêÞ áõôïáíÜëõóç ôçò ïõóßáò ôïõ áíèñþðïõ. Ïõóßá ôïõ áíèñþðïõ åßíáé ç øõ÷Þ áëëÜ êáé ôï «çãåìïíéêü» ìÝñïò ôçò øõ÷Þò, äçëáäÞ ï íïõò.3
Ïé åêðñüóùðïß ôçò åßíáé åðçñåáóìÝíïé áðü ôïõò áñ÷áßïõò ´Åëëçíåò öéëüóïöïõò. Êýñéïé åêðñüóùðïé, ï Ãñçãüñéïò ï Íáæéáíæçíüò, ï Ì. Âáóßëåéïò êáé o Ãñçãüñéïò Íýóóçò. O Ãñçãüñéïò ï Íáæéáíæçíüò âëÝðåé ôïí Üíèñùðï ùò «åéêüíá êáé ïìïßùìá» ôïõ Èåïý. ÄÝ÷åôáé ðïë-
Ãéá ôï Ãñçãüñéï Íýóóçò, ï Üíèñùðïò åßíáé æþï ðñïéêéóìÝíï ìå ëïãéêÞ. Ôï ëïãéêü ôïõ áíèñþðïõ åìðåñéÝ÷åé ôçí áéóèçôéêÞ êáé æùéêÞ äýíáìç. Ïé äõíÜìåéò ôïõ áíèñþðïõ ãéá ôïí ßäéï åßíáé ôñåéò: ç èñåðôéêÞ, ç áéóèçôéêÞ (óõããåíÞò ùò ðñïò ôï óþìá) êáé ç íïçôéêÞ, ðïõ åíåñ-
Äýï ðíåõìáôéêÜ ñåýìáôá ÷áñÜæïõí ôéò äéáöïñÝò ôïõò óôïí øõ÷ïëïãéêü ôïìÝá. Ôï Ýñãï ôùí Áðïëïãçôþí óõíå÷ßæïõí áõôÞ ôçí ðåñßïäï ïé ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, ïé ïðïßïé óôá ðñþôá ÷ñüíéá ôïõ Âõæáíôßïõ êáé ùò ôï 1120 õðï÷ñåïýíôáí íá åßíáé êáé éáôñïß. Áðü ôïõò ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò, øõ÷ïëïãéêÞ èåùñßá ôïí 4ï áéþíá äéáôýðùóáí ïé Ì. Âáóßëåéïò, Ãñçãüñéïò Íáæéáíæçíüò, Ãñçãüñéïò Íýóóçò. Åðéêñáôïýí äýï äéáöïñåôéêÝò êáôåõèýíóåéò, ç ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá êáé ç Øõ÷ïëïãßá ðïõ åðçñåÜæåôáé áðü ôç Ó÷ïëáóôéêÞ Øõ÷ïëïãßá.1
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
ãåß äß÷ùò óùìáôéêÜ üñãáíá. Óþìá êáé øõ÷Þ áðïôåëïýí áäéá÷þñéóôç åíüôçôá, áíôßèåôá áðü ôéò äõúóôéêÝò áðüøåéò ôïõ ÐëÜôùíá.4 Óôïõò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò âñßóêïõìå êáé ôéò ðñþôåò áñ÷Ýò ôçò Øõ÷ïëïãßáò ôïõ âÜèïõò êáé ôçò Øõ÷ïëïãßáò ôçò ìÜèçóçò.5
1.2. Ó÷ïëáóôéêÞ Öéëïóïößá êáé Øõ÷ïëïãßá Ïé åêðñüóùðïé áõôÞò ôçò ôÜóçò ðáñáìåñßæïõí ôï èåïêåíôñéóìü, åíþ ðñïóðáèïýí íá óõíäõÜóïõí ôçí ðáñÜäïóç ìáæß ìå ôçí åëåõèåñßá ôçò óêÝøçò, ìå óêïðü ìéá íÝá áíôßëçøç ãéá ôïí Üíèñùðï. Ç êáôåýèõíóç áõôÞ êáëýðôåé ôçí ðåñßïäï áðü ôïí 6ï Ýùò êáé ôï ôÝëïò ôïõ 15ïõ áéþíá. Âõæáíôéíïß åêðñüóùðïé ðïõ áó÷ïëÞèçêáí ìå ôç ãíùóéïëïãßá åßíáé ïé Ãáæáßïò, Ëåüíôéïò, Äáìáóêçíüò (8ïò áéþíáò), Öþôéïò (9ïò áéþíáò). Êéíïýíôáé óôá ÷íÜñéá ôïõ ÐëÜôùíá. Áñéóôïôåëéêïß åßíáé ï ÃåííÜäéïò Ó÷ïëÜñéïò êáé ï Èåüäùñïò ÃáæÞò (1370–1477).6 Ï Ëåüíôéïò ï ÂõæÜíôéïò (5ïò áéþíáò) õðïóôçñßæåé üôé ï Üíèñùðïò Ý÷åé øõ÷Þ êáé óþìá, óå áëëçëåîÜñôçóç ìåôáîý ôïõò. Ç øõ÷Þ Ý÷åé ôñåéò éäéüôçôåò, ôçí åðéèõìçôéêÞ, ôçí åíåñãçôéêÞ êáé ôç ëïãéêÞ.7 Ï ÉùÜííçò Äáìáóêçíüò èåùñåß ðçãÞ êáé áéôßá ôïõ êáêïý óôïí Üíèñùðï ôçí åëåõèåñßá ôçò âïýëçóçò, åíþ äåí õðÜñ÷ïõí Ýìöõôåò Þ êáêÝò äéáèÝóåéò óôïí Üíèñùðï. Ï Üíèñùðïò åßíáé õðåýèõíïò ôùí ðñÜîåþí ôïõ.8 Ï Øåëëüò (11ïò áéþíáò) õðïóôçñßæåé ôéò èÝóåéò ôïõ ÐëÜôùíá, êáôáðïëåìþíôáò üìùò ôïí áðïêñõöéóìü êáé ôéò ðñïëÞøåéò. ÄÝ÷åôáé ôçí ýðáñîç Ýìöõôùí ðñïäéáèÝóåùí óôïí Üíèñùðï.9 Ï Èåüäùñïò ÃáæÞò (1370–1477) áíáëýåé ôéò øõ÷ïëïãéêÝò áíôéëÞøåéò ôïõ ÁñéóôïôÝëç êáé ôéò áðïäÝ÷åôáé äß÷ùò êáìéÜ èåïëïãéêÞ áíÜìéîç.10
2. ÐÅÑÉ ØÕ×ÇÓ Ïé âõæáíôéíÝò áíôéëÞøåéò ãéá ôçí øõ÷Þ áêïëïõèïýí ôéò áñ÷áéïåëëçíéêÝò, êõñßùò ôïõ ÐëÜôùíá êáé ôïõ ÁñéóôïôÝëç. Ç èÝóç ôïõ ÐëÜôùíá ãéá ôç èåßá ïõóßá ôçò øõ÷Þò ãßíåôáé ðëÞñùò áðïäåêôÞ.11 Ï Ì. Âáóßëåéïò èåùñåß Üöèáñôç ôçí øõ÷Þ êáé üôé ïé äõíÜìåéò ôçò ðñÝðåé íá åßíáé óå áñìïíßá ìåôáîý ôïõò.12 Ï ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò (7ïò áéþíáò) ôïíßæåé üôé ôï óþìá ÷ñçóéìïðïéåßôáé ùò üñãáíï áðü ôçí øõ÷Þ, ç ïðïßá ôïõ ðáñÝ÷åé æùÞ.13 Ôçí ßäéá Üðïøç åêöñÜæïõí ï ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò (4ïò áéþíáò) êáé ï ÌåëÝôéïò (8ïò áéþíáò).14 Ïé ðåñéóóüôåñïé óõããñáöåßò äÝ÷ïíôáé ôï íïåñü ôçò øõ÷Þò. Ï íïõò åßíáé ï ìüíïò ðïõ áíôéëáìâÜíåôáé ôçí ýðáñîç ôçò øõ÷Þò. Ôï «áõôåîïýóéïí» áðïôåëåß ÷áñáêôçñéóôéêü ãíþñéóìÜ ôçò ãéá ôï Ãñçãüñéï Íåïêáéóáñåßáò êáé ôïí Êýñéëëï Éåñï-
481
óïëýìùí.15 Ï Øåëëüò (11ïò áéþíáò), üìùò, èåùñåß ôçí øõ÷Þ áõôüíïìç áðü ôï óþìá, ìå ôï íïõ áíþôáôç ôåëåßùóç ôçò øõ÷Þò.16 ¼ëïé ïé óõããñáöåßò ôïíßæïõí ôç âáñýôçôá ôùí äéáíïçôéêþí äõíÜìåùí ôçò øõ÷Þò.
3. ÓÕÍÁÉÓÈÇÌÁÔÁ
3.1. Ëýðç ×áñáêôçñßæåôáé ùò áíáóôïëÞ ôçò øõ÷Þò.17 Ç ëýðç èåùñåßôáé üôé ìðïñåß íá ìåôáôñáðåß óå ðÜèïò êáé ùò ðÜèïò ìðïñåß íá êáôåõíáóôåß ìüíï ìå çñåìßá, ÷ùñßò äéáñêÞ åñåèéóìü. ÊáôáâÜëëåôáé åýêïëá áðü ôç äýíáìç ôïõ ëïãéêïý.18 Ç öõóéïëïãéêÞ ëýðç äåí ðñïêáëåß çäïíÞ, åíþ ç õðåñâïëéêÞ ëýðç óõíäÝåôáé ìå âëáâåñÞ õðåñâÜëëïõóá çäïíÞ.19 Ï ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò èåùñåß üôé üñãáíï ôçò ëýðçò åßíáé ôï óôüìá ôçò êïéëßáò êáé üôé êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò ëýðçò ñÝåé îáíèÞ ÷ïëÞ (êáé ü÷é ìÝëáíá ÷ïëÞ, ðïõ åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ìåëáã÷ïëßáò).20 ÄéáöÝñåé áðü ôç èëßøç ùò ðñïò ôç ÷ñïíéêÞ äéÜñêåéÜ ôçò. Ç ëýðç åßíáé ðåñéóôáóéáêÞ. Ãéá üëïõò ó÷åäüí ôïõò óõããñáöåßò, áíôßäïôï Ýíáíôé ôçò ëýðçò åßíáé ï ëïãéóìüò.21
3.2. Öüâïò Äéáéñåßôáé óå «üêíï, áéäþ, áéó÷ýíç, êáôÜðëçîç êáé áãùíßá». ¼êíïò åßíáé ï öüâïò ìðñïóôÜ óå ìéá ìåëëïíôéêÞ ìáò åíÝñãåéá. ÊáôÜðëçîç, ï öüâïò ðïõ ðñïêáëåß ç öáíôáóßá, åíþ Ýêðëçîç ï öüâïò áðü áóõíÞèéóôç öáíôáóßá. Áãùíßá, ï öüâïò ðïõ ðñïêáëåß ç áðïôõ÷ßá. Áéäþò, ï öüâïò ìðñïóôÜ óå ìéá åðßðëçîç. Áéó÷ýíç, ï öüâïò áðü åíÝñãåéá ðïõ Ý÷åé äéáðñá÷èåß êáé ÷áñáêôçñßæåôáé Üó÷çìç ãéá ôïí åáõôü ìáò.22 Ï ÏñåéâÜóéïò (4ïò áéþíáò), ìåôáöÝñïíôáò ôéò áðüøåéò ôïõ Ãáëçíïý (2ïò áéþíáò), èåùñåß üôé ï öüâïò óõóôÝëëåé ôï ðíåýìá êáé ôï áßìá, áëëÜ êáé üëï ôï óþìá. Ç óõóôïëÞ ðïõ åðéöÝñåé ï öüâïò ïäçãåß óôç ëéðïèõìßá, ç ëéðïèõìßá óôçí Ýêëõóç êáé áõôÞ, ìå ôç óåéñÜ ôçò, óå óõãêïðÞ, ç ïðïßá ìðïñåß íá åðéöÝñåé ôï èÜíáôï.23
3.3. Èõìüò Èåùñåßôáé ï äïñõöüñïò ôïõ ëïãéêïý ìÝñïõò ôçò øõ÷Þò. «Èõìüò åßíáé ç ìÝèç ôçò øõ÷Þò».24 Ãéá ôïí ÉùÜííç ×ñõóüóôïìï, ï èõìüò åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ðáéäéêÞò çëéêßáò. Ôï ðáéäß ÷ñåéÜæåôáé åîÜóêçóç ãéá íá åëÝã÷åé ôï èõìü ôïõ.25 Áíôßèåôá, ï Ì. Âáóßëåéïò èåùñåß üôé ôá ðáéäéÜ áíôéäñïýí ìå èõìü óôçí êïñïúäßá.26 Ï èõìüò, ìáæß ìå ôçí åðéèõìßá êáé ôï ëïãéêü, áðïôåëïýí äéáéñÝóåéò ôùí øõ÷éêþí ëåéôïõñãéþí, Üðïøç óýìöùíç ìå áõôÞ ôïõ
482
ÐëÜôùíá, êáé áðïôåëïýí åóùôåñéêÝò ëåéôïõñãßåò ôçò øõ÷Þò.27 Ï èõìüò, ãéá ôïí ßäéï, Ý÷åé Ýäñá ôï óôÞèïò, ç åðéèõìßá ôï óõêþôé êáé ï ëüãïò ôïí åãêÝöáëï.28 Ãéá ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ï èõìüò åßíáé ôÜóç áíôéôéìþñçóçò. ÁíÞêåé óôï Üëïãï ìÝñïò ôçò øõ÷Þò (ôï áóõíåßäçôï ôçò öñïûäéêÞò èåùñßáò), ìáæß ìå ôá ðÜèç êáé ôéò ïñìÝò.29 Ãéá ôïõò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, ï èõìüò Ý÷åé éäéáßôåñç áîßá, åðåéäÞ åýêïëá ìðïñåß íá ìåôáôñáðåß óå ðÜèïò êáé íá óõóêïôßóåé ôï íïõ, ìå áðïôÝëåóìá äéÜöïñåò ðáèïëïãéêÝò êáôáóôÜóåéò. Ï èõìüò èåùñåßôáé üôé åýêïëá ìåôáôñÝðåôáé óå ìáíßá.30 Ãéá ôï Ì. Âáóßëåéï õðÜñ÷åé êáé ï èåôéêüò èõìüò, åðåéäÞ, áí ìÜèåé êÜðïéïò íá ôïí åëÝã÷åé, ôüôå êéíçôïðïéåß ôçí øõ÷Þ ãéá èåôéêÞ äñÜóç.31 Ï èõìüò èåùñåßôáé ðçãÞ äéáöüñùí óùìáôéêþí áóèåíåéþí.32
4. ÃÍÙÓÔÉÊÅÓ ËÅÉÔÏÕÑÃÉÅÓ
4.1. Öáíôáóßá Ï ÉùÜííçò ôçò Êëßìáêïò (6ïò áéþíáò) ïñßæåé ôç öáíôáóßá ùò «áðÜôç ôùí ïöèáëìþí åí êïéìùìÝíç äéáíïßá», «öáíôáóßá åßíáé ç Ýêóôáóç ôïõ íïõ ìå ôï óþìá óå åãñÞãïñóç». «Öáíôáóßá åßíáé ìéá áíõðüóôáôç èåùñßá». 33 ÐñÝðåé íá ãßíåé äéÜêñéóç ìåôáîý öáíôáóôéêïý êáé öáíôáóßáò. Ôï öáíôáóôéêü, ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò, åßíáé ç öõóéêÞ äýíáìç ôçò øõ÷Þò, åíþ ç öáíôáóßá åßíáé ç åíåñãïðïßçóç ôïõ öáíôáóôéêïý. Ôï öáíôáóôéêü âñßóêåôáé ìåôáîý íïõ êáé áßóèçóçò.34 Ãéá ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ç öáíôáóßá åäñåýåé óôéò ðñüóèéåò êïéëßåò ôïõ åãêåöÜëïõ. Ðéèáíüí íá åííïåß ôïõò ëïâïýò, áöïý ï ßäéïò èåùñåß üôé ç ìíÞìç åäñåýåé óôçí ðáñåãêåöáëßäá.35 Ç öáíôáóßá åßíáé öõóéêÞ êáôÜóôáóç êáé áðïôåëåß ìßá áðü ôéò ðÝíôå äõíÜìåéò ôçò øõ÷Þò, ïé ïðïßåò åßíáé ï íïõò, ç äéÜíïéá, ç äüîá, ç öáíôáóßá êáé ç áßóèçóç, üðùò áêñéâþò êáé ïé ðÝíôå áéóèÞóåéò ôïõ óþìáôïò.36 ÊáôÜ ôïí Üãéï ÌÜîéìï ôïí ÏìïëïãçôÞ (7ïò áéþíáò), ç öáíôáóßá, ìå üëåò ôéò åéêüíåò ðïõ ðñïóöÝñåé óôïí Üíèñùðï, åßíáé ïé ëåðßäåò ôçò ïðôéêÞò åíÝñãåéáò ôçò øõ÷Þò.37 4.1.1. ÄéáéñÝóåéò ôçò öáíôáóßáò. Äéáéñåßôáé óå ôñßá ìÝñç: (á) ôç öáíôáóßá åéêïíéóôéêÞ ôùí áíôéëÞøåùí (ç ïðïßá êÜíåé åéêïíéóôéêÞ ôçí áíôßëçøç), ðïõ áðïôåëåß ôç äõíáôüôçôá åéóñåýóåùò åíôüò ìáò ìéáò åéêüíáò, (â) ôçí áíáôõðùôéêÞ öáíôáóßá, ðïõ äåí åßíáé ôßðïôá Üëëï áðü ôçí áíáôýðùóç êáé ôçí ðáñáìïíÞ ôùí åéêüíùí ðïõ ðñïóÝöåñå ç ðñþôç ðåñßðôùóç, êáé (ã) ôç öáíôáóßá ðïõ ðñïêáëåßôáé áðü ôç ëýðç êáé ôçí çäïíÞ ðïõ ðñïîåíåßôáé áðü ôéò öáéíïìåíéêÜ áãáèÝò Þ êáêÝò åéêüíåò ðïõ ðáñáìÝíïõí óôï öáíôáóôéêü ôçò øõ÷Þò.
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
4.1.2. Åßäç öáíôáóßáò. Ìéëþíôáò ãéá åßäç, åííïïýíôáé ôá äéÜöïñá åðßðåäá óôá ïðïßá åñãÜæåôáé ç öáíôáóßá. Ôï ðñþôï åßäïò ôçò öáíôáóßáò óõíäÝåôáé ìå ôçí åíÝñãåéá ôùí óáñêéêþí ðáèþí. Ï Üíèñùðïò, óå áõôÞ ôçí êáôÜóôáóç, äÝ÷åôáé åéêüíåò áðü óáñêéêÜ ðÜèç. Ôï äåýôåñï åßäïò åßíáé ç ïíåéñïðüëçóç, ðïõ óõíäÝåôáé ìå åéêüíåò ôïõ ðñáãìáôéêïý êüóìïõ. Ôï ôñßôï åßäïò åßíáé ç ëåãüìåíç èåïëïãéêÞ äçìéïõñãßá.38 4.1.3. Åêäçëþóåéò ôçò öáíôáóßáò. Ãéá ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ç öáíôáóßá åßíáé ç åðåîåñãáóßá ôùí åéêüíùí ðïõ äå÷üìáóôå ìÝóù ôùí áéóèÞóåùí.39 Ãéá ôï ÌÜîéìï ôïí ÏìïëïãçôÞ, âëÝðåé êÜðïéïò ôï áíôéêåßìåíï, ôï åðéèõìåß êáé Ýôóé äçìéïõñãåßôáé ç öáíôáóßá, ç ïðïßá ìðïñåß íá åîÜðôåôáé êáé áðü ôç ìíÞìç åíüò ðñïóþðïõ.39 Åêäçëþíåôáé êáé ìå ôá üíåéñá.40 Ï ýðíïò ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò óõíäÝåôáé Üìåóá ìå ôç öáíôáóßá, áöïý ôçí áöÞíåé íá äñá åëåýèåñç.41 Ç öáíôáóßá, üôáí ðÜñåé ðáèïëïãéêÝò äéáóôÜóåéò, Ý÷åé ùò áðïôÝëåóìá ôéò ðáñáéóèÞóåéò êáé ôéò øåõäáéóèÞóåéò. ÅðåéäÞ Ý÷åé Üìåóç ó÷Ýóç ìå ôçí áóèÝíåéá, ç èåñáðåßá ôçò åðéôõã÷Üíåôáé ìüíï ìÝóù ôçò øõ÷ïèåñáðåßáò.42
4.2. ÌíÞìç Óýìöùíá ìå ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, åäñåýåé óôïí åãêÝöáëï. Ï ßäéïò áíáöÝñåé üôé ïé äéÜöïñåò âëÜâåò åðçñåÜæïõí ôç ìíÞìç, áëëÜ êáé ôéò âïçèçôéêÝò óå áõôÞí ëåéôïõñãßåò. Ïé èÝóåéò êáé ïé ãíþóåéò ôïõ ÍåìÝóéïõ åßíáé öáíåñÝò óôç öñåíßôéäá êáé åßíáé óßãïõñï üôé ðñïûðïèÝôïõí ãíþóåéò ðáèïëïãéêÞò áíáôïìßáò. «¼ñãáíïí ôçò ìíÞìçò ç üðéóèåí êïéëßá ôïõ åãêåöÜëïõ. Áí êáôÜ êÜðïéï ôñüðï õðÜñîåé âëÜâç óôéò ðñüóèéåò êïéëßåò, ôüôå ðáñåìðïäßæïíôáé ïé áéóèÞóåéò, ôï äéáíïçôéêüí ìÝíåé áíÝðáöï áí õðÜñîåé âëÜâç óôç ìÝóç êïéëßá... ç ìíÞìç ìüíï ÷Üíåôáé êáé ôßðïôá Üëëï áí õðÜñîïõí âëÜâåò óôçí ðñüóèéá, ìÝóç êáé üðéóèåí êïéëßá...».43 Ãéá ôïí ÅõóÝâéï Êáéóáñåßáò (4ïò áéþíáò), áí ç ìíÞìç óõíäõáóôåß ìå èõìü êáé ïñãÞ, ôüôå ïäçãïýìáóôå óå ðáèïëïãéêÝò êáôáóôÜóåéò. Áíôßèåôá, ç áðþëåéá ôçò ìíÞìçò, ç ëÞèç, èåùñåßôáé âáóéêü ðñüâëçìá.44 Ï Íéêüëáïò ÊáâÜóéëáò (14ïò áéþíáò) èåùñåß ôçí áíÜìíçóç áíáãêáßá, åðåéäÞ ç ëÞèç ïäçãåß ôïí Üíèñùðï óå ðÜèç.45
4.3. Ãíþóç Ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò, ç ãíþóç äéá÷ùñßæåôáé áðü ôçí ðßóôç. Ôï ãíþñéóìá ôçò ãíþóçò åßíáé ç åîÝôáóç êáé ç Ýñåõíá. Ç ãíþóç åßíáé áðüëõôá öõóéêÞ êáôÜóôáóç, ëåéôïõñãåß ìå öõóéêïýò üñïõò, äåí ìðïñåß íá ëåéôïõñãÞóåé ÷ùñßò ôçí ýëç, åíþ ç ðßóôç åßíáé õðåñÜíù öýóåùò. Ç
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
ãíþóç äéáðåñíÜ ôï óþìá, ôçí øõ÷Þ êáé ôï ðíåýìá.46 Óå áíáëïãßá ìå ôï óþìá, ôçí øõ÷Þ êáé ôï ðíåýìá, äéáêñßíïíôáé ôá áíôßóôïé÷á åßäç ãíþóçò: ÁíÜëïãá ìå ôï ðïéï åßäïò ãíþóçò êáôÝ÷åé êÜðïéïò, öáíåñþíåé ôçí ðíåõìáôéêÞ ðñüïäï Þ ôç èåñáðåßá ðïõ áðáéôåßôáé. Ï øõ÷éêÜ áóèåíÞò êáôÝ÷åé ôç óùìáôéêÞ ãíþóç, ï èåñáðåõüìåíïò ôçí øõ÷éêÞ êáé ï èåñáðåõèåßò ôçí ðíåõìáôéêÞ. Ç óùìáôéêÞ ãíþóç óõíäÝåôáé ìå ôç óáñêéêÞ åðéèõìßá. ÁðïêôÜôáé ìå ôç ìÜèçóç, åíþ ìå áõôü ôï åßäïò ôçò ãíþóçò äåí õðÜñ÷åé ç øõ÷éêÞ Þ ç ðíåõìáôéêÞ. ×áñáêôçñéóôéêÜ ôùí áíèñþðùí ìå óùìáôéêÞ ãíþóç åßíáé ç áêáèüñéóôç ëýðç, ïé öïâßåò, ç áðüãíùóç, ï öüâïò ôïõ èáíÜôïõ, ï öüâïò ôùí ðáèþí. ÓùìáôéêÞ èåùñåßôáé ùò ç ãíþóç ôùí øõ÷éêÜ áóèåíþí.47 Ç øõ÷éêÞ ãíþóç åðÝñ÷åôáé, üôáí ï Üíèñùðïò óôñáöåß ðåñéóóüôåñï ðñïò ôéò åðéèõìßåò êáé ôï äéáëïãéóìü. ÅéóÝñ÷åôáé óôïí Üíèñùðï ìüíï óå óõíäõáóìü ìå ôçí çóõ÷ßá. Áõôü ôï åßäïò ôçò ãíþóçò áíôéðñïóùðåýåé áíèñþðïõò ðïõ Ý÷ïõí ðåôý÷åé êÜðïéï óôÜäéï áõôïãíùóßáò êáé áõôïáíÜëõóçò Þ âñßóêïíôáé óå éêáíïðïéçôéêü åðßðåäï èåñáðåßáò.48 Ç ðíåõìáôéêÞ ãíþóç áðïôåëåß ôçí áíþôåñç. Áðáéôåß áíýøùóç ôïõ áíèñþðïõ ðÝñá áðü ôï áõóôçñü üñéï ôïõ ãÞéíïõ êáé ôï äéáëïãéóìü. Óå áõôü ôï åðßðåäï, ï Üíèñùðïò äåí åðçñåÜæåôáé áðü ôá ðÜèç.49 Ï ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò äéáêñßíåé äýï åßäç ãíþóåùí, ôéò åìðåéñéêÝò (ìå áéóèÞóåéò êáé íïõ), ðïõ åßíáé üìùò áðáôçëÝò, êáé ôéò ðñáãìáôéêÝò, ðïõ óõëëáìâÜíïíôáé ìå åíüñáóç.50
4.4. Âïýëçóç Óôá êåßìåíá óõíÞèùò åîåôÜæåôáé óå óõíäõáóìü ìå ôçí áõôåîïõóéüôçôá.51 ÓõíáíôÜôáé åðßóçò ùò èÝëçóç, ðñïáßñåóç, êáôÜ öýóç ðñïáßñåóç.52 Ôï áõôïöõÝò ôçò âïýëçóçò áíáãíùñßæåôáé áðü ôïõò ðåñéóóüôåñïõò óõããñáöåßò.53 ÊáôÜ ôï Ìé÷áÞë Øåëëü, ç âïýëçóç åßíáé áõôïöõÞò äýíáìç êáé áðïôåëåß äýíáìç ôïõ ëïãéêïý. 54 Ï ÌÜîéìïò ïñßæåé ôç âïýëçóç ùò «ðïéá» öõóéêÞ èÝëçóç, äçëáäÞ èÝëçóç ðåñß ôéíüò ðñÜãìáôïò. Áðïôåëåß ìéá üñåîç ðïõ ðëÜèåé ôçí åéêüíá êÜðïéïõ ðñÜãìáôïò êáé êáôüðéí ôï æçôåß, äéáìÝóïõ ôçò ëåéôïõñãßáò ðïõ èÝôåé óå êßíçóç. Ç åðéèõìßá Ýðåôáé ôçò âïýëçóçò (ç Ýííïéá ôçò âïýëçóçò ïñßæåôáé áðü ôï ÌÜîéìï ïìïßùò ìå ôïí ÁñéóôïôÝëç óôá ÇèéêÜ ÍéêïìÜ÷åéá). Ãéá ôïí ßäéï, ç âïýëçóç áðïôåëåß ôï ðñþôï óôÜäéï ìéáò äéáäéêáóßáò ðïõ ïñßæåôáé ùò ôï «ðþò èÝëåéí». Áðïôåëåß åããåíÞ Ýêöñáóç ôçò åëåõèåñßáò ôïõ áíèñþðïõ, ðïõ èÝôåé ôï óôü÷ï, ôïí ìïñöþíåé Þ ôïí áíáéñåß êáé åíåñãïðïéåß ôïí õðüëïéðï ìç÷áíéóìü ôçò æÞôçóçò, ôçò êñßóçò, ôçò ïñìÞò.55
483
4.5. Óõíåßäçóç Óýìöùíá ìå ôïí É. ×ñõóüóôïìï, áðïôåëåß ôç ãíþóç ôùí ðñáêôÝùí êáé ìç ðñáêôÝùí. Ôç äéÜêñéóç ìåôáîý êáëïý êáé êáêïý åíåñãåß ï Üíèñùðïò ìå ôç óõíåßäçóç.56 Ï Ì. Âáóßëåéïò äéáêñßíåé ôçí êñéôéêÞ ëåéôïõñãßá ôçò óõíåßäçóçò.57 Ï Ðñüêëïò Êùíóôáíôéíïõðüëåùò (5ïò áéþíáò) ôïíßæåé ôï Ýìöõôï ôçò óõíåßäçóçò,58 åíþ ï ÁÝôéïò Áìéäçíüò (6ïò áéþíáò) ôç óçìáóßá ôçò äéäáóêáëßáò óôç äéÜðëáóÞ ôçò.59 Ï Øåëëüò áíáöÝñåé ðåñéðôþóåéò ìç Ýêöñáóçò ôçò óõíåßäçóçò.60 Ç ìç ðáñÜ÷ñçóç ôùí øõ÷éêþí äõíÜìåùí áðïôåëåß ëåéôïõñãßá åí ìÝñåé ôçò óõíåßäçóçò ãéá ôï ÌáêÜñéï ôïí Áéãýðôéï (4ïò áéþíáò) êáé ôïí ÁââÜ Äùñüèåï (6ïò áéþíáò).61
5. ÔÏ ÓÅÎÏÕÁËÉÊÏ ÅÍÓÔÉÊÔÏ ÊÁÔÁ ÔÏ ÍÅÌÅÓÉÏ ÅÌÅÓÇÓ Ï ÍåìÝóéïò èåùñåß ôï óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï ìÝñïò ôïõ áëüãïõ ìÝñïõò ôçò øõ÷Þò. Êñßíåé üôé ç ïíåßñùîç, üðùò êáé ç åðéèõìßá ôçò óõíïõóßáò, áðïôåëïýí öõóéêÞ äéáäéêáóßá. Ôá üñãáíá ôçò óðåñìáôéêÞò äýíáìçò åßíáé ïé öëÝâåò êáé ïé áñôçñßåò. Óå áõôÝò «äçìéïõñãåßôáé Ýíá õãñü, ôï ïðïßï ôßêôåôáé, ìåôáâÜëëåôáé áðü ôï áßìá êáé äçìéïõñãåßôáé Ýíáò ÷õìüò», ôïí ïðïßï èåùñåß ôñïöÞ ôùí áããåßùí. ¼,ôé ðåñéóóåýåé áðü áõôüí ôï ÷õìü ùò ôñïöÞ ãéá ôéò öëÝâåò êáé ôéò áñôçñßåò, ãßíåôáé óðÝñìá. Êñßíåé üôé ç ðáñáãùãÞ îåêéíÜ áðü ôï êåöÜëé êáé áðü åêåß, äéáìÝóïõ ôùí öëåâþí êáé äýï áñôçñéþí, ðåñíÜåé óôï óþìá. Ï ßäéïò ôïíßæåé üôé áí êÜíåé êÜðïéïò åêôïìÞ ôùí öëåâþí êïíôÜ óôá áõôéÜ êáé ôçí êáñùôßäá, «Üãïíïí ðïéåß ôï æþïí». ÁõôÝò ïé öëÝâåò êáé ïé áñôçñßåò, ðïõ îåêéíïýí áðü ôï êåöÜëé, ãßíïíôáé Ýíá åëéêïåéäÝò êáé êéñóïåéäÝò ðëÝãìá êïíôÜ óôï üó÷åï, üðïõ êáôáëÞãåé ôï õãñü (óå ìéá áñôçñßá êáé ìéá öëÝâá ðëÞñåéò óðÝñìáôïò). Èåùñåß öáíåñÞ ôç ÷ñçóéìïðïßçóç ìéáò öëÝâáò ùò óðåñìáôéêü áãùãü êáé äçëþíåé üôé áõôü äéáöáßíåôáé êáèáñÜ óôçí ðåñßðôùóç ôçò ëáãíåßáò, «üôáí óõíïõóéÜæïíôáé êÜðïéïé ðÝñáí ôïõ äÝïíôïò, êáôáíáëþíïõí üëï ôï óðåñìáôéêü õãñü-÷õìü êáé ôüôå åêñýïõí áßìá». Ôïíßæåé üôé êáé ïé ãõíáßêåò Ý÷ïõí ôá ßäéá üñãáíá ìå áõôÜ ôùí áíäñþí, ìå ôç äéáöïñÜ üôé åßíáé åóùôåñéêÜ.62
6. ÓÕÌÐÅÑÁÓÌÁ Ç Øõ÷ïëïãßá ôç âõæáíôéíÞ ðåñßïäï ÷áñÜæåé ôéò äéêÝò ôçò êáôåõèýíóåéò, ðñï÷ùñþíôáò ðÝñá áðü ôéò èÝóåéò ôïõ ÐëÜôùíá êáé ôïõ ÁñéóôïôÝëç. Âáóéæüìåíç óôá öéëïóïöéêÜ ñåýìáôá, ç Øõ÷ïëïãßá óôï ÂõæÜíôéï óõóôçìáôïðïéåßôáé êáé ðñï÷ùñÜ ðÝñá áðü ôá äåäïìÝíá ôçò áñ-
484
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
÷áßáò åëëçíéêÞò ðåñéüäïõ, åíþ ðáñÜëëçëá åðé÷åéñåßôáé ç åðéóôçìïíéêÞ ìåëÝôç ôùí åðéìÝñïõò øõ÷éêþí ëåéôïõñãéþí. Áíáëýïíôáé ôá óõíáéóèÞìáôá, ïé ãíùóôéêÝò ëåéôïõñãßåò. Ùóôüóï, óôç Äýóç áõôÜ ðáñáãíùñßóôçêáí
áñ÷éêÜ áðü ôç óýã÷ñïíç åðéóôÞìç ôçò Øõ÷ïëïãßáò êáé ôçò Øõ÷éáôñéêÞò. Ïé ðáèïëïãïáíáôïìéêÝò ãíþóåéò êáé ìåëÝôåò ôçò âõæáíôéíÞò ðåñéüäïõ âïçèïýí ðñïò áõôÞ ôçí êáôåýèõíóç.
ABSTRACT
................................................................................................................................................................................ Elements of general psychology in Byzantium N. THEOCHARAKIS,1 D. DAMIGOS,1 V. MAVREAS,1 A. EFTYCHIADIS,2 L. VELOYIANNI,1 S. GEROULANOS1 1
Division of Social Medicine and Mental Health, Medical School, University of Ioannina 2 History of Medicine, Medical School, University of Athens, Greece Archives of Hellenic Medicine 2004, 21(5):480–486
The psychology of the Byzantine era derives its directions from the theses of Aristotle and Plato and presents many similarities with the modern era. The study of this period has much to offer the fields of medicine and psychology. For the Byzantine, knowledge is separated from faith, while conscience plays the leading role. The scientists of this era examine the cognitive and emotional functions and especially the roles of imagination, will, memory, knowledge and conscience.
................................................................................................................................................................................ Key words: Byzantium, Cognitive functions, Conscience, Imagination, Knowledge, Memory, Psychology, Sexual impulse, Will
Âéâëéïãñáößá 1. ÎÕÑÏÔÇÑÇÓ Ç. Éóôïñßá ôçò øõ÷ïëïãßáò Ôüìïò Á. Áðü ôç ÌõèïëïãéêÞ åðï÷Þ ùò ôïí 19ïí áéþíá. Åêäüóåéò ÊÝíôáõñïò, ÁèÞíá, 1967, ó. 168–169, 171 2. ÎÕÑÏÔÇÑÇÓ Ç. ü.ð., ó. 171, ÔáôÜêçò ÂÍ. Ç ÓõìâïëÞ ôçò Êáððáäïêßáò óôç ×ñéóôéáíéêÞ óêÝøç. ÁèÞíá, 1960:178 3. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. ÈÝìáôá ×ñéóôéáíéêÞò êáé ÂõæáíôéíÞò Öéëïóïößáò, ÂéâëéïèÞêç ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò, ÁèÞíá, 1952:87. Gilson E. La Philosophie du Moyen Age, Paris, 1962:87. Îçñïôýñçò Ç., ü.ð., ó. 173 4. CHEVALIER J. Histoire de la Pensee, Paris 1956, II:58. Gilson ü.ð., ó. 68–72, ËïãïèÝôïõ Á, Ç Öéëïóïößá ôùí ÐáôÝñùí, ôüìïò Á, ÁèÞíá, 1930:249 5. ÈÅÏ×ÁÑÁÊÇÓ Í. Øõ÷ïëïãßá ôïõ âÜèïõò êáé øõ÷ïêïéíùíéêÞ áðïêáôÜóôáóç ôùí áóèåíþí óôï ÂõæÜíôéï. ÄéäáêôïñéêÞ ÄéáôñéâÞ, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ Ðáíåðéóôçìßïõ Éùáííßíùí, ÉùÜííéíá, 2001:11 6. ü.ð., ó. 11 7. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. ÈÝìáôá ×ñéóôéáíéêÞò… ü.ð., ó. 64–85 8. ËÏÃÏÈÅÔÏÕ Á. ü.ð., ó. 250 9. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ öéëïóïößá. Åôáéñåßá Óðïõäþí Íåïåëëçíéêïý Ðïëéôéóìïý êáé ÃåíéêÞò Ðáéäåßáò, ÁèÞíá, 1977:59–201 10. ÎÇÑÏÔÕÑÇÓ Ç. ü.ð., ó. 196 11. ÐëÜôùíïò Öáßäùí 80Â, ÁñéóôïôÝëïõò Ðåñß Øõ÷Þò 412á, 415â. Èåï÷áñÜêçò Í, ü.ð., ó. 19 12. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âáóéëåßïõ Ïìéëßáé Åéò Ëà Øáëìüí 29, ó. 364, 375, êáé Åéò ÊÈ Øáëìüí 29, ó. 317
13. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ìáîßìïõ Åêëïãáß, Ðåñß Øõ÷Þò 91, ó. 361, 956 14. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ìåëåôßïõ Éáôñïóïöéóôïý, Ðåñß Áíèñþðïõ: 1982, ó. 1289, 1297, 1909. Åõôõ÷éÜäçò Á, Öýóç êáé Ðíåýìá, ÓõìâïëÞ óôçí ÉáôñïöéëïóïöéêÞ óêÝøç, ÁèÞíá 1995, ó. 128. Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Íåìåóßïõ ÅìÝóçò, Ðåñß Öýóåùò áíèñþðïõ: 40, ó. 589, ÔáôÜêçò ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ Öéëïóïößá, ü.ð., ó. 86 15. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ãñçãüñéïò Íåïêáéóáñåßáò, Åé Áóþìáôïò ç Øõ÷Þ, 8, 2–3, Æ, 22, ôüìïò 17. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Êýñéëëïò Éåñïóïëýìùí, ðåñß øõ÷Þò ÉÇ, Ê 27–28, ÊÁ 38, Ðåñß óþìáôïò Êà 34–35, ôüìïò 39 16. PSELLOS. Chronographie, I, II, Editions Les Belles Lettres, Paris 1926–1928, II, p. 75 Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Øåëëïý, Øõ÷ïãïíßá ÐëÜôùíïò: 122, 1084, Øåëëïý Ðåñß Øõ÷Þò: 122, 1036 Åõôõ÷éÜäçò Áñ, ü.ð., ó. 128 17. ÊëÞìçò Áëåîáíäñåßáò, Ðáéäáãùãüò É, ÉÉ, Le editions du Cerf, Paris, 1970, I, ó. 101, 290
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
18. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. É. ×ñõóüóôïìïò, Ïìéëßáé åéò ôçí ÃÝíåóéí, Ïìéëßá ÅêáôïóôÞ ÅíÜôç, 1. 15–19, ôüìïò 3. Ì. Âáóéëåßïõ, ÅðéóôïëÝò êé Üëëá êåßìåíá, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÅðéóôïëÞ óôï ößëï Ãñçãüñéï. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóéëåßïõ, Ðåñß íçóôåßáò, Ëüãïò Á, ó. 19, ôüìïò 54 19. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ, 40, 504–817, 688 ðåñß ëýðçò, 689 ðåñß öüâïõ, Èåï÷áñÜêçò Í. ü.ð., ó. 22 20. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð. 21. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò Åéò ôçí ìÜñôõñáí Éïõëßôáí, 22, ôüìïò 54, Ëüãïò ðåñß Åõ÷áñéóôßáò, 26, ôüìïò 54 22. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ðåñß öüâïõ ó. 689 23. RAEDER I. ÏñåéâÜóéïò Collectionum medicarum reliquiae, Verlag Adolf Hakker, Amsterdam, 1864, âéâëßï 5, 2–54 24. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÊëÞìçò Áëåîáíäñåßáò Óôñùìáôåßò Á, Êåö. ××ÉÉÉ 34, ôüìïò 4, êáé Ì. Âáóßëåéïò, Ðåñß íçóôåßáò, Ëüãïò Á, 7, ôüìïò 54 25. É. ×ñõóüóôïìïò, ÐáéäáãùãéêÜ, ðåñß Êåíïäïîßáò êáé üðùò äåé ôïõò ãïíåßò áíáôñÝöåéí ôá ôÝêíá, åêäüóåéò ÐÜðõñïò, ÁèÞíá, ó. 73 26. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò, Åéò ôï Ðñüóå÷å Óåáõôþ, ó. 107, ôüìïò 54 27. ÐëÜôùíïò, Ðïëéôåßá, 436, 441, Ôßìáéïò 61 e 75e. É. ×ñõóüóôïìïò, ÐáéäáãùãéêÜ, ü.ð., ó. 73–74 28. É. ×ñõóüóôïìïò ü.ð., ó. 25, Öéëïêáëßá Á, Íåßëïò ï ÁóêçôÞò, Ëüãïò áóêçôéêüò 21 29. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ó. 692. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Äßäõìïò Áëåîáíäñåßáò Õðüìíçìá åéò ôïí ÅêêëçóéáóôÞ, Â, óô. 62, 34–47, ôüìïò 47 30. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Äßäõìïò Áëåîáíäñåßáò, Õðüìíçìá åéò ôïõò Øáëìïýò, Øáëìüò Á, óô. 10, ôüìïò 46 êáé ÅõóÝâéïò Êáéóáñåßáò, Ôù Äáõßä, óô. 25–26, ôüìïò 21 31. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò, ÊáôÜ ïñãéæïìÝíùí, ó. 101, 107, ôüìïò 54 32. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. Ãñçãüñéïò ï Èåïëüãïò ÊáôÜ Èõìïý, ÊÅ, ôüìïò 61
485
33. ÉùÜííïõ ÓéíáÀôç, Êëßìáî, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò, ó. 74, ëüãïò Á, Ðåñß åíõðíßùí, ëæ 34. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò Ïñèïäüîïõ ÈåïöÜíïõò ÄéÜëåîéò, 2, 17 ôüìïò 3. Èåï÷áñÜêçò Í, ü.ð.. ó. 24–25 35. MÉGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., 504– 817, 633–636 36. Ìçôñïðïëßôïõ ÍáõðÜêôïõ êáé Áãßïõ Âëáóßïõ ÉåñïèÝïõ, ÈåñáðåõôéêÞ ÁãùãÞ, ÐñïåêôÜóåéò óôçí Ïñèüäïîç Øõ÷ïèåñáðåßá, Ä Ýêäïóç, ÉåñÜ ÌïíÞ Ãåíåèëßïõ ôçò Èåïôüêïõ ó. 142 37. Ìáîßìïõ ôïõ ÏìïëïãçôÞ, Ðåñß ÈåëÞóåùò, Ðñïò Ìáñßíïí ÅðéóôïëÞ, åêä. Áñìüò, 1995, ó. 103 38. Ìçôñïðïëßôïõ ÍáõðÜêôïõ ü.ð., ó. 149–150 êáé Èåï÷áñÜêçò Í. ü.ð., ó. 25–26 39. Öéëïêáëßá, Â, ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò ó. 480 êáé Èåï÷áñÜêçò Í., ü.ð., ó. 26 40. Öéëïêáëßá, Á, ÄéÜäï÷ïò Åðßóêïðïò ÖùôéêÞò, Ëüãïò áóêçôéêüò é 41. Öéëïêáëßá, Á, Ì. ÁèáíÜóéïò, Ëüãïò äéáêñéôéêüò êáé åéò ôáò åíôïëÜò ôïõ Èåïý 42. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., Öéëïêáëßá Â, ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò ü.ð. 43. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., ó. 661– 665 44. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÅõóÝâéïò Êáéóáñåßáò, åñìçíåßá åéò ôïí Øáëìüí ò, óô, ç, 34–35, ôüìïò 21 45. Öéëïêáëßá, Íéêüëáïò ÊáâÜóéëáò, Åéò ôçí Èåßáí ëåéôïõñãßáí, 22, 3 46. ÉóáÜê Óýñïõ, ÁóêçôéêÜ, åêä. Ñçãüðïõëïõ 1977, ó. 251– 255 47. ÉóáÜê Óýñïõ ü.ð., ó. 256–259. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. É. ×ñõóüóôïìïò Ïìéëßá ÌÆ, 26–33, Ýñãá 33 48. ÉóáÜê Óýñïõ ü.ð., ó. 259 49. ü.ð. 50. ÔATAKHÓ ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ Öéëïóïößá ü.ð., ó. 88, Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, 91:669c, 90:297D– 928A, 1393A 51. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, (á) Ì. Âáóßëåéïò, Áßôéïò, 31:332. (â) Ãñçãüñéïò Íýóóçò Åéò Ðñïóåõ÷Þí 44:1165. (ã) ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ 40:761, 766. (ä) ÅðéöÜíéïò, ÊáôÜ ÁéñÝóåùí 41:1105, 181, 188 52. ÈÅÏ×ÁÑÁÊÇÓ Í. ü.ð., ó. 31 53. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, (á) Ãñçãïñßïõ Íýóóçò Ëüãïò Áíôéññçôéêüò 45:1217. ÊáôÜ Åõíïìßïõ 45:545. (â) Ì. Âáóéëåßïõ, Ðåñß áíèñþðïõ: 30, 32, 39 54. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Øåëëüò, Ðåñß Øõ÷Þò, 122:1036, Äéäáóêáëßá 122:716, Psellos, Chronographie ü.ð., ÉÉ, ó. 132, 134
486
55. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âëåììýäïõ, ËïãéêÞ, 142:712. ÁñéóôïôÝëïõò ÇèéêÜ ÍéêïìÜ÷åéá Ã5, ÌÜîéìïõ ÏìïëïãçôÞ Ðåñß ÈåëÞóåùò, Ðñïò Ìáñßíïí åðéóôïëÞ, ÆÞôçóéò ìåôÜ Ðýññïõ, åêä. Áñìüò 1995, Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, ÌÜîéìïõ, Ôåôñáêüóéá ÊåöÜëáéá ðåñß áãÜðçò, Ôñßôç åêáôïíôÜò, êåö. ÊÃ, 90:1045 Â, ÊåöÜëáéá äéÜöïñá èåïëïãéêÜ êáé ïéêïíïìéêÜ, 400 êåö. Ðò, 90:1341 C, êáé Migne JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., 40:34 56. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, É. ×ñõóüóôïìïò, (á) åéò ôçí ÃÝíåóéí Ïìéëßá, Ê 53:192, 193, åéò Ìáôèáßïí Ïìéëßá 23:5. (â) 57:314, Åéò ôçí Á Êïñéíèßïõò Ïìéëßá 22, 4 PG:61, 186 êáé (ã) åéò Ñùìáßïõò Ïìéëßá 5,5:60, 429 57. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âáóéëåßïõ, Aßôéïò 31:341
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
58. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ðñüêëïõ, Ëüãïò 65:701 59. OLIVIERI Á. Aetii Amideni, Libri medicinales I–IV, Lipsiae 1935, Ëüãïò IV, ó. 403. Åõôõ÷éÜäçò Áñ., ü.ð., ó. 155 60. PSELLOS. Chronographie ü.ð., ó. 60, 140 61. Öéëïêáëßá, ÁââÜò Äùñüèåïò, Ðåñß ÓõíåéäÞóåùò 1. ÂÅÐÅÓ. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÌáêÜñéïò ï Áéãýðôéïò, Ïìéëßáé Ðíåõìáôéêáß, Ïìéëßá ÉÅ, ËÄ, 13–14, ôüìïò 41 62. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ, ü.ð., 700–704 Corresponding author: N. Theocharakis, 14 Sperhiou street, GR-122 43 Athens, Greece e-mail: [email protected]
...............................................................................................................................................................................
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
ÉÓÔÏÑÉÁ ÔÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ HISTORY OF MEDICINE
.............................................................................................................
Óôïé÷åßá ôçò ÃåíéêÞò Øõ÷ïëïãßáò óôï ÂõæÜíôéï Ï ôïìÝáò ôçò Øõ÷ïëïãßáò êáé ôçò Øõ÷éáôñéêÞò óôï ÂõæÜíôéï Ý÷åé ðïëëÜ íá ðñïóöÝñåé óôï ìåëåôçôÞ. Ïé Âõæáíôéíïß äéáìïñöþíïõí êáé óõóôçìáôïðïéïýí ôçí Øõ÷ïëïãßá ôïõ áíèñþðïõ. Ðñï÷ùñïýí ðÝñá áðü ôá äåäïìÝíá ðïõ ôïõò ðáñáäüèçêáí. Äýï åßíáé ôá øõ÷ïëïãéêÜ ñåýìáôá áõôÞò ôçò ðåñéüäïõ. Ç ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá êáé ç Ó÷ïëáóôéêÞ. Åêôüò áðü ôç ìåëÝôç ôçò øõ÷Þò, ïé åéäéêïß ôçò åðï÷Þò ìåëÝôçóáí ôéò ãíùóôéêÝò ëåéôïõñãßåò, ôá óõíáéóèÞìáôá, ôç óõíåßäçóç, ôç âïýëçóç, ôï óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï êáé ôç ãíþóç.
ËÝîåéò åõñåôçñßïõ Âïýëçóç ÂõæÜíôéï Ãíþóç ÃíùóôéêÝò ëåéôïõñãßåò ÌíÞìç Óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï Öáíôáóßá Øõ÷ïëïãßá
1. EIÓÁÃÙÃÇ Ç åðéóôçìïíéêÞ êßíçóç óôï ÂõæÜíôéï ðáñïõóéÜæåé Ýîáñóç êáé åßíáé Üãíùóôç, ôüóï óôçí ÅëëÜäá üóï êáé óôç Äýóç. ÅéäéêÜ ï ÷þñïò ôçò Øõ÷ïëïãßáò áëëÜ êáé ôçò Øõ÷éáôñéêÞò Ý÷åé ðïëëÜ íá ðñïóöÝñåé óôïí åñåõíçôÞ.
ÁÑ×ÅÉÁ ÅËËÇÍÉÊÇÓ ÉÁÔÑÉÊÇÓ 2004, 21(5):480–486 ARCHIVES OF HELLENIC MEDICINE 2004, 21(5):480–486
.......................................................... Í. Èåï÷áñÜêçò,1 Ä. Äáìßãïò,1 Â. ÌáõñÝáò,1 Á. Åõôõ÷éÜäçò,2 Ë. ÂåëïãéÜííç,1 Ó. ÃåñïõëÜíïò1
.......................................................... ÔïìÝáò ÊïéíùíéêÞò ÉáôñéêÞò êáé Øõ÷éêÞò Õãåßáò, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ, ÐáíåðéóôÞìéï Éùáííßíùí 2 ÔïìÝáò Éóôïñßáò ôçò ÉáôñéêÞò, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ, ÐáíåðéóôÞìéï Áèçíþí 1
Elements of general psychology in Byzantium Abstract at the end of the article
ôºªÖóΠƒçí£ 9.12.2002 äÜí¿σƒçí£ 25.2.2003
ëÝò ðëáôùíéêÝò êáé ðëùôéíéêÝò áðüøåéò, ðñïóèÝôïíôáò üìùò óå áõôÝò ôçí áäéá÷þñéóôç óýíèåóç óþìáôïò êáé øõ÷Þò, åðéêåíôñþíåôáé óôçí áõôïãíùóßá êáé óôç óçìáóßá ôçò áôïìéêÞò êáé ðñïóùðéêÞò óõãêåêñéìÝíçò ðñïóùðéêüôçôáò ôïõ áíèñþðïõ.2
1.1. ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá
Ï Ì. Âáóßëåéïò åðé÷åéñåß ôç óýíèåóç ìåôáîý ôïõ áñ÷áßïõ åëëçíéêïý ðíåýìáôïò êáé ôïõ ×ñéóôéáíéóìïý. Ï Üíèñùðïò, ãéá ôï Ì. Âáóßëåéï, Ý÷åé øõ÷Þ êáé óþìá. Ïé öñïíôßäåò ôïõ óþìáôïò åßíáé åìðüäéï ôçò øõ÷Þò ðñïò ôçí ðñáãìÜôùóç ôïõ ðñïïñéóìïý ôçò. ÓõíéóôÜ áõôïóõãêÝíôñùóç êáé áõôïãíùóßá, ãéá íá ìçí ðáñáóõñèåß ï íïõò áðü «ðáñÜ öýóéí êéíÞóåéò». Åðéêåíôñþíåôáé êõñßùò óôçí åíäïóôñÝöåéá êáé ôçí áõôïðáñáôÞñçóç. Ôï «ãíþèé ó’ åáõôþ» ãßíåôáé «ðñüóå÷å ó’ åáõôþ». Äåí åßíáé áðëÞ ãíþóç áëëÜ åíäïóôñÝöåéá, áõôïðáñáôÞñçóç, øõ÷ïëïãéêÞ áõôïáíÜëõóç ôçò ïõóßáò ôïõ áíèñþðïõ. Ïõóßá ôïõ áíèñþðïõ åßíáé ç øõ÷Þ áëëÜ êáé ôï «çãåìïíéêü» ìÝñïò ôçò øõ÷Þò, äçëáäÞ ï íïõò.3
Ïé åêðñüóùðïß ôçò åßíáé åðçñåáóìÝíïé áðü ôïõò áñ÷áßïõò ´Åëëçíåò öéëüóïöïõò. Êýñéïé åêðñüóùðïé, ï Ãñçãüñéïò ï Íáæéáíæçíüò, ï Ì. Âáóßëåéïò êáé o Ãñçãüñéïò Íýóóçò. O Ãñçãüñéïò ï Íáæéáíæçíüò âëÝðåé ôïí Üíèñùðï ùò «åéêüíá êáé ïìïßùìá» ôïõ Èåïý. ÄÝ÷åôáé ðïë-
Ãéá ôï Ãñçãüñéï Íýóóçò, ï Üíèñùðïò åßíáé æþï ðñïéêéóìÝíï ìå ëïãéêÞ. Ôï ëïãéêü ôïõ áíèñþðïõ åìðåñéÝ÷åé ôçí áéóèçôéêÞ êáé æùéêÞ äýíáìç. Ïé äõíÜìåéò ôïõ áíèñþðïõ ãéá ôïí ßäéï åßíáé ôñåéò: ç èñåðôéêÞ, ç áéóèçôéêÞ (óõããåíÞò ùò ðñïò ôï óþìá) êáé ç íïçôéêÞ, ðïõ åíåñ-
Äýï ðíåõìáôéêÜ ñåýìáôá ÷áñÜæïõí ôéò äéáöïñÝò ôïõò óôïí øõ÷ïëïãéêü ôïìÝá. Ôï Ýñãï ôùí Áðïëïãçôþí óõíå÷ßæïõí áõôÞ ôçí ðåñßïäï ïé ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, ïé ïðïßïé óôá ðñþôá ÷ñüíéá ôïõ Âõæáíôßïõ êáé ùò ôï 1120 õðï÷ñåïýíôáí íá åßíáé êáé éáôñïß. Áðü ôïõò ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò, øõ÷ïëïãéêÞ èåùñßá ôïí 4ï áéþíá äéáôýðùóáí ïé Ì. Âáóßëåéïò, Ãñçãüñéïò Íáæéáíæçíüò, Ãñçãüñéïò Íýóóçò. Åðéêñáôïýí äýï äéáöïñåôéêÝò êáôåõèýíóåéò, ç ÈñçóêåõôéêÞ Øõ÷ïëïãßá êáé ç Øõ÷ïëïãßá ðïõ åðçñåÜæåôáé áðü ôç Ó÷ïëáóôéêÞ Øõ÷ïëïãßá.1
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
ãåß äß÷ùò óùìáôéêÜ üñãáíá. Óþìá êáé øõ÷Þ áðïôåëïýí áäéá÷þñéóôç åíüôçôá, áíôßèåôá áðü ôéò äõúóôéêÝò áðüøåéò ôïõ ÐëÜôùíá.4 Óôïõò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò âñßóêïõìå êáé ôéò ðñþôåò áñ÷Ýò ôçò Øõ÷ïëïãßáò ôïõ âÜèïõò êáé ôçò Øõ÷ïëïãßáò ôçò ìÜèçóçò.5
1.2. Ó÷ïëáóôéêÞ Öéëïóïößá êáé Øõ÷ïëïãßá Ïé åêðñüóùðïé áõôÞò ôçò ôÜóçò ðáñáìåñßæïõí ôï èåïêåíôñéóìü, åíþ ðñïóðáèïýí íá óõíäõÜóïõí ôçí ðáñÜäïóç ìáæß ìå ôçí åëåõèåñßá ôçò óêÝøçò, ìå óêïðü ìéá íÝá áíôßëçøç ãéá ôïí Üíèñùðï. Ç êáôåýèõíóç áõôÞ êáëýðôåé ôçí ðåñßïäï áðü ôïí 6ï Ýùò êáé ôï ôÝëïò ôïõ 15ïõ áéþíá. Âõæáíôéíïß åêðñüóùðïé ðïõ áó÷ïëÞèçêáí ìå ôç ãíùóéïëïãßá åßíáé ïé Ãáæáßïò, Ëåüíôéïò, Äáìáóêçíüò (8ïò áéþíáò), Öþôéïò (9ïò áéþíáò). Êéíïýíôáé óôá ÷íÜñéá ôïõ ÐëÜôùíá. Áñéóôïôåëéêïß åßíáé ï ÃåííÜäéïò Ó÷ïëÜñéïò êáé ï Èåüäùñïò ÃáæÞò (1370–1477).6 Ï Ëåüíôéïò ï ÂõæÜíôéïò (5ïò áéþíáò) õðïóôçñßæåé üôé ï Üíèñùðïò Ý÷åé øõ÷Þ êáé óþìá, óå áëëçëåîÜñôçóç ìåôáîý ôïõò. Ç øõ÷Þ Ý÷åé ôñåéò éäéüôçôåò, ôçí åðéèõìçôéêÞ, ôçí åíåñãçôéêÞ êáé ôç ëïãéêÞ.7 Ï ÉùÜííçò Äáìáóêçíüò èåùñåß ðçãÞ êáé áéôßá ôïõ êáêïý óôïí Üíèñùðï ôçí åëåõèåñßá ôçò âïýëçóçò, åíþ äåí õðÜñ÷ïõí Ýìöõôåò Þ êáêÝò äéáèÝóåéò óôïí Üíèñùðï. Ï Üíèñùðïò åßíáé õðåýèõíïò ôùí ðñÜîåþí ôïõ.8 Ï Øåëëüò (11ïò áéþíáò) õðïóôçñßæåé ôéò èÝóåéò ôïõ ÐëÜôùíá, êáôáðïëåìþíôáò üìùò ôïí áðïêñõöéóìü êáé ôéò ðñïëÞøåéò. ÄÝ÷åôáé ôçí ýðáñîç Ýìöõôùí ðñïäéáèÝóåùí óôïí Üíèñùðï.9 Ï Èåüäùñïò ÃáæÞò (1370–1477) áíáëýåé ôéò øõ÷ïëïãéêÝò áíôéëÞøåéò ôïõ ÁñéóôïôÝëç êáé ôéò áðïäÝ÷åôáé äß÷ùò êáìéÜ èåïëïãéêÞ áíÜìéîç.10
2. ÐÅÑÉ ØÕ×ÇÓ Ïé âõæáíôéíÝò áíôéëÞøåéò ãéá ôçí øõ÷Þ áêïëïõèïýí ôéò áñ÷áéïåëëçíéêÝò, êõñßùò ôïõ ÐëÜôùíá êáé ôïõ ÁñéóôïôÝëç. Ç èÝóç ôïõ ÐëÜôùíá ãéá ôç èåßá ïõóßá ôçò øõ÷Þò ãßíåôáé ðëÞñùò áðïäåêôÞ.11 Ï Ì. Âáóßëåéïò èåùñåß Üöèáñôç ôçí øõ÷Þ êáé üôé ïé äõíÜìåéò ôçò ðñÝðåé íá åßíáé óå áñìïíßá ìåôáîý ôïõò.12 Ï ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò (7ïò áéþíáò) ôïíßæåé üôé ôï óþìá ÷ñçóéìïðïéåßôáé ùò üñãáíï áðü ôçí øõ÷Þ, ç ïðïßá ôïõ ðáñÝ÷åé æùÞ.13 Ôçí ßäéá Üðïøç åêöñÜæïõí ï ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò (4ïò áéþíáò) êáé ï ÌåëÝôéïò (8ïò áéþíáò).14 Ïé ðåñéóóüôåñïé óõããñáöåßò äÝ÷ïíôáé ôï íïåñü ôçò øõ÷Þò. Ï íïõò åßíáé ï ìüíïò ðïõ áíôéëáìâÜíåôáé ôçí ýðáñîç ôçò øõ÷Þò. Ôï «áõôåîïýóéïí» áðïôåëåß ÷áñáêôçñéóôéêü ãíþñéóìÜ ôçò ãéá ôï Ãñçãüñéï Íåïêáéóáñåßáò êáé ôïí Êýñéëëï Éåñï-
481
óïëýìùí.15 Ï Øåëëüò (11ïò áéþíáò), üìùò, èåùñåß ôçí øõ÷Þ áõôüíïìç áðü ôï óþìá, ìå ôï íïõ áíþôáôç ôåëåßùóç ôçò øõ÷Þò.16 ¼ëïé ïé óõããñáöåßò ôïíßæïõí ôç âáñýôçôá ôùí äéáíïçôéêþí äõíÜìåùí ôçò øõ÷Þò.
3. ÓÕÍÁÉÓÈÇÌÁÔÁ
3.1. Ëýðç ×áñáêôçñßæåôáé ùò áíáóôïëÞ ôçò øõ÷Þò.17 Ç ëýðç èåùñåßôáé üôé ìðïñåß íá ìåôáôñáðåß óå ðÜèïò êáé ùò ðÜèïò ìðïñåß íá êáôåõíáóôåß ìüíï ìå çñåìßá, ÷ùñßò äéáñêÞ åñåèéóìü. ÊáôáâÜëëåôáé åýêïëá áðü ôç äýíáìç ôïõ ëïãéêïý.18 Ç öõóéïëïãéêÞ ëýðç äåí ðñïêáëåß çäïíÞ, åíþ ç õðåñâïëéêÞ ëýðç óõíäÝåôáé ìå âëáâåñÞ õðåñâÜëëïõóá çäïíÞ.19 Ï ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò èåùñåß üôé üñãáíï ôçò ëýðçò åßíáé ôï óôüìá ôçò êïéëßáò êáé üôé êáôÜ ôç äéÜñêåéá ôçò ëýðçò ñÝåé îáíèÞ ÷ïëÞ (êáé ü÷é ìÝëáíá ÷ïëÞ, ðïõ åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ìåëáã÷ïëßáò).20 ÄéáöÝñåé áðü ôç èëßøç ùò ðñïò ôç ÷ñïíéêÞ äéÜñêåéÜ ôçò. Ç ëýðç åßíáé ðåñéóôáóéáêÞ. Ãéá üëïõò ó÷åäüí ôïõò óõããñáöåßò, áíôßäïôï Ýíáíôé ôçò ëýðçò åßíáé ï ëïãéóìüò.21
3.2. Öüâïò Äéáéñåßôáé óå «üêíï, áéäþ, áéó÷ýíç, êáôÜðëçîç êáé áãùíßá». ¼êíïò åßíáé ï öüâïò ìðñïóôÜ óå ìéá ìåëëïíôéêÞ ìáò åíÝñãåéá. ÊáôÜðëçîç, ï öüâïò ðïõ ðñïêáëåß ç öáíôáóßá, åíþ Ýêðëçîç ï öüâïò áðü áóõíÞèéóôç öáíôáóßá. Áãùíßá, ï öüâïò ðïõ ðñïêáëåß ç áðïôõ÷ßá. Áéäþò, ï öüâïò ìðñïóôÜ óå ìéá åðßðëçîç. Áéó÷ýíç, ï öüâïò áðü åíÝñãåéá ðïõ Ý÷åé äéáðñá÷èåß êáé ÷áñáêôçñßæåôáé Üó÷çìç ãéá ôïí åáõôü ìáò.22 Ï ÏñåéâÜóéïò (4ïò áéþíáò), ìåôáöÝñïíôáò ôéò áðüøåéò ôïõ Ãáëçíïý (2ïò áéþíáò), èåùñåß üôé ï öüâïò óõóôÝëëåé ôï ðíåýìá êáé ôï áßìá, áëëÜ êáé üëï ôï óþìá. Ç óõóôïëÞ ðïõ åðéöÝñåé ï öüâïò ïäçãåß óôç ëéðïèõìßá, ç ëéðïèõìßá óôçí Ýêëõóç êáé áõôÞ, ìå ôç óåéñÜ ôçò, óå óõãêïðÞ, ç ïðïßá ìðïñåß íá åðéöÝñåé ôï èÜíáôï.23
3.3. Èõìüò Èåùñåßôáé ï äïñõöüñïò ôïõ ëïãéêïý ìÝñïõò ôçò øõ÷Þò. «Èõìüò åßíáé ç ìÝèç ôçò øõ÷Þò».24 Ãéá ôïí ÉùÜííç ×ñõóüóôïìï, ï èõìüò åßíáé ÷áñáêôçñéóôéêü ôçò ðáéäéêÞò çëéêßáò. Ôï ðáéäß ÷ñåéÜæåôáé åîÜóêçóç ãéá íá åëÝã÷åé ôï èõìü ôïõ.25 Áíôßèåôá, ï Ì. Âáóßëåéïò èåùñåß üôé ôá ðáéäéÜ áíôéäñïýí ìå èõìü óôçí êïñïúäßá.26 Ï èõìüò, ìáæß ìå ôçí åðéèõìßá êáé ôï ëïãéêü, áðïôåëïýí äéáéñÝóåéò ôùí øõ÷éêþí ëåéôïõñãéþí, Üðïøç óýìöùíç ìå áõôÞ ôïõ
482
ÐëÜôùíá, êáé áðïôåëïýí åóùôåñéêÝò ëåéôïõñãßåò ôçò øõ÷Þò.27 Ï èõìüò, ãéá ôïí ßäéï, Ý÷åé Ýäñá ôï óôÞèïò, ç åðéèõìßá ôï óõêþôé êáé ï ëüãïò ôïí åãêÝöáëï.28 Ãéá ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ï èõìüò åßíáé ôÜóç áíôéôéìþñçóçò. ÁíÞêåé óôï Üëïãï ìÝñïò ôçò øõ÷Þò (ôï áóõíåßäçôï ôçò öñïûäéêÞò èåùñßáò), ìáæß ìå ôá ðÜèç êáé ôéò ïñìÝò.29 Ãéá ôïõò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, ï èõìüò Ý÷åé éäéáßôåñç áîßá, åðåéäÞ åýêïëá ìðïñåß íá ìåôáôñáðåß óå ðÜèïò êáé íá óõóêïôßóåé ôï íïõ, ìå áðïôÝëåóìá äéÜöïñåò ðáèïëïãéêÝò êáôáóôÜóåéò. Ï èõìüò èåùñåßôáé üôé åýêïëá ìåôáôñÝðåôáé óå ìáíßá.30 Ãéá ôï Ì. Âáóßëåéï õðÜñ÷åé êáé ï èåôéêüò èõìüò, åðåéäÞ, áí ìÜèåé êÜðïéïò íá ôïí åëÝã÷åé, ôüôå êéíçôïðïéåß ôçí øõ÷Þ ãéá èåôéêÞ äñÜóç.31 Ï èõìüò èåùñåßôáé ðçãÞ äéáöüñùí óùìáôéêþí áóèåíåéþí.32
4. ÃÍÙÓÔÉÊÅÓ ËÅÉÔÏÕÑÃÉÅÓ
4.1. Öáíôáóßá Ï ÉùÜííçò ôçò Êëßìáêïò (6ïò áéþíáò) ïñßæåé ôç öáíôáóßá ùò «áðÜôç ôùí ïöèáëìþí åí êïéìùìÝíç äéáíïßá», «öáíôáóßá åßíáé ç Ýêóôáóç ôïõ íïõ ìå ôï óþìá óå åãñÞãïñóç». «Öáíôáóßá åßíáé ìéá áíõðüóôáôç èåùñßá». 33 ÐñÝðåé íá ãßíåé äéÜêñéóç ìåôáîý öáíôáóôéêïý êáé öáíôáóßáò. Ôï öáíôáóôéêü, ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò, åßíáé ç öõóéêÞ äýíáìç ôçò øõ÷Þò, åíþ ç öáíôáóßá åßíáé ç åíåñãïðïßçóç ôïõ öáíôáóôéêïý. Ôï öáíôáóôéêü âñßóêåôáé ìåôáîý íïõ êáé áßóèçóçò.34 Ãéá ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ç öáíôáóßá åäñåýåé óôéò ðñüóèéåò êïéëßåò ôïõ åãêåöÜëïõ. Ðéèáíüí íá åííïåß ôïõò ëïâïýò, áöïý ï ßäéïò èåùñåß üôé ç ìíÞìç åäñåýåé óôçí ðáñåãêåöáëßäá.35 Ç öáíôáóßá åßíáé öõóéêÞ êáôÜóôáóç êáé áðïôåëåß ìßá áðü ôéò ðÝíôå äõíÜìåéò ôçò øõ÷Þò, ïé ïðïßåò åßíáé ï íïõò, ç äéÜíïéá, ç äüîá, ç öáíôáóßá êáé ç áßóèçóç, üðùò áêñéâþò êáé ïé ðÝíôå áéóèÞóåéò ôïõ óþìáôïò.36 ÊáôÜ ôïí Üãéï ÌÜîéìï ôïí ÏìïëïãçôÞ (7ïò áéþíáò), ç öáíôáóßá, ìå üëåò ôéò åéêüíåò ðïõ ðñïóöÝñåé óôïí Üíèñùðï, åßíáé ïé ëåðßäåò ôçò ïðôéêÞò åíÝñãåéáò ôçò øõ÷Þò.37 4.1.1. ÄéáéñÝóåéò ôçò öáíôáóßáò. Äéáéñåßôáé óå ôñßá ìÝñç: (á) ôç öáíôáóßá åéêïíéóôéêÞ ôùí áíôéëÞøåùí (ç ïðïßá êÜíåé åéêïíéóôéêÞ ôçí áíôßëçøç), ðïõ áðïôåëåß ôç äõíáôüôçôá åéóñåýóåùò åíôüò ìáò ìéáò åéêüíáò, (â) ôçí áíáôõðùôéêÞ öáíôáóßá, ðïõ äåí åßíáé ôßðïôá Üëëï áðü ôçí áíáôýðùóç êáé ôçí ðáñáìïíÞ ôùí åéêüíùí ðïõ ðñïóÝöåñå ç ðñþôç ðåñßðôùóç, êáé (ã) ôç öáíôáóßá ðïõ ðñïêáëåßôáé áðü ôç ëýðç êáé ôçí çäïíÞ ðïõ ðñïîåíåßôáé áðü ôéò öáéíïìåíéêÜ áãáèÝò Þ êáêÝò åéêüíåò ðïõ ðáñáìÝíïõí óôï öáíôáóôéêü ôçò øõ÷Þò.
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
4.1.2. Åßäç öáíôáóßáò. Ìéëþíôáò ãéá åßäç, åííïïýíôáé ôá äéÜöïñá åðßðåäá óôá ïðïßá åñãÜæåôáé ç öáíôáóßá. Ôï ðñþôï åßäïò ôçò öáíôáóßáò óõíäÝåôáé ìå ôçí åíÝñãåéá ôùí óáñêéêþí ðáèþí. Ï Üíèñùðïò, óå áõôÞ ôçí êáôÜóôáóç, äÝ÷åôáé åéêüíåò áðü óáñêéêÜ ðÜèç. Ôï äåýôåñï åßäïò åßíáé ç ïíåéñïðüëçóç, ðïõ óõíäÝåôáé ìå åéêüíåò ôïõ ðñáãìáôéêïý êüóìïõ. Ôï ôñßôï åßäïò åßíáé ç ëåãüìåíç èåïëïãéêÞ äçìéïõñãßá.38 4.1.3. Åêäçëþóåéò ôçò öáíôáóßáò. Ãéá ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, ç öáíôáóßá åßíáé ç åðåîåñãáóßá ôùí åéêüíùí ðïõ äå÷üìáóôå ìÝóù ôùí áéóèÞóåùí.39 Ãéá ôï ÌÜîéìï ôïí ÏìïëïãçôÞ, âëÝðåé êÜðïéïò ôï áíôéêåßìåíï, ôï åðéèõìåß êáé Ýôóé äçìéïõñãåßôáé ç öáíôáóßá, ç ïðïßá ìðïñåß íá åîÜðôåôáé êáé áðü ôç ìíÞìç åíüò ðñïóþðïõ.39 Åêäçëþíåôáé êáé ìå ôá üíåéñá.40 Ï ýðíïò ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò óõíäÝåôáé Üìåóá ìå ôç öáíôáóßá, áöïý ôçí áöÞíåé íá äñá åëåýèåñç.41 Ç öáíôáóßá, üôáí ðÜñåé ðáèïëïãéêÝò äéáóôÜóåéò, Ý÷åé ùò áðïôÝëåóìá ôéò ðáñáéóèÞóåéò êáé ôéò øåõäáéóèÞóåéò. ÅðåéäÞ Ý÷åé Üìåóç ó÷Ýóç ìå ôçí áóèÝíåéá, ç èåñáðåßá ôçò åðéôõã÷Üíåôáé ìüíï ìÝóù ôçò øõ÷ïèåñáðåßáò.42
4.2. ÌíÞìç Óýìöùíá ìå ôï ÍåìÝóéï ÅìÝóçò, åäñåýåé óôïí åãêÝöáëï. Ï ßäéïò áíáöÝñåé üôé ïé äéÜöïñåò âëÜâåò åðçñåÜæïõí ôç ìíÞìç, áëëÜ êáé ôéò âïçèçôéêÝò óå áõôÞí ëåéôïõñãßåò. Ïé èÝóåéò êáé ïé ãíþóåéò ôïõ ÍåìÝóéïõ åßíáé öáíåñÝò óôç öñåíßôéäá êáé åßíáé óßãïõñï üôé ðñïûðïèÝôïõí ãíþóåéò ðáèïëïãéêÞò áíáôïìßáò. «¼ñãáíïí ôçò ìíÞìçò ç üðéóèåí êïéëßá ôïõ åãêåöÜëïõ. Áí êáôÜ êÜðïéï ôñüðï õðÜñîåé âëÜâç óôéò ðñüóèéåò êïéëßåò, ôüôå ðáñåìðïäßæïíôáé ïé áéóèÞóåéò, ôï äéáíïçôéêüí ìÝíåé áíÝðáöï áí õðÜñîåé âëÜâç óôç ìÝóç êïéëßá... ç ìíÞìç ìüíï ÷Üíåôáé êáé ôßðïôá Üëëï áí õðÜñîïõí âëÜâåò óôçí ðñüóèéá, ìÝóç êáé üðéóèåí êïéëßá...».43 Ãéá ôïí ÅõóÝâéï Êáéóáñåßáò (4ïò áéþíáò), áí ç ìíÞìç óõíäõáóôåß ìå èõìü êáé ïñãÞ, ôüôå ïäçãïýìáóôå óå ðáèïëïãéêÝò êáôáóôÜóåéò. Áíôßèåôá, ç áðþëåéá ôçò ìíÞìçò, ç ëÞèç, èåùñåßôáé âáóéêü ðñüâëçìá.44 Ï Íéêüëáïò ÊáâÜóéëáò (14ïò áéþíáò) èåùñåß ôçí áíÜìíçóç áíáãêáßá, åðåéäÞ ç ëÞèç ïäçãåß ôïí Üíèñùðï óå ðÜèç.45
4.3. Ãíþóç Ãéá ôïõò Âõæáíôéíïýò, ç ãíþóç äéá÷ùñßæåôáé áðü ôçí ðßóôç. Ôï ãíþñéóìá ôçò ãíþóçò åßíáé ç åîÝôáóç êáé ç Ýñåõíá. Ç ãíþóç åßíáé áðüëõôá öõóéêÞ êáôÜóôáóç, ëåéôïõñãåß ìå öõóéêïýò üñïõò, äåí ìðïñåß íá ëåéôïõñãÞóåé ÷ùñßò ôçí ýëç, åíþ ç ðßóôç åßíáé õðåñÜíù öýóåùò. Ç
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
ãíþóç äéáðåñíÜ ôï óþìá, ôçí øõ÷Þ êáé ôï ðíåýìá.46 Óå áíáëïãßá ìå ôï óþìá, ôçí øõ÷Þ êáé ôï ðíåýìá, äéáêñßíïíôáé ôá áíôßóôïé÷á åßäç ãíþóçò: ÁíÜëïãá ìå ôï ðïéï åßäïò ãíþóçò êáôÝ÷åé êÜðïéïò, öáíåñþíåé ôçí ðíåõìáôéêÞ ðñüïäï Þ ôç èåñáðåßá ðïõ áðáéôåßôáé. Ï øõ÷éêÜ áóèåíÞò êáôÝ÷åé ôç óùìáôéêÞ ãíþóç, ï èåñáðåõüìåíïò ôçí øõ÷éêÞ êáé ï èåñáðåõèåßò ôçí ðíåõìáôéêÞ. Ç óùìáôéêÞ ãíþóç óõíäÝåôáé ìå ôç óáñêéêÞ åðéèõìßá. ÁðïêôÜôáé ìå ôç ìÜèçóç, åíþ ìå áõôü ôï åßäïò ôçò ãíþóçò äåí õðÜñ÷åé ç øõ÷éêÞ Þ ç ðíåõìáôéêÞ. ×áñáêôçñéóôéêÜ ôùí áíèñþðùí ìå óùìáôéêÞ ãíþóç åßíáé ç áêáèüñéóôç ëýðç, ïé öïâßåò, ç áðüãíùóç, ï öüâïò ôïõ èáíÜôïõ, ï öüâïò ôùí ðáèþí. ÓùìáôéêÞ èåùñåßôáé ùò ç ãíþóç ôùí øõ÷éêÜ áóèåíþí.47 Ç øõ÷éêÞ ãíþóç åðÝñ÷åôáé, üôáí ï Üíèñùðïò óôñáöåß ðåñéóóüôåñï ðñïò ôéò åðéèõìßåò êáé ôï äéáëïãéóìü. ÅéóÝñ÷åôáé óôïí Üíèñùðï ìüíï óå óõíäõáóìü ìå ôçí çóõ÷ßá. Áõôü ôï åßäïò ôçò ãíþóçò áíôéðñïóùðåýåé áíèñþðïõò ðïõ Ý÷ïõí ðåôý÷åé êÜðïéï óôÜäéï áõôïãíùóßáò êáé áõôïáíÜëõóçò Þ âñßóêïíôáé óå éêáíïðïéçôéêü åðßðåäï èåñáðåßáò.48 Ç ðíåõìáôéêÞ ãíþóç áðïôåëåß ôçí áíþôåñç. Áðáéôåß áíýøùóç ôïõ áíèñþðïõ ðÝñá áðü ôï áõóôçñü üñéï ôïõ ãÞéíïõ êáé ôï äéáëïãéóìü. Óå áõôü ôï åðßðåäï, ï Üíèñùðïò äåí åðçñåÜæåôáé áðü ôá ðÜèç.49 Ï ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò äéáêñßíåé äýï åßäç ãíþóåùí, ôéò åìðåéñéêÝò (ìå áéóèÞóåéò êáé íïõ), ðïõ åßíáé üìùò áðáôçëÝò, êáé ôéò ðñáãìáôéêÝò, ðïõ óõëëáìâÜíïíôáé ìå åíüñáóç.50
4.4. Âïýëçóç Óôá êåßìåíá óõíÞèùò åîåôÜæåôáé óå óõíäõáóìü ìå ôçí áõôåîïõóéüôçôá.51 ÓõíáíôÜôáé åðßóçò ùò èÝëçóç, ðñïáßñåóç, êáôÜ öýóç ðñïáßñåóç.52 Ôï áõôïöõÝò ôçò âïýëçóçò áíáãíùñßæåôáé áðü ôïõò ðåñéóóüôåñïõò óõããñáöåßò.53 ÊáôÜ ôï Ìé÷áÞë Øåëëü, ç âïýëçóç åßíáé áõôïöõÞò äýíáìç êáé áðïôåëåß äýíáìç ôïõ ëïãéêïý. 54 Ï ÌÜîéìïò ïñßæåé ôç âïýëçóç ùò «ðïéá» öõóéêÞ èÝëçóç, äçëáäÞ èÝëçóç ðåñß ôéíüò ðñÜãìáôïò. Áðïôåëåß ìéá üñåîç ðïõ ðëÜèåé ôçí åéêüíá êÜðïéïõ ðñÜãìáôïò êáé êáôüðéí ôï æçôåß, äéáìÝóïõ ôçò ëåéôïõñãßáò ðïõ èÝôåé óå êßíçóç. Ç åðéèõìßá Ýðåôáé ôçò âïýëçóçò (ç Ýííïéá ôçò âïýëçóçò ïñßæåôáé áðü ôï ÌÜîéìï ïìïßùò ìå ôïí ÁñéóôïôÝëç óôá ÇèéêÜ ÍéêïìÜ÷åéá). Ãéá ôïí ßäéï, ç âïýëçóç áðïôåëåß ôï ðñþôï óôÜäéï ìéáò äéáäéêáóßáò ðïõ ïñßæåôáé ùò ôï «ðþò èÝëåéí». Áðïôåëåß åããåíÞ Ýêöñáóç ôçò åëåõèåñßáò ôïõ áíèñþðïõ, ðïõ èÝôåé ôï óôü÷ï, ôïí ìïñöþíåé Þ ôïí áíáéñåß êáé åíåñãïðïéåß ôïí õðüëïéðï ìç÷áíéóìü ôçò æÞôçóçò, ôçò êñßóçò, ôçò ïñìÞò.55
483
4.5. Óõíåßäçóç Óýìöùíá ìå ôïí É. ×ñõóüóôïìï, áðïôåëåß ôç ãíþóç ôùí ðñáêôÝùí êáé ìç ðñáêôÝùí. Ôç äéÜêñéóç ìåôáîý êáëïý êáé êáêïý åíåñãåß ï Üíèñùðïò ìå ôç óõíåßäçóç.56 Ï Ì. Âáóßëåéïò äéáêñßíåé ôçí êñéôéêÞ ëåéôïõñãßá ôçò óõíåßäçóçò.57 Ï Ðñüêëïò Êùíóôáíôéíïõðüëåùò (5ïò áéþíáò) ôïíßæåé ôï Ýìöõôï ôçò óõíåßäçóçò,58 åíþ ï ÁÝôéïò Áìéäçíüò (6ïò áéþíáò) ôç óçìáóßá ôçò äéäáóêáëßáò óôç äéÜðëáóÞ ôçò.59 Ï Øåëëüò áíáöÝñåé ðåñéðôþóåéò ìç Ýêöñáóçò ôçò óõíåßäçóçò.60 Ç ìç ðáñÜ÷ñçóç ôùí øõ÷éêþí äõíÜìåùí áðïôåëåß ëåéôïõñãßá åí ìÝñåé ôçò óõíåßäçóçò ãéá ôï ÌáêÜñéï ôïí Áéãýðôéï (4ïò áéþíáò) êáé ôïí ÁââÜ Äùñüèåï (6ïò áéþíáò).61
5. ÔÏ ÓÅÎÏÕÁËÉÊÏ ÅÍÓÔÉÊÔÏ ÊÁÔÁ ÔÏ ÍÅÌÅÓÉÏ ÅÌÅÓÇÓ Ï ÍåìÝóéïò èåùñåß ôï óåîïõáëéêü Ýíóôéêôï ìÝñïò ôïõ áëüãïõ ìÝñïõò ôçò øõ÷Þò. Êñßíåé üôé ç ïíåßñùîç, üðùò êáé ç åðéèõìßá ôçò óõíïõóßáò, áðïôåëïýí öõóéêÞ äéáäéêáóßá. Ôá üñãáíá ôçò óðåñìáôéêÞò äýíáìçò åßíáé ïé öëÝâåò êáé ïé áñôçñßåò. Óå áõôÝò «äçìéïõñãåßôáé Ýíá õãñü, ôï ïðïßï ôßêôåôáé, ìåôáâÜëëåôáé áðü ôï áßìá êáé äçìéïõñãåßôáé Ýíáò ÷õìüò», ôïí ïðïßï èåùñåß ôñïöÞ ôùí áããåßùí. ¼,ôé ðåñéóóåýåé áðü áõôüí ôï ÷õìü ùò ôñïöÞ ãéá ôéò öëÝâåò êáé ôéò áñôçñßåò, ãßíåôáé óðÝñìá. Êñßíåé üôé ç ðáñáãùãÞ îåêéíÜ áðü ôï êåöÜëé êáé áðü åêåß, äéáìÝóïõ ôùí öëåâþí êáé äýï áñôçñéþí, ðåñíÜåé óôï óþìá. Ï ßäéïò ôïíßæåé üôé áí êÜíåé êÜðïéïò åêôïìÞ ôùí öëåâþí êïíôÜ óôá áõôéÜ êáé ôçí êáñùôßäá, «Üãïíïí ðïéåß ôï æþïí». ÁõôÝò ïé öëÝâåò êáé ïé áñôçñßåò, ðïõ îåêéíïýí áðü ôï êåöÜëé, ãßíïíôáé Ýíá åëéêïåéäÝò êáé êéñóïåéäÝò ðëÝãìá êïíôÜ óôï üó÷åï, üðïõ êáôáëÞãåé ôï õãñü (óå ìéá áñôçñßá êáé ìéá öëÝâá ðëÞñåéò óðÝñìáôïò). Èåùñåß öáíåñÞ ôç ÷ñçóéìïðïßçóç ìéáò öëÝâáò ùò óðåñìáôéêü áãùãü êáé äçëþíåé üôé áõôü äéáöáßíåôáé êáèáñÜ óôçí ðåñßðôùóç ôçò ëáãíåßáò, «üôáí óõíïõóéÜæïíôáé êÜðïéïé ðÝñáí ôïõ äÝïíôïò, êáôáíáëþíïõí üëï ôï óðåñìáôéêü õãñü-÷õìü êáé ôüôå åêñýïõí áßìá». Ôïíßæåé üôé êáé ïé ãõíáßêåò Ý÷ïõí ôá ßäéá üñãáíá ìå áõôÜ ôùí áíäñþí, ìå ôç äéáöïñÜ üôé åßíáé åóùôåñéêÜ.62
6. ÓÕÌÐÅÑÁÓÌÁ Ç Øõ÷ïëïãßá ôç âõæáíôéíÞ ðåñßïäï ÷áñÜæåé ôéò äéêÝò ôçò êáôåõèýíóåéò, ðñï÷ùñþíôáò ðÝñá áðü ôéò èÝóåéò ôïõ ÐëÜôùíá êáé ôïõ ÁñéóôïôÝëç. Âáóéæüìåíç óôá öéëïóïöéêÜ ñåýìáôá, ç Øõ÷ïëïãßá óôï ÂõæÜíôéï óõóôçìáôïðïéåßôáé êáé ðñï÷ùñÜ ðÝñá áðü ôá äåäïìÝíá ôçò áñ-
484
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
÷áßáò åëëçíéêÞò ðåñéüäïõ, åíþ ðáñÜëëçëá åðé÷åéñåßôáé ç åðéóôçìïíéêÞ ìåëÝôç ôùí åðéìÝñïõò øõ÷éêþí ëåéôïõñãéþí. Áíáëýïíôáé ôá óõíáéóèÞìáôá, ïé ãíùóôéêÝò ëåéôïõñãßåò. Ùóôüóï, óôç Äýóç áõôÜ ðáñáãíùñßóôçêáí
áñ÷éêÜ áðü ôç óýã÷ñïíç åðéóôÞìç ôçò Øõ÷ïëïãßáò êáé ôçò Øõ÷éáôñéêÞò. Ïé ðáèïëïãïáíáôïìéêÝò ãíþóåéò êáé ìåëÝôåò ôçò âõæáíôéíÞò ðåñéüäïõ âïçèïýí ðñïò áõôÞ ôçí êáôåýèõíóç.
ABSTRACT
................................................................................................................................................................................ Elements of general psychology in Byzantium N. THEOCHARAKIS,1 D. DAMIGOS,1 V. MAVREAS,1 A. EFTYCHIADIS,2 L. VELOYIANNI,1 S. GEROULANOS1 1
Division of Social Medicine and Mental Health, Medical School, University of Ioannina 2 History of Medicine, Medical School, University of Athens, Greece Archives of Hellenic Medicine 2004, 21(5):480–486
The psychology of the Byzantine era derives its directions from the theses of Aristotle and Plato and presents many similarities with the modern era. The study of this period has much to offer the fields of medicine and psychology. For the Byzantine, knowledge is separated from faith, while conscience plays the leading role. The scientists of this era examine the cognitive and emotional functions and especially the roles of imagination, will, memory, knowledge and conscience.
................................................................................................................................................................................ Key words: Byzantium, Cognitive functions, Conscience, Imagination, Knowledge, Memory, Psychology, Sexual impulse, Will
Âéâëéïãñáößá 1. ÎÕÑÏÔÇÑÇÓ Ç. Éóôïñßá ôçò øõ÷ïëïãßáò Ôüìïò Á. Áðü ôç ÌõèïëïãéêÞ åðï÷Þ ùò ôïí 19ïí áéþíá. Åêäüóåéò ÊÝíôáõñïò, ÁèÞíá, 1967, ó. 168–169, 171 2. ÎÕÑÏÔÇÑÇÓ Ç. ü.ð., ó. 171, ÔáôÜêçò ÂÍ. Ç ÓõìâïëÞ ôçò Êáððáäïêßáò óôç ×ñéóôéáíéêÞ óêÝøç. ÁèÞíá, 1960:178 3. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. ÈÝìáôá ×ñéóôéáíéêÞò êáé ÂõæáíôéíÞò Öéëïóïößáò, ÂéâëéïèÞêç ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò, ÁèÞíá, 1952:87. Gilson E. La Philosophie du Moyen Age, Paris, 1962:87. Îçñïôýñçò Ç., ü.ð., ó. 173 4. CHEVALIER J. Histoire de la Pensee, Paris 1956, II:58. Gilson ü.ð., ó. 68–72, ËïãïèÝôïõ Á, Ç Öéëïóïößá ôùí ÐáôÝñùí, ôüìïò Á, ÁèÞíá, 1930:249 5. ÈÅÏ×ÁÑÁÊÇÓ Í. Øõ÷ïëïãßá ôïõ âÜèïõò êáé øõ÷ïêïéíùíéêÞ áðïêáôÜóôáóç ôùí áóèåíþí óôï ÂõæÜíôéï. ÄéäáêôïñéêÞ ÄéáôñéâÞ, ÉáôñéêÞ Ó÷ïëÞ Ðáíåðéóôçìßïõ Éùáííßíùí, ÉùÜííéíá, 2001:11 6. ü.ð., ó. 11 7. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. ÈÝìáôá ×ñéóôéáíéêÞò… ü.ð., ó. 64–85 8. ËÏÃÏÈÅÔÏÕ Á. ü.ð., ó. 250 9. ÔÁÔÁÊÇÓ ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ öéëïóïößá. Åôáéñåßá Óðïõäþí Íåïåëëçíéêïý Ðïëéôéóìïý êáé ÃåíéêÞò Ðáéäåßáò, ÁèÞíá, 1977:59–201 10. ÎÇÑÏÔÕÑÇÓ Ç. ü.ð., ó. 196 11. ÐëÜôùíïò Öáßäùí 80Â, ÁñéóôïôÝëïõò Ðåñß Øõ÷Þò 412á, 415â. Èåï÷áñÜêçò Í, ü.ð., ó. 19 12. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âáóéëåßïõ Ïìéëßáé Åéò Ëà Øáëìüí 29, ó. 364, 375, êáé Åéò ÊÈ Øáëìüí 29, ó. 317
13. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ìáîßìïõ Åêëïãáß, Ðåñß Øõ÷Þò 91, ó. 361, 956 14. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ìåëåôßïõ Éáôñïóïöéóôïý, Ðåñß Áíèñþðïõ: 1982, ó. 1289, 1297, 1909. Åõôõ÷éÜäçò Á, Öýóç êáé Ðíåýìá, ÓõìâïëÞ óôçí ÉáôñïöéëïóïöéêÞ óêÝøç, ÁèÞíá 1995, ó. 128. Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Íåìåóßïõ ÅìÝóçò, Ðåñß Öýóåùò áíèñþðïõ: 40, ó. 589, ÔáôÜêçò ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ Öéëïóïößá, ü.ð., ó. 86 15. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ãñçãüñéïò Íåïêáéóáñåßáò, Åé Áóþìáôïò ç Øõ÷Þ, 8, 2–3, Æ, 22, ôüìïò 17. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Êýñéëëïò Éåñïóïëýìùí, ðåñß øõ÷Þò ÉÇ, Ê 27–28, ÊÁ 38, Ðåñß óþìáôïò Êà 34–35, ôüìïò 39 16. PSELLOS. Chronographie, I, II, Editions Les Belles Lettres, Paris 1926–1928, II, p. 75 Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Øåëëïý, Øõ÷ïãïíßá ÐëÜôùíïò: 122, 1084, Øåëëïý Ðåñß Øõ÷Þò: 122, 1036 Åõôõ÷éÜäçò Áñ, ü.ð., ó. 128 17. ÊëÞìçò Áëåîáíäñåßáò, Ðáéäáãùãüò É, ÉÉ, Le editions du Cerf, Paris, 1970, I, ó. 101, 290
ÃÅÍÉÊÇ ØÕ×ÏËÏÃÉÁ ÓÔÏ ÂÕÆÁÍÔÉÏ
18. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. É. ×ñõóüóôïìïò, Ïìéëßáé åéò ôçí ÃÝíåóéí, Ïìéëßá ÅêáôïóôÞ ÅíÜôç, 1. 15–19, ôüìïò 3. Ì. Âáóéëåßïõ, ÅðéóôïëÝò êé Üëëá êåßìåíá, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÅðéóôïëÞ óôï ößëï Ãñçãüñéï. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóéëåßïõ, Ðåñß íçóôåßáò, Ëüãïò Á, ó. 19, ôüìïò 54 19. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ, 40, 504–817, 688 ðåñß ëýðçò, 689 ðåñß öüâïõ, Èåï÷áñÜêçò Í. ü.ð., ó. 22 20. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð. 21. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò Åéò ôçí ìÜñôõñáí Éïõëßôáí, 22, ôüìïò 54, Ëüãïò ðåñß Åõ÷áñéóôßáò, 26, ôüìïò 54 22. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ðåñß öüâïõ ó. 689 23. RAEDER I. ÏñåéâÜóéïò Collectionum medicarum reliquiae, Verlag Adolf Hakker, Amsterdam, 1864, âéâëßï 5, 2–54 24. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÊëÞìçò Áëåîáíäñåßáò Óôñùìáôåßò Á, Êåö. ××ÉÉÉ 34, ôüìïò 4, êáé Ì. Âáóßëåéïò, Ðåñß íçóôåßáò, Ëüãïò Á, 7, ôüìïò 54 25. É. ×ñõóüóôïìïò, ÐáéäáãùãéêÜ, ðåñß Êåíïäïîßáò êáé üðùò äåé ôïõò ãïíåßò áíáôñÝöåéí ôá ôÝêíá, åêäüóåéò ÐÜðõñïò, ÁèÞíá, ó. 73 26. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò, Åéò ôï Ðñüóå÷å Óåáõôþ, ó. 107, ôüìïò 54 27. ÐëÜôùíïò, Ðïëéôåßá, 436, 441, Ôßìáéïò 61 e 75e. É. ×ñõóüóôïìïò, ÐáéäáãùãéêÜ, ü.ð., ó. 73–74 28. É. ×ñõóüóôïìïò ü.ð., ó. 25, Öéëïêáëßá Á, Íåßëïò ï ÁóêçôÞò, Ëüãïò áóêçôéêüò 21 29. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, ü.ð., ó. 692. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Äßäõìïò Áëåîáíäñåßáò Õðüìíçìá åéò ôïí ÅêêëçóéáóôÞ, Â, óô. 62, 34–47, ôüìïò 47 30. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Äßäõìïò Áëåîáíäñåßáò, Õðüìíçìá åéò ôïõò Øáëìïýò, Øáëìüò Á, óô. 10, ôüìïò 46 êáé ÅõóÝâéïò Êáéóáñåßáò, Ôù Äáõßä, óô. 25–26, ôüìïò 21 31. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. Ì. Âáóßëåéïò, ÊáôÜ ïñãéæïìÝíùí, ó. 101, 107, ôüìïò 54 32. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. Ãñçãüñéïò ï Èåïëüãïò ÊáôÜ Èõìïý, ÊÅ, ôüìïò 61
485
33. ÉùÜííïõ ÓéíáÀôç, Êëßìáî, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò, ó. 74, ëüãïò Á, Ðåñß åíõðíßùí, ëæ 34. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò Ïñèïäüîïõ ÈåïöÜíïõò ÄéÜëåîéò, 2, 17 ôüìïò 3. Èåï÷áñÜêçò Í, ü.ð.. ó. 24–25 35. MÉGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., 504– 817, 633–636 36. Ìçôñïðïëßôïõ ÍáõðÜêôïõ êáé Áãßïõ Âëáóßïõ ÉåñïèÝïõ, ÈåñáðåõôéêÞ ÁãùãÞ, ÐñïåêôÜóåéò óôçí Ïñèüäïîç Øõ÷ïèåñáðåßá, Ä Ýêäïóç, ÉåñÜ ÌïíÞ Ãåíåèëßïõ ôçò Èåïôüêïõ ó. 142 37. Ìáîßìïõ ôïõ ÏìïëïãçôÞ, Ðåñß ÈåëÞóåùò, Ðñïò Ìáñßíïí ÅðéóôïëÞ, åêä. Áñìüò, 1995, ó. 103 38. Ìçôñïðïëßôïõ ÍáõðÜêôïõ ü.ð., ó. 149–150 êáé Èåï÷áñÜêçò Í. ü.ð., ó. 25–26 39. Öéëïêáëßá, Â, ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò ó. 480 êáé Èåï÷áñÜêçò Í., ü.ð., ó. 26 40. Öéëïêáëßá, Á, ÄéÜäï÷ïò Åðßóêïðïò ÖùôéêÞò, Ëüãïò áóêçôéêüò é 41. Öéëïêáëßá, Á, Ì. ÁèáíÜóéïò, Ëüãïò äéáêñéôéêüò êáé åéò ôáò åíôïëÜò ôïõ Èåïý 42. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., Öéëïêáëßá Â, ÌÜîéìïò ï ÏìïëïãçôÞò ü.ð. 43. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., ó. 661– 665 44. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÅõóÝâéïò Êáéóáñåßáò, åñìçíåßá åéò ôïí Øáëìüí ò, óô, ç, 34–35, ôüìïò 21 45. Öéëïêáëßá, Íéêüëáïò ÊáâÜóéëáò, Åéò ôçí Èåßáí ëåéôïõñãßáí, 22, 3 46. ÉóáÜê Óýñïõ, ÁóêçôéêÜ, åêä. Ñçãüðïõëïõ 1977, ó. 251– 255 47. ÉóáÜê Óýñïõ ü.ð., ó. 256–259. ¸ëëçíåò ÐáôÝñåò ôçò Åêêëçóßáò, Ðáôåñéêáß Åêäüóåéò Ãñçãüñéïò ï ÐáëáìÜò. É. ×ñõóüóôïìïò Ïìéëßá ÌÆ, 26–33, Ýñãá 33 48. ÉóáÜê Óýñïõ ü.ð., ó. 259 49. ü.ð. 50. ÔATAKHÓ ÂÍ. Ç ÂõæáíôéíÞ Öéëïóïößá ü.ð., ó. 88, Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, 91:669c, 90:297D– 928A, 1393A 51. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, (á) Ì. Âáóßëåéïò, Áßôéïò, 31:332. (â) Ãñçãüñéïò Íýóóçò Åéò Ðñïóåõ÷Þí 44:1165. (ã) ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ 40:761, 766. (ä) ÅðéöÜíéïò, ÊáôÜ ÁéñÝóåùí 41:1105, 181, 188 52. ÈÅÏ×ÁÑÁÊÇÓ Í. ü.ð., ó. 31 53. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, (á) Ãñçãïñßïõ Íýóóçò Ëüãïò Áíôéññçôéêüò 45:1217. ÊáôÜ Åõíïìßïõ 45:545. (â) Ì. Âáóéëåßïõ, Ðåñß áíèñþðïõ: 30, 32, 39 54. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Øåëëüò, Ðåñß Øõ÷Þò, 122:1036, Äéäáóêáëßá 122:716, Psellos, Chronographie ü.ð., ÉÉ, ó. 132, 134
486
55. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âëåììýäïõ, ËïãéêÞ, 142:712. ÁñéóôïôÝëïõò ÇèéêÜ ÍéêïìÜ÷åéá Ã5, ÌÜîéìïõ ÏìïëïãçôÞ Ðåñß ÈåëÞóåùò, Ðñïò Ìáñßíïí åðéóôïëÞ, ÆÞôçóéò ìåôÜ Ðýññïõ, åêä. Áñìüò 1995, Migne JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, ÌÜîéìïõ, Ôåôñáêüóéá ÊåöÜëáéá ðåñß áãÜðçò, Ôñßôç åêáôïíôÜò, êåö. ÊÃ, 90:1045 Â, ÊåöÜëáéá äéÜöïñá èåïëïãéêÜ êáé ïéêïíïìéêÜ, 400 êåö. Ðò, 90:1341 C, êáé Migne JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò ü.ð., 40:34 56. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, É. ×ñõóüóôïìïò, (á) åéò ôçí ÃÝíåóéí Ïìéëßá, Ê 53:192, 193, åéò Ìáôèáßïí Ïìéëßá 23:5. (â) 57:314, Åéò ôçí Á Êïñéíèßïõò Ïìéëßá 22, 4 PG:61, 186 êáé (ã) åéò Ñùìáßïõò Ïìéëßá 5,5:60, 429 57. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Âáóéëåßïõ, Aßôéïò 31:341
Í. ÈÅÏ×ÁÑAÊÇÓ êáé óõí
58. MIGNE JP. Patrologia Graeca, Parisiis 1857–1866, Ðñüêëïõ, Ëüãïò 65:701 59. OLIVIERI Á. Aetii Amideni, Libri medicinales I–IV, Lipsiae 1935, Ëüãïò IV, ó. 403. Åõôõ÷éÜäçò Áñ., ü.ð., ó. 155 60. PSELLOS. Chronographie ü.ð., ó. 60, 140 61. Öéëïêáëßá, ÁââÜò Äùñüèåïò, Ðåñß ÓõíåéäÞóåùò 1. ÂÅÐÅÓ. ÂéâëéïèÞêç ÅëëÞíùí ÐáôÝñùí êáé Åêêëçóéáóôéêþí ÓõããñáöÝùí, åêä. ÁðïóôïëéêÞò Äéáêïíßáò ôçò Åêêëçóßáò ôçò ÅëëÜäïò, ÁèÞíá 1955 ê. åî. ÌáêÜñéïò ï Áéãýðôéïò, Ïìéëßáé Ðíåõìáôéêáß, Ïìéëßá ÉÅ, ËÄ, 13–14, ôüìïò 41 62. MIGNE JP. Patrologia Graeca, ÍåìÝóéïò ÅìÝóçò, Ðåñß öýóåùò áíèñþðïõ, ü.ð., 700–704 Corresponding author: N. Theocharakis, 14 Sperhiou street, GR-122 43 Athens, Greece e-mail: [email protected]
...............................................................................................................................................................................
